Tłuszcze

• substancje stałe lub płynne

• nierozpuszczalne w wodzie

• rozpuszczalne w rozpuszczalnikach tłuszczowych (eter naftowy, benzyna, benzen, chloroform, eter etylowy)

• łatwo ulegają utlenieniu

• występują we wszystkich komórkach roślinnych i zwierzęcych

• często stanowią substancje zapasowe gromadzące się w nasionach oleistych i owocach

• tłuszcze zwierzęce gromadzą się w tkance podskórnej i w otoczeniu jelit oraz nerek

Tłuszcze proste (triacyloglicerole)

• stanowią połączenia glicerolu z kwasami tłuszczowymi

• Kwasy tłuszczowe:

• kwas rycynolowy- główny składnik 1. Oleum Ricini (olej rycynowy/rącznikowy), działa bakteriobójczo na prątki gruźlicy

• kwas czolmugrowy- występuje w oleju z nasion 2. Hydnocarpus sp.(uśpian) tzw. 3. Oleum Hydnocarpi (olej uśpianowy), lek przeciwtrądowy, działa również bakteriobójczo na prątki gruźlicy

• kwas erukowy- toksyczny, uszkadza mięsień sercowy oraz nerki, jest składnikiem

4. Oleum Rapae (olej rzepakowy)

• kwas: masłowy, kapronowy, laurynowy, mirystycynowy, palmitynowy, stearynowy, arachidowy, behenowy, lignocerynowy, krotonowy, olejowy, linolenowy, arachidonowy

• Tłuszcze są stosowane do niektórych postaci recepturowych:

• unguenta maści

• linimenta mazidła

• suppositoria czopki

• suspensiones zawiesiny

• sapones mydła

• Tłuszcze stałe stosowane w farmacji: Oleum Cacao

• Oleje schnące: Oleum Lini, Oleum Papaveris

• Oleje półschnące: Oleum Arachidis, Oleum Rapae, Oleum Sezami, Oleum Gossypii, Oleum Sojae, Oleum Helianthi, Oleum Carthami

• Oleje niewysychające: Oleum Olivarum, Oleum Amygdalarum

• Oleje o specjalnym znaczeniu leczniczym: Oleum Ricini, Oleum Jecoris Aselli, Oleum Chaulmoograe, Oleum Carthami, Oleum Oenotherae

• 5. Oleum Amygdalarum (plej migdałowy):

• olej otrzymywany z nasion 6. Prunus dulcis (migdałowiec pospolity) dwóch odmian: słodkiej i gorzkiej z rodziny 7. Rosaceae; owocem są pestkowce

• nasiona odmiany gorzkiej zawierają 8% toksycznego glikozydu cyjanogennego- amigdaliny i są w smaku gorzkie

• nasiona odmiany słodkiej zawierają śladowe ilości amigdaliny

• olej zawarty jest w nasionach w ilości 40- 55% i uzyskiwany jest przez wytłaczanie w temp. poniżej 30° C; głównymi składnikami oleju są glicerydy kwasu linolowego i olejowego; olej ten jest przezroczysty, jasnożółty, bezwonny, ma łagodny smak

• 8. Oleum Cacao (olej kakaowy):

• otrzymywany jest przez wyciskanie na ciepło liścieni nasion 9. Theobroma cacao (kakaowiec właściwy) z rodziny 10. Sterculiaceae lub 11. Malvaceae; nasiona kakaowca zawierają 45- 55% tłuszczu i służą do otrzymywania kakao pitnego, a tłuszcz otrzymywany jest jako produkt uboczny

• olej kakaowy jest tłuszczem stałym, 55- 57% masy tłuszczu stanowią triacyloglicerole kwasu palmitynowego i stearynowego, a 38% masy stanowi kwas olejowy

• 12. Oleum Helianthi (olej słonecznikowy):

• otrzymywany z dojrzałych nasion 13. Helianthus annuus (słonecznik zwyczajny) z rodziny 14. Asteraceae

• olej słonecznikowy zawiera glicerydy nienasyconych kwasów: olejowego, linolowego i α-linolenowego

• olej ten jest olejem półschnącym

• działanie: olej słonecznikowy stosowany jest w dietach miażdżycowych i wątrobowych

• 15. Oleum Lini (olej lniany):

• otrzymywany jest przez wyciskanie na zimno nasion 16. Linum usitatissimum(len zwyczajny) z rodziny 17. Linaceae; nasiona lnu zawierają 30- 40% oleju tłustego

• olej lniany jest żółty, klarowny; obfituje w glicerydy kwasu linolenowego i linolowego, zawiera również mniejsze ilości glicerydów kwasu olejowego

• działanie: olej lniany używany jest do sporządzenia mydła potasowego (Sapo kalinus), mazideł przeciw oparzeniom

• preparaty: Linomag- stosowany w chorobach skóry

• 18. Oleum Ricini (olej rycynowy/rącznikowy):

• otrzymywany jest z dojrzałych nasion 19. Ricinus communis(rącznik pospolity) z rodziny

