35 Krytyka młodopolska
Przełom w krytyce nastąpił później niż w innych dziedzinach artystycznych. W krytyce, jak twierdzi Jan Tomkowski, ilość przeszła w jakość, a wielu ważnych dzieł nie zauważono. Spośród krytyków literackich należy wspomnieć o: Przybyszewskim, Zenonie Przesmyckim, Boy-Żeleńskim, Stanisławie Witkiewiczu, Stanisławie Brzozowskim oraz Arturze Górskim.
To właśnie cykl artykułów tego ostatniego, opublikowany w 1898 roku na lamach krakowskiego “Życia”, dał nazwę epoce. Górski, najbardziej umiarkowany publicysta, głosił hasła nawiązania do polskiego romantyzmu, a także zauważał konieczność duchowej odmiany narodu polskiego. Pragnął autonomii polskiej literatury, wyznawał kult sztuki oraz wartość talentu artysty.
Do mniej znanych krytyków należą: Jan Lorentowicz (zbiór szkiców “Młoda Polska” – synteza epoki), Wilhelm Feldman (“Współczesna literatura polska”), Stanisław Lack (w dziełach poszukiwał duszy autora), Władysław Jabłonowski (portrety psychologiczne pisarzy) oraz Ostap Ortwin (prace o Wyspiańskim).
Miriam opisał, jak powinien wyglądać krytyk-koneser. Musi posiadać własna filozofię sztuki, a wydając subiektywne sądy zważać na autonomię dzieła. Nie może kwestionować utworu ze względu na jego przynależność do jakiegokolwiek nurtu czy gatunku. Wspomina również o godności krytyka i wstrzemięźliwości opinii.
Stanisław Brzozowski to nie tylko krytyk literacki, ale również filozof, socjolog i eseista, a także powieściopisarz i publicysta. Reprezentował typ krytyka, dla którego dzieło było pretekstem i punktem wyjścia do zaprezentowania własnych poglądów. Podniósł rangę krytyki literackiej do literatury. Od krytyka wymagał jasnego światopoglądu i celów. Uważał, że lektura jest aktem miłości lub nienawiści. Znany był z ataków na Sienkiewicza (krytykował tradycje szlacheckie, konserwatywne i narodowe, rewidował polskie mity, krytykował tworzenie karykatury historii) oraz Micińskiego (zarzucał mu “rezygnację z rzeczywistości”), w pewnym okresie był także gorącym zwolennikiem socjalizmu, a następnie uniwersalizmu katolickiego. Od 1906 roku do czasów dzisiejszych toczy się spór o możliwość współpracy Brzozowskiego z carska Ochraną. W 1909 roku opublikował „Legendę Młodej Polski”, w której surowo ocenił współczesne myślenie o sztuce, dowodził, że kultura nie istnieje poza historią. Wróżył koniec modernistycznej epoki, a za główny powód tego zjawiska uważał romantyczny bunt młodych przeciwko starym – oderwanie się jednostki od społeczeństwa. Stwierdził, że epoka ta nie pobudziła świadomości narodu. Jako krytyk, recenzent i publicysta Brzozowski współpracował z “Głosem”, “Przeglądem Tygodniowym”, “Krytyką” i “Prawdą”. Opublikował m. in. “Współczesną powieść polską” i “Krytykę literacką w Polsce”. Doceniał w swych książkach dorobek pozytywistów, chwalił Prusa i Orzeszkową.
Pierwszym profesjonalnym krytykiem artystycznym w Polsce był Stanisław Witkiewicz, który opublikował książki o Kossaku i Matejce. To również jemu zawdzięczamy odkrycie i popularyzację kultury Podhala. Bronił niezależności i indywidualności artysty. Pragną stworzyć subiektywne podstawy do oceny dzieł sztuki. Głośne jest jego studium literackie – “Mickiewicz jako kolorysta”.
Do literatury krytycznoliterackiej należy zaliczyć “Czyn i słowo” Karola Irzykowskiego– zagorzałego krytyka Młodej Polski. Zarzucał on nowemu nurtowi wtórny mistycyzm, patos i uczuciowe obnażanie się. Autor neguję przemianę duchowa, która przyniósł 1905 rok.
