30. Bizancjum w czasach ikonoklazmu

W pierwszej połowie VIII wieku Bizancjum toczyło ciężkie walki z Persją; cesarzowi Herakliuszowi I (610-641) z trudem udało się przejść do działań zaczepnych; przyniosły one jednak efekt; nie potrafił sobie zaś poradzić z najazdem arabskim; Cesarstwo utraciło większość swoich azjatyckich prowincji; Arabowie dwukrotnie oblegali Konstantynopol (669, 717-718), ale dzięki zastosowaniu greckiego ognia (mieszanina nafty, siarki i smoły) udało się je odeprzeć; były one wystrzelane w stronę okrętów nieprzyjaciela i podpalały je;

Wojska cesarskie musiały także walczyć o obronę resztek posiadłości w Italii;

W drugim dziesięcioleciu VIII wieku zagrożenie arabskie zostało całkowicie odparte; wielka wojna izauryjska (717-802) uspokoiła sytuację na granicy Azji Mniejszej i świata arabskiego;

Okres panowania dynastii macedońskiej (867-1054) był czasem ofensywy na wszystkich frontach; często odnoszono w nich wielkie sukcesy;

Na froncie arabskim skutecznie ekspansję prowadzili Nicefor II Fokas (963-969), Jan I Tzimiskes (969-976) i Bazyli II Bułgarobójca (976-1025); udało się zdobyć tereny na pograniczu Mezopotamii, Syrii i Armenii;

Z drugiej strony muzułmanom udało się zdobyć Kretę i Sycylię; co prawda Kretę odzyskano w X wieku, ale nie udało się to w przypadku Sycylii;

W tym okresie potęgą stała się Bułgaria, mocarstwo wrogie Bizancjum; rozrastała się ona kosztem cesarstwa oraz zagroziła nawet jego istnieniu; dzięki polityce Jana Tzimiskesa i Bazylego Bułgarobójcy udało się osłabić Bułgarię, a później nawet ją anektować;

W X wieku udało się rozbudować swoje posiadłości we Włoszech, ale w następnym stuleciu zostały one utracone na rzecz Normanów;

W VIII-IX wieku punkt ciężkości cesarstwa znajdował się w Azji Mniejszej; w X wieku przeniósł się on do europejskich prowincji; przyczyną tego procesu było wzmocnienie organizacji państwowej na Bałkanach oraz wzrost demograficzny prowincji w Europie;

Ikonoklazm

Katastrofy wieku VII wywarły także wpływ na życie religijne w cesarstwie;

Ikonoklazm obowiązywał w Bizancjum od 726 780 roku i w latach 813-843; miał on zwolenników wśród duchowieństwa świeckiego; sukces ruchu obrazoburczego polegał na poparciu cesarzy, zwłaszcza Leona III (717-741) i Konstantyna V (741-775); na ich rozkaz zabroniono czcić wizerunki Chrystusa, Maryi i świętych; święte obrazy niszczono; biskupi sprzeciwiający się ikonoklazmowi tracili swoje stanowiska, a zakonnicy byli wypędzani z klasztorów; wielu ludzi skazano na śmierć;

Zwrot nastąpił za cesarzowej Ireny; na Soborze Nicejskim II w roku 787 ikonoklazm został potępiony, a kult obrazów został przywrócony;

Przyczyną ikonoklazmu był pogląd, że Bizancjum to nowy Izrael; Stary Testament zabraniał kultu wizerunków; karą za łamanie tego zakazu była nawet utrata niepodległości; Leon III był przekonany, że jeśli nie zerwie z kultem ikon, Bizantyńczyków czeka to samo co starożytny Izrael – utrata państwa i niewola u niewiernych; namiastką tego dla niego było oblężenie przez Arabów;

religijność Bizantyńczyków opierała się udziale w liturgii; nie potrzebowali oni osobistego kontaktu z sacrum; z wrogością odnosili się do cudów, kultu świętych i relikwii, mnichów i ascetów;

narzucenie przez władzę państwową ikonoklazmu wciągnęło Bizancjum w długotrwały konflikt religijny; w szczególności w obronie obrazów wystąpili mnisi; pomocą dla nich w zbliżaniu się do Boga były właśnie ikony; wśród ikonodulów byli także prości ludzie, którzy nie rozumieli sporów i wątpliwości intelektualistów;

sporowi religijnemu towarzyszyła debata filozoficzna i teologiczna; ikonoklaści uważali, że nie można Boga przedstawić wizualnie; ikonodule z kolei uważali, że można od czasu kiedy Bóg stał się człowiekiem; św. Jan z Damaszku uważał, że wizerunek Chrystusa nie jest Chrystusem, ale jest do niego podobny i można go czcić; bardziej radykalny był św. Teodor Studyta, który uważał, że w obrazie Chrystusa jest obecny sam Chrystus, bo ikona jest jego emanacją;

walka na tym tle miała także swoje podłoże polityczne; obrazoburstwo wzmacniało pozycję cesarza, bo wtedy monarcha stawał się symbolem dostępu do Boga (życie duchowe opierało się na liturgii sprawowanej przez duchownych wyświęconych na rozkaz cesarza w świątyniach przez niego konsekrowanych); z tego powodu sprzeciw wobec ikonoklazmu wyrażał także strach przed całkowitą dominacją cesarza nad Kościołem; wyrazicielami tej obawy byli mnisi i potępienie obrazoburstwa to zwycięstwo mnichów;

okres od VIII do XI wieku to czas wielkiego rozwoju monastycyzmu; zakonnicy cieszyli się wielkim autorytetm; powstawało wiele klasztorów; ośrodki monastyczne odgrywały także wielką rolę polityczną;

zwycięstwo ikonodulów sprawiło, że władza cesarza nad Kościołem nie stała się absolutna; środowiska monastyczne często zajmowały się krytyką polityki monarchy; najbardziej atakowano ingerencje administracji państwowej w sprawy kościelne;

punktem zapalnym na linii cesarz-mnisi były arbitralne nominacje patriarchy Konstantynopola; konflikt wybuchł kiedy cesarz usunął patriarchę Ignacego i powołał na jego miejsce Focjusza (858-867, 877-886), który w chwili nominacji był człowiekiem świeckim;

nieporozumienia wywoływały także małżeństwa cesarzy, a zwłaszcza odsyłanie dotychczasowych żon i branie sobie nowej lub zawieranie większej liczby małżeństw niż pozwala prawo kanoniczne;