Morze Bałtyckie jest najsłabiej zasolonym morzem świata – średnio 7,8‰. Wpływają na to głównie trzy czynniki:
- małe parowanie (z powodu niskich temperatur),
- słaba wymiana wód z otwartym oceanem (brak szerokiego połączenia – cieśniny duńskie są wąskie),
- znaczne wysładzanie przez wody uchodzących rzek (bardzo liczne strumienie spływające z Gór Skandynawskich oraz duże rzeki Niżu Środkowoeuropejskiego: Wisła, Dźwina, Odra, Niemen, Newa).
Największa zasolenie – około 18‰ – występuje w cieśninach duńskich (Wielki i Mały Bełt oraz Sund). Im dalej ku wschodowi i na północ tym jest ono mniejsze. U wybrzeży Polski osiąga 7‰, a w Zatoce Fińskiej i Botnickiej 4‰.

Bałtyk należy do mórz chłodnych. W zależności od szerokości geograficznej i zasolenia temperatura wody waha się od 0° do (w zatokach do ). Każdej zimy znaczna część akwenu zamarza, a wody Zatoki Botnickiej i Fińskiej bywają skute lodem nawet przez okres dłuższy niż 6 miesięcy.

Morza

Wyróżnia się 3 podstawowe warstwy świetlne:
♣ eufotyczną, czyli prześwietloną, w której występuje ilość światła wystarczająca dla procesu fotosyntezy; sięga przeciętnie do w głąb (fitoplankton, zooplankton, glony fotosyntetyzujące, grzyby, rekiny, dorsze itd.).
♣ dysfotyczną, w której występuje tylko światło rozproszone i zmodyfikowane, zamieszkałą przez zwierzęta reagujące na różnicę światła (m. in. Zooplankton odbywający pionową migrację, zwierzęta o nadmiernie rozwiniętych organach wzroku); sięga od 80 do 350-400m.
♣ afotyczną, z ograniczoną ilością promieniowania niebieskiego i fioletowego w górnej części, zamieszkałą tylko przez zwierzęta i bakterie uzależnione pod względem pokarmowym od warstw górnych, sięga do dna największych głębin (jeszcze nie jest poznana do końca).

Temperatura

Temperatura wody jest także ważnym czynnikiem, warunkującym rozmieszczenie organizmów i wpływającym na różnorodność form i zjawisk. Poczynając od najwyższej temperatury, jaką osiąga woda na powierzchni oceanów w strefie klimatu gorącego (przeciętnie 20-, maksymalnie w Zatoce Perskiej) następuje stopniowy jej spadek w kierunku biegunów oraz ku głębinom morskim. Wpływa to na geograficzne i batymetryczne, czyli pionowe rozmieszczenie życia w morzach. Z wyjątkiem strefy okołorównikowej temperatura wody w morzach i oceanach podlega sezonowym wahaniom związanym z porami roku. Czynnikiem wprowadzającym duże niekiedy różnice są zimne lub ciepłe prądy morskie. Zimne prądy niosą wody z okolic biegunów, a także wynoszą je z głębi oceanów (tzw. upwellingi).

Strefy batymetryczne i świetlne w morzach i oceanach

Ciśnienie

Czynnikiem środowiska o wielkim znaczeniu w życiu organizmów morskich jest ciśnienie. W miarę zwiększania głębokości podnosi się ono średnio o 1 atmosferę na , czyli na głębokości wynosi około 400 atmosfer. Organizmy żyjące w wodach płytkich nie wytrzymują ciśnienia przekraczającego 300 atm. Fauna zamieszkująca najgłębsze strefy mórz jest przystosowana do panującego tam bardzo wysokiego ciśnienia. Część organizmów wytrzymuje zmiany ciśnienia przekraczające 300 atmosfer - to tzw. eurybaty, część może zamieszkiwać wyłącznie strefy o określonym ciśnieniu - stenobaty.

Strefy w morzu

1. Litoralna- środowisko przybrzeżne,

2. Pelagiczna- środowisko otwartej toni wodnej,

3. Bentoniczna- środowisko denne.

• Strefa litoralna
  środowisko przybrzeżne jest ze wszystkich najbogatsze i najbardziej zróżnicowane. Inny zespół organizmów występuje na dnie mulistym, inny na piaszczystym, jeszcze inny na skałach. Na stosunkowo ubogim dnie piaszczystym mogą wyrosnąć trawy morskie? Jedyne rośliny kwiatowe, żyjące w morzu. Powstają wtedy rozległe łąki podwodne. Pasą się na nich żółwie morskie, a w gęstwinach traw gromadzi się różnorodny świat ryb, krewetek, ślimaków, małżów i jeżowców. U brzegów skalistych rosną zielenice, krasnorosty i brunatnice. Najbogatszym i najbujniejszym zespołem litoralu morskiego są rafy koralowe, charakterystyczne dla czystych wód tropikalnych. Korale są zwierzętami i w zasadzie są drapieżne, ale niemal wszystkie mają w komórkach swoich ciał symbiotyczne, jednokomórkowe glony.

• Strefa pelagiczna
  strefa otwartej toni wodnej, to najrozleglejsze środowisko życiowe. Organizmy pelagiczne są rozmieszczone bardzo szeroko. Producentami w pelagialu są niezliczone, mikroskopijne organizmy fitoplanktonowe. Konsumenci pierwszego rzędu to widłonogi-filtratorzy, eufuzje, ślimaki. W wodach szelfowych tym najważniejszym konsumentom towarzyszą larwy różnych zwierząt dennych: wieloszczetów, krewetek i krabów, a także i innych skorupiaków, ślimaków, małżów, jeżowców, rozgwiazd, strzykw. Do aktywnych pływaków należą między innymi kałamarnice, ryby takie jak makrele, tuńczyki, marliny, rekiny, żółwie morskie oraz ssaki ? delfiny i wieloryby. W wodach głębszych, strefy 200- niemal wszystkie zwierzęta maja narządy świetlne. Świecą, często różnymi kolorami, krewetki, kałamarnice i ryby.

• Strefa bentoniczna
  W strefie dennej, na szelfie kontynentalnym zamieszkuje wiele zwierząt. Możemy tam spotkać meduzy, kiełże, skorupiaki, ślimaki, małże, głowonogi, krewetki, langusty oraz ryby przydenne. Natomiast na dużych głębokościach, gdzie nie dociera światło i nie ma roślin fotosyntetyzujących, fauna jest dużo uboższa.

Jak dzielimy organizmy uwzględniając ich miejsce występowania

• Plankton to zespół drobnych organizmów unoszonych przez wodę, które nie są zdolne przeciwstawić się silniejszym prądom. Organizmami planktonowymi są m.in. Drobne glony (okrzemki, zielenice), pierwotniaki, drobne skorupiaki, larwy wielu zwierząt bezkręgowych.

• Nekton tworzą organizmy samodzielnie pływające w wodzie. Należą do nich duże owady, ryby, płazy, gady i ssaki wodne.

