Traktatem zmieniającym traktaty ustanawiające UE i Wspólnotę Europejską jest Traktat z Nicei, wynegocjowany przez piętnastu szefów rządów UE, którzy w dniach 7-11 grudnia 2000 r. obradowali w Nicei. Przywódcy piętnastu krajów uznali, iż z datą wejścia w życie Traktatu z Nicei Unia będzie w stanie powitać nowe państwa, które jednak muszą wykazać gotowość sprostania obowiązkom wynikającym z członkostwa w Unii.
Strony porozumienia to: Dania, Belgia, Austria, Grecja, Francja, Hiszpania, Finlandia, Irlandia, Holandia, Luksemburg, Portugalia, RFN, Szwecja, Włochy, Wielka Brytania. Dokument nicejski przygotował instytucje Unii do rozszerzenia o nowe kraje (m.in. Polskę) i zmienił znaczenie układu sił w samej Unii. Ponieważ po wejściu traktatu w życie zostało ograniczone prawo weta w Radzie Ministrów Unii, wzrosło znaczenie dużych państw.
Cele Traktatu Nicejskiego:
Przygotowanie instytucji UE do poszerzenia o 12 nowych państw.
Ustalenie podziału głosów w Radzie Ministrów, tj. 345 głosów: Niemcy, Francja, Wielka Brytania i Włochy otrzymują po 29 głosów, po 27 głosów otrzymały Polska i Hiszpania.
Zwiększenie do 80% ilości spraw, w których decyzje podejmowane będą większością kwalifikowaną (258 głosów).
Odejście od prawa weta w niektórych kwestiach - polityka imigracyjna od 2004 roku, fundusze strukturalne od 2007 roku,
Reforma Parlamentu Europejskiego - zwiększenie liczby eurodeputowanych do 732,
Reforma Komisji Europejskiej - od czasu wejścia w życie Traktatu Nicejskiego każdy kraj będzie miał tylko jednego komisarza; po przyjęciu 12 nowych państw liczba komisarzy ma być niższa od 27.
Proklamowanie Karty Praw Podstawowych - zbioru praw człowieka i swobód obywatelskich.
Nicea zreformowała i uporządkowała Komisję Europejską ponadto rozciągnęła głosowanie większościowe na pewne nowe obszary, które zdaniem wielu powinny zostać zreformowane - na przykład handel, usługi, polityka przemysłowa, a jednocześnie utrzymała prawo weta w obszarach interesu narodowego wielu członków Unii, jak podatki, ubezpieczenia społeczne. Traktat Nicejski otworzył w końcu drzwi do członkostwa w Unii Europejskiej przed najlepiej przygotowanymi krajami kandydującymi. Celem ich ciężkiej pracy w ciągu ostatnich dziesięciu lat była nagroda w postaci członkostwa w UE. Nie powinno się zapominać, jak wielkim historycznym przedsięwzięciem było rozszerzenie Europy, jej ponowne połączenie z Europą Środkową po upadku żelaznej kurtyny.
Traktat Nicejski przygotował UE do ponownego połączenia sąsiadów, którzy byli oddzieleni przez niemal pół wieku. Dzięki rozszerzeniu wiele państw stało się bezpieczniejsze i silniejsze, ponieważ zyskało więcej sojuszników w walce z przeciwnościami, którym żaden kraj nie może stawić czoła w pojedynkę - od przestępczości zorganizowanej, terroryzmowi, handlu narkotykami i nielegalnej emigracji po zanieczyszczenie środowiska, bezrobocie i izolację społeczną.
Traktat Nicejski miał dla rozszerzenia zasadnicze znaczenie, gdyż bez niego rozszerzająca się Unia Europejska stanęłaby w miejscu. Traktat zaczął obowiązywać w 2005 roku. Traktat Nicejski przewidywał, że od 1 stycznia 2005 r. liczba komisarzy zwiększy się odpowiednio do liczby państw członkowskich, przy czym każde państwo będzie miało prawo do jednego komisarza. Dopiero od momentu, kiedy UE będzie liczyć 27 członków, liczba komisarzy ma być mniejsza od liczby krajów członkowskich. Dokładną liczbę i sposób rotacji komisarzy państwa członkowskie ustalą wtedy jednomyślnie. Od 2005 r. Do momentu kiedy Unia będzie liczyć 27 członków Komisja liczyć będzie więcej niż 20 komisarzy. Wymóg ustalania dokładnego systemu rotacji i liczby komisarzy zawiera w sobie spory potencjał konfliktu. Im mniejsza będzie liczba komisarzy, tym dłuższy będzie okres, w którym dany kraj nie będzie miał własnego komisarza.
