Katechetyka niewidomych i niedowidzących
Wielu ludzi uważa, że osoba niewidoma nie jest w stanie sama wiele zrobić, dlatego wymaga opieki i pomocy oraz współczucia. Ludzie ci twierdzą też, że osoby niewidome nie mają żadnych uzdolnień i nie odnoszą życiowych sukcesów. Takie stanowisko jest błędne. To, że życiu osoby pozbawionej wzroku występują pewne ograniczenia i trudnienia, nie oznacza że nie mogą odnosić sukcesów życiowych. Poziom funkcjonowania osoby niewidomej zależy przede wszystkim od dobrej rehabilitacji.
Dominującą rolę w życiu człowieka odgrywa pięć zmysłów: wzrok, słuch, dotyk, węch i smak. Kiedy jeden ze zmysłów nie funkcjonuje dobrze, pozostałe zmysły stają się doskonalsze i przejmują rolę zmysłu uszkodzonego. Zjawisko to nosi nazwę kompensacji zmysłów.
Człowiek z uszkodzonym wzrokiem ma takie same potrzeby jak każdy inny. Do tych potrzeb zaliczamy również potrzeby religijne.
Podstawa programowa katechezy Kościoła katolickiego w Polsce mówi o dzieciach niewidomych i niedowidzących. Do tej grupy należy również zaliczyć dzieci niewidome i niedowidzące z dodatkowymi dysfunkcjami jak np. dzieci niewidome czy niedowidzące z niepełnosprawnością intelektualną, z mózgowym porażeniem dziecięcym, z przewlekłymi chorobami, głuchoniewidome itp. Do każdej z tych grup dzieci katecheta musi dotrzeć z Dobrą Nowiną.
I.1. Dzieci i młodzież z uszkodzonym wzrokiem- kryteria podziału i charakterystyka
Wzrok odgrywa decydującą rolę w tworzeniu obrazów istniejącej rzeczywistości, szczególnie na poziomie powstawania wrażeń i spostrzeżeń. Dzięki wzrokowi człowiek jest w stanie poznać otaczającą go rzeczywistość jako zjawisko dynamiczne, podlegające ciągłym zmianom i znajdujące się w ruchu. Odgrywa on również wielką rolę w procesie czytania. Nie można również zapominać o ogromnej Oli wzroku w przyswajaniu przez dziecko podstawowych czynności dnia codziennego. Dlatego dzieci niewidome od urodzenia bądź od wczesnego dzieciństwa powinny być objęte jak najwcześniej specjalistyczną opieką pedagogiczną. Opieka ta powinna zapobiec opóźnieniom w rozwoju dziecka, niepożądanym i często nierozumianym przez innych nawykom ruchowym a tym samym grożącej izolacji społecznej.
Dzieci i młodzież z uszkodzonym wzrokiem dzieli się zazwyczaj na niewidome i niedowidzące. W kryterium medycznym przyjmuje się za podstawowe uszkodzenie widzenia centralnego powodujące obniżenie ostrości wzroku i uszkodzenie widzenia obwodowego czyli różnego rodzaju ubytki pola widzenia Biorąc pod uwagę to kryterium dzieci niewidome dzieli się na1:
Dzieci całkowicie niewidome, czyli te które nie reagują na żadne bodźce wzrokowe, bądź zachowały jedynie tzw. poczucie światła czyli możliwość odróżnienia dnia i nocy. Dzieci te pozbawione są zupełnie bodźców wzrokowych.
Dzieci niewidome z resztkami wzroku zwane też szczątkowo- widzącymi , u których zdolność widzenia nie przekracza 5% normalnej ostrości wzroku. W tej grupie znajdują się również dzieci z zawężonym do 100 polem widzenia bez względu na ostrość wzroku.