20. Euphorbiaceae (wilczomleczowate) przez wyciskanie na zimno i wygotowywanie z wodą, co powoduje rozkład enzymu lipazy i trującej toksalbuminy rycyny (z powodu obecności rycyny nasiona rącznika są toksyczne)

• nasiona zawierają 35- 50% oleju tłustego

• olej rycynowy jest przezroczystym, bezbarwnym lub jasnożółtym płynem; zawiera głównie gliceryd kwasu rycynolowego (80%), a także glicerydy kwasów olejowych, linolowego, stearynowego i palmitynowego

• działanie: olej rącznikowy działa drażniąco na błonę śluzową jelita cienkiego i pobudza jego perystaltykę; ma również działanie przeczyszczające

• 21. Oleum Arachidis (olej arachidowy):

• olej ten otrzymywany jest z nasion pozbawionych łupiny nasiennej 22. Arachis hypogaea (orzech arachidowy, orzech ziemny, fistaszek) z rodziny 23. Fabaceae przez wyciskanie na zimno, następnie na ciepło

• olej ten jest bezbarwną bądź słabo żółtą cieczą

• nasiona zawierają do 45% oleju tłustego, którego głównymi składnikami są glicerydy kwasu olejowego (60%), linolowego oraz niewielkie ilości glicerydów kwasu arachidonowego

• działanie: olej arachidowy jest dobrym rozpuszczalnikiem substancji stosowanych w postaci wstrzyknięć domięśniowych (Oleum Arachidis pro iniectione)

• 24. Oleum Jecoris Aselli (olej wątłuszowy/ tran leczniczy):

• olej ten jest otrzymywany z wątroby wątłusza (dorsza atlantyckiego) (Gadus morrhua) i zawiera 85% glicerydów kwasów tłuszczowych: olejowego, linolowego, palmitoleinowego, estry kwasów: palmitynowego i mirystycynowego, a także witaminy A i D₃

- działanie: olej wątłuszowy (tran leczniczy) zewnętrznie stosowany jest w postaci maści w oparzeniach, odmrożeniach i źle gojących się ranach skóry; stosowany jako środek profilaktyczny w zapobieganiu chorobom sercowo- naczyniowym (zmniejsza stężenie cholesterolu i tłuszczów w surowicy krwi)

• 25. Oleum Rapae (olej rzepakowy):

- olej rzepakowy otrzymywany jest z dojrzałych nasion 26. Brassica napus(kapusta rzepak) z rodziny 27. Brassicaceae (kapustowate)

• olej rzepakowy zawiera zmienne ilości glicerydów toksycznego kwasu erukowego (do 50%), a także glicerydy kwasu olejowego, linolowego i linolenowego

• olej rzepakowy pozbawiony kwasu erukowego i utwardzony używany jest do wyrobu margaryny

• kwas erukowy jest związkiem toksycznym powodującym stłuszczenie organów miąższowych i uszkodzenie mięśnia sercowego

• 28. Oleum Olivarum (olej oliwkowy/ oliwa z oliwek):

• olej ten jest otrzymywany z 29. Olea europaea(oliwka europejska) z rodziny 30. Oleaceae (oliwkowate)

• owoce zawierają do 36% oleju, którego głównym składnikiem jest gliceryd kwasu olejowego (80- 85%)

• działanie: żółciopędne, zapobiega chorobie wieńcowej

• 31. Oleum Papaveris (olej makowy):

• olej ten otrzymywany jest z nasion 32. Papaver somniferum(mak lekarski) z rodziny

33. Papaveraceae (makowate)

• nasiona maku zawierają 50- 60% oleju

• 34. Oleum Sezami (olej sezamowy):

- olej ten otrzymywany jest z nasion 35. Sesamum indicum (sezam indyjski/sezam wschodni) z rodziny 36. Pedaliaceae (połapkowate)

- nasiona sezamu zawierają do 55% oleju, którego głównymi składnikami oleju są glicerydy kwasu olejowego i linolowego, a także lignan- sezamina

• 37. Oleum Sojae (olej sojowy):

• olej sojowy otrzymywany jest z nasion 38. Glycine max (soja zwyczajna/soja owłosiona/soja warzywna) z rodziny 39. Fabaceae

• nasiona soi zawierają ok. 50% białka, do 20% oleju i enzym ureazę (katalizuje hydrolizę mocznika)

• olej zawiera ok. 50% kwasu linolowego

• nasiona soi służą otrzymywania lecytyny roślinnej

• 40. Oleum Carthami (olej krokoszowy):

- olej ten otrzymywany jest z nasion 41. Carthamus tinctorius (krokosz barwierski) należącego do rodziny 42. Asteraceae (astrowate)

• nasiona krokosza zawierają do 70% kwasów tłuszczowych, głównie kwasu linolowego

• działanie: stosowany w dietach zapobiegających miażdżycy

• 43. Oleum Oenotherae (Oleum Onagrae) (olej wiesiołkowy):

• olej otrzymywany jest z 44. Oenothera biennia(wiesiołek dwuletni) i 45. Oenothera paradoxa (wiesiołek dziwny) z rodziny 46. Oenotheraceae (wiesiołkowate)