• Bentos tworzą organizmy mieszkające na dnie zbiornika wodnego należą do niego: glony, pierwotniaki, denne skorupiaki, larwy wielu owadów, pierścienice (np. pijawki), mięczaki

JEZIORA

Na kuli ziemskiej jeziora zajmują 2,7 mln km²

Powierzchnia poszczególnych jezior bywa różna

Rozróżniamy różne typy jezior:

Ze względu na rodzaj wody wyróżniamy:

• jeziora słodkowodne

• jeziora słone

Ze względu na okres wypełnienia wodą wyróżniamy:

• jeziora stałe, w których zasilanie przez cały rok przewyższa straty wody na parowanie i wsiąkanie, jeziora okresowe (periodyczne), które wysychają w porze suchej;

Ze względu na dopływ i odpływ wód rzecznych wyróżniamy:

• jeziora przepływowe

• jeziora odpływowe

• jeziora dopływowe

• jeziora bezodpływowe

Jeziora przepływowe (zasilane przez rzekę i jednocześnie oddające nadmiar wody innej rzece).

Jeziora odpływowe (oddają nadmiar wody rzece).

Jeziora dopływowe

Jeziora bezodpływowe

Klasyfikacja jezior w oparciu o rozwój świata organicznego:

• oligotroficzne – mało żyzne. Zazwyczaj duże, głębokie i przezroczyste, o wodzie w kolorze niebiesko-zielonej. Posiadają dużą przenikalność promieni świetlnych i wyraźny podział na warstwy termiczne (epilimnion, metalimnion i hipolimnion). Temperatura przy dnie wynosi 4oC. Są ubogie w substancje biogenne, odżywcze i pokarmowe (z wyjątkiem wapnia). Natlenienie dosięga dna (nie spada poniżej 50-60%) sprzyjając szybkiemu rozkładowi materii organicznej, która ulega mineralizacji i z powrotem powraca do obiegu. Osad stanowi kreda jeziorna. Dno twarde (piaszczysto-żwirowe lub kamieniste). Jeziora oligotroficzne odznaczają się bogactwem gatunków flory i fauny, przy niewielkiej jednak liczebności osobników danego gatunku. Roślinność zanurzona (najczęściej: ramienice, mech zdrojek, moczarka kanadyjska), jak i wynurzona tworzy wąski pas przybrzeżny. Brak zakwitów wody. Jeziora takie odpowiadają typowi jeziora sielawowego. Ryby reprezentowane są więc głównie przez: sielawę, sieję, stynkę, ukleję, płoć, okonia, leszcza, krąpia, jazgarza, węgorza, szczupaka i miętusa.
  W sensie geologicznym są to młode jeziora. Z upływem czasu i procesem naturalnego użyźnienia przekształcają się poprzez typ mezotroficzny w jeziora eutroficzne.
  Przykład, to jeziora górskie czy Hańcza.

• eutroficzne – żyzne. Płytkie, o mętnej, żółtej i zielonkawej barwie wody spowodowanej silnym rozwojem glonów i innego życia biologicznego, rozwijającego się dzięki zasobności wody w mineralne składniki pokarmowe, głównie w związki fosforu (P) i azotu (N). Sporo jest też wapnia (Ca). Jeziora eutroficzne w rybackim typie przedstawiają się jako jeziora linowo-szczupakowe i ewentualnie po części karasiowe. Główne gatunki ryb w nich występujących, to: lin, szczupak, płoć, węgorz, karaś, okoń, krąp. Ze względu na małą głębokość nie występuje stratyfikacja termiczna. Na dnie dominują procesy gnilne, prowadzące do niedoboru tlenu, pojawieniu się bakterii beztlenowych, braku mineralizacji, a tym samym powodują odkładanie się materii organicznej, czyli mułu jeziornego i wypłacania zbiornika, aż do jego całkowitego zaniku i powstania stawów, bagien oraz torfowisk niskich. Procesy te może przyspieszać zrzut nawozów rolniczych i ścieków napływających do jeziora.

• dystroficzne (suchary, jeziora płone) – niewielkie zbiorniki zazwyczaj bezodpływowe, głównie leśne (lasy iglaste) i bagienne, położone w obszarach torfowisk wysokich, z których to przedostają się do wody kwasy humusowe i inne związki tego typu (substancje humusowe z rozkładu igliwia i innych szczątków roślinnych w leśnej zlewni), dające charakterystyczne żółtobrunatne zabarwienie i kwaśny odczyn. Kwasy te wiążą też trwale biogenny: azot i fosfor przyczyniając się do ich niskiej dostępności dla roślin, małej produktywności biologicznej zbiornika i ubogiego życia organicznego. Ze względu na ich dużą ilość, pochłaniają też znaczną część promieniowania słonecznego hamując rozwój naczyniowej roślinności podwodnej, a fitoplankton reprezentowany jest przez glony i wiciowce potrafiące odżywiać się heterotroficznie i które nie wykorzystują dużo światła do procesu fotosyntezy. Jedyne naczyniowe jakie występują mają liście pływające (neuston - grzybień biały czy grążel żółty). Roślinność porastającą brzegi jezior dystroficznych tworzą mchy torfowce (torfowiec spiczastolistny), a także rośliny torfowiskowe jak np. wełnianka, rosiczka, turzyca bagienna, paprocie, czy krzewinki jak żurawina błotna i wrzos zwyczajny. Roślinność ta narasta na lustro wody tworząc trzęsawisko, czyli tzw. pło (wiązary, spleja), które rozrastając się może prowadzić do całkowitego zarośnięcia jeziora i wytworzenia torfowiska wysokiego. Ze względu na brak ichtioflory nie ma też ichtiofauny, która opiera się głównie na organizmach przystosowanych do niskiego pH i obecności związków humusowych (tyrfobionty). Ryb brak lub są nieliczne (głównie karasie), minimalne ilości zooplanktonu. Nawet bakterie są ograniczone kwaśnym środowiskiem, przez co procesy rozkładu zachodzą powoli, co prowadzi do odkładania się grubej warstwy osadów i wypłycania zbiornika.

Genetyczne typy jezior

Klasyfikacja jezior w zależności od ich powstawania:

I. Jeziora pochodzenia endogenicznego (powstają przez tektoniczne pęknięcia)

• tektoniczne

• wulkaniczne- kraterowe, kalderowe, maary (w efekcie jednorazowego wybuchu), lawowe, zaporowe – odpływy zatamowane przez potoki lawy

• pochodzenia astronomicznego- jeziora meteorytowe

II. Jeziora pochodzenia egzogenicznego

• polodowcowe- rynnowe, morenowe (moreny dennej lub czołowej), oczka, wytopiska (bryła lodu stopniała), kotły i kociołki eworsyjne, sandrowe (na nizinach fluwoglacjalnych, przed czołem lodowca...), przyozowe (wały), drumlinowe (wzgórki- wody nanoszą materiał), lodowcowe górskie (cyrkowe, morenowe, rynnowe, oczka)

• krasowe – w lejach krasowych

• rzeczne- starorzecza, j. korytowe

• deltowe

• przybrzeżne (przymorskie)

• eoliczne – utworzone przez wiatr- (wydmowe, deflacyjne (wywiania), akumulacyjne (nawiania))

• bagienne

• zaporowe

• reliktowe- pozostałość morza lub jeziora M.Kaspijskie fauna III-rzędowa

III. Jeziora pochodzenia poligenicznego

• Poligeniczne misy jeziorne:

powstanie dzięki różnym siłom np. tektoniczno(pierwotne)-eoliczne (wtórne)

W Polsce jeziora pochodzenia polodowcowego (głównie)

Najwyżej położone jezioro Tititaka (3820m.n.p.m)

Charakterystyka wybranych typów jezior

Ad. I.