Dzieci słabo widzące stanowią bardziej zróżnicowaną grupę i zaliczmy do nich:
Dzieci z uszkodzeniem widzenia centralnego, czyli z obniżoną ostrością wzroku od 0,006 do 0,25. Uszkodzenie to związane jest z obecnością w polu widzenia mroczka centralnego, czyli szarej plamki bezpośrednio w polu widzenia powodującej obniżenie ostrości wzroku. Przyczyną tych zaburzeń może być np. choroba Stargardta, zanik nerwu wzrokowego czy też ubytki w plamce żółtej. Dzieci te mogą spostrzegać tylko przedmioty określonej wielkości ( nie spostrzegają przedmiotów małych i szczegółów przedmiotów dużych)
Dzieci z wysoką krótkowzrocznością czyli uszkodzeniem czynności optycznych, które powodują trudności w spostrzeganiu oddalonych od dziecka przedmiotów. Ponieważ u dzieci tych występują trudności z akomodacją soczewki czyli najprościej mówiąc do zdolności oka do zmiany współczynnika refrakcji soczewki, dzięki której oko może zmieniać ostrość widzenia. Dzieci te widzą tylko przedmioty znajdujące się blisko nich i nawet przy zastosowaniu szkieł korekcyjnych mają trudności z widzeniem przedmiotów oddalonych.
Dzieci z uszkodzeniem widzenia obwodowego. Uszkodzenie widzenia w polu obwodowym przejawia się zarówno w jego ograniczeniach, jak i ubytkach. Przyczyny zawężonego pola widzenia mogą być różne, np. jaskra, barwnikowe zwyrodnienie siatkówki, retinopatia cukrzycowa, zespół Ushera, odwarstwienie siatkówki, masywny krwotok do ciała szklistego, uszkodzenie dróg wzrokowych i kory mózgowej. W zaawansowanej postaci może występować widzenie lunetowe. Osoby z utratą widzenia w polu obwodowym muszą kręcić głową w jedną i w drugą stronę, aby przeszukiwać otoczenie w trakcie przemieszczania się lub aby zobaczyć jakiś mniejszy obiekt.
Dzieci słabo widzące z zaburzeniami widzenia stereoskopowego czyli obuocznego. Zaburzenia te występują u osób jednoocznych, wtedy gdy w każdym oku występuje inna wada, przy wysokiej nadwzroczności czy też uszkodzeniach motorycznych gałek ocznych. Ta ostania wada powoduje niemożliwość skierowania obu oczu na jeden punkt, co może spowodować nakładanie się na siebie obrazów, czyli diplopię (widzenie zdwojone). Powoduje to trudności w prawidłowej ocenie wielkości i kształtów, odległości i głębi.
Ponadto u osób niedowidzących można spotkać takie, które mają ustabilizowaną krótkowzroczność i i prognoza lekarska nie przewiduje, poza nieprzewidzianymi przyczynami, dalszego pogorszenia wzroku, oraz osoby z nieustabilizowaną krótkowzrocznością, u których proces chorobowy może doprowadzić nawet do całkowitej ślepoty.
Bardzo ważny z psychopedagogicznego punktu widzenia jest okres, w którym nastąpiła utrata wzroku. Wśród osób niewidomych i niedowidzących można spotkać takie, które mają problemy ze wzrokiem od urodzenia lub wczesnego dzieciństwa oraz takie, które utraciły wzrok w późniejszym okresie życia.
Ponadto w tej grupie dzieci znajdują się również dzieci z sprzężonymi niepełnosprawnościami, jak np. dzieci głuchoniewidome, z niepełnosprawnością intelektualną różnego stopnia, z uszkodzeniami narządów ruchu, chorobami wewnętrznymi itd. Należy pamiętać, że dzieci te są przede wszystkim niewidome lub niedowidzące, a sprzężona niepełnosprawność jest niepełnosprawnością towarzyszącą.
Przy definiowaniu osób z uszkodzonym wzrokiem uwzględnia się nie tylko czynniki okulistyczne, ale również funkcjonalne. Taki podział uwzględnia przede wszystkim czynniki psychopedagogiczne określając stopień wykorzystania wzroku w funkcjonowaniu w życiu codziennym. Według tych kryteriów za osobę niewidomą uznaję się taką, która we wszystkich sytuacjach życiowych stosuje techniki bezwzrokowe i rzadziej techniki dotykowo- słuchowo- wzrokowe, a dzieci słabowidzące posługują się technikami wzrokowymi i wzrokowo- słuchowo-dotykowymi.
