Agresja jako zjawisko wśród dzieci
w młodszym wieku szkolnym
Spis treści
Rozdział 1. Miejsce agresji w psychopatologii ogólnej.....................................4
Definicja pojęcia psychopatologii...............................................................4
Agresja w klasyfikacji zaburzeń psychicznych...........................................5
Agresja jako zaburzenie zachowania..........................................................5
Definicja pojęcia agresji..............................................................................6
Geneza agresji.............................................................................................8
2.2.1. Agresja powstała na skutek instynktu.....................................................8
2.2.2 Agresja jako zjawisko fizjologiczne.....................................................10
2.2.3. Agresja jako reakcja na frustracje.........................................................11
2.2.4. Agresja powstała na skutek społecznego uczenia się...........................12
Rozdział 3. Czynniki determinujące powstawanie zachowań agresywnych wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym.....................................................13
3.1. Środowisko rodzinne, a zachowania agresywne dzieci................................13
3.2. Zachowania agresywne, a wiek dzieci.........................................................15
3.3. Zachowania agresywne, a płeć.....................................................................17
3.4. Destrukcyjna rola telewizji i gier komputerowych......................................18
Rozdział 4. Szkoła jako miejsce kumulacji zachowań agresywnych............20
4.1. Nauczyciel jako źródło i obiekt zachowań agresywnych dzieci..................21
4.2. Agresja wśród rówieśników szkolnych........................................................22
4.3. Szkoła jako miejsce blokujące potrzeby uczniów........................................24
Rozdział 5. Profilaktyka i terapia dzieci agresywnych..................................26
Zakończenie.......................................................................................................28
Bibliografia..........................................................................................................29
Załączniki................................................................................................................
WPROWADZENIE
W okresach wielkich przemian społeczno-gospodarczych zawsze narasta przestępczość i agresja oraz znieczulenie na cudzą krzywdę. Media i gazety donoszą o nasileniu się aktów przemocy, okrucieństwa i wandalizmu.
Polska niestety należy do grupy krajów o podniesionym poziomie przestępstw agresywnych nie tylko wśród dorosłych, ale także wśród dzieci. W wielu środowiskach ludzie boją się wyjść wieczorem na spacer, podrzucić autostopowicza, czy zejść do własnej piwnicy. Niektóre mieszkania pozamykane są na wiele zamków z obawy o własne życie.
Coraz częściej uświadamiamy sobie potrzebę przeciwdziałania przemocy i agresywności, rozpoczynając od działań profilaktycznych, gdy zaburzenie wystąpiło w okresie dzieciństwa.
Ważną rolę w zakresie zwalczania agresji i profilaktyki pełni szkoła i rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze. Szkoła, nauczyciele mają stymulować rozwój intelektualny ucznia i formułować cechy jego osobowości. Niepokojący jest fakt, że problem agresji widoczny jest również wśród uczniów najmłodszych klas szkoły podstawowej.
Jednak agresja nie jest tworem współczesności. Agresja towarzyszyła nam od zarania dziejów, przybierając najróżniejsze formy zachowań – od walki na maczugi, poprzez igrzyska w starożytnym Rzymie, wojny, najazdy i wyrafinowane formy agresji stosowane podczas II Wojny Światowej.
W dobie niepohamowanego przepływu wiadomości środki masowego przekazu atakują nas informacjami o napaściach, zabójstwach, pobiciach, kradzieżach, itp. zdarzających się nie tylko w dużych aglomeracjach miejskich, ale także w na pozór spokojnych wsiach.
Pracując z małymi dziećmi zauważyłam, że agresja nie dotyczy tylko świata dorosłych i młodzieży. Opanowuje ona także dzieci z młodszych klas szkolnych, a nawet z przedszkoli. Zjawisko to jest bardzo niepokojące, i dlatego podjęłam się opisania tego problemu. Poprzez przeprowadzone ankiety wśród dzieci, rodziców i nauczycieli sprawdziłam autentyczność wiadomości zdobytych z książek i artykułów – niestety potwierdziły one teorię.
Okazało się, że rzeczywiście, zachowania agresywne są plagą XXI wieku.
Praca ta składa się z czterech części. Pierwsza z nich zawiera podstawowe wiadomości z zakresu psychopatologii ogólnej. Zaznaczone jest tutaj miejsce agresji jako zaburzenia zachowania. Druga część wyjaśnia agresję i jej pochodzenie; zawiera teorie zachowań agresywnych. Natomiast rozdział trzeci charakteryzuje czynniki powstawania zachowań agresywnych u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Opisany jest tutaj wpływ rodziny oraz telewizji i gier komputerowych na zachowania agresywne dzieci, a także znaczenie wieku i płci w rozwoju zachowań agresywnych. Ostatni rozdział dotyczy szkoły jako miejsca kumulacji niepożądanych zachowań agresywnych. Zaznaczona jest tutaj agresja wśród rówieśników, ale także tak nagłaśniana przez media agresja dzieci względem nauczyciela i agresja nauczyciela względem dzieci.
1. Miejsce agresji w psychopatologii ogólnej
Jak już wspomniano we wstępie, agresja jest obecnie bardzo rozpowszechnionym pojęciem. Niestety skala zachowań agresywnych rośnie w zastraszającym tempie. Psycholodzy, medycy, socjologowie od dawna zastanawiają się nad źródłem niepożądanych zachowań dzieci i młodzieży. Wiadomo, że agresja może być spowodowana czynnikami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi. Jednak zarówno pierwsze oraz drugie ściśle związane są z procesami psychicznymi. Dlatego tez zaklasyfikowano zachowania agresywne do psychopatologii.
1.1. Pojęcie psychopatologii
Psychopatologia to dziedzina psychologiczno-medyczna, zajmująca się problemami psychicznymi jednostki, ich etiologią i wyeliminowaniem. Jest to nauka o zaburzeniach natury psychicznej, uważana za subdyscyplinę psychiatrii. Obejmuje ona różne przypadki od zaburzeń procesów spostrzegania do schizofreni, nerwic, itp. Zajmując się psychopatologią należy i mówiąc o niej należy mieć pojęcie o chorobach mózgu, o funkcjonowaniu układu nerwowego, a także o psychoanalizie, psychologii poznawczej, psychologii rozwojowej.
Pojęcie psychopatologii związane jest z pojęciem normy i patologii.
Norma – w ujęciu psychiatrii i psychologii klinicznej - jest to idealny wzorzec. Natomiast o patologii mówimy wtedy, gdy nie są spełniane wzorce zachowań akceptowane społecznie.
1.2. Agresja w klasyfikacji zaburzeń psychicznych
Celem klasyfikacji zaburzeń psychicznych jest przyporządkowanie objawów tych zaburzeń do bliżej określonych grup diagnostycznych. Za twórcę obecnie uznawanej klasyfikacji chorób psychicznych uważa się niemieckiego psychiatrę Kraeplina. Uważał on, ze zaburzenia psychiczne mogą być klasyfikowane w zależności od czynników leżących u podłoża zaburzeń, przebiegu procesu chorobowego oraz jego zejścia (Radochański, 1996). System Kraeplina był co pewien czas modyfikowany, aż w roku 1994 powstała powszechnie uznawana i stosowana klasyfikacja chorób psychicznych Diagnostic and Statistic Manal for Mental Disorders (DSM IV). Natomiast Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała Międzynarodoą Klasyfikację Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (ICD), która była wielokrotnie uaktualniana i korygowana, by obecnie przyjąć nazwę ICD X.
Zachowania agresywne mają swoje miejsce każdej klasyfikacji.
Międzynarodowa Światowa Organizacja Zdrowia umieściła zachowania agresywne w grupie: Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym (F90,0) – zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji.
Natomiast według DM IV, zachowania agresywne zalicza się do zaburzeń deficytu uwagi i aktywności ruchowej 318.8 – zaburzenia kontroli zachowania (Radochańki, 1996, s.39-40).
Agresja jako zaburzenie zachowania
Termin „zaburzenia zachowania” jest w literaturze różnie ujmowany. J.Namysłowska uważa, że „zasadniczą cechą zaburzeń należących do tej grupy jest stosunkowo trwały wzorzec buntowniczych, agresywnych lub aspołecznych zachowań występujących zarówno w domu jak i szkole i grupie rówieśniczej, zachowania te odbiegają od typowych dla tego wieku oczekiwań społecznych” (op.cit, s.172).
Zaburzenia zachowania występują u dzieci w poszczególnych fazach rozwojowych. Jest to zachowanie normalne, nie odbiegające od normy, pod warunkiem, że jest przejściowe i mija bezpowrotnie. Jeżeli natomiast zaburzenia zachowania mają charakter przewlekły i są nieakceptowane przez środowisko, wtedy mówimy o patologii. Jednak należy bardzo ostrożne diagnozować takie zachowania, ponieważ mogą one być częścią składową nerwic, psychoz, coraz częściej występujących wśród dzieci. Zaburzenia zachowania mogą być również uwarunkowane przez liczne czynniki wewnętrzne, m.in. minimalne uszkodzenie mózgu, czynniki konstytucyjno-genetyczne, za które dziecko w żadnej mierze nie ponosi zaburzenie zachowania. Dziecko nie ponosi także winy za to, że jego zachowanie ulega deprawacji pod wpływem negatywnych czynników zewnętrznych takich jak: grupa rówieśnicza, dom rodzinny, szkoła, media.
