SZKOLENIE I POPULARYZACJA ZAGADNIEŃ BHP

• Problematyka dotycząca szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy jest uregulowana obecnie w rozdziale VIII działu dzie­siątego ustawy - Kodeks pracy (w artykułach 237²+237⁵), a także w wydanym na podstawie tej ustawy rozporządzeniu Ministra Gospo­darki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. Nr 180, poz. 1860 i z 2005 r. Nrll6,poz. 972).

• Podstawowe obowiązki pracodawców dotyczące szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy określone są w dziale dziesiątym Kodeksu pracy

Przepis art. 23 7³ § 1 Kodeksu pracy zabrania dopuszczenia pra­cownika do pracy, do której wykonywania nie posiada on wymaga­nych kwalifikacji lub potrzebnych umiejętności, a także dostatecznej znajomości przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Przepis ten, adresowany do pracodawców, wymaga wykonywania pracy, do której niezbędne są kwalifikacje określone w odpowiednich przepisach, wyłącznie przez pracowników posiadających takie kwali­fikacje. Chodzi tu np. o pracowników zatrudnionych przy:

• obsłudze urządzeń energetycznych (dla których wymagane kwali­fikacje określone są w rozporządzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 28 kwietnia 2003 r. w sprawie szcze­gółowych zasad stwierdzania posiadania kwalifikacji przez oso­by zajmujące się eksploatacją urządzeń, instalacji i sieci (Dz.U. Nr 89, poz. 828, z późn. zm.);

• pracach spawalniczych (dla których wymagane kwalifikacje określone są w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 27 kwietnia 2000 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach spawalniczych - Dz.U. Nr 40, poz. 470).

W przypadku, jeśli specjalne kwalifikacje nie są wymagane niezbędne jest posiadanie przez pracownika umiejętności koniecz­nych do bezpiecznego wykonywania pracy. Za dopuszczenie do pracy pracownika posiadającego wymagane kwalifikacje lub umiejętności odpowiedzialność ponosi pracodawca. On też odpowiada za to, aby zatrudniony przy danej pracy pracownik posiadał dostateczną zna­jomość przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy. Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 18 stycznia 1965 r., II PR 685/64 (OSNC 1965/7-8/136), orzekł, iż „obowiązkiem zakładu pracy jest sprawdzenie, czy szkolenie, którym objęci są robotnicy, jest wystar­czające dla wszystkich osób zatrudnionych przy obsłudze tych ma­szyn. W razie stwierdzenia u niektórych robotników niedostatecznych wyników szkolenia, zakład pracy obowiązany jest przeszkolić dodat­kowo tych robotników".

Zgodnie z art. 237³ § 2 Kodeksu pracy

• pracodawca jest obowiązany zapewnić przeszkolenie pracownika w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy przed dopuszcze­niem go do pracy (szkolenie wstępne ogólne i stanowiskowe) oraz prowadzenie okresowych szkoleń w tym zakresie. Szkolenie pra­cownika przed dopuszczeniem do pracy nie jest wymagane w przy­padku podjęcia przez niego pracy na tym samym stanowisku pracy, które zajmował u danego pracodawcy bezpośrednio przed nawiąza­niem z tym pracodawcą kolejnej umowy o pracę.

Art. 237³ Kodeksu pracy, w § 21, zobowiązuje również praco­dawcę do odbycia szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie niezbędnym do wykonywania ciążących na nim obowiązków. Szkolenie to powinno być okresowo powtarzane.

W art. 237³ § 3 Kodeks pracy wyraźnie określił, że szkolenie pracowników w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy (zarówno wstępne jak i okresowe) powinno być prowadzone w czasie pracy i na koszt pracodawców. Przepis ten jest zgodny z postanowieniami art. 12 ramowej dyrektywy Unii Europejskiej z dnia 12 czerwca 1989 r. o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i po­prawy zdrowia pracowników podczas pracy (89/391/EWG). Oznacza on, że szkolenia w zakresie bhp nie mogą być prowadzone w czasie dla pracowników wolnym od pracy, a za czas uczestniczenia w szkoleniu organizowanym przez pracodawcę (lub w szkoleniu, na które pracodawca skierował pracownika) pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.

Obowiązek przeprowadzania szkolenia pracowników w czasie pracy ciąży na pracodawcy, w związku z czym w przypadku braku możliwości wywiązania się z tego obowiązku przez pracodawcę pracownik nie może ponosić żadnych strat. Zatem szkolenie pracowników w czasie dla nich wolnym od pracy powinno odbywać się w sytuacjach wyjątkowych jeśli np. organizacja procesów technologicznych uniemożliwia oderwanie pracownika od pracy.

