1. Metodologia badań własnych

1. Zakres tematyczny

2. Cel i przedmiot badań

3. Metody, techniki i narzędzia badawcze

4. Organizacja i przebieg badań

1. Zakres tematyczny

Praca zawiera wyjaśnienie sensu podstawowych pojęć gerontologicznych, takich jak: starość, starzenie się, człowiek stary. Ukazuje również teoretyczny opis wybranych aspektów sytuacji życiowej człowieka starego na wsi, a także istotę jakości życia i satysfakcji życiowej ludzi starszych. Wyniki przeprowadzonych badań prezentują sytuację materialną i zdrowotną człowieka starego, obrazują stosunki społeczne i rodzinne ludzi starszych oraz specyfikę spędzania czasu wolnego przez człowieka starego. W opracowaniu ukazane zostały główne i najważniejsze problemy, z jakimi boryka się człowiek stary, potrzeby i wartości, którymi się kieruje i są dla niego istotne i ważne oraz podstawowe czynniki, które wpływają na poprawę jakości jego funkcjonowania i życia. Można powiedzieć, że praca ta jest zestawieniem blasków i cieni starości współczesnego człowieka starego na wsi.

1. Cel i przedmiot badań

Podstawowym celem prezentowanych badań jest uzyskanie w miarę wszechstronnej i pogłębionej wiedzy na temat sytuacji życiowej człowieka starego na wsi, jej uwarunkowań oraz wynikających stąd potrzeb ludzi starych. Prezentowane badania mają na celu wzbogacenie systemu teoretycznej wiedzy pedagogicznej związanej z gerontologią.

Celami poznawczymi jest rozpoznanie, opisanie oraz próba zdiagnozowania sytuacji życiowej człowieka starego na wsi.

Celem praktycznym, utylitarnym z kolei jest wykorzystanie wyników badań przez grono polityków społecznych do wykreowania oraz prowadzenia polityki w zakresie poprawy warunków życia człowieka starego na wsi czyli stworzenie polityki przyszłości z ludźmi starszymi i dla ludzi starszych.

A.W. Maszke określa przedmiot badań jako wszelkie obiekty, rzeczy oraz zjawiska i procesy, którym one podlegają i w odniesieniu do których formułujemy pytania badawcze¹.

Przedmiotem podjętych przeze mnie badań empirycznych jest człowiek stary zamieszkujący tereny wiejskie oraz różne aspekty jego sytuacji życiowej. Problematyka badawcza owego opracowania została sprowadzona do podstawowych dziedzin życia ludzi starszych, a więc: sytuacji materialnej, zdrowia, rodziny i kontaktów społecznych oraz czasu wolnego.

Biorąc to pod uwagę warto zastanowić się nad tym, czym jest problem badawczy. Według S. Nowaka problemy badawcze to pytanie bądź zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie².

Podobnie definiuje problem badawczy J. Pieter, dla którego jest on pytaniem, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych³.

W sformułowaniu J. Kozieleckiego natomiast problem badawczy jest zadaniem (sytuacją), którego podmiot nie może rozwiązać za pomocą posiadanego zasobu wiedzy⁴.

S. Palka definiując problemy badawcze dokonuje ich podziału na problemy główne i problemy szczegółowe, które to wynikają z problemów głównych oraz odznaczają się szczegółowością do głównego problemu badawczego oraz ogólnością poznawczą⁵.

W związku z powyższym, w pracy owej przyjęto następujący problem badawczy:

- Jaka jest sytuacja życiowa człowieka starego na wsi i czym się charakteryzuje?

Z powyższego, głównego problemu badawczego wynikają następujące cząstkowe problemy szczegółowe:

- Jak wygląda sytuacja materialna człowieka starego na wsi?

- Czym charakteryzuje się zdrowotny aspekt życia ludzi starszych zamieszkujących tereny wiejskie?

- Jak wyglądają kontakty społeczne, rodzinne ludzi starszych na wsi oraz sposoby spędzania czasu wolnego?

- Jakie są główne problemy i zagrożenia człowieka starego na wsi?