Dzieci w wieku wczesnoszkolnym, tzn. od 6 do 12 roku życia przejawiają częstsze i silniejsze zachowania agresywne niż dzieci w wieku przedszkolnym. Uwarunkowane jest to tym, że spotykają się one z nową sytuacją związaną z pójściem do szkoły, a co za tym idzie, ze zwiększeniem wymagań względem niego ze strony rodziców i nauczycieli, konfrontowaniem jego osiągnięć z osiągnięciami rówieśników. Jednak, gdy niewłaściwe zachowanie nasila się, należy skontaktować się z psychologiem szkolnym lub
poradnią zdrowia psychicznego. Bagatelizowanie tego problem może tylko wzmocnić niepożądane zachowania i utrwalić je, co w okresie dorastania może doprowadzić do poważnych zaburzeń i konfliktów.
2. Pojęcie agresji w świetle literatury fachowej
Kontrowersje wokół definicji agresji istnieją od dawna. Jeżeli wziąć pod uwagę stosunki międzyludzkie, agresja polega na łamaniu norm i zasad moralnych utworzonych poprzez bieg historii. Niszczenie, zadawanie bólu i cierpienia ą formą kontaktów interpersonalnych nawet wtedy, gdy agresor nie ma bezpośredniego kontaktu z ofiarą.
Problemem agresji interesuje się wiele dyscyplin naukowych, np. psychologia, pedagogika, socjologia, etyka, kryminologia. Każda z nich wprowadza własna definicję pojęcia agresji.
Definicja pojęcia agresji
Z powodu różnych źródeł agresji, charakteru motywacji, form i rodzajów agresji, stworzenie definicji tego pojęcia nie jest zadaniem łatwym.
Termin agresja pochodzi z łacińskiego agressivo i oznacza działanie skierowane przeciwko komuś lub czemuś. „Pojęcie agresji zastępowane bywa terminami: wrogość, wojowniczość, napastliwość czy destruktywność. Terminy te służą do określania tendencji czy też skłonności do zachowania czynnego lub werbalnego skierowanego przeciwko komuś lub czemuś. Najczęściej mówi się o agresji słownej, fizycznej oraz o agresji bezpośredniej” (J.A.Pielkowa 1997, s.13).
Bardzo ważne jest, by zauważyć różnice pomiędzy agresją a przemocą.
Przemoc jest to mechanizm uruchamiany na skutek agresji, pobudza do czynności atakowania, niszczenia i destrukcji w sferze psychologicznej lub fizycznej osoby lub grupy osób. O zjawisku przemocy mówimy wtedy, gdy osoba silniejsza wykorzystuje przewagę, jaką ma nad słabszym, nie mogącym się bronić.
Natomiast agresja to zachowanie zmierzające do wyładowania gniewu na osobach trzecich.
Zarówno zjawisko przemocy, jak i agresji przejawia się w bogatym arsenale środków.
Rozróżniamy agresję konstruktywną i destruktywną.
Agresja konstruktywna utożsamiana jest z pojęciem rozwoju i rzadko ma charakter przestępczy. Oznacza ona akceptowany społecznie ruch po coś, w celu zaspokojenia własnych lub cudzych potrzeb.
Z kolei agresja destruktywna to zachowania godzące w swobody jednostki, np. przemoc emocjonalna, instytucjonalna. Gdy zachowania takie są niezgodne z obowiązującymi normami prawnymi, moralnymi, obyczajowymi, winna być zaliczana do zachowań przestępczych.
Według słownika psychologicznego agresja to „wszelkie działanie fizyczne lub słowne, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej lub symbolicznej, jakiejś osobie lub reprezentantowi. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości”(red. Szewczuk, 1979, s.11).
Ujęcie psychologiczne agresji opisuje również A. Frączek (1979), nazywając czynnościami mającymi na celu wyrządzenie komuś krzywdy, szkody i spowodowanie utraty wartości cenionych społecznie. Agresja według niego to także zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi.
Niektórzy uważają, że o agresji mówimy tylko wtedy, gdy występuje ona z intencją uszkodzenia, wyrządzenia krzywdy. Inni naukowcy natomiast rozpatrują agresję nie zależnie od tego, czy dana osoba stawia sobie za cel wyrządzenie komuś krzywdy, szkody.
Natomiast J. Ranschburg (1993) uważa, że agresja to działanie zamierzone i świadome w formie otwartej lub symbolicznej, mające na celu wyrządzenie komuś szkody, bólu, krzywdy. Agresja może być zarówno narzędziem jaki i celem działania, dlatego J. Ranschburg rozróżnia dwa rodzaje zachowań agresywnych.
Jednym z nich jest agresja instrumentalna (zimna, z premedytacją), do której ucieka się osoba niewidząca innego sposobu realizacji swoich planów, jak tylko poprzez agresję.
Kolejna to agresja afektywna, której powodem jest wewnętrzna potrzeba rozładowania napięcia psychicznego, frustracji, negatywnych emocji.
Przedmiotem agresji mogą być ludzie, zwierzęta, rośliny, przedmioty, jak również instytucje, normy, idee. Obejmuje ona zarówno atak fizyczny, słowny jak i ekspresyjny. Może ona być też tylko pomyślana lub wyrażać się w marzeniach.
W literaturze naukowej i w języku potocznym, pojęcie agresji odnosi się do zjawisk, czynności podejmowanych z intencją uszkodzenia kogoś lub czegoś, prowadzących do negatywnych, czasami drastycznych konsekwencji.
Geneza agresji
Dziecko agresywne jest niewątpliwie kłopotem dla rodziców, nauczycieli i wychowawców. Także ono samo często nie czuje się dobrze ze swoja agresją. Często nie wiemy skąd biorą się zachowania agresywne. Wśród naukowców także brak jest zgody, co do genezy tego zjawiska. Istnieją różne teorie agresji. Wyjaśniają one mechanizmy powstawania zachowań agresywnych u człowieka. W jednych koncepcjach mówi się o wrodzonych popędach, w innych o dużym znaczeniu frustracji, a w najnowszej o czynnikach środowiskowych. I właśnie ta najnowsza koncepcja mówiąca o społecznym uczeniu się zachowań jest chyba najbardziej trafna. Z badań bowiem wynika, że dzieci najskuteczniej i najszybciej uczą się zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie.
2.2.1. Agresja powstała na skutek instynktu
Przedstawiciele hormizmu: W. Mac Dougall, P. Bovet, Z. Freud, K. Lorenz uważają, że człowiek rodzi się z gotowym instynktem zwanym przez niektórych „instynktem walki” niezbędnym do życia, tak jak z np. instynktem głodu. Według nich agresja powstała na drodze ewolucji i jest potrzebna do utrzymania gatunku. Tak rozumiana agresja nie jest wyuczona, tylko nabyta (J. Grochulska, 1993).
Zachowanie ludzi podlega kontroli wielu instynktów i każdemu z nich towarzyszą emocje, które w powiązaniu z danym sobie instynktem, kształtuje życie psychiczne i działanie człowieka. Najważniejszym jest instynkt walki, który jest źródłem gniewu i motorem napędowym do działania. Pobudza on do zaspokajania potrzeb, obrony przed atakiem. Jednak bywa on także wywołany poprzez podniety związane z doznawanymi niepowodzeniami, które wywołują agresję. Jednak istnieje możliwość zamiany społecznie nieakceptowanych zachowań agresywnych wywołanych poprzez instynkt, na akceptowane społecznie. Aby nie spotkać się z negatywną oceną człowiek szuka innych form manifestacji instynktu walki. Najważniejsze z nich to: socjalizacja, intelektualizacja, dewiacja, subiektywizacja, czego przykładem może być odpowiedni wybór zawodu, by zachowanie agresywne przekształcić na zachowanie akceptowane przez społeczeństwo.
Z. Freud jako twórca psychoanalizy, także podjął się wytłumaczenia genezy agresji. Jego poglądy ulegały wielu przeobrażeniom. W końcu sformułował teorie, w których stwierdził, że każdy człowiek od chwili narodzin posiada dwa główne, przeciwstawne instynkty, będące siłą napędową naszego działania. Jednym z nich jest eros, czyli instynkt życia, przejawiający się w dążeniu do podtrzymania gatunku, kontynuacji życia i pozostający w ścisłym związku z instynktem samozachowawczym i seksualnym. Drugim jest thanatos, czyli instynkt śmierci. Instynkt ten może być zwrócony na zewnątrz. Przejawia się wtedy we wrogości, rozładowaniu napięć, skłonności do morderstw i niszczenia. Natomiast zwrócony do wewnątrz przejawia się w karaniu samego siebie, samounicestwienia, co może prowadzić do samobójstw. Konflikt między tymi dwoma instynktami prowadzi do silnego napięcia emocjonalnego. Powstałą agresywną energię powinno się w jakiś bezpieczny sposób rozładować. Takie rozładowanie nazywa się katharsis - oczyszczenie.
W przeciwnym wypadku, skumulowana agresja może wybuchnąć w postaci zachowań agresywnych nieakceptowanych społecznie. Jedynymi czynnikami hamującymi przejawy instynktu agresji są strach przed kara i użyciem siły. Gdy zostaną użyte we wczesnym dzieciństwie, wykształtują umiejętność stosowania różnych mechanizmów obronnych, przekształcających zachowania agresywne w nieszkodliwe lub pozytywne formy zachowań.
A. Adler stwierdził, że głównymi motywami naszego działania są kompleksy niższości. U dzieci powstają one na tle ich naturalnej, rozwojowej słabości i zależności od rodziców, dorosłych., następnie są one rezultatem istnienia tzw. niepełnowartościowych organów. Kompleksy niższości są skutkiem powstawania instynktu mocy i dążenia do nadkompensacji. Przejawia się to w chęci do panowania, dominowania. Może to doprowadzić do wystąpienia zachowań agresywnych, by podświadomie zmniejszyć moc przedmiotu agresji. Agresja sprzyjająca rozładowaniu kompleksu niższości pełni pozytywną funkcję przystosowawczą. Może jednak stać się powodem konfliktów i trudności w życiu (Z. Skorny, 1968).