Krytyka literacka w okresie Młodej Polski rozwijała się równolegle do literatury. Uprawiali ją nie tylko tzw. Krytycy zawodowi, wypowiadający się wyłącznie w tej formie, ale też pisarze, artyści, autorzy szukający zaspokojenie swych ambicji w poezji, dramacie i prozie.
Krytyka stawała się sumieniem literatury.
Była w swoich dokonaniach bardzo indywidualna
Nad świadomością artystyczną dominował estetyzm stąd stosunek krytyka do dzieła ma być czysto estetyczny, bezinteresowny, kontemplacyjny, ma skupiać się na wartościach artystycznych z pominięciem społecznych zobowiązań literatury.
Krytyk nie może być bezosobowym obserwatorem i badaczem
Dzieło było tylko impulsem do prawdziwego przeżywania piękna
Krytyka przemieniała się w zapis wrażeń i myśli nieraz bardzo luźno związanych z dziełem – była to więc krytyka impresjonistyczna (odbywała się bez społecznych sprawdzianów, zakładała całkowitą dowolność ocen, byle były one wyrażone z literackim talentem)
Krytyk miał być artystą, który przede wszystkim posługiwał się intuicją, potrafił się wczuć w dane dzieło ale też w osobowość artysty
Dzieło było często dla krytyka psychologicznym dokumentem dynamicznego życia wewnętrznego twórcy
Dzieła krytyczne były jednak zagrożone subiektywizmem, dlatego starano się posługiwać metodami maksymalnie naukowymi; wprowadzono do krytyki literackiej element socjologii – uważano, że sztuka jest zjawiskiem społecznym i jest wyrazem poglądów określonych środowisk.
Zatem krytyk powinien interesować się literaturą i wydobywać z dzieł sztuki to, co jest cenne dla życia i co jest akceptowane przez daną grupę i zbiorowość.
Najważniejsi krytycy epoki:
Ignacy Matuszewski - krytyk literacki, współpracownik "Przeglądu Tygodniowego", kierownik literacki "Tygodnika Ilustrowanego", kierownik działu humanistycznego Encyklopedii Orgelbranda, prezes Towarzystwa Literatów i Dziennikarzy.
Zajmował się krytyką;
Prusa
Reymonta
Sienkiewicza
Wyspiańskim
Stanisław Brzozowski - polski filozof, pisarz, publicysta i krytyk teatralny i literacki epoki Młodej Polski. Zwolennik materializmu dziejowego, który wprowadził marksizm do myśli polskiej. Twórca "filozofii pracy". Znany głównie jako autor Legendy Młodej Polski oraz "pierwszej polskiej powieści intelektualnej", Płomienie. Znał kilka języków, m.in. niemiecki, francuski, rosyjski, angielski i włoski.
Wilhelm Feldman - polski publicysta, krytyk i historyk literatury, autor m.in. "Współczesnej literatury polskiej"; także dramatopisarz i prozaik.
Przybyszewski
Żeromski
Wyspiański
Twórczość krytyczna Stanisława Brzozowskiego.
Stanisław Brzozowski w ciągu dziesięciu lat napisał setki artykułów drukowanych w czołowych czasopismach epoki, w „Prawdzie”, w „Głosie”, w „Krytyce”, w „Przeglądzie Społecznym” i w „Przeglądzie Filozoficznym”, kilkanaście książeczek popularnych z zakresu historii filozofii i nauk społecznych w wydawnictwie Arcta „Książki dla Wszystkich”, potężne tomy, które sam określał jako „studia o współczesnej polskiej duszy kulturalnej”: „Kultura i życie” (1907), „Idee” (1910) i przede wszystkim dzieło najgłośniejsze i dla jego myśli fundamentalne „ Legenda Młodej Polski” (1910), zbiór studiów, w których poddał głębokiej i przenikliwej analizie krytycznej całą swoją epokę, do której sam jak najbardziej należał, którą w wielu jej osiągnięciach akceptował, ale i z wieloma jej objawami się spierał i nie zgadzał.