- Jakie czynniki wpływają na poprawę jakości życia w okresie starości?

- Czy ludzie starsi na wsi są usatysfakcjonowani życiem?

- Od jakich czynników zależy stopień odczuwanej satysfakcji życiowej człowieka starego? Co w szczególności decyduje o satysfakcji życiowej na starość?

W literaturze przedmiotu stosuje się wiele określeń pojęcia hipoteza. Według T. Kotarbińskiego przez hipotezę rozumie się takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności między nimi, które pozwala wyjaśnić jakiś niewytłumaczalny dotąd zespół faktów, będących dotąd problemem⁶. Według A.W. Maszke hipoteza jest pewnym przypuszczeniem lub stwierdzeniem naukowym, odnoszącym się do dających się zaobserwować faktów, zjawisk czy procesów, których prawdziwość lub fałszywość rozstrzygamy na podstawie prowadzonych badań empirycznych⁷.

Ponieważ podjęte przeze mnie badania są badaniami diagnostycznymi, a więc związanymi głównie z opisem i diagnozą faktów, zjawisk i procesów, a nie z ich wyjaśnianiem i weryfikacją to zrezygnowałam ze stawiania hipotez badawczych.

Z metodologicznego punktu widzenia istotne wydaje się również zdefiniowanie dwóch pojęć: zmienna i wskaźnik. W literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele definicji powyższych pojęć.

A. de Winter definiuje zmienne jako próbę uszczegółowienia problemów badawczych jakie zamierza się rozwiązać oraz hipotez, które badacz pragnie potwierdzić lub odrzucić⁸. Natomiast według A.W. Maszke zmienna jest właściwością przybierającą różne i co najmniej dwie wartości⁹. Wśród zmiennych wyróżniamy dwa rodzaje zmiennych, zmienne zależne i zmienne niezależne, pomiędzy którymi istnieje ścisły związek, ponieważ zmienne, której wartości liczbowe oddziałują na zmienną zależną, powodując w niej określone zmiany, noszą nazwę zmiennych niezależnych x¹⁰.

M. Łobocki dokonuje również rozróżnienia zmiennych i z kolei określa zmienne niezależne jako działania natury pedagogicznej, których celem jest spowodowanie określonych skutków. Według niego zmienne niezależne określają charakter oddziaływań, w których upatruje się przyczyn określonych zmian w procesie wychowania, uczenia się czy kształcenia. Zmienna niezależna uchodzi za przyczynę zmiennej zależnej, a zmienna zależna za rzeczywiste lub domniemane skutki uwzględnionych w badaniach zmiennych niezależnych¹¹.

Czynniki wskazujące jaka z cech jest badana to wskaźniki. Według S. Nowaka wskaźnik to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko na podstawie zajścia, którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, iż zachodzi zjawisko, które nas interesuje¹². Natomiast M. Łobocki określa wskaźniki jako mierzalne cechy czy właściwości badanych faktów, czy zjawisk lub jako czynniki mające na nie wpływ albo jako skutki, jakie pociągają one za sobą¹³.

Zmienną zależną w niniejszej pracy jest sytuacja życiowa człowieka starego zamieszkującego tereny wiejskie. Jest to zmienna syntetyczna składająca się zgodnie z przytoczoną wcześniej definicją M. Winiarskiego¹⁴ z następujących podzmiennych: aktywność własna człowieka starego, uznawane i urzeczywistniane przez niego wartości, warunki zewnętrzne (społeczne, ekonomiczne, kulturowe, zdrowotne, przyrodnicze) i wynikające z nich problemy i zagrożenia oraz czynniki warunkujące satysfakcję życiową ludzi starszych.

Wskaźnikiem sytuacji życiowej człowieka starego są elementy informacji zawarte w wypowiedziach respondentów. Jest to rodzaj wskaźników inferencyjnych, bowiem na podstawie odpowiedzi respondentów na pytania zawarte w kwestionariuszach ankiet wnioskujemy o ich postawach, opiniach oraz przekonaniach¹⁵.