K. Lorenz twierdzi, że agresja jest użyteczna, jest istotnym elementem organizacji instynktów chroniącej życie. Wywołują ją bodźce lub zespoły – dziedziczone, inne zaś hamują ją (G. Rutkowska, 1998). Wrodzone sposoby zachowania mogą jednak zatracić swoją równowagę przy nieznacznej zmianie warunków otoczenia. W dzisiejszych czasach, gdy nie nadążamy za zmianami naukowymi, kulturowymi, technicznymi, społecznymi, rodzi się agresja destruktywna. Aby nie przyczyniła się ona do patologicznego upadku kultury, człowiek musi nauczyć się opanowywać instynkty, emocje oraz przewidywać ich skutki.
Nie możemy powiedzieć, że agresja ma charakter wyłącznie instynktowny, ponieważ brak jest na to jednoznacznych dowodów. Musimy nauczyć się rozładowywać agresję w sposób akceptowany społecznie.
2.2.2. Agresja jako zjawisko fizjologiczne
Relacje pomiędzy agresją a biologią są bardzo złożone i nie do końca jasne, dlatego nadmienię tylko o roli mózgu oraz znaczeniu czynników genetycznych i hormonalnych w teoriach fizjologicznych agresji.
Liczne badania potwierdziły, że podstaw gniewu i agresji należy szukać w procesach nerwowych, zachodzących w ośrodkowym układzie nerwowym. Gdy kora mózgowa jest pobudzona, występuje wtedy przyspieszone bicie serca, zwiększone wydzielanie adrenaliny, podwyższone ciśnienie krwi. Procesy te działają pobudzająco, podwyższają energię organizmu i utrzymują go w stanie „gotowości bojowej”, zwiększają jego zdolność do podjęcia walki.
Zimbardo (1996) uważa, że niektóre zachowania agresywne u człowieka związane są z zaburzeniami ośrodkowego układu nerwowego. Na przykład uszkodzenie układu limbicznego lub płatu skroniowego związane jest z bezsensowną brutalnością, patologicznym podnieceniem, wielokrotnym powodowaniem wypadków samochodowych.
Także guzy w mózgu oraz nieprawidłowe zapisy EEG mogą prowadzić do zachowań agresywnych. U wielu recydywistów odkryto dodatkowy chromosom Y (XYY), a także zwiększony poziom testosteronu.
Jednak nie tylko zmiany w OUN są powodem agresji. Również choroby przewlekłe, defekty fizyczne i liczne urazy są czynnikami ułatwiającymi demoralizację. Co prawda nie determinują one zachowań agresywnych, ale przy dodatkowym rozluźnieniu więzi dziecka z rodziną i podstawowymi środowiskami opiekuńczo-wychowawczymi, ale mają charakter pośredni w powstawaniu agresji.
Jeżeli mimo braku wpływu mechanizmów agresywnych na dziecko, zachowuje się ono agresywnie, to mamy do czynienia z agresja patologiczną. Jej przyczyn należy szukać procesach chorobowych zachodzących w układzie nerwowym. Wskutek uruchomienia odpowiednich mechanizmów fizjologicznych osoba chora zachowuje się agresywnie pomimo braku frustracji, modeli agresywnego zachowania się, celów działania realizowanego za pomocą agresji.
2.2.3. Agresja jako reakcja na frustracje
Genezą agresji interesowało się wielu psychologów zajmujących się wpływem frustracji na zachowanie się. Byli to m.in. J. Dollard, W. Dobb, N. E. Miller, O. H. Mowrer, R. Sears. Według nich „zasadniczymi motywami są potrzeby, które powodują stan napięci emocjonalnego pobudzający do określonego działania. Brak zaspokojenia jakiejkolwiek z potrzeb jest powodem frustracji, w której należy szukać źródeł agresji”(Z. Skorny, 1968, s.57).
Pojawienie się agresji i jej siła zależą od: siły zablokowanej potrzeby, wielkości przeszkody utrudniającej jej zaspokojenie oraz ilości doznanych uprzednio frustracji.
W momencie pojawienia się frustracji pierwszym odruchem jest agresja skierowana na źródło frustracji. Jednak, gdy jest ono zbyt silne i reakcja agresji może spotkać się z karą, wówczas agresja może zostać przeniesiona na inny obiekt. Takim obiektem może być osoba o obniżonej zdolności do samoobrony.
Często jest tak, że agresja jako następstwo frustracji występuje, gdy osoba wini za coś otoczenie lub nie potrafi przyjąć punktu widzenia innej osoby.
S. Rosenzweig wykazał, że reakcje na frustracje mogą mieć charakter agresywny lub nie agresywny. Ów charakter może mieć różne formy reakcji: ekstrapunitywne, intrapunitywne, impunitywne. Reakcje ekstrapunitywne dotyczą agresji skierowanej na zewnątrz, np. wybuchy gniewu. Reakcje intrapunitywne przyjmują postać agresji skierowanej na wewnątrz, np. niezadowolenie z siebie. Natomiast reakcje impunitywne są reakcjami nie agresywnymi, wyrażającymi się zmianą celu, rezygnacją, próbą rozwiązania konfliktu (G. Rudkowska 1998).
Mimo tego, że agresja może być reakcją na frustrację, to jednak nie musi ona pojawiać się w sytuacjach frustracyjnych. Nabywanie agresywności jako reakcji na frustrację podlega tym samym prawom uczenia się co kształtowanie jakichkolwiek innych reakcji.
2.2.4. Agresja powstała na skutek społecznego uczenia się
A. Bandura i R. Walters uważają, że zachowania agresywne to wyuczone sposoby zachowania się, to sposób postępowania, który jako reakcja instrumentalna prowadzi do zaspokojenia potrzeby, by utrwalić się jako skuteczny sposób (J. Grochulska., 1993).
Podstawowymi czynnikami pobudzającymi do uczenia się w procesie społecznego rozwoje są kontakty społeczne, obserwacja i naśladownictwo otoczenia. Aby zachowania utrwaliły się musza być wielokrotnie wzmocnione. Jeżeli obserwowane zachowanie innych osób jest skuteczne i nagradzane, i prowadzi do zaspokojenia potrzeb, to najprawdopodobniej znajdzie ono odzwierciedlenie w zachowaniu uczącego się. Zachodzi duże prawdopodobieństwo, że dla uczącego się będzie ono równie skuteczne. Dotyczy to formowania postaw pozytywnych, jak i negatywnych, agresywnych. Oczywiście zależy to od indywidualnych predyspozycji psychicznych i emocjonalnych jednostek. Jednak można zlikwidować utrwalone zachowania agresywne poprzez ignorowanie lub karanie takich zachowań przy jednoczesnym nagradzaniu innych, pozytywnych sposobów zaspokajania potrzeb. Zahamowane reakcje poprzez wyłączne stosowanie kary mogą dalej występować w sytuacjach, w których nie grozi kara. Doprowadza to do wyuczenia sposobów jej unikania. Najskuteczniejszym sposobem jest równoczesne stosowanie kar i nagród.
Jednak nie tylko doświadczenie dziecka wyniesione z domu, szkoły są powodem zachowań agresywnych. Także cała złożona osobowość dziecka, jego zadatki wrodzone, własna aktywność i stopień zaspokajania potrzeb składają się na pożądane lub niepożądane zachowania małego człowieka. Należy o tym pamiętać podczas pracy w szkole, poradni psychologiczno-pedagogicznej lub w domu.
3. Czynniki determinujące powstawanie zachowań agresywnych wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym
Występujące powszechnie różnego rodzaju zachowania agresywne stanowią istotny problem społeczny. Są one z reguły nieakceptowane społecznie, ponieważ są sprzeczne z ogólnie przyjętymi normami i zasadami.
O agresji słyszymy coraz częściej. Przerażają nas informacje na temat zachowań agresywnych nie tylko wśród dorosłych, ale także wśród dzieci i młodzieży. Po kolejnych doniesieniach radiowo-telewizyjnych zadajemy sobie pytanie, dlaczego tak się dzieje; kto tak naprawdę zawinił; rodzice, najbliższe środowisko, czy pełne przemocy programy telewizyjne? Zastanawiamy się, dlaczego dziecko świadomie wyrządziło komuś krzywdę, stratę, ból? Często nie znajdujemy jednoznacznej odpowiedzi na to pytanie, ponieważ zachowanie agresywne jest zjawiskiem złożonym. Na jego powstanie i przebieg mają wpływ obiektywne czynniki, takie jak: wiek, płeć, środowisko społeczne, środki masowego przekazu.
3.1. Środowisko rodzinne, a zachowania agresywne dzieci
Na człowieka w ciągu jego życia działa wiele czynników, nakłada się wiele doświadczeń powodujących wykształcenie określonego sposobu postępowania, w tym również agresywności. Kontakty z najbliższymi osobami z rodziny odgrywają znaczącą rolę w kształtowaniu osobowości dziecka.
Rozsądna, wyrozumiała, konsekwentna i wymagająca miłość do dziecka jest podstawowym warunkiem jego prawidłowego rozwoju.