Tektoniczne- umiejscowione są w zagłębieniach – zapadliskach, rowach powstałych w skutek ruchów skorupy ziemskiej. Wielkość zróżnicowana, często głębokie o stromych stokach. Przykłady:

• Jezioro Bajkał- najgłębszy zbiornik słodkowodny

• Jezioro Genezaret

• Jezioro Tanganika

• Jezioro Wiktorii- największe jezioro Afrykańskie

Wulkaniczne- Powstaje najczęściej w kraterach wygasłych wulkanów, ale także gdy potok lawy zatamuje odpływ wody, przegrodzi dolinę rzeczna. Z reguły maja kształt kolisty i są niewielkie. Wyróżnia sie kilka podtypów.

Przykłady:

• Jezioro Albano

• Jezioro Kraterowe

• Jezioro Sewan

• Jezioro Taal

Reliktowe- Cześć dawnych mórz lub większych jezior. Czasami bardzo duże, o ciekawej florze i faunie – liczne endemity.

Przykłady:

• Jezioro Kaspijskie

• Jezioro Aralskie

Pochodzenia astronomicznego (kosmicznego)- powstaje w kraterach meteorytowych, najczęściej płytkie (po uderzeniu meteorytu)

Przykłady:

• Jezioro Clearwater East

• Jezioro Clearwater West w Kanadzie

• Polski rezerwat przyrody „Meteoryt Morasko”

Ad. II.

Eoliczne (śródwydmowe)- jeziora powstałe w zagłębieniach między wydmami utworzonymi wskutek wywiania przez wiatr skał sypkich (jeziora deflacyjne) lub ich nawiania (jeziora akumulacyjne); są niewielkie, płytkie i okresowo wysychają. Rodzaj jeziora: zaporowego powstałego w wyniku zatamowania cieku wodnego przez wędrujące wydmy; powstałego w obniżeniu deflacyjnym; powstałego w obniżeniu śródwydmowym.

Przykłady:

• Jezioro Czad- powstałe między wydmami

• W Polsce są to jeziora: Orzełek i Moczydło

Krasowe- powstają w wyniku podniesienia się zwierciadła wód podziemnych, niedostatecznego odwodnienia polja, wyścielania dna leja krasowego osadami. Wypełniają zapadliska, obniżenia na terenach zbudowanych ze skał wapiennych, gipsowych lub solnych, głębokie.

Przykłady:

• Jezioro Białe Sosnowieckie

• Jezioro Czerwone

Pochodzenia morskiego (przybrzeżne)- dawne zatoki morskie, laguny, limany odcięte mierzeja od morza. Duże i płytkie, o płaskich, bagnistych brzegach.

Przykłady:

• Jezioro Łebsko, Gardno

• Jezioro Patos

Zaporowe- powstałe wskutek przegrodzenia doliny rzecznej, np. obrywem, osuwiskiem, potokiem lawy, spływającym lodowcem, wałem morenowym

Przykłady:

• Jeziora Duszatyńskie w Bieszczadach są przykładem jezior zaporowych, powstałych wskutek przegrodzenia doliny rzecznej obrywem.

Pochodzenia rzecznego, starorzecza- są fragmentem dawnego zakola rzeki odciętego od obecnego koryta; mają kształt wydłużony, sierpowaty, są wąskie i płytkie;

Deltowe- znajdują się na obszarze delty rzecznej, płytkie.

Przykłady:

• Jezioro Dąbie

• Druzno

Meandrowe, zakolowe, tzw. starorzecza- to fragmenty dawnych zakoli rzeki (meandrów) odciętych od koryta. Płytkie o wydłużonym, sierpowatym kształcie.

Przykłady:

• Jezioro Czerniakowskie w Warszawie

• Jezioro Druzno

• Jezioro Kamionkowskie w Warszawie

• np. rzeka Narew, Warta

Korytowe- jezioro będące rozszerzeniem rzeki na pewnej długości

Przykłady:

• Jezioro Krutyńskie

Polodowcowe- powstałe dzięki erozyjnej i akumulacyjnej działalności kontynentalnych i górskich lodowców.

Ze względu na różny sposób powstawania zagłębień wśród jezior polodowcowych wyróżnia się jeziora:
Eworsyjne- jeziora powstały w dawnych kotłach eworsyjnych na skutek erozyjnej działalności wód lodowcowych

Cyrkowe (karowe) – niewielkie, głębokie jeziora o kolistym kształcie, zajmujące dno cyrku lodowcowego (dawne pola firnowe).

Przykłady:

• Czarny Staw Gąsienicowy w Tatrach

• Morskie Oko

Morenowe – powstałe w zagłębieniach morenowych lub w wyniku zatamowania odpływu wód przez morenę. Z reguły duże i płytkie, o urozmaiconych kształtach, łagodnych brzegach.

Przykłady:

• Jezioro Śniardwy

• Jezioro Mamry

• Jezioro Snudy

• Jezioro Roś

Rynnowe – typ związany z działalnością lądolodu. występują zwykle w miejscu, gdzie wody roztopowe płynące pod lodowcem

wyżłobiły głębokie bruzdy i rynny w podłożu skalnym. Przeważnie wąskie i bardzo długie, o stromych zboczach. długie, o licznych przegłębieniach w dnie.

Przykłady:

• Jezioro Wigry

• Jezioro Hańcza

• Jezioro Jeziorak

• Jezioro Drawsko

• Jezioro Gopło

Wytopiskowe (oczka) – niewielkie, okrągłe lub owalne, powstałe z wytopienia się brył lodu zagrzebanych w osadach, po ustąpienia lodowca.

Przykłady:

• Jezioro Sasek Mały

• Jezioro Ostrowieckie

Pochodzenia Antropogenicznego- (zbiorniki sztuczne), które powstały wskutek działalności człowieka; najczęściej w wyniku przegrodzenia doliny rzecznej zaporą.

Przykłady:

• Jezioro Solińskie

• Jezioro Czorsztyńskie

• Jezioro Otmuchowskie

Funkcje jezior antropogenicznych:

• retencyjna, czyli przeciwpowodziowa

• energetyczna

• transportowa

• rekreacyjna

• dostarczanie wody pitnej

• hodowlana

Największe jeziora antropogeniczne:

Kariba, Bracki Hydrowęzeł, Asuański (Zbiornik Nasera), Akosombo, Daniel Johnson, Guri, Krasnojarski Zbiornik Wodny, Benetta (Willinston), Zbiornik Zejski, Cabora Bassa,

Ad. III.

Tektoniczno- polodowcowe- tworzą się w wyniku ruchów skorupy ziemskiej w obniżeniach tektonicznych, przemodelowanych następnie przez lądolód i wypełnionych wodami z niego wytopionymi.