Traktat Nicejski tylko nieznacznie zwiększył liczbę mandatów do Parlamentu, z 626 do 732. Ponieważ liczba 732 nie zmieni się już wskutek rozszerzenia Unii, oznacza to, że liczba posłów przypadających na poszczególne kraje zmniejszy się - z wyjątkiem Niemiec, które nadal będą miały 99 mandatów jako rekompensatę za ustępstwa na rzecz Francji w sprawie nowego podziału głosów w Radzie Ministrów. Podział głosów w Parlamencie Europejskim będzie bardziej niż dotychczas proporcjonalny do liczby mieszkańców krajów członkowskich. Najgorętsze spory na szczycie w Nicei dotyczyły nowego podziału głosów w Radzie Ministrów, gdzie dotychczas występowały największe dysproporcje między liczbą ludności danego państwa i liczbą głosów jego przedstawicieli. Do Nicei mieli jednak tylko 10. W ten sposób małe państwa miały kilkakrotnie więcej głosów w Radzie Ministrów, niż wynikałoby to z liczby ich mieszkańców. Duże państwa natomiast miały proporcjonalnie znacznie mniej. Tak np. Francja ma prawie sześciokrotnie więcej mieszkańców niż Belgia, ale tylko dwa razy więcej głosów.
W traktacie Nicejskim regulacje dotyczące drugiego filaru zostały utrzymane, ale znajdują się teraz w ogólnych regulacjach na temat "elastyczności". W sprawach dotyczących Schengen Komisja i Parlament jedynie opiniują projekt "ściślejszej współpracy", ale nie mogą go zablokować. Został też opracowany bardziej szczegółowy katalog kryteriów, które "ściślejsza współpraca" musi spełniać. Nie może ona dyskryminować członków pozostających poza "wąskim kręgiem" ani ich obywateli, nie może naruszać spójności Wspólnego Rynku i warunków konkurencji w całej UE, musi służyć celom UE i dalszej integracji, nie może się rozciągać na obszary, gdzie instytucje UE mają wyłączne kompetencje (wyklucza to faktycznie "ściślejszą współpracę" w pierwszym filarze), nie może tworzyć barier dla handlu wewnątrz UE (to bardzo zawęża możliwości ściślejszej współpracy w ochronie środowiska, przeforsowanej przez Niemcy) ani ograniczać praw państw członkowskich spoza "wąskiego kręgu". "Wąski krąg" musi być otwarty dla innych uczestników i musi gromadzić przynajmniej 8 członków. Jest to ciekawy zapis: 8 państw to w tej chwili większość; po rozszerzeniu jednak będzie to mniejszość państw Unii. Oznacza to, że w przyszłości "wąski krąg" będzie mogła tworzyć mniejszość państw. Ważne jest też, że tworzenie "wąskich kręgów" ma być ostatecznością, po wyczerpaniu normalnego procesu decyzyjnego Unii. "Wąska grupa" musi najpierw wypróbować, czy rzeczywiście nie ma szans na uzyskanie np. kwalifikowanej większości w całej Radzie (i ewentualnie większości w Parlamencie), zanim zdecyduje się na zgłoszenie projektu o "ściślejszej współpracy" w węższym gronie.
Jeżeli projekt współpracy już powstał i uzyskał aprobatę Rady, to istnieją dwie możliwości:
Projekt dotyczący obszaru odnoszącego się do całej UE podlega art. 251 Traktatu o WE, a więc Parlament ma prawo do współdecydowania o nim. W takim przypadku Parlament musi też wyrazić zgodę na dany projekt "ściślejszej współpracy". Traktat Amsterdamski dał jeszcze możliwość obejścia Parlamentu za pomocą zgłoszenia projektu "ściślejszej współpracy", teraz ta furtka została zamknięta.
Projekt nie dotyczy takiego obszaru, wobec czego Parlament jedynie opiniuje.