Dziecko pochodzące z rodziny o zaburzonych kontaktach uczuciowych staje się odrzucone, przezywa stałe frustracje, lęk i niepokój. Często jego samoocena jest wtedy negatywna. Część z tych dzieci zachowuje się biernie, apatycznie, ale z reguły przejawia wrogość do rodziców, która nie musi mieć charakteru agresywnego. Natomiast zachowania agresywne przejawiają się u dzieci, które ma słaby kontakt uczuciowy z rodzicami lub którym rodzice cofnęli akceptację. Rodzice tacy często krytykują dziecko, stawiają zbyt wysokie wymagania, stosują surowe kary, dominują nad dzieckiem. Może to stać się przyczyną internalizacji postaw, norm, wzorców osobowych. Dziecko takie chce zwrócić na siebie uwagę kolegów, chce im zaimponować. Może uruchomić się mechanizm modelowania zachowań agresywnych. Wtedy z różnymi problemami dziecko radzi sobie tak, jak zachowują się wobec niego rodzice: wyzywaniem, awanturami, bójkami.
Ważną przyczyną powstawania agresji jest tolerowanie przez rodziców zachowań agresywnych u swoich dzieci. Rodzice pozwalają na zachowania agresywne, czasem zachęcają do nich lub nie karzą za nie. Uważają, że lepiej jak ich dziecko uderzy, niż na być uderzone. Takie zachowanie dorosłych wzmacnia ten sposób zachowania i uniemożliwia rozwój u dziecka umiejętności kontrolowania własnych agresywnych reakcji. Część tych dzieci charakteryzuje duża bezradność życiowa, niezdecydowanie, mała odporność psychiczna. Nie panują nad swymi emocjami i są wybuchowe.
Inna przyczyną powstawania zachowań agresywnych jest obecność osoby agresywnej w rodzinie. Jeśli taka osoba jest autorytetem dla dziecka, najprawdopodobniej stanie się wzorem do naśladowania. Matka niezadowolona ze swej roli w rodzinie rozładowuje swoje napięcia za pomocą zachowań agresywnych skierowanych na dzieci i męża. Chłopcy z takich rodzin przejawiają skłonność do przestępczości, objawy nerwicowe. Natomiast dziewczęta nabywają postaw męskich, co w przyszłości utrudnia im założenie rodziny.
Jeżeli w rodzinie często pojawia się obrzucanie wyzwiskami, kłótnie, czy też bicie, dziecko dochodzi do przekonania, że jest to jedyny sposób na regulację stosunków międzyludzkich i skuteczne działanie.
Według J. Pospiszyl (1994) 80% dzieci doświadcza przemocy fizycznej, agresji w rodzinie. Są to zachowani agresywne dwojakiego rodzaju. Osoby o niższym poziomie wykształcenia chętnie stosują kary fizyczne, natomiast rodzice o wyższym poziome wykształcenia częściej stosują perswazję, zakazy, nakazy.
Zdarzają się przypadki znęcania się rodziców (głównie ojców) na dziećmi. Dzieci bywają bite, kłute, przypalane, itp. Bezpośrednią reakcją dziecka na takie zachowanie jest wzrost agresywności, labilność emocjonalna, niska samoocena, wrogość do otoczenia przy jednoczesnym przywiązaniu do opiekunów. Dzieci krzywdzone często opisywane są jako niezdolne do rozluźnienia się, bez poczucia humoru, depresyjne, mają skłonność do izolacji. Dziecko przyjmuję, że skoro jest bite, to zasługuje na to. Jego stłumiony gniew przeradza się w nienawiść do siebie i innych. Często chorują na nerwice, uzależniają się od używek, popełniają samobójstwa, staja się przestępcami.
Tak więc agresja tworzy się u dzieci pod wpływem określonego funkcjonowania rodziców. Im więcej agresji ze strony rodziców, tym więcej jej u dzieci. W ten sposób tworzy się spirala agresji i przemocy w rodzinie, powodująca rozwój jednostek agresywnych.
3.2. Zachowania agresywne a wiek dzieci
W badaniach nad zachowaniami agresywnymi dzieci udowodniono, że rodzaj i stopień tych zachowań zależny jest od wieku dzieci. Zachowania agresywne pojawiają się u dzieci z chwilą urodzenia i występują przez całe życie.
J. Walter, D. Pearce i L. Dahms stwierdzili, że o okresie od 2 do 4 roku życia zwiększa się częstość zachowań agresywnych (Z. Skorny, 1968). Do tych zachowań można zaliczyć narzekanie, mrukliwość, dąsanie się, zły humor oraz krzyk, płacz, tupanie nogami i inne. Wywołane są one poprzez problemy fizyczne, np. kładzenie się do łóżka, siadanie na nocnik, a później przez konflikty socjalne. Im dziecko młodsze, tym zachowania agresywne są bardziej bezpośrednie i globalne.
W obecnych czasach, wobec zaniku wielopokoleniowych rodzin żyjących pod jednym dachem, dzieci od najmłodszych lat muszą same radzić sobie ze stresem żłobka i przedszkola. Jest to dla zdecydowanej większości z nich bardzo trudne. Już w wieku 3 lat dziecko pierwszy raz staje wobec środowiska rówieśniczego w przedszkolu. Jest to grupa zupełnie nieznanych dzieci, dlatego nieuniknione są pierwsze konflikty, popychania i wyrywanie sobie zabawek. Tak pojawiają się pierwsze zachowania agresywne. U prawidłowo rozwijających się i żyjących w „zdrowych” rodzinach dzieci ilość zachowań agresywnych maleje wraz z wiekiem.
Charakterystyczne dla dzieci jest to, że agresja z ich strony kierowana jest na obiekty zastępcze, bardziej dostępne i bezbronne. Takimi obiektami są często zabawki, zwierzęta, rośliny a także inne młodsze dzieci.
Od 3 do 10 roku życia rozwija się proces socjalizacji agresji zgodnie z wzorcami płci. Dziewczynki częściej przejawiają agresję werbalną i pośrednią, ponadto starają się ją hamować. Natomiast chłopcy z uwagi na społecznie pochwalana umiejętność samoobrony przejawiają częściej agresję fizyczną. Gniew u małego dziecka trwa krótko, ponieważ inne bodźce odwracają jego uwagę od przykrości. Jednak z wiekiem nie rozładowany gniew trwa coraz dłużej, bodźce starające się odwrócić od niego uwagę ą coraz mniej skuteczne.
Dostosowanie się małego dziecka do świata zakazów pociąga za sobą wiele frustracji. W dziecku budzą się gniew, rozgoryczenie i tendencje agresywne, gdy chce zrobić coś czego nie wolno. W wieku przedszkolnym zdarza się, że agresja przeciwko rodzicom przejawia się w niedotrzymaniem niedawno wyuczonych norm higienicznych nowo nabyta umiejętność, w wyniku której dziecko potrafi zapanować nad swoimi potrzebami, napełnia je poczuciem władzy i pełni ważną rolę w kształtowaniu się charakterystycznej dla 3 czy 4 roku życia krnąbrności. Krnąbrność ta w przypadku złej postawy rodzicielskiej przeradza się w postawę negująca, której towarzyszą wybuchy gniewu.
W wieku szkolnym, pod wpływem procesu wychowania zaczynają się u dziecka wytwarzać hamulce, które przyczyniają się do zahamowania, zmniejszenia ilości zachowań agresywnych charakterystycznych dla dzieci w wieku przedszkolnym. Pojawiają się natomiast ukierunkowane zachowania agresywne, przybierające formę agresji słownej, fizycznej przeciw określonym osobom lub przedmiotom. Często formą porozumiewania się jest krzyk, zaś sposobem zwrócenia na siebie uwagi kopnięcia, poszturchiwania, itp. Jeżeli jednak przyjrzymy się grupie dziesięciolatków, zwrócimy uwagę, że bez przerwy ktoś komuś robi krzywdę, przezywa, dokucza. Jest to zbiorowa, nieuświadomiona agresja, będąca wynikiem zaburzenia procesu normalnych kontaktów rówieśniczych.
Wraz z rozwojem i coraz większym bagażem doświadczeń życiowych i społecznych, dzieci mogą dysponować repertuarem wyuczonych zachowań agresywnych przejawianych w sytuacjach trudnych Jednak jest też tak, że w razie napotkania przeszkód w działaniu dzieci mogą pokonywać je za pośrednictwem zachowań nieagresywnych.
W okresie dorastania przemoc i agresja stosowane są dla sprawdzenia siebie, często w połączeniu z chęcią zaimponowania rówieśnikom, zdobycia ich uznania swej ważności i silnej pozycji w grupie. Typowymi zachowaniami agresywnymi w okresie dorastania jest krytyka, wyzywanie, przeklinanie a także niszczenie cudzej własności lub ograniczenie działania i możliwości rozwoju innych osób.
Rozwój zachowań agresywnych można podzielić na trzy okresy, w zależności od wieku życia. W okresie pierwszym występuje bunt przeciw autorytetowi dorosłych, wagarowanie, niestałość emocjonalna. Okres drugi charakteryzuje się występowaniem kłamstw, kradzieży, włóczęgostwa. Natomiast w ostatnim, trzecim okresie zaburzenia rozwoju mogą przyjąć formę chuligaństwa, przestępczości, wykolejenia moralnego a także zaawansowanej nerwicy.
Zadaniem wychowania nie jest hamowanie przejawów agresji dziecka w każdym wieku, ale skierowanie ich na drogę prospołeczną. Należy w miejsce zachowań agresywnych wytworzyć formy agresji akceptowanej społecznie.