Należy przy tym rozpatrzyć wszystkie możliwości spełnienia ww. przepisu Kodeksu pracy, w szczególności poprzez:

• zorganizowanie szkolenia z podziałem na etapy (np. raz w tygo­dniu, po 1 godzinie w ciągu dnia);

• prowadzenie szkolenia z uwzględnieniem instruktażu na stanowisku pracy;

• wprowadzanie na stanowiskach pracy objętych szkoleniem - zastępstwa innych pracowników (o odpowiednich kwalifikacjach) na czas udziału w szkoleniu.

Jeśli jednak z przyczyn organizacyjno-technologicznych podane wyżej przykładowo rozwiązania (umożliwiające wywiązanie się przez pracodawcę z omawianego obowiązku) nie mogą być zastosowane za czas szkolenia przeprowadzonego w czasie wolnym od pracy
pracownik biorący udział w szkoleniu powinien otrzymać wynagrodzenie, przy czym czas ten powinien być traktowany jak czas pracy.

Z przepisu zawartego w art. 237⁴ § 1 Kodeksu pracy wynika, że pracodawca niezależnie od zapewnienia szkolenia wstępnego i okresowego w zakresie bhp jest obowiązany na bieżąco zaznajamiać pracowników z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczącymi wykonywanych przez nich prac. Wiąże się to ze zmia­nami przepisów, zmianami w procesach pracy i organizacji tych procesów oraz warunków pracy.

Przepis § 2 zobowiązuje pracodawcę do wydawania szczegółowych instrukcji i wskazówek dotyczących bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach pracy. Z przepisu tego wynika, że te instrukcje i wskazówki powinny być „wydawane", a więc w formie pisemnej. Potwierdza to § 41 ust. 1 rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy (Dz.U. z 2003 r. nr 169, poz. 1650, z późn. zm.), zgodnie z którym pracodawca jest obowiązany udostępnić pracownikom do stałego korzystania aktualne instrukcje bezpieczeństwa i higieny pracy.

Naczelny Sąd Administracyjny we Wrocławiu w wyroku z dnia 17 lutego 1999 r., II SA/Wr 935/98 („Prawo Pracy" 1999/10/41), orzekł, iż „obowiązek wydania przez pracodawcę szczegółowych instrukcji i wskazówek w zakresie bhp na stanowiskach pracy dotyczy wszystkich stanowisk pracy, również tych, które nie wiążą się z wykonywaniem pracy w jednym i tym samym miejscu".

Szczegółowe zasady szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy określa ww. rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 27 lipca 2004 r. - wydane na podstawie upoważnie­nia zawartego w art. 237⁵ Kodeksu pracy. Rozporządzenie to weszło w życie 1 lipca 2005 r. i zastąpiło rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28 maja 1996 r. (Dz.U. Nr 62, poz. 285).

• W § 2 ust. 1 rozporządzenia zobowiązano pracodawcę do za­pewnienia pracownikowi odbycia, odpowiedniego do rodzaju wyko­nywanej pracy, szkolenia, w tym przekazania mu informacji i instruk­cji dotyczących zajmowanego stanowiska pracy lub wykonywanej pracy. Przepis ten oznacza, że w razie potrzeby wynikającej z rodzaju pracy i związanego z nią ryzyka zawodowego - pracodawca powinien odpowiednio zwiększyć czas trwania szkolenia oraz rozszerzyć (do­stosować) tematykę szkolenia określoną w ramowych programach załączonych do rozporządzenia. Potwierdza to przepis § 7 ust. 2, zgodnie z którym programy szkolenia powinny być dostosowane do rodzajów i warunków prac wykonywanych przez uczestników szko­lenia. Istotne jest, aby realizacja programów szkolenia zapewniła spełnienie wymagań określonych w § 3; szkolenie powinno zatem zapewnić uczestnikom:

• zaznajomienie się z czynnikami środowiska pracy mogącymi po­wodować zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia pracowników podczas pracy oraz z odpowiednimi środkami i działaniami zapobiegawczymi;

• poznanie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy w zakresie niezbędnym do wykonywania pracy w zakładzie pracy i na określonym stanowisku pracy, a także związanych z pracą obowiązków i odpowiedzialności w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy;

• nabycie umiejętności wykonywania pracy w sposób bezpieczny dla siebie i innych osób, postępowania w sytuacjach awaryjnych oraz udzielenia pomocy osobie, która uległa wypadkowi.

Szkolenia mogą być organizowane i prowadzone przez pracodawców lub, na ich zlecenie, przez jednostki organizacyjne uprawnione do prowadzenia działalności szkoleniowej w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy na podstawie przepisów o systemie oświaty.