Wyniki przeprowadzonych badań empirycznych pozwalają określić w jakim zakresie płeć oraz zaawansowanie wieku różnicują sytuacje życiową oraz stopień odczuwanej satysfakcji życiowej ludzi starych. Można przypuszczać, iż oba te czynniki oddziaływają na sytuację życiową i jakość życia w okresie starości. Stanowią więc one zmienne niezależne. Kobiety – ze względu na większe ryzyko wdowieństwa, częściej zgłaszające problemy zdrowotne – mogą bardziej negatywnie postrzegać swoją sytuację życiową. Natomiast, jeżeli chodzi o wpływ wieku na sytuację życiową to można przypuszczać, iż im człowiek jest starszy, tym bardziej jest pogodzony ze swoją sytuacją życiową i tym bardziej jest skłonny ją akceptować. Można wnioskować również, iż sytuacja życiowa ludzi starszych warunkowana jest także poprzez wykształcenie, stan cywilny, stan zdrowia oraz wysokość uzyskiwanego miesięcznego dochodu. Wyniki przeprowadzonych badań empirycznych zawarte w niniejszym opracowaniu przedstawiają oraz obrazują bardziej dokładaną i precyzyjną ocenę wpływu poszczególnych zmiennych niezależnych na sytuację życiową człowieka starego na wsi oraz pozwalają na wykrycie innych zmiennych ją różnicujących.

Wskaźnikami wyżej wymienionych zmiennych niezależnych są odpowiedzi osób badanych na pytania zawarte w metryczkach skonstruowanych przeze mnie narzędzi badawczych.

1. Metody, techniki i narzędzia badawcze

Punktem wyjścia prezentowanego studium empirycznego dotyczącego sytuacji życiowej człowieka starego zamieszkującego tereny wiejskie są badania ilościowe. W najogólniejszym rozumieniu badania ilościowe polegają na ilościowym opisie i analizie faktów, zjawisk, procesów. Przedstawiają je w formie różnych zestawień i obliczeń z uwzględnieniem statystyki opisowej¹⁶.

Przeprowadzając ilościowe badania empiryczne za pomocą rozmaitych metod, technik oraz narzędzi badawczych istotnym i zasadnym wydaje się zdefiniowanie owych podstawowych pojęć metodologicznych.

Przytaczając za Stefanem Nowakiem metody badawcze to przede wszystkim typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służących do uzyskania maksymalnie uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania¹⁷.

Techniki natomiast według Aleksandra Kamińskiego są to czynności praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzanych informacji, opinii, faktów¹⁸.

Z kolei przedmiotem służącym do realizacji wybranej techniki badań jest narzędzie badawcze¹⁹.

Główną metodą, którą wykorzystałam w swoich badaniach empirycznych jest metoda sondażu diagnostycznego²⁰. Metoda sondażu diagnostycznego według definicji skonstruowanej przez T. Pilcha jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk instytucjonalnie niezlokalizowanych – posiadających znaczenie wychowawcze - w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje²¹.

Inną metodą, która została wykorzystana do przeprowadzenia badań empirycznych jest metoda kuli śnieżnej……²²

W obrębie metody sondażu diagnostycznego wykorzystałam technikę ankiety, którą to T. Pilch definiuje jako technikę gromadzenia informacji polegającą na wypełnianiu najczęściej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub bez obecności ankietera²³.

Do realizacji badań empirycznych za pomocą powyżej techniki skonstruowałam narzędzie badawcze w formie kwestionariusza ankiety.