Przykłady:

• Wielkie Jeziora Ameryki Północnej

• Ładoga i Onega w Europie Północnej

• Jezioro Niedźwiedzie

Klasyfikacja jezior ze względu na termikę wód:

• ciepłe - o temperaturze wód od +4^oC

• zmienne - gdy temperatura wód zależy do pór rok: latem od +4^oC zaś zimą poniżej +4^oC

• zimne - o temperaturze wód poniżej +4^oC

Zarastanie jezior

Jeziora są tworami „krótkotrwałymi”

• „zasypywanie” (bardzo powolne) zbiornika cząstkami stałymi nanoszonymi (allochtonicznymi) ze zlewni przez wiatr i wody

• opadanie na dno sestonu autochtonicznego- szczątki organizmów rozwijających się w jeziorze, produkty ich metabolizmu, fekalia

• przesunięcie się linii brzegowej ku centrum zbiornika na skutek gromadzenia się w jego przybrzeżnych częściach materiałów nanoszonych z lądu oraz produkcji roślinności litoralnej

Najszybciej zarastają małe i płytkie jeziora

Jezioro Genewskie zasilane przez rzekę Rodan prawdopodobnie za 40 tys. lat zniknie, jezioro Bodeńskie za 12 tys. lat

  

Rys. Etapy sukcesji (zarastanie jeziora)

Jeziora to naturalne zagłębienia terenu wypełnione wodą, charakteryzujące się brakiem bezpośredniego połączenia z morzem.
Powstanie jezior zależy od:

• warunków klimatycznych

• rodzaju podłoża

• ukształtowania powierzchni

Jeziora, szczególnie mniejszych rozmiarów, należą do stosunkowo nietrwałych składników krajobrazu – z reguły ulegają stopniowemu procesowi zanikania. Odbywa się to poprzez:
• zarastanie przez roślinność,
• zasypywanie materiałem (przynoszonym przez potoki, wpadającym z góry),
• obniżanie zwierciadła wody (na skutek wcinania się potoku wypływającego z jeziora, ucieczki wody w głąb lub wyparowywania).

Zarastanie jezior:

• O- oligotrofia- mało fosforu i azotu, prawie brak makrofitów, duża przejrzystość wody, cienka warstwa osadów dennych

• M- mezotrofia- więcej fosforu i azotu, więcej makrofitów, mniejsza przejrzystość (przez większą ilość fitoplanktonu), więcej osadów dennych

• E- eutrofia- duże stężenie fosforu i azotu, silny rozwój fitoplanktonu, mała przejrzystość intensywny rozwój makrofitów, ale tylko do niewielkiej głębokości

• S- jezioro starzejące

• L- ląd

Proces zaniku jezior położonych w klimacie wilgotnym prowadzi stopniowo do powstawania bagien i torfowisk. Natomiast w klimacie gorącym i suchym, po odparowaniu wody, jeziora przekształcają się w solniska.

Jeziora ze względu na trofizm (zawartość substancji odżywczych):

Etapy życia jezior

Etapy życia jezior

Jeziora są geologicznie krótkotrwałym tworem. W swoim rozwoju przechodzą kilka etapów:
1. Powstanie.
2. Młodość - życie biologiczne dopiero się rozwija.
3. Dojrzałość - pełnia życia biologicznego.
4. Starość - przeobrażenie się jeziora w bagno.
5. Zanik, który może nastąpić z następujących powodów: zarośnięcie, zasypanie utworami naniesionymi przez rzekę, wyschnięcie wskutek zmiany klimatu, erozyjne otwarcie misy jeziornej przez wypływającą rzekę, działalność antropogeniczna.

Typowo wykształcone pło torfowcowe można podzielić na 4 strefy,

charakteryzujące się odmiennym składem roślinności:

I. Bardzo wąski pas inicjalny

Przy krawędzi pła znajduje się bardzo wąski pas inicjalny, z dominującą turzycą nitkowatą lub turzycą bagienną (Carex limosa) biorących udział w przyroście pła na długość.

II. Pas tzw. torfowiska przygiełkowego

Bezpośrednio za pasem inicjalnym najczęściej spotyka się pas tzw. torfowiska przygiełkowego, z dominującą przygiełką białą (Rhynchospora alba)

III. Pas mszaru

Dalej w kierunku lądu występuje pas mszaru z dominującymi mchami torfowcami i nielicznymi

gatunkami roślin naczyniowych, charakterystycznych dla torfowisk przejściowych i wysokich.

IV. Bór bagienny

Ostatnią strefę stanowi bór bagienny.

Rys. Strefowy układ roślinności na ple torfowcowym.
I - zbiorowisko z turzycą bagienną, II - zbiorowisko z przygiełką, III - mszar torfowcowy, IV - bór bagienny

Strefy jeziora

• litoral

• sublitoral

• profundal

• pelagial

• Litoral - najpłytsza i najbliższa brzegu strefa, za jej dolną granicę przyjmuje się dolną granicę występowania roślinności. Jest najbardziej zmienny ze środowisk jeziornych. Podlega najsilniejszym dobowym wahaniom temperatury oraz wahaniom stężenia tlenu spowodowanym przez duże nagromadzenie szczątków organicznych. Płytsza część podlega bezpośrednim wpływom lądu, dopływowi wody i substancji przez nią niesionych po deszczach oraz okresowemu opadowi liści z drzew i krzewów. Fauna i flora jest bardzo bogata jakościowo i ilościowo. Występują tu makrofity, glony bentosowe, peryfiton, bentos, plankton, nekton. Litoral jest środowiskiem tarła większości ryb a także bytowania i żerowania ich narybku. Występują tu płazy, gady (żółwie błotne, zaskrońce) oraz wiele ptaków.

Przekrój poprzez strefę litoralu jeziornego

• Sublitoral – to strefa poniżej litoralu, często w miejscu, gdzie zaczyna się (bardziej niż w litoralu) gwałtowny spadek dna. Na tym stoku gromadzi się zwykle dużo szczątków pochodzenia litoralnego: trudniej rozkładalne części roślinności twardej, muszle mięczaków itp. Rośliny już tu nie występują, fauna jest znacznie uboższa jakościowo zwykle złożona głównie ze skąposzczetów, niewielkiej liczby gatunków mięczaków, niektórych owadów (ważki, jętki), pijawki.

• Profundal - cała strefa dna poniżej sublitoralu, zwana strefą głębinową. Jest to strefa allotroficzna, nie mająca własnych producentów gdyż nie dochodzi tu światło. Środowisko jest bardzo monotonne, występuje stały brak światła, niska temperatura przez cały rok (ok. 4OC). Najczęściej występuje tylko bakterio- i zoobentos. Zwierzęta nie drapieżne odżywiają się tu martwą substancją organiczną - detrytusem wraz z bakteriami, planktonem, który obumarł i ulega rozkładowi, mogą odżywiać się również w pelagialu.