Jego język krytyczny nosił wyraźnie ślady wpływów stylistyki modernistycznej, liryzmu, patosu, przesady retorycznej, co niejednokrotnie zamieniało jego studia w poematy krytyczne, usiłujące przetworzyć analizowany materiał w etiudy poetyckie, oddające jego bezpośrednie wrażenia i odczucia w najwyższym stanie wewnętrznego napięcia i stężenia. Miał wielki szacunek i uznanie dla Przybyszewskiego, do którego przyznawał się jako do jednego ze swych patronów i nauczycieli. Ale jednocześnie odrzucał sztukę „zabawę i rozrywkę”, sztukę sprowadzającą się do chimerycznej gry form, techniki wirtuozowskiej, pogoni za efektami stylu i wiersza. Twierdził zawsze, że o znaczeniu i randze dzieła decyduje w ostatecznej instancji bezwzględna wartość tego stanu duchowego, z którego dzieło się poczęło. Miał za zupełne nieporozumienie wszelkie poglądy i pomysły, zmierzające do izolowania sztuki od życia, uważając je za utopię.
Miarą sztuki było dla Brzozowskiego życie społeczne, jej sprawdzianem nie forma lecz pewna wartość życiowa, która w dziele sztuki utrwalona została. Miała to być jednocześnie wartość obowiązująca powszechnie, bo tylko taka zdolna jest rozszerzyć zasięg oddziaływania sztuki daleko poza wąski krąg elitarnych koneserów i znawców. To właśnie zawężenie zakresu potencjalnych adresatów zarzucał literaturze Młodej Polski. Był przekonany, że tylko sztuka zespolona z najwartościowszą formą życia (pracą ludzką) może sama osiągnąć nieśmiertelność, trwać wiecznie, a przynajmniej tak długo, jak długo istnieć będzie ludzkość. Chodziło mu przy tym nie o pracę jako środek do życia, lecz o pracę jako radość i jako sprawdzian możliwości twórczych człowieka, jego zwycięstwa nad siłami przyrody i jako źródło najwyższej satysfakcji.
Zgodnie z tą filozofią pracy formułował Brzozowski kryteria działalności krytycznej. Zadaniem krytyki miało być wyznaczanie miejsca danego dzieła czy twórczości w dorobku ludzkiej kultury. Wartościowym, a więc i trwałym, obiektywnym było dla niego tylko takie zjawisko artystyczne, które zawierało pewną wartość istotną i ważną dla ludzkości. Krytyka powinna była zdaniem Brzozowskiego odbijać niejako i wyrażać stan świadomości narodu i oceniać, selekcjonować i hierarchizować dzieła, upowszechniać je lub odrzucać w zależności od tego, w jakim stopniu realizują wartości najważniejsze i najistotniejsze dla istnienia i rozwoju narodu i ludzkości. Sztuka i krytyka miały się więc stać jakby świadomością moralną epoki.
Na podłożu takiej koncepcji pełniej zrozumiały się stawał spór Brzozowskiego z romantyzmem z Młodą Polską. Zarzucał zarówno romantykom, jak modernistom, że zupełnie w swoim obrazie świata nie dostrzegali pracy jako jedynej podstawy egzystencji człowieka, niczym nie przyczynili się do ugruntowania w świadomości zbiorowej zrozumienia dla wartości życia opartego na pracy. W Mickiewiczu i Słowackim widział wzór życia na najwyższym poziomie odpowiedzialności moralnej, ale uważał jednocześnie, że ideały i prawdy romantyzmu w jego epoce już nie wystarczają. Polska mogła się odrodzić tylko wolą i siłą polskiej pracy. Z tego punktu widzenia jeszcze surowiej oceniał Brzozowski Młodą Polskę. To bowiem, co w romantyzmie było iluzją, w Młodej Polsce było już tylko pozą, wmówieniem, udawaniem.
W literaturze interesowała Brzozowskiego przede wszystkim jej zawartość myślowa. Był poszukiwaczem idei, analitykiem procesów myślowych i kulturowych i sam oceniał interesujące go zjawiska z pozycji swojej własnej filozofii kultury, filozofii czynu.