3.3. Zachowania agresywne a płeć
Obserwując grupę dziewczynek pod kątem ich zachowania, zabawy i sposobu wykonywania określonych czynności, można stwierdzić, że są one mniej agresywne i spokojniejsze niż chłopcy. Badania te potwierdza G. Rudkowska (1998). Stwierdziła ona także, że chłopcy odczuwają mniejsze obawy i opory przed zachowaniem agresywnym, co jest uwarunkowane oddziaływaniem społecznym. Nagradzanie zachowań agresywnych, zachęcająca postawa dorosłych powoduje zwiększenie częstotliwości takich zachowań w okresie późniejszym.
Z. Skorny (1968) podaje, że chłopcy częściej niż dziewczynki przejawiają agresję. Uwarunkowane jest to czynnikami anatomiczno-fizjologicznymi, przebiegiem procesu uczenia się, nabywania nowych doświadczeń. Procesy te przebiegają u chłopców inaczej niż u dziewczynek.
Dziewczynki wykazują częściej agresję słowną i przemieszczoną. Działają w ukryciu stosują pośrednie formy agresji., zdarza się, że miewają agresywne marzenia. Natomiast chłopcy są uważani za bardziej agresywnych, ponieważ ich agresja jest bezpośrednia i aktywna. Jawi się ona poprzez brutalizację przemocy i siły.
Jednym z czynników kształtujących agresję są role społeczne, na kształtowanie się których mają wpływ dorośli i inne dzieci. Przyjęcie pewnej roli społecznej następuje poprzez identyfikację. Identyfikacja powoduje mimowolne naśladowanie zachowania się wzoru osobowego. Małe dziecko identyfikuje się najczęściej ze swymi rodzicami, bo z nimi ma stały kontakt. Najczęściej są to rodzice taj samej płci, dlatego dziewczynki w zabawach przyjmują rolę matki. Chłopcy przyjmują postawy męskie, silne, twarde.
Poziom agresywności u dzieci uzależniony jest także od metod wychowawczych stosowanych przez rodziców wobec dziewcząt i chłopców. Stwierdzono, że matki odnoszą się w sposób bardziej tolerancyjny do agresywnego zachowania się ich synów względem kolegów i rodzeństwa, niż do podobnych zachowań u córek. Chłopcy często ganieni są za płacz, tchórzostwo. Mają oni być silni, odważni, energiczni, natomiast dziewczęta mają być delikatne, spokojne, łagodne, uprzejme.
Agresywność dzieci związana jest również z postawami rodzicielskimi. Dla chłopców bardzo niekorzystna jest bezradność wychowawcza ojca, brak konsekwencji i uleganie zachciankom dziecka. Niekorzystna jest też dla nich dominacja matek. Natomiast dystans emocjonalny matki, jej bezradność wychowawcza powoduje powstawanie zachowań agresywnych u dziewczynek.
3.4. Destrukcyjna rola telewizji i gier komputerowych
Telewizja jest rodzajem odbicia kultury globalnej i procesów społeczno-politycznych. Stanowi także źródło wiedzy, informacji, wzorów zachowania się. Większość rodziców twierdzi, że telewizja oraz komputer pomaga w wychowaniu dzieci. Stwierdzenie to jest o tyle prawdziwe, że zamęczeni praca rodzice mają chwilę odpoczynku, gdy dzieci oglądają programy telewizyjne lub spędzają czas przed komputerem.
Jednak liczne badania wykazują negatywne skutki oglądania telewizji przez dzieci, negatywny wpływ obrazów przemocy i okrucieństwa. Oglądanie przemocy, okrucieństwa i agresji przyczynia się do wytworzenia zachowań agresywnych u oglądających. Dzieci są w okresie rozwoju, kształtują się u nich postawy, poglądy, osobowość, dlatego bardzo ważna jest tu jakość i rodzaj oglądanych programów.
Telewizja dostawcza wzorców agresywnego zachowania wpływając na wszystkie aspekty postaw wobec innych, a więc na ich element poznawczy, emocjonalny i behawioralny. Dążąc do zwiększenia oglądalności, nie pokazuje normalnego świata, w którym koledzy grają w piłkę, tylko bija się lub zabijają.
Także gry komputerowe przesycone są agresją. Zadaniem grającego jest strzelanie, bicie, zabijanie, szukanie sposobów oszukiwania, itp. Co więcej wiele gier pokazuje dzieciom, że nawet jeśli zabiją przeciwnika, to on i tak odżyje, bo ma przecież jeszcze trzy życia. Jest to absurdalne, ponieważ nie wszystkie dzieci potrafią odróżnić komputerową fikcję od prawdziwego życia.
Badania A. Bandury wykazały, że dzieci naśladują zachowania agresywne oglądane w filmach, rozwijają je i utrwalają. Dzieci o podwyższonym poziomie agresywności z chęcią oglądają bajki i filmy ze scenami przemocy. Dzieje się tak, kiedy dzieci manifestujące agresywne zachowania są mniej akceptowane, mają gorsze wyniki w nauce. Dziecko preferuje te programy na drodze identyfikowania się z agresywnymi bohaterami z ekranu: im większa identyfikacja, tym większe zainteresowanie kolejna dawką przemocy. Dziecko takie wybiera gry, w których się zabija, w których leje się krew.
Przyjmowaniu przez dzieci wzorów agresywnych sprzyja sytuacja, gdy przekazywana na ekranie telewizora lub komputera agresja:
przynosi satysfakcję, nagrodę, nie jest ukarana,
nie widać jej negatywnych skutków, np. cierpienia ofiary,
jest demonstrowana przez atrakcyjna osobę, z którą łatwo się utożsamić,
jest przedstawiona w sposób realistyczny,
dokonywana jest przez wiele osób,
jest przedstawiona jako aprobowana społecznie,
jest usprawiedliwiona,
widać wiele bodźców kojarzonych z agresją.
Ponieważ telewizja jest jednym z czynników kształtujących młode pokolenie, ponosi odpowiedzialność za to jaka jest. powinna unikać programów wywołujących w psychice dziecka negatywne skutki, a nadawać takie, które wspomogą jego rozwój. Rodzice odpowiedzialni są natomiast za to, by selekcjonować programy dla dzieci i uczyć je rozumnego korzystania z telewizji i komputera.
4. Szkoła jako miejsce kumulacji zachowań agresywnych
Rodzina jest najważniejszym miejscem rozwoju dziecka. Jej zadaniem jest zapewnienie mu bezpieczeństwa i wychowania. Jednak w obecnych czasach, w których każdy goni za pieniądzem, niestety instytucja rodziny podupadła. Rodzice nie radzą sobie z wychowaniem i opieką nad swoimi dziećmi. Dlatego powinny ją wspierać instytucje powołane do tego. Jedną z nich jest szkoła.
Szkoła jest drugim po rodzinie miejscem wychowawczym, które ma zapewnić warunki pełnego rozwoju psycho-fizycznego dziecka. Jednak także i ona przeżywa obecnie kryzys. Jawi się jako miejsce nieciekawe, nieatrakcyjne, pozbawione indywidualnych cech, negatywnie oddziaływujące na przebywające tam dzieci. Owa nieatrakcyjność szkoły wyraża się w tym, że nie spełnia ona oczekiwań uczniów. Nie zaspokaja ona ich potrzeb poznawczych, twórczych, przeżyć, przygody, rozrywki. Czują się tam często jak przedmioty i roboty.
Wychowaniu zarzuca się przedmiotowe i manipulatywne traktowanie dziecka, nadmierne wyeksponowanie roli wychowawcy i stosowanie przemocy. Dlatego kontakt dziecka ze szkołą jest dla niego źródłem stresów, lęku, niezaspokojenia potrzeby bezpieczeństwa. Jednak na terenie szkoły często zapomina się o wychowaniu. Prym wiedzie nauczanie. Najważniejszy jest program nauczania, a dopiero później – jak wystarczy czasu – poświęca się czas dziecku, jego zainteresowaniom, pasjom, czy też problemom. Przykrą konsekwencją takiego stanu jest przekonaniu dziecka, że wymagania nauczycieli i rodziców są zbyt wygórowane, niemożliwe do spełnienia, a szkoła uczy tego, co jest zbędne i nieprzydatne w życiu.
Szkoła winna być miejscem bezpiecznym i twórczym, a nie miejscem łamania psychiki i poniżenia. Niestety ostatnie lata zamiast poczucia poprawy sytuacji w szkolnictwie przyniosły niepokój związany z nasilającym się zjawiskiem zaburzeń zachowania wśród dzieci. Coraz więcej jest dzieci agresywnych, nadmiernie aktywnych, wobec których nauczyciele są bezradni.
4.1. Nauczyciel jako źródło i obiekt zachowań agresywnych dzieci
W okresie wczesnego dzieciństwa dzieci pod kloszem swojej rodziny rozwijają się, zaspokajają swoje potrzeby. Pójście do szkoły rozpoczyna nowy etap ich życia. Osobą, z którą mają najczęstszy kontakt jest nauczyciel, dlatego przyczyn współczesnych problemów należy szukać w relacjach nauczyciel-uczeń.
Nauczyciel winien być otwarty na ucznia; na jego pytania i problemy. Powinien on wiedzieć, w jaki sposób jego zachowania i metody pracy wpływają na ucznia. Każdy wychowawca, nauczyciel powinien być autentyczny, otwarty, wrażliwy, sprawiedliwy i obiektywny. Do jego zadań winna należeć bezwarunkowa akceptacja ucznia oraz twórcze i zindywidualizowane przekazywanie wiedzy.
Zachowania agresywne uczniów może wywołać niewłaściwe zachowanie, niewłaściwy sposób pracy nauczyciela. Autorytaryzm wychowawcy; czyli tendencja do dominacji, narzucania własnej osoby, uznawania tylko własnych racji, uniemożliwia optymalny rozwój dziecka i możliwości zaspokojenia ich indywidualnych potrzeb, a co za tym idzie rodzi agresję. Poprzez ograniczanie przez nauczyciela samodzielności dziecka, wymuszanie posłuszeństwa wobec siebie, dziecko staje się bierne.