• Pelagial - strefa otwartej wody, ograniczona przez litoral i sublitoral , a od dołu przez profunal. W jeziorach o dużej powierzchni głębokości strefa ta znacznie przewyższa swą objętością pozostałe strefy. Jest jednolita, mało zróżnicowana poziomo, złożona z wody, substancji w niej zawieszonych i rozpuszczonych (seston) w tym organizmów (planktonu). Zachodzi tu sezonowa i dobowa zmienność temperatury i stężenia tlenu. Pelagial jest zamieszkany przez plankton i nekton. Plankton to różne grupy bakterio- i fitoplanktonu, a z zooplanktonu: pierwotniaki, wrotki, skorupiaki. W jeziorach eutroficznych występuje drapieżna larwa muchówki a w nektonie sielawa, stynka (w jeziorach mniej żyznych), ukleja, narybek wielu gatunków, a z ichtiożerców - okoń i sandacz.

JEZIORO

strefa	fauna	flora
Litoral (przybrzeżna)	pijawki, kiełże, ośliczki, małże, ślimaki ryby (szczupaki, okonie, płocie), żaby, ptactwo wodne	pałki wodne, sitowie, tatarak, rdestnice, rogatki, wywłóczniki, moczarki
Pelagial (toń wodna)	plankton zwierzęcy ( zooplankton), rozwielitki, oczliki, ryby (ukleja, sieja, sielawa , glony	Fitoplankton -(zielenice, eugleny, okrzemki, bruzdnice)
Profundal (strefa dna)	rurecznik, larwy muchówek, ryby denne, bakterie, grzyby

Procesy mieszania jezior

Woda odznacza się szczególną właściwością najwyższej gęstości w temperaturze 4^OC, a gęstość zarówno powyżej jak i poniżej tej temperatury. Ten układ temperatur nazywamy uwarstwieniem czyli stratyfikacją odwróconą. W naszej strefie klimatycznej jest to stratyfikacja zimowa.

Zjawisko cyrkulacji wiosennej (krążenie, mieszanie, miksja)

Stratyfikacja prosta- stratyfikacja letnia, gdy warstwy cieplne znajdują się na górze.

Rys. W jeziorze możemy wyróżnić strefy różniące się warunkami środowiskowymi

W jeziorach płytkich, stan termiczny jest wyrównany gdyż woda ulega ciągłemu mieszaniu do dna. Występuje również jednolitość pod względem cech fizykochemicznych. Inaczej sytuacja wygląda w jeziorach głębokich, gdzie temperatura jest zróżnicowana. W okresie wiosennym zwanym homotermii, temperatura zostaje wyrównana w całym profilu jeziora, wiosenna cyrkulacja prowadzi do zróżnicowania masy wód jeziornych na trzy warstwy:

- warstwa powierzchniowa (epilimnion) - temperatura w tej warstwie jest wyrównana ulega ciągłemu mieszaniu przez wiatr, zróżnicowane czynniki fizykochemiczne, dynamiczny rozkwit procesów życiowych.

- warstwa głębinowa (hipolimnion) - temperatura zmienia się w niewielkim stopniu, jest jednolita i względnie niska, ruchy wody są niewielkie.

- warstwa pośrednia (metalimnion) - zwana również warstwą skoku termicznego, temperatura zmienia się od 20ºC latem w warstwie epilimnion, do poniżej 10ºC w warstwie hipolimnionu.

Dla strefy klimatycznej, w której znajduje się Polska, charakterystyczne są jeziora dimiktyczne, czyli mieszane w okresie wiosennym do dna a potem w okresie późnej jesieni. Występują również jeziora polimiktyczne, w których następuje stałe mieszanie w ciągu roku lub wielokrotne. Do tego typu zaliczane są przede wszystkim jeziora płytkie. W których wiatry nie są w stanie wytworzyć stałej stratyfikacji termicznej.

W naszej strefie rzadko spotka się jeziora meromiktycznych, do których zalicza się głębokie zbiorniki, w których strefa głębinowa nigdy nie ulega mieszaniu ze strefą powierzchniową.

Cechą charakterystyczną jezior jest temperaturowa i świetlna pionowa strefowość, której nie ma w stawach lub przynajmniej nie występuje ona w stawach regularnie i przez dłuższy czas. Istotną cechą jezior jest zróżnicowany pionowo układ temperatur warstw jeziora w ciągu roku. W Polsce większość jezior są to jeziora, w których wody są mieszane dwukrotnie - wiosną i jesienią.

W lecie, górna cieplejsza warstwa wody nie miesza się z dolną chłodniejszą warstwą wody. Między nimi powstaje warstwa skoku termicznego, charakteryzująca się gwałtownym spadkiem temperatury wraz z głębokością. Z nastaniem chłodów temperatura warstwy górnej spada i zrównuje się z temperaturą warstwy dolnej, woda zaczyna cyrkulować w całym jeziorze (cyrkulacja jesienna). Głębsze warstwy ulegają natlenieniu.

Typy mikcji jezior:

Typ miktyczny jeziora - w typologii jezior - rodzaj jeziora ustalony na podstawie częstotliwości i zasięgu mieszania mas wód.

• Jeziora amiktyczne - stale skute lodem, nigdy niemieszane (wysokie góry, strefy polarne, np. jez. Wostok)

• Jeziora meromikrtyczne- mieszana tylko powierzchniowa warstwa - miksolimnion (dolna warstwa - monimolimnion - ma zbyt dużą gęstość lub jest zbyt osłonięta od powierzchniowego ruchu wody, by ulegać cyrkulacji)

• Jeziora holomiktyczne - mieszaniu ulega cała masa wody

  • jeziora oligomiktyczne - mieszane nieregularnie i rzadziej niż raz w roku, np. górskie jeziora stref ciepłych, w których temperatura spada do tylko w okresie nietypowego ochłodzenia

  • jeziora monomiktyczne - mieszane tylko w raz w roku

    • jeziora monomiktyczne zimne - mieszane tylko latem, gdy topnieje pokrywa lodowa obecna zimą, wiosną i jesienią, a temperatura epilimnionu wzrasta do lub poniżej (wysokie góry, strefy polarne)

    • jeziora monomiktyczne ciepłe - mieszane tylko zimą, gdy temperatura epilimnionu spada tylko do lub powyżej, praktycznie nigdy nie zamarzając (strefy o klimacie łagodnym, morskim itp., np. Jezioro Bodeńskie)

  • jeziora dimiktyczne - mieszane wiosną i jesienią, gdy woda odpowiednio wzrasta i spada do , zamarzające zimą (typowe jeziora strefy umiarkowanej)

  • jeziora polimiktyczne - mieszane często, czasem codziennie, gdy gęstość wody jest podobna na każdej głębokości (brak termokliny i chemokliny), a misa jeziora płytka na tyle, żeby mieszanie wiatrowe sięgało strefy dennej (jeziora stawowe).