Proces decyzyjny w sprawie wydłużył się i nie kończy się już na przykład na odmowie Rady Europejskiej. Po wyczerpaniu wszystkich możliwości w ramach UE można było bowiem - w obszarach gdzie traktat nie dopuszcza - uruchomić proceder "ściślejszej współpracy", co ma - z punktu widzenia inicjatorów - tę zaletę, że powstanie danego projektu znacznie trudniej jest zablokować w ramach "ściślejszej współpracy" niż w ramach całej UE. Dodatkowo wszystkie progi większościowe w ramach działającego już "wąskiego kręgu" dopasowywały się do niego: kwalifikowana większość w ramach "ściślejszej współpracy" to 74,7% głosów, ale tylko tych państw, które uczestniczą w danym projekcie. Parlament w którym przecież zasiadają też posłowie pochodzący z państw pozostających poza "wąskim kręgiem" - nie miał już wpływu na decyzje "wąskiego kręgu" - za to nie obowiązują one w całej UE i nie obciążają budżetu unijnego, lecz budżety państw-uczestników.
Procedura dopuszczenia dodatkowych kandydatów do uczestnictwa w "wąskim kręgu" nie zmieniła się, poza tym, że ogólna klauzula dotycząca elastyczności stwierdza teraz wyraźnie i jednoznacznie, iż "krąg" musi być otwarty. W praktyce oznacza to, że Rada Ministrów "wąskiego kręgu" nie ma prawa odmówić przyjęcia nowych kandydatów, może jednak decyzję odłożyć i ponownie rozpatrywać większością kwalifikowaną głosów. Inaczej kandydat zostaje z mocy prawa przyjęty. Dotyczy to spraw z drugiego i trzeciego filaru, w pierwszym filarze Rada Ministrów "wąskiego kręgu" w ogóle nie ma prawa decyzji o dopuszczeniu dodatkowych członków. Dany kandydat zgłasza swoją kandydaturę, a Komisja ocenia, czy spełnia on wymogi. Jeżeli tak, to zostaje on przyjęty decyzją Komisji.
Podsumowując:
Traktat Nicejski, podobnie jak Traktat Amsterdamski, jest serią zmian nowelizujących Traktat z Maastricht oraz Traktat o ustanowieniu Wspólnoty Europejskiej. Poprawki wniesione do istniejących Traktatów dotyczą między innymi:
procedury stosowanej w wypadku groźby naruszenia przez państwo członkowskie podstawowych zasad, na których opiera się Unia Europejska;
kwestii związanych z tworzeniem Wspólnej Polityki Europejskiej w dziedzinie Bezpieczeństwa i Obrony;
przyjęcia Europejskiej Agendy Socjalnej;
utworzenia i przyszłej roli EUROJUST, jednostki zajmującej się współpracą narodowych organów ścigania państw członkowskich.
Poza poprawkami do poszczególnych artykułów poprzednich Traktatów, podjęto również nowe postanowienia dotyczące ściślejszej współpracy pomiędzy państwami członkowskimi. Większość zmian jest wynikiem rozszerzenia zakresu decyzji podejmowanych przy zastosowaniu większości kwalifikowanej. Zmiany te dotyczą funkcjonowania Parlamentu Europejskiego, Komisji Europejskiej, Trybunału Obrachunkowego, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. W sposób zasadniczy zmodyfikowano przede wszystkim zasady funkcjonowania Trybunału Sprawiedliwości i Sądu Pierwszej Instancji. Zmiany te nie są bezpośrednio uzależnione od faktu rozszerzenia Unii Europejskiej i staną się obowiązujące wraz z wejściem w życie Traktatu Nicejskiego.
Ponadto, szczyt Nicejski przedstawił rozwiązania powiązane wprost z perspektywą przyjęcia nowych członków do Unii Europejskiej. Dotyczą one przede wszystkim procedur głosowania i podziału wpływów w poszczególnych instytucjach rozszerzonej Unii. Na przykład, zmiana w ważeniu głosów w Radzie UE spowodowała przyznanie Polsce takiej samej liczby głosów, którą dysponować będzie Hiszpania (27), sytuując Polskę w gronie sześciu największych państw członkowskich, mających zasadniczy wpływ na decyzje podejmowane w ramach Rady UE.