Negatywne relacje między nauczycielem a uczniem przejawiają się poprzez stosowanie przez dorosłego zachowań agresywnych. Takie zachowania zaliczane są do błędów wychowawczych. Godność ucznia narażona jest na ośmieszenie poprzez niesmaczne żarty, wyzwiska, porównywania, kopanie krzesła i ławki, bicie, krzyczenie, itp.
Potężną bronią w ręku nauczyciela jest ocena. Negatywnym ocenom towarzyszy poczucie niższej wartości. Nauczyciele by podnieść swoją wartość w oczach swoich i innych, wyszukują to, czego wychowanek nie potrafi. Często niepowodzenia szkolne, brak możliwości opanowania zbyt trudnego programu nauczania są powodem narastania agresji u dziecka i kierowaniu jej przeciwko komuś lub czemuś. Często w takich przypadkach agresja bywa też wyrazem lęku.
Według nauczyciela jego głównym celem jest przekazywanie wiedzy i informacji oraz wykształcenie pewnych umiejętności. Wpływa on w znacznym stopniu na kształtowanie postaw dzieci. Nieświadomie staje się wzorem do naśladowania, co może obrócić się przeciwko niemu, w sytuacji, gdy przejawia zachowania agresywne. W przyszłości to on może stać się obiektem agresji ze strony swoich podopiecznych. Podobnie dzieje się w momencie kontaktu młodego nauczyciela z uczniami. Może to wywołać podobne zachowania u tych osób dorosłych, którzy nie potrafią reagować w sytuacjach konfliktowych. Spowodowane jest to często małym bagażem doświadczeń, ponieważ na studiach nie uczą się jak radzić sobie z uczniem agresywnym.
Zastanawiające jest to, skąd bierze się tyle agresji skierowanej do dziecka ze strony nauczyciela. Uzasadnienie, ale nie wytłumaczenie takiego zachowania nauczycieli upatruje się w pogarszających się warunkach pracy i płacy, życiu w ciągłym napięciu, zagrożeniu utraty pracy. Frustracje wynikające z różnych sytuacji w życiu prywatnym i zawodowym powodują niechęć do pracy i kontaktów z dziećmi, brak energii do twórczej pracy.
Szkoła w dobie XXI wieku winna kształcić rozumnych i krytycznych konsumentów, wrażliwych na piękno, dobro i prawdę. Niestety obecna szkoła błędnie formułuje to, co jest sukcesem i to co jest porażką. Od uczniów już od najmłodszych lat wymaga się ciągłej dyspozycyjności i skuteczności. Oczekuje się dobrych wyników w nauce, ale nie gwarantuje się satysfakcjonującej pracy.
Po przeprowadzonych przeze mnie badaniach wśród nauczycieli nauczania początkowego, okazało się, że dzieci z ich klas przejawiają zachowania agresywne. Sporadycznie zdarzają się drobne kradzieże, np. pisaka, kolorowej temperówki. Nagminne natomiast jest przezywanie się, popychanie, wyrywanie przedmiotów zarówno przez chłopców jak i dziewczynki. Rzadko zdarzają się przypadki plucia. Przejawem zachowania agresywnego, które zdaje się, że „wrosło w szkołę” jest wiercenie się podczas zajęć i głośne mówienie oraz wyrażanie swoich sądów i opinii. Nauczyciele, którzy zostali poddani badaniu przyczyn takiego zachowania się dzieci upatrują głównie w niekontrolowanym oglądaniu telewizji i grach komputerowych. Na drugim miejscu znajduje się wyładowanie tłumionych emocji, brak wyraźnego system kar i nagród w domu oraz przedmiotowe traktowanie dzieci przez rodziców.
4.2. Agresja wśród rówieśników szkolnych
Analiza zjawisk agresji, z którą styka się dziecko, wskazuje na wiele przyczyn jej powstawania.
Ocenia się je pod względem błędów wychowawczych w rodzinach, negatywnym wpływem środków masowego przekazu a także stresogennym wpływem szkoły.
Wiele dzieci nie lubi szkoły, ponieważ mają niepoprawne stosunki z nauczycielami i kolegami. Jednak przyczyną takich relacji może być zaniedbanie rodzinne, niemodny ubiór, nieśmiałość oraz zarozumiałość i lekceważenie innych. Moje ankiety przeprowadzone wśród nauczycieli i rodziców uczniów wykazały, że małe dzieci nie lubią szkoły, ponieważ nie może tam rozwijać zainteresowań i nie ma poczucia własnej wartości.
Źródłem agresji w szkole są sami uczniowie. Na jej terenie dzieci najczęściej spotykają się z agresja słowną. Uczniowie przezywają się, ośmieszają używając obraźliwych i często wulgarnych słów. Takie zachowania uzupełniane są agresja fizyczną, przejawiającą się poprzez kopanie, szarpanie, bicie, opluwanie, ciągnięcie za włosy lub uszy, a także wyłudzanie pieniędzy od dzieci młodszych i słabszych.
Nauczyciele często nie zdają sobie sprawy z tego, że któryś z ich wychowanków jest obiektem przemocy, agresji. Nie wiedzą o tym, bo takie dzieci boją się poskarżyć komukolwiek, gdyż może to pogorszyć ich sytuację. Często jest tak, że nauczyciel zauważy zachowania agresywne wobec ucznia, ale ten wypiera się ich, nazywając je zabawą. Ryzyko ataków ze strony kolegów jest największe w przypadkach wszelkiej krańcowości. Odkryto, że wszelka odmienność budzi w nas niechęć, zakłopotanie i opór.
Dzieci, które nie mają zaspokojonej potrzeby bezpieczeństwa w domu i uznania, często szukają pomocy i oparcia w szkole. Sprawdzają swoje opinie w grupach rówieśniczych, często o charakterze destrukcyjnym. Uczniowie tacy szukają potwierdzenia własnej wartości. Czynią to jednak w sposób zaczerpnięty z brutalnej fikcji filmowej lub komputerowej. Jest to sposób patologiczny. Celem takich dzieci jest zastraszanie i terroryzowanie słabszych, młodszych kolegów. Charakteryzuje je odwaga, brutalność, agresja, wulgaryzm, lekceważenie szkoły i nauczycieli. Nigdy nie działają sami. Tworzą grupy 3-6 osobowe., które mają duży wpływ na zachowania pozostałych uczniów.
Na terenie szkół nie opada fala przemocy względem młodszych lecz jest bardziej wyrafinowana i ukryta.
Rodzice, którzy zetknęli się zastanawiają się, co jest ważniejsze dochodzenie sprawiedliwości, karanie agresora, czy też spokój i zdrowie własnego dziecka. Przestępcy czują się bezkarni, a dzieci – ofiary czują się zagrożone, zastraszone i boją się zeznawać przeciwko agresorom.
Współczesny pedagog powinien podejmować próby minimalizacji tego zjawiska. Tymczasem nauczyciele często udają, że nie widzą co dzieje się w ich szkole. Sądzą, że mówienie o problemie agresji nadweręży reputację szkoły i popsuje jej opinię. Często jest tak, że nauczyciele alarmują już po fakcie, np. dotkliwym pobiciu, gdy musi wkraczać policja.
Niestety poprzez takie zachowanie zachwiał się wizerunek nauczyciela. Należy dążyć do odbudowy jego autorytetu, ponieważ jego brak powoduje, że uczniowie nie ufają mu, nie przychodzą z problemami, nie szukają u niego pomocy, nie sygnalizują doznawanych lub obserwowanych ataków agresji.
4.3. Szkoła jako miejsce blokujące potrzeby uczniów
W całym procesie rozwoju dziecka kształtuje się u niego szereg potrzeb, które powinny być zaspokojone, aby dziecko mogło normalnie funkcjonować. Każdy dąży do zaspokojenia swych potrzeb. Małe dziecko nie zawsze potrafi sobie poradzić, dlatego oczekuje pomocy ze strony domu i szkoły w spełnieniu takich potrzeb jak:
poczucie bezpieczeństwa,
poczucie własnej wartości,
poczucie niezawodności sojuszy,
rozwój zainteresowań i zdolności,
możliwość przewodnictwa,
realizację potrzeby przywiązania.
U dzieci występują różne potrzeby fizyczne, które wpływają na funkcjonowanie organizmu i potrzeby psychiczne mające wpływ na zachowanie dziecka.
Najważniejszymi potrzebami, które muszą być zaspokojone w szkole i w domu są:
potrzeba kontaktu emocjonalnego, której niezaspokojenie powoduje oziębłość, izolowanie się, występowanie zaburzeń zachowania, skłonności do zachowań agresywnych,
potrzeba samodzielności; częstą przeszkodą jest zaburzenie równowagi między wymaganiami a swobodą, kontrolą ze strony nauczycieli i rodziców,
potrzeba bezpieczeństwa, gdy nie jest zaspokojona pojawiają się konflikty z rodzicami, nauczycielami, kolegami,
potrzeba przynależności grupowej, której niezaspokojenie może prowadzić do zahamowań aktywności społeczne, przejawów wrogości, przyłączenia się do grup destrukcyjnych,
potrzeba sukcesu, gdy jest niezaspokojona prowadzi do poczucia bezsilności, które może być rozładowane przez zachowania niepożądane,
potrzeba kontaktów społecznych.