Bardzo praktyczny podział dzieci niedowidzących z punktu widzenia nauczania podał T. Krzeszowski2. W swoim podziale uwzględnia najważniejsze przyczyny obniżonej sprawności wzroku. Jednocześnie zaznacza, że nie jest to podział ścisły, ponieważ wiele z tych przyczyn jest wzajemnie ze sobą powiązanych. Wśród przyczyn niedowidzenia wymienia:
Wysokie wady refrakcji
Zaćmy i stany po operacji zaćmy
Zez i niedowidzenie zezowe
Jaskra i inne choroby narządu wzroku
Zmiany chorobowe na dnie oka
Wady w budowie oka
Mechaniczne uszkodzenia oka.
Mówiąc o wysokich wadach refrakcji T. Krzeszowski wymienia krótkowzroczność, nadwzroczność i niezborność czyli astygmatyzm. Krótkowzroczność spowodowana jest nieprawidłowym działaniem soczewki lub odchyleniami w budowie dna oka. Wyższe stopnie krótkowzroczności najczęściej spowodowane są nieprawidłową budową gałki ocznej, która przy krótkowzroczności gałka oczna jest wydłużona, przez co następuje nieprawidłowe zagięcie promieni świetlnych wpadających do gałki ocznej i ogniskowanie się promieni ma miejsce przez siatkówką, zamiast na niej. Widzenie z bliska jest właściwie prawidłowe, jednak w przypadku patrzenia na oddalony przedmiot, kiedy osie obu oczu są prawie równoległe, obraz jest bardzo rozmazany. W przypadku nadwzroczności jest to wada odwrotna do krótkowzroczności - stosunkowo wyraźne jest widzenie z daleka, natomiast zamazany obraz w przypadku patrzenia z bliska. Nadwzroczność jest również spowodowana nieprawidłową budową gałki ocznej, która jest krótsza lub ma zakrzywioną rogówkę. Powoduje to ogniskowanie się promieni świetlnych wpadających do oka za siatkówką, a nie na niej. Często, zwłaszcza jeśli chodzi o dzieci, nadwzroczność występuje równocześnie z zezem zbieżnym. Astygmatyzm jest spowodowany zaburzeniami powierzchni rogówki lub soczewki. Jeśli rogówka ma krzywiznę bardziej owalną niż kulistą, będą dwie płaszczyzny ogniskowania obrazu. Jeśli np. wada spowodowana jest mechanicznym uszkodzeniem rogówki możliwe jest występowanie jeszcze większej ilości ogniskowych. Zezowanie może być jednym z mechanizmów zapewniających prawidłowe widzenie bez stosowania korekcji astygmatyzmu. W zależności od rodzaju astygmatyzmu przedmioty ustawione pod jednym kątem mogą być widziane lepiej niż te ustawione pod innym kątem. Często na przykład jeśli pokaże się osobie z astygmatyzmem krzyż, to jedno z ramion, np. poziomie będzie ona widziała ostro, a drugie (pionowe) będzie zamazane. Sytuacja może być tez odwrotna, tzn. ostro może być widziane pionowe ramię krzyża, a zamazane będzie poziome.
Zaćma zwana jest również kataraktą. Jest to stan całkowitego lub częściowego zmętnienia soczewki oka. Polega na częściowym lub całkowitym jej zmętnieniu, co sprawia, że soczewka traci swoją najistotniejszą cechę optyczną, tzn. przejrzystość. U dzieci występuje najczęściej zaćma wrodzona. Objawami zaćmy wrodzonej i mogą być zmętnienia w soczewce obecne już przy urodzeniu lub w pierwszych miesiącach życia, często bezobjawowa lub zauważona przez rodziców nieuwaga wzrokowa dziecka bądź zez (leniwe oko). Biały refleks ze źrenicy, biała źrenica - jest to objaw podstawowy. Leczy się ją usuwając zmętniałą soczewkę. Po operacji konieczna jest natychmiastowa korekcja niedostatecznej refrakcji, która w sposób najprostszy może być skompensowana okularami, a w przypadku jednostronna bezsoczewkowości jest kompensowana soczewkami kontaktowymi.
Zez i niedowidzenie zezowe polega najczęściej na nieprawidłowym ustawieniu gałek ocznych, czemu towarzyszą zaburzenia widzenia. Najczęściej występuje zez zbieżny rzadziej rozbieżny. Po trwającym długo zezie, powstaje stopniowe niedowidzenie. Nieprawidłowo ustawione oko powoduje zakłócenia w powstaniu obrazu trójwymiarowego. Mogą temu zapobiec odpowiednie szkła korekcyjne, operacje przywracające równowagę mięśniową oraz ćwiczenia percepcji, w celu wytworzenia obrazu obuocznego.