• olej wiesiołkowy zawiera 80% kwasów tłuszczowych, w tym 70% kwasu linolowego i ok. 10% kwasu γ- linolenowego

• działanie: olej wiesiołkowy stosowany jest w przypadku wystąpienie zmian miażdżycowych, stanach alergicznych, chorobach skórnych

• Kwas γ- linolenowy zawarty jest obficie w olejach:

• nasion 47. Oenothera biennis (wiesiołek dwuletni) i 48. Oenothera paradoxa (wiesiołek dziwny)

• nasion 49. Borago officinalis (ogórecznik lekarski) z rodziny 50. Boraginaceae

• nasion 51. Ribes nigrum(porzeczka czarna) z rodziny 52. Saxifragaceae

• 53. Semen Oenotherae (nasiona wiesiołka):

• służą do otrzymywania oleju wiesiołkowego

• surowcem są dojrzałe nasiona: drobne, o barwie od jasnobrunatnej do ciemnokawowej

• nasiona wiesiołka zawierają 20- 25% oleju tłustego, białka (15%), włóknik (43%), skrobię, fitosterole, triterpeny, witaminę E, sole mineralne (wapnia, magnezu, żelaza)

Prostanoidy

• prostanoidy (prostaglandyny) to związki mające charakter hormonów tkankowych (autakoidów)

• obfitym źródłem naturalnym prostaglandyn są morskie koralowce Plexaura homomalla, związki te występują także w cebuli zwyczajnej (jadalnej) (Allium cepa)

• związki te są pochodnymi kwasu prostanowego

• do tej grupy związków należą:

• prostacyklina PGI₂ – związek hamujący agregację płytek krwi i rozszerzający naczynia wieńcowe serca

• tromboksan A₂ – związek mający działanie przeciwstawne do działania prostacykliny

Woski

• woski są substancjami tłuszczowymi, stanowiące estrowe połączenia kwasów tłuszczowych i alkoholi (alkoholi woskowych)

• kwasy wchodzące w skład wosków:

• kwas palmitynowy

• kwas lignocerynowy

• kwas cerotynowy

• kwas montanowy

• kwas melisynowy

• alkohole wchodzące w skład wosków:

• alkohol cetylowy

• alkohol lignocerynowy

• alkohol cerylowy

• alkohol mirycylowy

• woski są substancjami odpornymi na czynniki chemiczne

• trudno podlegają hydrolizie

• woski są substancjami stałymi pochodzenia najczęściej zwierzęcego, czasem roślinnego

• 54. Lanolinum anhydricum (Adeps Lanae anhydricus)(lanolina bezwodna):

• lanolina stanowi tłuszcz z wełny owczej, otrzymywany przy oczyszczaniu i odtłuszczaniu wełny rozpuszczalnikami organicznymi lub roztworami wodorotlenków potasowców lub mydeł; proces oczyszczania doprowadza do usunięcia kwasów tłuszczowych; oczyszczony wstępnie tłuszcz jest doczyszczany przez przetapianie, rozpuszczanie w acetonie, wybielanie w celu usunięcia wonnych substancji; w rezultacie otrzymuje się jasnożółto- brunatną masę

• w skład lanoliny wchodzą połączenia estrowe steroli: cholesterolu, izocholesterolu, lanosterolu, dihydrolanosterolu, dihydroergosterolu z kwasami tłuszczowymi

• działanie: lanolina dobrze wchłania się przez skórę i służy do wyrobu maści (unguenta)

• 55. Cetaceum (olbrot):

• olbrot jest woskiem otrzymywanym z jamy głowowej waleni: kaszalot, potwal, potwal olbrotowiec (Physeter monocephalus) (Physeter catodon)

• olbrot jest substancją krystaliczną, białą

• olbrot składa się głównie z palmitynianu cetylu

• stosuje się go do wyrobu maści i kremów

• 56. Cera flava (wosk żółty):

• wosk żółty otrzymuje się z plastrów woskowych wytworzonych przez pszczoły Apis mellifica; stanowi wydzielinę gruczołów znajdujących się po stronie brzusznej odwłoka owada

• wosk żółty stanowi żółtą masę; w jego skład wchodzą estry kwasu palmitynowego, cerotynowego, alkohole woskowe: mirycylowy i cerylowy, a także węglowodory (olefin i parafin), sterole i barwniki

• działanie: wosk żółty służy do wyrobu maści i plastrów

Fosfolipidy

• tłuszcze złożone, stanowiące trójestrowe połączenia glicerolu

• fosfolipidy są ważnymi składnikami błon komórkowych

• u roślin fosfolipidy występują powszechnie w nasionach

• do fosfolipidów należą:

• lecytyny zbudowane z choliny i występujące w 57. Lecithinum ex ovo (żółtka jaj) i nasionach 58. Glycine max (soja zwyczajna) z rodziny 59. Fabaceae; stosowane są w zaburzeniach metabolizmu tłuszczowego wątroby

• kefaliny są zbudowane podobnie jak lecytyny, ale zamiast choliny w ich skład wchodzi kolamina