INFORMACJE O PYTANIACH W KWESTIONARIUSZY

Kwestionariusz zawierał ponad …. pytań pogrupowanych w … bloków tematycznych, dotyczących: sytuacji materialnej, sytuacji zdrowotnej, relacji rodzinnych i społecznych oraz sposobów spędzania czasu wolnego przez człowieka starego zamieszkującego tereny wiejskie oraz jakości jego życia. Pytania zawarte w kwestionariuszu ankiety miały formę pytań

1. Organizacja i przebieg badań

Badania zostały przeprowadzone w ……. oraz miały charakter statystycznych badań ilościowych. Trwały …… W …. przeprowadzono badania pilotażowe na grupie 20 osób starszych (10 kobiet i 10 mężczyzn). Badaniami objęto grupę ludzi starszych zamieszkujących tereny wiejskie. Liczebność badanej grupy wynosiła 100 osób, w tym 50 kobiet i 50 mężczyzn. Osoby przebadane przez większość życia mieszkały na wsi. Tak więc we wszystkich badanych środowiskach wiejskich wszyscy lub niemal wszyscy respondenci byli przez całe swoje życie związani ze wsią. W badaniach zastosowano dobór celowy, nieprobabilistyczny. Zgodnie z definicją M. Łobockiego w celowym doborze próby o tym, kto zostanie zakwalifikowany do osób badanych z danej populacji decyduje sam badacz, a nie jak w losowym doborze próby określony schemat losowania²⁴. Dobór celowy przeprowadzony został metodą kuli śnieżnej. Kryteriami doboru osób do badań były: płeć, wiek, wykształcenie, stan cywilny oraz wysokość uzyskiwanego, miesięcznego dochodu.

Badania przeprowadzono w pięciu niewielkich pod względem przestrzennym wsiach o charakterze rolniczym (Złotniki, Baranki, Wojszki, Tryczówka, Klewinowo) znajdujących się na terenie gminy Juchnowiec Kościelny w województwie podlaskim. Region północno – wschodni jak wskazują badania jest jednym z najstarszych demograficznie regionów w kraju. W związku z tym wszystkie wyżej wymienione wsie podlaskie są zamieszkałe w ok. 75% przez ludność w wieku powyżej 65 lat. Charakteryzuje je również niewielka liczba mieszkańców, ujemne saldo migracji oraz duża homogeniczność pod względem narodowościowym i wyznaniowym.

---

1. A.W. Maszke, Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2004, s. 44.↩

2. S. Nowak, Metodologia badań społecznych. Zagadnienia ogólne. Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, s. 214.↩

3. J. Pieter, Ogólna metodologia pracy naukowej. Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa 1997, s. 67.↩

4. J. Kozielecki, Rozwiązywanie problemów. Wydawnictwo PZWS, Warszawa 1969.↩

5. S. Palka, Metodologia Badania Praktyka pedagogiczna. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2006, s. 17.↩

6. T. Kotarbiński, Elementy teorii poznania, logiki formalnej i metodologii nauk. Wrocław-Warszawa 1961, s. 34.↩

7. A.W. Maszke, Metodologiczne podstawy…, s. 53.↩

8. A. de Winter, Zmienne kontrolne w badaniach socjologicznych. Lublin 1981, s. 210.↩

9. A.W. Maszke, Metodologiczne podstawy…, s. 59.↩

10. Tamże, s. 60.↩

11. M. Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1999, s. 133 – 134.↩

12. S. Nowak, Metodologia badań…, s. 224.↩

13. M. Łobocki, Wprowadzenie do…, s. 138.↩

14. M. Winiarski, Sytuacja życiowa w: Encyklopedia…, s. 133.↩

15. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1998, s. 35.↩

16. M. Łobocki, Wprowadzenie do…, s. 55.↩

17. S. Nowak, Metodologia badań…, Warszawa 1985, s. 22.↩

18. A. Kamiński, Metoda, technika, procedura badawcza w pedagogice empirycznej. W: Metodologia pedagogiki społecznej (red. R. Wroczyński, T. Pilch) Wrocław 1974, s. 56.↩

19. T. Pilch, Zasady badań…, s. 42.↩

20. Klasyfikację metod i technik przyjęłam za Tadeuszem Pilchem; por. T. Pilch, Zasady badań pedagogicznych. Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 1998, s. 49.↩

21. T. Pilch, Zasady badań…, s. 51.↩

22. E. Babbie, Badania społeczne w praktyce. Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2004, s. 205.↩

23. Tamże, s. 86↩

24. M. Łobocki, Wprowadzenie do…, s. 168.↩