Rodzaje jezior ze względu na częstość cyrkulacji wody (typy miktyczne jezior)

Nazwa	Cyrkulacja wody	Występowanie	Termika
amiktyczne	brak cyrkulacji	strefa polarna	zbiorniki przez cały rok pokryte war­stwą lodu
monomiktyczne zimne	raz w roku pełna cyrkulacja	strefa polarna i obszary wysokogórskie	temperatura wody zawsze poniżej
dimiktyczne	dwa razy w roku	strefa umiarkowana	temperatura wody latem powyżej , zimą poniżej
monomiktyczne ciepłe	raz w roku	strefa równikowa i międzyzwrotnikowa	temperatura wody zawsze powyżej
oligomiktyczne	słaba (głównie górnych warstw)	strefa przyrównikowa	ciepła woda w całym przekroju zbiornika
polimiktyczne	częsta (nawet codzienna)	różne strefy – jeziora płytkie	prawie jednakowa temperatura w całym przekroju jeziora

Termiczna klasyfikacja jezior

• jeziora polarne – mają stale odwrócone uwarstwienie termiczne wody. Maksymalna temperatura wody nie przekracza +

• jeziora umiarkowane – mają najbardziej rozwinięty cykl termiczny: w lecie cechuje je uwarstwienie proste, natomiast zimą odwrócone, wiosną i jesienią stan homotermii

• jeziora subtropikalne – nie mają uwarstwienia odwróconego, cały rok występują w nich proste uwarstwienia. Charakterystyczną cechą tego uwarstwienia jest duża różnica temperatury pomiędzy wodą powierzchniową a denną, która jest zbliżona do +

• jeziora tropikalne – cechuje je tylko uwarstwienie proste i małe różnice pomiędzy temperaturą epilimionu i hypolimnionu, którego wody są cieplejsze niż w subtropikalnych jeziorach.

Główne zespoły organizmów wód powierzchniowych

Organizmy żyjące w ekosystemach wodnych możemy podzielić według różnych kryteriów: miejsca przebywania, sposobu odżywiania się, itp.. Jeśli przyjmiemy jako kryterium miejsce, w którym dana grupa roślin lub zwierząt żyje, to otrzymamy następujący podział:

Rys. Zespoły organizmów wodnych

• Bentos – są to organizmy związane ze środowiskiem dennym zbiorników wodnych. Organizmy te mogą być zanurzone w mule, przytwierdzone do kamieni, innych przedmiotów znajdujących się w wodzie lub mogą poruszać się między nimi.

• Peryfiton – są to drobne glony, pierwotniaki, czasem wrotki, nicienie, drobne skorupiaki i inne organizmy osiadłe na roślinach, palach, gałęziach wystających ponad dno zbiornika. Pojęcie to nie jest jednoznacznie określone, w związku z tym w badaniach ekologicznych jest obecnie pomijane lub zastępowane określeniem „organizmy osiadłe”. 

• Plankton – jest to zespół organizmów unoszących się w toni wodnej i nie mogących się przeciwstawić ruchom mas wodnych (ich zdolności lokomocyjne nie pozwalają im na przeciwstawienie się ruchom wody). Najbardziej ogólny podział to: plankton zwierzęcy – zooplankton, plankton roślinny – fitoplankton. Na fitoplankton składają się glony i sinice. Zooplankton wód słodkich tworzą głównie: pierwotniaki (wiciowce i orzęski), wrotki i skorupiaki (wioślarki, widłonogi). Okresowo w jego skład mogą wchodzić larwy owadów, między innymi larwy wodzienia, wodopójki, wczesne stadia larwalne ryb.  

Większe organizmy i ryby wchodzą w skład Nektonu.

• Psammon – są to drobne organizmy (niektóre glony, nicienie, wrotki i inne) żyjące w piasku, w strefie przybrzeżnej wód.

• Neuston – są to organizmy związane z błonką powierzchniową wody. Mogą go stanowić bakterie, niektóre glony, a ze zwierząt np. Drobne wioślarki, które „przyklejają się” do błonki powierzchniowej wody od spodu. Pewne owady, np. Nartniki, przemieszczają się po powierzchni wody. Przebywają tu też larwy niektórych owadów i niektóre ślimaki. Podpływają ku powierzchni, by zaczerpnąć powietrza atmosferycznego.   

Pływające rośliny wodne, np. Rzęsa oraz pływające blisko powierzchni wody niektóre dorosłe owady (chrząszcze, pluskwiaki) klasyfikuje się jako Pleuston.

Bagna

Bagna i mokradła to obszary o trwałym nadmiernym nawilgoceniu, wynikającym z utrudnionego odpływu wód powierzchniowych. Stanowią ważny element powierzchni Ziemi. Bardzo często są pozostałością po jeziorach, płytkich zatokach morskich, korytach rzecznych bądź rozległych deltach. Mogą też powstawać w wyniku procesów krasowych.
Bagna i mokradła są astrefowym elementem środowiska geograficznego. Spotkać je można niemal wszędzie – we wszystkich strefach klimatycznych oraz na wszystkich wysokościach między poziomem morza a strefą wieloletniego śniegu. Istnieją dla nich jednak pewne uprzywilejowane obszary – terasy zalewowe w dolinach rzecznych, pojezierza, rozległe płaskie obszary zbudowane z trudno przepuszczalnych skał, subarktyczne i arktyczne obszary wieloletniej zmarzliny, pobrzeża mórz i oceanów. Ze swą wodną specyfiką bagna i mokradła stanowią pomosty między wodami powierzchniowymi i wodami podziemnymi.

Bagna

• trwałe, nadmierne uwilgocenie

• roślinność porastająca bagna zwykle jest przystosowana do bardzo wilgotnych warunków

Mokradła (moczary) – występuje tutaj roślinność hydrofilna (wodolubna) ze względu na duże uwodnienie tych obszarów

Występowanie bagien:

• strefa równikowa

• obszary wiecznej zmarzliny

• doliny i delty dużych rzek

• obszary polodowcowe

• wybrzeża mórz i oceanów

• obszary o mały nachyleniu i nieprzepuszczalnym podłożu

Torfowisko:

• podmokły teren porośnięty roślinnością wodolubną

• wypełnione martwą substancją organiczną, która powstaje z tej roślinności

Rys. Podział torfowisk ze względu na sposób zasilania w wodę

Największe bagna świata:

• „Morze Wasjugańskie”

• rozlewiska Kotliny Górnego Nilu

• Pantanal

Stawy

Staw – zbiornik wodny, stosunkowo płytki (na całej powierzchni występuje roślinność zakorzeniona, jak w strefie przybrzeżnej), zarośnięty, zazwyczaj mniejszy od jeziora. Podobnie jak jeziora nie mają bezpośredniego połączenia z morzem. Niektóre z nich są zasilane przez wody rzeczne. Często otacza je sztuczne obwałowanie.

Światło dociera do samego dna, dzięki czemu rośliny zakorzenione mogą żyć na całym obszarze  zbiornika. 

W stawach nie występuje stratyfikacja termiczna. 

Dzienne i sezonowe amplitudy powietrza są znaczne.

Rozróżnia się:

• stawy naturalne (rozlewiska wody gromadzącej się w zagłębieniach terenu),

• stawy sztuczne (zbiorniki wodne tworzone przez spiętrzenie wód do celów gospodarczych lub dekoracyjnych)

• stawy rybne (służą do hodowli lub tymczasowego przetrzymywania ryb).

Staw jest bardzo podobnym zbiornikiem do jeziora. Różnią się one tylko kilkoma szczegółami:

• głębokość nie przekracza kilku m (jak strefa przybrzeżna jeziora)

• światło dociera do dna zbiornika, dzięki czemu rośliny zakorzenione mogą żyć na całym obszarze zbiornika.

• znaczne amplitudy temperatur sezonowych i dobowych, ponieważ nie występuje stratyfikacja temperatur.