W sytuacji, gdy potrzeby są niezaspokajanie, blokowane dochodzi do poczucia krzywdy, doznania zawodu, frustracji, zdenerwowania. Natomiast przewlekłe niezaspokajanie tych potrzeb prowadzi do zachowań agresywnych. W ankietach przeprowadzonych przeze mnie ujawnił się fakt, że dzieci w szkole nie czują się bezpieczne
Szkoła często jest miejscem, w którym blokuje się potrzeby dzieci. Powinna stać się ona placówką zapewniającą indywidualny rozwój dzieci, a co za tym idzie winna zaspokajać ich podstawowe potrzeby. Do szkoły uczęszczają także dzieci z różnymi deficytami, które są powodem ich obniżonej samooceny. Powoduje to niechęć ze strony nauczycieli, kolegów, brak pewności siebie. W takich uczniach rodzi się agresja, przekora, niechęć do kontaktów ze szkołą. W stosunku do takich dzieci nauczyciele i rodzice stosują kary, które stają się zapalnikiem zwiększającym jakość i ilość niepożądanych zachowań, a ponadto jest wzorem agresywnego zachowania się. Sposób ten przynosi krótkotrwałe efekty (J. Grochulska, 1993).
Nauczyciel, który nie dba o zaspokajanie potrzeb dzieci, nie dąży tym samym do prospołecznego wyzwolenia się zachowań, powoduję, iż agresja uczniów wzmaga się w nich samych i uderzy ze zwielokrotniona siłą.
Wychowawca winien być opiekunem, który z chęcią niesie pomoc tym, którzy tego potrzebują. Dziecko nie jest robotem, który można rozłożyć na części – intelekt rozwijać w szkole, a emocje w domu. Niestety nauczyciel, który przejawia postawy dyktatorskie, neguje metodą karania nie powinien mieć racji bytu w szkole.
5. Profilaktyka i terapia dzieci agresywnych
W psychopatologii bardzo ważna jest pomoc psychologiczna obejmująca między innymi profilaktykę i terapię.
Profilaktykę stosuje się w stosunku do osoby lub grupy osób wtedy, gdy wśród której wystąpiło ryzyko zagrożenia lub pojawi się, bo jednostka żyje w takim środowisku. Natomiast terapia odnosi się do osoby lub grupy osób, które są rozpoznane wg klasyfikacji ICD X lub DSM IV.
Mówiąc o uczniu zagrożonym agresją, mamy na uwadze zagrożenie utrwaleniem się niepożądanych zachowań oraz cech osobowości sprawcy jak i ofiary. Nie wiadomo jak często i długo można bez wpływu na własna osobowość przejawić zachowania agresywne. Zależne jest to od czynników środowiskowych i wewnętrznych oraz od wsparcia innych ludzi.
Dzieci zagrożone agresja nie powinny pozostawać bez opieki. Osobom pragnącym podjąć z nimi pracę, tzn. pedagogom, psychologom szkolnym, nauczycielom posiadającym uprawnienia do pracy w charakterze terapeuty pedagogicznego winno się zapewnić taką możliwość, nie zważając na koszty. Problemy tych dzieci przejawiających zachowania agresywne, a także problemy dzieci – ofiar są dla nich często nie do zniesienia, a przez dorosłych niedostrzegane lub wręcz ignorowane.
Podstawową zasadą wychowawczą przeciwko agresji nie jest wzmacnianie jej poprzez uwagę, natomiast wyraźne wzmacnianie innych sposobów reagowania dziecka na trudności. Jest to bardzo skuteczne u dzieci młodszych, gdy tworzą się nawyki agresywnego zachowania. Można także wycofać dziecko zachowujące się agresywnie z sytuacji niepożądanej, np. z zabawy, pozbawić je przyjemności.
Kara jako sposób redukowania zachowań niepożądanych ma charakter destrukcyjny. Zupełnie nie może mieć też miejsca kara cielesna, ponieważ staję się ona modelem agresji. W szczególnych wypadkach dziecko może też podlegać identyfikacji z agresorem, akceptując i naśladując jego działania. Dlatego też należy w taki sposób pracować z dziećmi, by rozwijać w nich umiejętność radzenia sobie z sytuacjami trudnymi.
Ważną rolę w kształtowaniu pozytywnych zachowań dzieci odgrywa rodzina, ale musi to być rodzina zdrowa. Niestety pracujący rodzice maj coraz mniej czasu dla dzieci, a oziębienie uczuć dziecka, prowadzi do jego konfliktów z rodzeństwem, kolegami, nauczycielami.
Agresja powinna zawsze prowadzić do przykrości, niepowodzeń, strat. Nie może odnosić sukcesu. Z tego powodu istotne są takie oddziaływania wychowawcze, które uczą dziecko konstruktywnych zachowań w sytuacji frustracji, rozwijania samokontroli dziecka poprzez stawianie mu odpowiedzialnych zadań oraz pobudzanie jego autorefleksji.
Ważną rolę w profilaktyce i terapii dzieci agresywnych odgrywają indywidualne i zespołowe zabawy, odgrywaniu ról. Należy tutaj pamiętać, że głównym instrumentem hamowania agresji jest komunikowanie się przez mowę. Przede wszystkim jednak wychowawca, rodzic powinien być modelem nieagresywnego zachowania. Najistotniejsze jest to, żeby uczniowie po odegraniu scenki umieli nazwać swoje uczucia, a widzowie wrażenia. Nie ważny jest poziom gry aktorskiej, ale sam udział w scence (B. Koperny, 2001). Dzięki rozpoznawaniu i wyrażaniu emocji dziecko pozbędzie się agresji, dowie się co przeżywają koleżanki i koledzy. Brak możliwości wyrażania emocji jest powodem napięć oraz zachowań agresywnych. Należy pamiętać, że dzieci dysponują pewnym zasobem pojęć moralnych, stają się zdolne do kwalifikowania zachowań w kategoriach dobra i zła.
Inną ważną techniką w profilaktyce agresji jest swobodny tekst. Każdy utwór dziecka spotyka się z szacunkiem i oceną całego zespołu, który decyduje o tym, czy można opublikować ten tekst. Istotne jest, by ten tekst był naprawdę swobodny.
Kolejną koncepcją mogącą pomóc w przezwyciężaniu agresji jest muzykoterapia. jej wpływie pisał Z. Skorny (1990). Zaznaczył, że agresywnemu zachowaniu się spowodowanemu frustracją towarzyszą napady gniewu, złości, zdenerwowania, które można rozładować za pomocą muzyki. Muzykoterapia może być czynna; przeprowadzona za pomocą instrumentów perkusyjnych lub bierna; polegająca na recepcji utworów muzycznych.
Aby skutecznie przezwyciężyć agresję należy dostosować do niej odpowiednie środki oddziaływania pedagogicznego.
Przeciwdziałając agresji frustracyjnej należy ustalić, które potrzeby uległy blokadzie powodując powstanie zachowań agresywnych.
W przebiegu agresji naśladowczej istotne znaczenie posiada zabezpieczenie dzieci przed nieporządnym wzorcem zachowań płynących z otoczenia, telewizji, itp.
Środkiem zapobiegającym agresji instrumentalnej może być wykazanie jej nieskuteczności.
W przypadku agresji patologicznej powinno się zapewnić dziecku odpowiednią opiekę lekarską, gdyż samo oddziaływanie wychowawcze nie przynosi pożądanych rezultatów.
Jednym z zagrożeń współczesnego świata jest nasilające się zjawisko agresji wśród dzieci i młodzieży. Nie można już powiedzieć, że w każdej sytuacji znajdzie się obok nas ktoś, kto nam pomoże. W obecnych czasach ludzie unikają tych, którzy cierpią, odsuwają się od tych, którzy są przedmiotem agresji, przemocy. Nie dziwi nas, że to robią. Po prostu boją się o własne życie, o własne szczęście.
Zjawisko agresji przenika do naszych szkół, a nawet przedszkoli. Obniża się wiek młodocianych przestępców, agresorów, którzy prześcigają się w poszukiwaniu różnych metod i form działania.
Agresja rozprzestrzenia się w szybkim tempie, jest problemem wielu nauczycieli nauczania początkowego w ich pracy wychowawczej. Pojawia się we wszystkich szkołach, jednak nie wszyscy pedagodzy prawidłowo rozpoznają zachowania agresywne uczniów i ich przyczyny. Często nie zdają sobie sprawy jakie zagrożenia niosą takie zachowania. Niestety agresja postrzegana jest jako zachowanie powstające w procesie modelowania; czyli naśladownictwa zachowań z najbliższego otoczenia.
Niestety sami nauczyciele nie poradzą sobie z ogromnym problemem agresji. Potrzebują oni pomocy ze strony rodziców i innych placówek wychowawczych. Nie można pozwolić na to, by agresja rozprzestrzeniła się jeszcze bardziej, by „dziecko normalne” znaczyło „dziecko agresywne”. Nauczyciele i rodzice powinni być uczuleni na wszelkie przejawy agresji u dzieci, ponieważ to one będą tworzyć przyszłość. A przyszłość w świecie zdominowanym przez zachowania antyspołeczne nie jawi się najlepiej.
Braun-Gałkowska. (1994). Telewizyjne dzieci.
Danielewska, A. (2002). Agresja u dzieci – szkoła porozumienia. Warszawa: WSiP.
Frączek, A. (1979). Studia na psychologicznymi mechanizmami czynności agresywnych. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk.
Frączek, A. (1998). Socjalizacja a agresja. Warszawa
Grochulska, J. (1993). Agreja u dzieci. Warszawa
Kuźna, J. Szarota, Z. (1998). Agresja i przemoc we współczesnym świecie. Kraków: WSP.