Jaskra zwana też glaukomą jest chorobliwym wzrostem ciśnienia śródocznego powodującego ucisk na istotne dla widzenia części oka upośledzając tym samym widzenie. Jest chorobą wieloczynnikowa. Wzrost poziomu ciśnienia wewnątrzgałkowego i związane z tym przewlekłe niedokrwienie nerwu wzrokowego jest obecnie uważane za jeden z głównych czynników jaskrowego uszkodzenia nerwu wzrokowego odpowiedzialnego za przekazywanie informacji wzrokowych do mózgu. Nieleczona prowadzi do całkowitej utraty wzroku.
Wśród innych chorób narządu wzroku T. Krzeszowski wymienia zwyrodnienie barwnikowe siatkówki, zmętnienie części przeziernych oczu i małoocze.
W definicjach osób z uszkodzonym wzrokiem uwzględniane są nie tylko czynniki, ale także funkcjonalne, w których główny nacisk kładzie się na czynniki psychopedagogiczne. Uwzględnienie czynników psychopedagogicznych pozwala określić jakim stopniu dana osoba wykorzystuje wzrok w wykonywaniu różnych czynności.
I.2. Przyczyny inwalidztwa wzrokowego
Narząd wzroku , podobnie, jak inne narządy organizmu, może ulec uszkodzeniu na skutek różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Należą do nich czynniki:
Genetyczne czyli dziedziczne np. dziedziczenie wady wzroku od rodziców jeżeli w kilku pokoleniach były osoby niewidome lub niedowidzące.
Wady wrodzone analizatora wzrokowego i uszkodzenia okołoporodowe, do których zalicza się
Zapalenie głębokie rogówki spowodowane kiłą wrodzoną
Ubytek wrodzony t tęczówki, naczyniówki, soczewki czy nerwu wzrokowego
Zaćma wrodzona
Zapalenie rzeżączkowe
Stany degeneracyjne różnych części siatkówki, soczewki lub rogówki
Zwyrodnienie barwnikowe siatkówki
Wady refrakcji
Choroby analizatora wzorkowego takie jak nowotwory oczu lub mózgu, jaskra i jaglica.
Choroby zakaźne przebiegające z wysoką temperaturą, takie jak ospa, zapalenie opon mózgowych lub mózgu , szkarlatyna, gościec, cukrzyca, choroby tropikalne.
Zatrucia metanolem, jadem kiełbasianym i grzybami.
Urazy mechaniczne, termiczne lub chemiczne.
Awitaminoza
Zmiany starcze
1.3. Zjawiska specyficzne towarzyszące ślepocie i niedowidzeniu
Dzieci niewidome od urodzenia bądź od wczesnego dzieciństwa powinny być jak najwcześniej objęte specjalistyczną opieką pedagogiczną, a żeby zapobiec opóźnieniom rozwoju, niepożądanym nawykom ruchowym oraz, grożącej im izolacji społecznej. Dlatego wszystkie te dzieci powinny być objęte wychowaniem przedszkolnym jako pełno sprawne. Trzeba tylko im zapewnić szczególną opiekę ze względu na trudności orientacyjne.
Kształcenie niewidomych zapoczątkował pierwszy tyflopedagog francuski – Valentin Hauy, wynalazca wypukłego alfabetu dla niewidomych, i założyciel pierwszej szkoły dla dzieci niewidomych, gdzie za pomocą książek z wypukłym drukiem uczył niewidomych czytania, a w ślad za tym pisania, rachunków, języków, historii, geografii, matematyki, muzyki, a następnie kształcił ich w sztukach, rzemiośle, by pożytecznie ich zatrudnić dla osiągnięcia lepszych warunków życiowych.
Obecnie istnieją następujące formy kształcenia dzieci niewidomych i słabo widzących:
kształcenie oparte na współpracy z nauczycielem (dziecko nie uczy się w ogólno dostępnej klasie publicznej, lecz korzysta z pomocą nauczyciela z różnych pomocy tyflodydaktycznych).
prowadzenie gabinetów wyrównawczych (dziecko uczy się w szkole publicznej, a w miarę potrzeby korzysta ze specjalnie wyposażonego gabinetu).
klasy specjalne (część lekcji wspólnych z dziećmi widzącymi, a część – wymagających specjalnych technik – oddzielnie).
szkoły specjalne
kształcenie zintegrowane z dziećmi widzącymi.