• zawartość soli mineralnych większa niż w jeziorach, ale waha się znacznie w ciągu roku - np. wiosną topniejący śnieg i lód powoduje rozcieńczenie wody , a latem odparowująca woda powoduje zwiększenie stężenia soli.

• duża zawartość tlenu mimo, że w wyniku letnich zakwitów powstają ubytki tlenu to na skutek cyrkulacji wody wywołanej wiatrem i ruchami konwekcyjnymi sytuacja szybko się poprawia. Występuje więc duże zróżnicowanie zależne od pory roku - inne bowiem zauważamy cechy stawu latem, a inne zimą, kiedy to jest mniej roślinności spowodowane między innymi temperaturą i ilością docierającego światła.

Drobne zbiorniki wodne

• Torfianka – niewielki zbiornik wodny pochodzenia antropogenicznego, powstały w wyniku napełnienia wodą zagłębienia terenu po wydobyciu torfu. Obecność kwasów humusowych nadaje mu charakter dystroficzny.

• Glinianki- zbiornik wodny pochodzenia antropogenicznego (powstały po eksploatacji gliny), ekologicznie zbliżony do jeziora i stawu. Ze względu na eutrofizację i zanieczyszczenia naturalnych zbiorników jeziornych, glinianki (obok innych zbiorników powyrobiskowych) mogą stanowić ważne siedlisko zastępcze dla hydrobiontów.

• Oczko wodne – naturalny lub sztuczny, obudowany zbiornik wodny, w dowolnym kształcie lub geometrycznym (koło, elipsa – preferowane są kształty owalne), będący ozdobą ogrodu. Jest siedzibą roślin wodnych oraz zwierząt, głównie ryb. Może być połączony z fontanną, kaskadą, wodospadem.

Wody śródlądowe- stojące (lenityczne) 

Siedliska okresowo wypełnione wodą:

a) kałuże i błota

b)wody w dziuplach drzew i pochwach liściowych roślin (tzw. wiszące akwaria)

Siedliska półstałe:

a) starorzecza i łachy

c) baseny i sadzawki parkowe

Siedliska stałe:

a) jeziora

b) zbiorniki wód podziemnych

Wody śródlądowe - płynące (lotyczne) 

Siedliska pionowe:

a) hygropetryczne - wilgotne skały z sączącą się wolno wodą

b) torencjalne - wodospady.

Siedliska poziome:

a) źródła

b) potoki górskie o bystrym prądzie

c) potoki i rzeki o wolnym prądzie

d) ujścia rzek o wodzie słonawej

Wody przejściowe siedliska sztuczne 

a) kanały

b) rowy melioracyjne

c) studnie

d) zbiorniki zaporowe

Zbiorniki retencyjne np. zbiornik zasolonych wód kopalnianych na zwałowisku skały płonnej

Sztucznie utworzony zbiornik „Na rybie”

Wody płynące – cieki

• Źródła

• Potoki i strumienie

• Rzeki

Rzeki

Rzeka - naturalny, powierzchniowy ciek wodny płynący w wyżłobionym przez erozję rzeczną korycie, okresowo zalewający dolinę rzeczną. W Polsce przyjmuje się, że rzekę stanowi ciek wodny o powierzchni dorzecza powyżej ².

Podział rzek w zależności od ilości opadów atmosferycznych
i ich zmian w ciągu roku

• stałe prowadzące wodę, typowe dla klimatów wilgotnych, w których opady są wyższe od parowania np. Wisła, Odra

• okresowe, na obszarach z klimatem okresowo suchym, zasilane opadami atmosferycznymi i spływem powierzchniowym, płyną każdego roku w porze wilgotnej, w suchej zanikają, np. Amundia, Coopers Creek w Australii

• epizodyczne- powstają po obfitym deszczu i nie mają wyraźnie wykształconego koryta bardzo nieregularne, odprowadzają wody opadowe przez kilka godzin lub dni, występują na najsuchszych pustyniach

Czynniki wpływające na poziom wody w rzece:

- zasilanie (opadowe, spływowe, gruntowe)

- parowanie

- odpływ

Wielkość zasilania rzeki nieustannie się zmienia. Nawet na rzece stale płynącej stan wody, tzn wysokość poziomu wody ulega ciągłym zmianom.

Rzeki zasilane są wodami pochodzącymi z :

• Opadów (zasilanie deszczowe)

• Topnienia śniegu (zasilanie śnieżne)

• Topnienia lodowców (zasilanie lodowcowe)

Zasilanie może odbywać się bezpośrednio wodami spływającymi po powierzchni terenu lub przez źródła z wód zgromadzonych pod ziemią (zasilanie podziemne)

Wyróżnia się 3 stany wody:

• wysokie(woda płynie łożyskiem)

• średnie

• niskie

Niżówki

Inaczej okresy niskich stanów wody

Powstają gdy długo nie ma opadów lub gdy zasoby wód podziemnych są bliskie wyczerpania

Rzeki zasilane są wtedy wyłącznie przez wody podziemne. W Polsce najniższe stany wód przypadają zwykle na jesieni i w zimie, kiedy opady są najmniejsze.

Wezbrania

Wezbrania mogą powstać wskutek:

-obfitych i gwałtownych bądź długotrwałych deszczy

-szybkiego, jednoczesnego topnienia dużych mas śniegu

-spiętrzenia wód przez lody tworzące na rzece zator

-wlewu wód morskich spiętrzonych pod wpływem sztormu, w ujścia rzek

Skutki katastrofalnych wezbrań można złagodzić, budując zbiorniki retencyjne, zatrzymujące w razie potrzeby nadmiar wody. Wzdłuż koryt rzecznych usypuje się obwałowanie, zmniejszając w ten sposób zalewany obszar choć powoduje to spiętrzenie fali wezbraniowej. Innym sposobem ochrony przeciwpowodziowej jest budowa polderów- nadrzecznych obszarów przewidzianych do zalania w przypadku wezbrania wód. Ważne jest odpowiednie planowanie zagospodarowania terenu, zwłaszcza unikanie budowy domów na terenach zalewowych.

Ustrój rzeczny (reżim)

sposób w jaki kształtuje się przepływ rzeki w ciągu roku. Przede wszystkim zależy on od źródeł zasilania (deszcz, śnieg, lodowiec górski) oraz od wahań stanu wód w ciągu roku

• reżim prosty (1 okres wezbraniowy wywołany 1 rodzajem zasilania)

- lodowcowy (najwyższe stany wód początkiem lata) np.. Ren, Rodan

- śnieżny (topnienie śniegu na wiosnę)

- monsunowy (przepływ w okresie lata)

- śródziemnomorski (przepływ najwyższy zimą)

- deszczowy międzyzwrotnikowy (deszcze zenitalne)

- deszczowy oceaniczny (początkiem zimy, zmniejszone parowanie)

• reżim złożony

- deszczowo śnieżny (bardzo wysokie stany wód dwa razy w ciągu roku) np.. Wisła

- deszczowy równikowy (dwa razy wysokie stany wód związane z deszczami zenitalnymi)