Namysłowska, I. (1993). Zaburzenia nerwicowe u dzieci. Warszawa: IpiN.
Pietrzak, H. (2000). Agresja – konflikt – społeczeństwo. Tyczyn: WSSG.
Popielarska, ( ). Psychiatria wieku dziecięcego.
Pospiszyl, J. (1993). Przemoc w rodzinie. Warszawa: WSiP.
Radochański, J. ( ). Podstawy psychopatologii dla nauczycieli.
Ranchburg, J. (1993). Lęk, gniew, agresja. Warszawa: WSiP.
Skorny, W. (1968). Psychologiczna analiza agresywnego zachowania się. Warszawa: PWN.
Szewczuk, red. (1979). Słownik psychologiczny. Warszawa
Turosm ( ). Agresja dzieci i młodzieży.
Zimbardo, P. G, Ruch, F. L. (1996). Psychologia i życie. Warszawa
Żebrowski, J. (1998). Psychologiczne skutki przemocy i agresji w szkole.
Artykuły
Braun-Gałkowska, M. (1995). Telewizyjne dzieci. Edukacja i dialog, 37.
Dąbrowska-Bąk, M.(1996). Szkoła- klimat bezprawia.Problemy opiekuńczo-wychowawcze, 3.
Kirwil, L.(1995).Wpływ telewizji na dzieci i młodzież. Problemy opiekuńczo-wychowawcze,6
Koperny, B. 92001). Znaczenie dramy i swobodnego tekstu w profilaktyce uzależnień i agresji. Życie Szkoły, 1.
Kubica, E. (2003). Agresja w szkole. Nauczycielskie publikacje, 1.
Lipińska, J. (2000). Przemoc i agresja w społeczności uczniów w okresie dorastania. Nowa Szkoła, 1.
Raczkowaska, J. (1993). Zagrożenie poczucia bezpieczeństwa agresją przemocą, okrucieństwem. Problemy opiekuńczo-wychowawcze, 10.
Zielińska, K. (1980). Agresja – charakterystyka i uwarunkowania. Życie Szkoły, 10.
Żuławnik-Rusnak, K.(2003).Agresywne zachowania dzieci – wpływ rodziny. Wychowawca, 3
Ankieta dla rodziców dotycząca zachowań agresywnych dzieci
Płeć dziecka – proszę podkreślić właściwą
dziewczynka,
chłopiec.
Czy Państwa zdaniem zachowania agresywne uwarunkowane są płcią dziecka?
tak,
nie.
Czy Państwa dziecko samo wybiera sobie oglądane programy telewizyjne i gry komputerowe?
tak,
nie.
Proszę wpisać kilka przykładów oglądanych programów telewizyjnych i kilka preferowanych przez dziecka gier komputerowych.
......................................................................................................................................................................................................................................................................................
Czy czasami Państwa dziecko przejawia zachowania agresywne?
tak,
nie,
nie wiem.
Czy Państwa dziecko zetknęło się z przejawami agresji wobec siebie
ze strony nauczyciela,
ze strony innych dzieci ?
Proszę wypisać kilka przykładów tych zachowań z podziałem na zachowania nauczyciela i inne dzieci.
......................................................................................................................................................................................................................................................................................
6. Które z tych zachowań uważacie Państwo za agresywne? Proszę podkreślić wybrane
przykłady.
stosowanie gróźb,
głośne mówienie,
wiercenie się przy stole,
kradzieże,
przeklinanie,
upominanie się o swoje prawa,
kłamanie,
wszczynanie bójek z rodzeństwem i kolegami,
niszczenie swoich i cudzych przedmiotów,
ściąganie haraczy,
obmowa, złośliwe plotkowanie,
wyrażanie negatywnych opinii na temat tego, co dzieje się w domu,
przezywanie, gesty i miny prześmiewcze,
prowokacyjny styl bycia i ubierania się,
szturchanie,
popychanie,
plucie,
napaść słowna,
wyrywanie przedmiotów rodzeństwu, kolegom.
Proszę o zaznaczenie przyczyn powstawania agresji u dzieci wg Państwa opinii.
naśladowanie dorosłych,
naśladowanie rówieśników,
osobiste predyspozycje dziecka,
filmy, programy telewizyjne o brutalnej tematyce,
gry komputerowe o brutalnej tematyce,
zablokowanie potrzeby samodzielności (zakazy, nakazy),
wyładowanie tłumionych emocji,
demonstracja przynależności do określonej grupy,
chęć zdobycia autorytetu,
obrona przez atakiem,
złe warunki ekonomiczne w domu,
niski poziom świadomości pedagogicznej rodziców,
patologia w rodzinie,
surowy, apodyktyczny stosunek rodziców,
autorytarny styl pracy nauczyciela,
formalistyczne, przedmiotowe traktowanie dziecka przez rodziców,
formalistyczne, przedmiotowe traktowanie dziecka przez nauczycieli,
brak wyważonego sytemu kar i nagród w domu,
brak wyważonego sytemu kar i nagród w szkole,
brak równego traktowania dzieci przez rodziców,
brak równego traktowania dzieci przez nauczycieli,
płeć,
trudności szkole.
Które z potrzeb dziecka zaspokaja wg Państwa szkoła, a które dom. Proszę zaznaczyć S – szkoła, D – dom.
poczucie bezpieczeństwa,
poczucie własnej wartości,
rozwój zainteresowań i zdolności,
poczucie niezawodności sojuszy,
rozwój zainteresowań i zdolności,
realizację potrzeby przywiązania,
możliwość przewodnictwa,
potrzeba kontaktu emocjonalnego,
potrzeba samodzielności,
potrzeba sukcesu,
potrzeba przynależności grupowej.
METRYCZKA
Proszę wpisać wiek:
matka...........
ojciec...........
Proszę podać wykształcenie:
| WYKSZYAŁCENIE | MATKA | OJCIEC |
|---|---|---|
| Podstawowe | ||
| Zawodowe | ||
| Średnie | ||
| Wyższe niepełne | ||
| Wyższe |
Bardzo dziękuję za wypełnienie ankiety.
Ankieta dla nauczycieli dotycząca zachowań agresywnych dzieci
1. Większą ilość zachowań agresywnych zaobserwują Państwo u
dziewczynek,
chłopców.
Czy Państwa zdaniem zachowania agresywne uwarunkowane są płcią dziecka?
tak,
nie.
Czy Państwa zdaniem na zachowania agresywne dzieci mają wpływ oglądane programy telewizyjne i gry komputerowe?
tak,
nie.
Proszę wpisać kilka przykładów programów telewizyjnych i kilka gier komputerowych mających negatywny wpływ na dziecko.
......................................................................................................................................................................................................................................................................................
Czy dzieci z Państwa klasy przejawiają zachowania agresywne?
tak,
nie,
nie wiem.
Czy dzieci z Pańskiej szkoły zetknęły się z przejawami agresji wobec siebie
ze strony nauczyciela,
ze strony innych dzieci ?
Proszę wypisać kilka przykładów tych zachowań z podziałem na zachowania nauczyciela i inne dzieci.
......................................................................................................................................................................................................................................................................................
6. Które z tych zachowań uważacie Państwo za agresywne? Proszę podkreślić wybrane
przykłady.
stosowanie gróźb,
głośne mówienie,
wiercenie się podczas zajęć,
kradzieże,
przeklinanie,
upominanie się o swoje prawa,
kłamanie,
wszczynanie bójek,
niszczenie swoich i cudzych przedmiotów,
ściąganie haraczy,
obmowa, złośliwe plotkowanie,
wyrażanie negatywnych opinii na temat tego, co dzieje się w szkole,
przezywanie, gesty i miny prześmiewcze,
prowokacyjny styl bycia i ubierania się,
szturchanie,
popychanie,
plucie,
napaść słowna,
wyrywanie przedmiotów kolegom.
Proszę o zaznaczenie przyczyn powstawania agresji u dzieci wg Państwa opinii.
naśladowanie dorosłych,
naśladowanie rówieśników,
osobiste predyspozycje dziecka,
filmy, programy telewizyjne o brutalnej tematyce,
gry komputerowe o brutalnej tematyce,
zablokowanie potrzeby samodzielności (zakazy, nakazy),
wyładowanie tłumionych emocji,
demonstracja przynależności do określonej grupy,
chęć zdobycia autorytetu,
obrona przez atakiem,
złe warunki ekonomiczne w domu,
niski poziom świadomości pedagogicznej rodziców,
patologia w rodzinie,
surowy, apodyktyczny stosunek rodziców,
autorytarny styl pracy nauczyciela,
formalistyczne, przedmiotowe traktowanie dziecka przez rodziców,
formalistyczne, przedmiotowe traktowanie dziecka przez nauczycieli,
brak wyważonego sytemu kar i nagród w domu,
brak wyważonego sytemu kar i nagród w szkole,
brak równego traktowania dzieci przez rodziców,
brak równego traktowania dzieci przez nauczycieli,
płeć,
trudności szkole.
Które z potrzeb dziecka zaspokaja wg Państwa szkoła, a które dom. Proszę zaznaczyć S – szkoła, D – dom.
poczucie bezpieczeństwa,
poczucie własnej wartości,
rozwój zainteresowań i zdolności,
poczucie niezawodności sojuszy,
rozwój zainteresowań i zdolności,
realizację potrzeby przywiązania,
możliwość przewodnictwa,
potrzeba kontaktu emocjonalnego,
potrzeba samodzielności,
potrzeba sukcesu,
potrzeba przynależności grupowej.
MNETRYCZKA
Proszę podać:
płeć..........
wiek.........
staż pracy..........
Bardzo dziękuję za wypełnienie ankiety.