Czynnikiem, który w decydującym stopniu wpływa na wyniki kształcenia, jest u słabo widzących stan wzroku, gdyż nauczanie w szkołach dla słabo widzących prowadzi się za pomocą technik wymagających wzroku. Dlatego ustalenie kryteriów okulistycznych jest podstawowym problemem przy kwalifikowaniu uczniów do odpowiednich form kształcenia specjalistycznego . W kształceniu dzieci niewidomych i słabo widzących stosowane są specjalne środki dydaktyczne przystosowane do wzrokowych możliwości uczniów. Są to: druki o zwiększonych literach, układanki literowe, epidiaskopy, rzutniki, grafoskopy, monitory telewizyjne do przenoszenia na ekran tekstów drukowanych pismem zwykłym, magnetofony, taśmy magnetofonowe, pismo Braillea, a ostatnio nawet komputery.
Zasada poglądowości w nauczaniu niewidomych.
Związek pierwszego układu sygnałowego z wdrażaniem zasady poglądowości.
Pierwszy układ sygnałowy umożliwia tę działalność poznawczą człowieka, która następuje podczas bezpośredniego kontaktu z poznawanym przedmiotem. Na skutek działania pierwszego układu sygnałowego powstają więc wrażenia, spostrzeżenia, wyobrażenia i myślenie konkretno – obrazowe. Nauczanie biorące za podstawę pierwszy układ sygnałowe odbywa się dzięki percepcji konkretów i zjawisk, a nie ich symboli, którymi są słowa. Analiza i synteza oraz odruchy warunkowe powstają jako reakcja na wszelkie bodźce z wyjątkiem słownych. Potrafimy więc odróżnić od siebie podobne dźwięki, siłę światła, nasycenie barw czy wielkość przedmiotów. Ponieważ każdy analizator odbiera tylko określone bodźce, dlatego podczas analizy musi zachodzić współpraca między analizatorami. Synteza łączy poszczególne punkty pobudzania w korze mózgowej, umożliwiając całościowe ujęcie danego przedmiotu, natomiast analiza rozdrabnia to ujęcie i w ten sposób umożliwia uściślenie i precyzję wrażenia o tym, co obiektywnie zawarte jest w konkrecie.
Poszerzenie wiedzy możliwe jest tylko dzięki sprawnemu działaniu drugiego układu sygnałowego za pomocą którego powstają pojęcia dla pełnego i właściwego poznania. Procesu kształcenia nie można jednak opierać tylko na konkretach ani, tylko na słowach. Realizacja zasady poglądowości w kształceniu dzieci niewidomych ma właśnie łączyć pracę obu układów, pamiętając o pozostałych zmysłach (dotyk, słuch, powonienie, smak).
Wskazówki metodyczne.
Podczas nauczania poglądowego konieczne jest powtarzanie. Dotyczy ono zarówno powtarzania demonstracji pomocy poglądowych jak i wyjaśnień słownych, szczególnie gdy przerabiany materiał na lekcji jest uczniom zupełnie nieznany, a ich doświadczenie zmysłowe ograniczone.
W celu przezwyciężenia generalizacji informacji konieczne jest porównywanie konkretów. Odróżnienie cech ściśle wiąże się z porównywaniem. Następuje wówczas, gdy kilkakrotnie porównujemy ze sobą podobne konkrety. Uczeń wówczas łatwo dochodzi do wniosku, które szczegóły są podobne, a które różne. Aktywizują się wówczas procesy myślenia, gdyż rozwiązujemy konkretny problem. Należy pamiętać o stopniowaniu trudności czyli zaczynamy od konkretów mało podobnych a kończymy na bardzo podobnych.
Następnie stosujemy konieczność wzmacniania wiadomości która ściśle związana jest z powtarzaniem. W nauczaniu trzeba co pewien czas powracać do przerobionego materiału stosując przy tym konkrety i opisy słowne, aby wzbogacić dzieciom wyobrażenia i wiedzę o świecie w którym żyją.