• Najdłuższa rzeka

Nil

• Największe dorzecze i system rzeczny

Amazonka 7 180 tys. km2

• Największa delta

Amazonka 100 000 km2

• Największe zlewisko

Ocean Atlantycki 51,1%

Największe rzeki Polski

Rzeka	Długość w km	Pow. dorzecza w km^2
Wisła	1047	194424
Odra	854	118861
Warta	808	54529
Bug	772	39420
Narew	484	75175

BIEGI RZEKI

Wyróżnia się:

Bieg górny rzeki:

• z szybkim prądem

• twardym, skalistym, kamienistym, grubożwirowym podłożem

• z przewagą erozji nad sedymentacją

• silnej turbulencji wody

• bardzo dobrych warunkach tlenowych

• plankton tu nie występuje

• główny zespół organizmów to peryfiton na twardym podłożu oraz bentos

• turbulencja sprzyja samooczyszczaniu

Bieg środkowy rzeki:

• powolniejszym ruchu wody i słabszej turbulencji

• zrównoważonym bilansie erozji i akumulacji materiału

• z podłożem piaszczystym

• występuje tu już niekiedy plankton oraz pozostałe organizmy

• największa produktywność, a także zróżnicowanie roślin i zwierząt

Bieg dolny rzeki:

• ze znacznie powolniejszym ruchem wód

• przewadze akumulacji nad erozją

• bogatszym planktonem

• podłożem drobno piaszczystym a miejscami mulistym

Fizyczne cechy strumieni i rzek zmieniają się wzdłuż biegu. Z biegiem rzeki wzrasta antropopresja prowadząc do eutrofizacji. Nadmiar antropogennej materii organicznej prowadzi do spadku zawartości tlenu. Zanieczyszczenia silnie wpływają na skład i różnorodność fauny.

Zasilanie rzeki może odbywać się przez wody pochodzące:
- ze spływu powierzchniowego po opadach atmosferycznych,
- z topnienia pokrywy śnieżnej,
- z topnienia lodowców,
- z dopływu wód podziemnych.

Rodzaje ujść rzecznych:

• Ujście deltowe tworzy rzeka wpadająca do płytkiego zbiornika o spokojnych wodach; rzeka rozwidla się na kilka ramion ujściowych, np. Wisła, Wołga, Nil

• Ujście lejkowe (estuarium) powstaje przy głębokich zbiornikach, w których występują znaczne pływy, uprzątające przynoszony przez rzekę materiał skalny; w takich przypadkach rzeka uchodzi do morza jednym korytem, np. , Kongo, Loara.

Koncepcja ciągłości rzeki (ang. river continuum, river-continum) - funkcjonalne podejście do strefowości cieków, sformułowane w 1980 roku (Vannote R. L., Minshall G. W., Cummins K. W., Sedel J. R., Cushing C. E.), akcentujące ciągłość procesów ekologicznych i gradientowy charakter stref rzecznych. Od źródeł do ujścia różne czynniki takie jak: szerokość i głębokość koryta, szybkość prądu, objętość masy wodnej, temperatura, zawiesina, natlenienie, dopływ materii organicznej itd., zmieniają się w sposób ciągły. Gradienty geomorfologiczne, chemiczne i biologiczne tworzą ciągły system - continuum rzecze. Nie można wyróżnić wyraźnych granic pomiędzy poszczególnymi strefami cieku (krenal, rhitral, potamal), gdyż przejścia są stopniowe i ciągłe.

Wzdłuż biegu rzeki zmienia się stosunek produkcji pierwotnej do respiracji. W górnych odcinkach, zalesionych, produkcja pierwotna jest niewielka, natomiast duży jest dopływ grubocząsteczkowego detrytusu, w biocenozie dominują rozdrabniacze, liczni są zbieracze. W środkowych odcinkach rzeki, przy szerokim korycie nawet nadbrzeżne drzewa nie zacieniają całego cieku, w nurcie rozwijają się makrofity, wzrasta intensywność autochtonicznej produkcji pierwotnej (stosunek produkcji do respiracji jest zrównoważony). W biocenozie dominują zdrapywacze, liczni są zbieracze i filtratorzy, nieliczni rozdrabniacze. W dolnym odcinku rzeki dopływ allochtomicznego detrytusu jest niewielki, zwiększa się produkcja pierwotna także za sprawą fitoplanktonu (produkcja przeważa nad respiracją). W biocenozie dominują zbieracza i filtratorzy. Drapieżcy są jednakowo liczni na całej długości cieku.

Koncepcja ciągłości rzeki odnosi się do modelowego cieku, którego górny odcinek znajduje się na terenie zalesionym. Na skutek m.in. antropogenicznych zmian w środowisku, odnotować można odstępstwa od tego modelu, także za sprawą czynników zaburzających strefowość: dopływ zanieczyszczeń organicznych, jeziora przepływowe, zmiana spadku i szybkości prądu na terenach pojezierzy, melioracyjna przebudowa koryta rzecznego, zanieczyszczenie wód, urządzenia hydrotechniczne.

STRUMIEŃ

ciek wodny o niewielkim znaczeniu, uchodzący do rzeki. Strumienie okresowe powstają w górach po silnych opadach deszczu, roztopach

POTOK

niewielki ciek wodny o wartkim nurcie występuje na terenach o znacznym lub średnim nachyleniu np. górach. Mówiąc inaczej mała rzeka.

Bilans wodny Polski

Retencja

Czasowe zatrzymanie wody opadowej na powierzchni Ziemi w zbiornikach wodnych, ciekach, lodowcach, śniegu i bagnach (r. powierzchniowa) oraz w gruncie(r. podziemna).

Kategorie retencji:

• śniegowa

• lodowcowa

• zbiornikowa

• bagien

• dolin i koryt rzecznych

• szaty roślinnej

• glebowa

• gruntowa

• podziemna

Tempo wymiany wód w cyklu hydrologicznym

Bilans wodny Polski w roku średnim

Normalny roczny opad w Polsce

Miara zasobów wodnych kraju – ilość wody/mieszkańca/rok:

Polska –

Francja – 3 000

Niemcy - 2 500

Rosja - 7 000

Przyczyna niskich zasobów w Polsce: położenie pomiędzy klimatem morskim (Atlantyk) a kontynentalnym (Azja).

Bilans wodny centralnej Polski daleko niezrównoważony.

Zasoby wodne kuli ziemskiej

Pod względem ilościowym ogólna objętość zasobów wodnych jest wystarczająca do pokrycia aktualnych i przyszłych potrzeb wodnych. Ograniczenia w pokryciu potrzeb wodnych wynikają z dwóch przyczyn:

• złej jakości wody

• niekorzystnego rozmieszczenia zasobów wodnych na kuli ziemskiej (niewystarczające zasoby wodne notuje się w odniesieniu do 20% użytkowników miejskich i 75% użytkowników wiejskich)

Woda słodka to jedynie 2, 6% (35 mln km³) zasobów wodnych. Odpływ rzeczny globu ziemskiego (zasoby wodne brutto) wynosi zaledwie 21 000 km³. Szczegółowe zestawienie zapasów wodnych kuli ziemskiej przedstawiono w tabeli 2.1. Bilans wodny kuli ziemskiej obejmuje ogółem 577 000 km³ wody (tabela 2.2).