Pracodawcy nie mogą organizować i prowadzić szkolenia osób będących pracodawcami, pracowników służby bhp oraz instruktorów i wykładowców tematyki bezpieczeństwa i higieny pracy; szkolenia takich osób mogą prowadzić jedynie prowadzą jednostki organizacyjne, o których mowa wyżej.

W razie organizowania i prowadzenia szkolenia w dziedzinie bezpieczeństwa i higieny pracy - organizatorzy takiego szkolenia (pracodawcy i wyżej wspomniane jednostki organizacyjne) powinni zapewnić:

• programy poszczególnych rodzajów szkolenia opracowane dla określonych grup stanowisk na podstawie ramowych programów szkolenia załączonych do rozporządzenia;

• wykładowców i instruktorów posiadających zasób wiedzy, doświadczenie zawodowe i przygotowanie dydaktyczne zapewniające właściwą realizację programów szkolenia (zgodnie z wymaganiami określonymi w § 3 rozporządzenia);

• odpowiednie warunki lokalowe do prowadzenia działalności szkoleniowej; wyposażenie dydaktyczne (filmy, folie do wyświetlania informa­cji, tablice, programy komputerowe, itp.) niezbędne do właściwej realizacji programów szkolenia;

Jednostki organizacyjne prowadzące szkolenia instruktorów w zakresie metod prowadzenia instruktażu - powinny zapewnić po­nadto programy takiego szkolenia zapewniające przygotowanie do przeprowadzania instruktażu stanowiskowego zgodnie z wymagania­mi określonymi w § 9 ust. 2 rozporządzenia oraz w ramowym pro­gramie takiego instruktażu (załączonego do rozporządzenia).

Jeśli organizatorem szkolenia jest jednostka organizacyjna pro­wadząca działalność szkoleniową w dziedzinie bhp - jednostka ta powinna przygotować program (programy) szkolenia w porozumieniu z pracodawcą, który zlecił przeprowadzenie szkolenia określonych grup pracowników.

Wymagania, jakie powinny spełniać programy szkolenia, są określone w rozporządzeniu Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. w sprawie uzyskiwania i uzupełniania przez osoby dorosłe wiedzy ogólnej, umiejętności i kwalifikacji zawodowych w formach pozaszkolnych (Dz.U. Nr 31, poz. 216)

Pracodawcy powinni zapewnić przechowywanie programów szkolenia, na podstawie których były prowadzone aktualne szkolenia pracowników.

Pracodawca jest obowiązany zapewnić przeprowadzenie szkolenia wstępnego przed dopuszczeniem pracownika do pracy oraz prowadzenie szkolenia okresowego.

W ramach szkolenia wstępnego należy zapewnić przeprowa­dzenie:

• szkolenia wstępnego ogólnego (instruktażu ogólnego) - wszystkich nowo przyjmowanych pracowników oraz studentów odbywających u pracodawcy praktykę studencką i uczniów szkół
  zawodowych zatrudnionych w celu praktycznej nauki zawodu;

szkolenia wstępnego na stanowisku pracy (instruktażu stanowiskowego) pracowników zatrudnianych na stanowiskach robotniczych oraz innych, na których występuje narażenie na działanie czynników szkodliwych dla zdrowia, uciążliwych lub niebezpiecznych, zatrudnionych już na tych stanowiskach w razie zmiany warunków techniczno-organizacyjnych, pracowników przenoszonych na takie stanowiska oraz uczniów odbywających praktyczną naukę zawodu i studentów odbywających praktykę studencką.

• Instruktaż ogólny prowadzi pracownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy lub osoba wykonujące u pracodawcy zadania tej służ­by (również pracodawca, jeśli wykonuje zadania służby bhp) albo pracownik wyznaczony przez pracodawcę posiadający zasób wiedzy i umiejętności zapewniający właściwą realizację programu instruktażu.

• Instruktaż stanowiskowy przeprowadza natomiast osoba kie­rująca pracownikami wyznaczona przez pracodawcę lub pracodawca, jeżeli osoby te posiadają odpowiednie kwalifikacje i doświadczenie zawodowe oraz są przeszkolone w zakresie metod prowadzenia in­struktażu stanowiskowego

• Dopuszczenie pracownika do samodzielnego wykonywania pra­cy na określonym stanowisku może nastąpić po uzyskaniu przez niego pozytywnego wyniku sprawdzianu wiedzy i umiejętności z zakresu wykonywania pracy zgodnie z przepisami oraz zasadami bezpieczeń­stwa i higieny pracy (kończącego instruktaż stanowiskowy).

• Jak już wspomniano wcześniej - w załączniku nr 2 do roz­porządzenia określono wzór karty szkolenia wstępnego, w której pra­cownik powinien potwierdzić podpisem odbycie instruktażu ogólnego oraz instruktażu stanowiskowego; karta ta powinna być przechowy­wana w aktach osobowych pracownika.

Zgodnie z § 14 ust. 2 rozporządzenia - szkolenia okresowe powinni odbywać:

• 1) co najmniej raz na 3 lata - pracownicy zatrudnieni na stanowiskach robotniczych (na stanowiskach robotniczych, na których występują szczególnie duże zagrożenia dla bezpieczeństwa lub zdrowia pracowników, szkolenia takie powinny być przeprowadzane co najmniej raz w roku);

• 2) co najmniej raz na 6 lat - pracownicy administracyjno-biurowi których charakter pracy wiąże się z narażeniem na czynniki szkodliwe dla zdrowia, uciążliwe lub niebezpieczne albo z odpowie­dzialnością w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy;

co najmniej raz na 5 lat:

• osoby będące pracodawcami oraz inne osoby kierujące pracownikami, w szczególności kierownicy, mistrzowie i bryga­dziści,

• pracownicy inżynieryjno-techniczni, w tym projektanci, konstruktorzy maszyn i innych urządzeń technicznych, technolo­dzy i organizatorzy produkcji,

• pracownicy służby bezpieczeństwa i higieny pracy i inne
osoby wykonujące zadania tej służby,

• inni pracownicy nie wymienieni wyżej, których charakter
pracy wiąże się z narażeniem na czynniki szkodliwe dla
zdrowia, uciążliwe lub niebezpieczne albo z odpowiedzialnością w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy;

W § 15 ust. 4 rozporządzenia wprowadzono przepis, zgodnie z którym osoba podejmująca po raz pierwszy pracę w jednej z grup stanowisk określonych w § 14 ust. 2 powinna pierwsze szkolenie okresowe wymagane dla zajmowanego stanowiska odbyć nie później niż:

• - do 6 miesięcy od rozpoczęcia pracy - jeśli podjęła pracę na stanowisku pracodawcy lub osoby kierującej pracownikami;

• - do 12 miesięcy od rozpoczęcia pracy - jeśli podjęła pracę
  w jednej z grup stanowisk wymienionych w § 14 ust. 2 pkt 2-5
  rozporządzenia.

Jeśli np. pracownik zatrudniony dotychczas na stanowisku robotniczym podejmuje pracę na stanowisku technologa to w okresie do 12 miesięcy od podjęcia pracy na nowym stanowisku powinien odbyć pierwsze szkolenie okresowe wymagane na tym stanowisku.

Z tego pierwszego szkolenia okresowego może być zwolniona osoba, która:

1) przedłoży aktualne zaświadczenie o odbyciu w tym okresie u innego pracodawcy wymaganego szkolenia okresowego;

2) odbyła w tym okresie szkolenie okresowe wymagane dla osoby zatrudnionej na stanowisku należącym do innej grupy stanowisk,
jeżeli jego program uwzględnia zakres tematyczny wymagany programem szkolenia okresowego obowiązującego na nowym stanowisku pracy (może to dotyczyć np. pracownika służby bhp, który podejmuje pracę jako osoba kierująca pracownikami).

• Częstotliwość szkolenia okresowego określona w rozporządze­niu jest częstotliwością minimalną a czas trwania szkolenia podany w ramowych programach jest również czasem minimalnym. Oznacza to, że pracodawca (po dokonaniu analizy warunków wykonywania prac na poszczególnych stanowiskach) powinien, po konsultacji z pracownikami lub ich przedstawicielami, ustalić większą częstotli­wość i zwiększony czas trwania szkolenia okresowego pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy, na których występuje podwyższone ryzyko zawodowe lub istnieje duża odpowiedzialność w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.

• Po przeprowadzeniu szkolenia okresowego organizator szko­lenia przeprowadza egzamin sprawdzający przyswojenie wiedzy z za­kresu bezpieczeństwa i higieny pracy oraz umiejętności wykonywania lub organizowania pracy zgodnie z przepisami i zasadami z tego zakresu wymaganych programem szkolenia. Organizator szkolenia wydaje zaświadczenie o ukończeniu szkolenia, wykorzystując do tego celu wzór określony w załączniku nr 1 do ww. rozporządzenia Ministra Edukacji i Nauki z dnia 3 lutego 2006 r. (Dz.U. Nr 31, poz. 216).

Ponadto w załączniku do rozporządzenia dodano program szko­lenia pracodawców, którzy na podstawie art. 237¹¹ § 1 Kodeksu pracy będą sami wykonywali zadania służby bhp; może to dotyczyć praco­dawców zatrudniających:

• do 10 pracowników lub

do 20 pracowników, jeśli działalność prowadzona przez praco­dawców jest zakwalifikowana do grupy działalności, dla której ustalono nic wyższą niż trzecia kategorię ryzyka w rozumieniu przepisów o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych

• Ze szkolenia przeprowadzanego na podstawie tego programu jest zwolniony pracodawca, który spełnia wymagania kwalifikacyjne dla służby bezpieczeństwa i higieny pracy określone w przepisach dotyczących służby bezpieczeństwa i higieny pracy.

• W związku z odejściem od obowiązku szkolenia podstawowego również pracowników służby bhp (które przygotowywało do wyko­nywania zadań tej służby), a także w związku z koniecznością nowego podejścia do realizacji zadań służby wynikającym z wejścia Polski do Unii Europejskiej - w zmienionym rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie służby bhp podwyższono wymagania kwalifikacyjne dla pracowników tej służby.

Z dniem wejścia w życie przepisów zmieniających rozporzą­dzenie w sprawie służby bhp (a więc od 1 lipca 2005 r.) możliwe jest zatrudnianie w tej służbie nowych pracowników posiadających:

• zawód technika bhp,

• ukończone studia wyższe o kierunku lub specjalności z zakresu bezpieczeństwa i higieny pracy albo studia podyplomowe w tym zakresie.

Rozporządzenie w sprawie szkolenia w dziedzinie bezpieczeń­stwa i higieny pracy jest zgodne z wymaganiami prawa Unii Euro­pejskiej, w szczególności z Dyrektywą 8 9/3 91/EWG o wprowadzeniu środków w celu zwiększenia bezpieczeństwa i poprawy zdrowia pracowników podczas pracy. I tak, zgodnie z wyżej wymienioną dyrektywą pracodawca powinien zapewnić:

a) każdemu pracownikowi odbycie odpowiedniego szkolenia dotyczącego bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, a w szczególności przekazanie mu informacji i instrukcji specyficznych dla danego stanowiska lub wykonywanej pracy:

• przy zatrudnianiu,

• w przypadku przeniesienia lub zmiany pracy,

• w przypadku wprowadzenia nowego sprzętu roboczego lub zmiany sprzętu,

• w przypadku wprowadzania jakiejkolwiek nowej technologii;

b) aby pracownicy innych pracodawców zatrudnieni w jego zakładzie zostali w pełny sposób poinstruowani o zagrożeniach bezpieczeństwa i zdrowia podczas ich pracy w zakładzie.

Szkolenie powinno:

• uwzględniać nowe lub zmieniające się zagrożenia,

• być okresowo powtarzane w miarę potrzeby.

Szkolenie nie może obciążać finansowo pracowników lub ich przedstawicieli i powinno odbywać się w godzinach pracy.

Problematyka szkolenia w dziedzinie bhp, jako istotny element profilaktyki w zakresie bhp, uwzględniona jest ponadto w postano­wieniach m.in.:

• Dyrektywy z dnia 30 listopada 1989 r. dotyczącej minimalnych wymagań w dziedzinie bezpieczeństwa i ochrony zdrowia przy użytkowaniu przez pracowników urządzeń produkcyjnych pod­czas pracy (89/655/EWG);

• Dyrektywy z dnia 29 maja 1990 r. w sprawie minimalnych wymagań zdrowia i bezpieczeństwa podczas ręcznego przemieszczania ciężarów w przypadku możliwości wystąpienia zagrożenia, zwłasz­cza urazów kręgosłupa u pracowników (90/269/EWG);

• Konwencji nr 155 MOP dotyczącej bezpieczeństwa, zdrowia pracowników i środowiska pracy;

Konwencji nr 170 MOP dotyczącej bezpieczeństwa przy używaniu substancji chemicznych w pracy.

• Konwencja nr 155 MOP nakłada na państwa, które ją ratyfikowa­ły, obowiązek określenia spójnej polityki krajowej w zakresie bezpie­czeństwa, ochrony zdrowia pracowników i środowiska pracy. Polityka ta powinna uwzględniać m.in. szkolenie i niezbędne doszkalanie osób, które działają na rzecz właściwego poziomu bezpieczeństwa i zdrowia.

• Zgodnie z art. 19 tej konwencji - pracownicy i ich przedstawiciele powinni być odpowiednio przeszkoleni w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy.