Wychowanie chrześcijańskie rozwijające się w ciągu prawie 2000 lat, stało się aż do czasów nowożytnych podstawą trady­cji wychowania europejskiego w ogóle, dlatego też musi być poznane na początku, aby móc zrozumieć, dlaczego jest często atakowane przez inne systemy. a) Podstawę światopoglądową jego tworzy religia objawiona przez Jezusa Chrystusa, regulująca stosunek osobowy człowieka do Boga na podstawie wiary jako rozumnego posłuszeństwa prawdom Ogłoszonym przez Boga (teizm). Wiara zaś jest ufno­ścią i wiernością Bogu objawionemu jako dobrowolna odpowiedź człowieka na nadprzyrodzone wezwanie Boże. Prawdy objawio­ne przez Chrystusa i przekazane przez kolegium apostołów Kościołowi jako wybranemu Ludowi Bożemu zostały ujęte w symbol apostolski Credo („Wierzę"23), a przez teologię usyste­matyzowane w postaci dogmatów wiary, wśród których naczelne miejsce zajmuje nauka o istnieniu i życiu Boga Trójosobowego, który w jedności Trójcy św. przez Boga Ojca świat stworzył, przez Jego Syna Chrystusa świat zbawił, a przez Ducha św. świat uświęca. Tak z dogmatu trynitarnego wynikają dalsze dogmaty podstawowe dla wychowania chrześcijańskiego, a mia­nowicie: dogmat stworzenia, odkupienia i uświęcenia.24 Teologia posoborowa stara się przybliżyć ludziom współczes­nym głębsze rozumienie prawd wiary, ale odchodząc od sfor­mułowań scholastycznych nie może naruszyć zespołu prawd Credo. Dlatego używa nowych określeń dla treści dogmatycz­nych. I tak w płaszczyźnie horyzontalnej, poziomej istniejącego świata mówi o darach stwórczych, a w płaszczyźnie wertykal­nej, pionowej nadprzyrodzonego życia Bożego łaski o darach zbawczych, w tym także o darach uświęcających człowieka. Jednakże próby nowego ujęcia nie są jeszcze ustalone, stąd treść dogmatyczną wiary, którą ma nowa teologia bez uszczerbku ująć, da się w skrócie przedstawić w tradycyjnym języku teolo­gicznym. Dogmat o stworzeniu głosi, że odwiecznie istniejący Bóg („Jestem, który jestem" — Wj 3,14) swoją Wszechmocą i Wolą stworzył z nicości (ex nihilo) aniołów, świat i człowieka jako wyraz swej Mądrości, Dobroci i Miłości. Człowiek stworzony na „obraz i podobieństwo" Boże został obdarzony duszą, posiada­jącą rozum i wolną wolę. Jednakże pierwszy człowiek zgrzeszył nie usłuchawszy nakazu Bożego, utracił łaskę Bożą i stan nad­przyrodzonej szczęśliwości. Dogmat o odkupieniu mówi, że Syn Boży przez Wcielenie w naturę ludzką za przyzwoleniem swej Matki, Maryi (fiat — niech się stanie), dokonał drogą Ofiary krzyżowej odkupienia ludzkości z grzechu pierworodnego, przebłagał gniew Boży i po­jednał człowieka z Bogiem, przywracając mu dziecięctwo Boże. Dogmat o uświęceniu wreszcie wskazuje na to, że Chrystus Zmartwychwstały zesłał Ducha Św., który w Kościele jako jego Dusza działa uświęcająco przez łaskę, czyli konieczną pomoc Bożą do zbawienia udzieloną przez 7 Sakramentów Św., odpo­wiadających potrzebom rozwojowym człowieka. Ponieważ dramat życia ludzkiego kończy się śmiercią („A jak postanowione ludziom raz umrzeć, a potem sąd" — Hbr 9,27), toteż pozostałe dogmaty eschatologiczne o rzeczach ostatecznych: o sądzie za dobre lub złe życie, o zmartwychwsta­niu ciał i życiu wiecznym w szczęściu lub w odrzuceniu od Boga stwarzają ważne motywy dla kształtowania życia i moral­nego postępowania chrześcijańskiego. W całości biorąc, oparte na tych dogmatach wychowanie chrześcijańskie ma charakter teo- Chrysto- i eklezjocentrycz-ny.25 Osią centralną jest tu łaska Boża, wysłużona przez Chry­stusa i udzielana przez Ducha Św., polegająca na dopuszczeniu człowieka do udziału w życiu nadprzyrodzonym. Stąd też ce­lem całego wychowania chrześcijańskiego według encykliki Piusa XI (Divini Illius Magistri z 1929 r.) jest współdziałanie człowieka z łaską nad urobieniem doskonałego chrześcijanina jako człowieka nadprzyrodzonego, naśladującego Chrystusa i ży­jącego Jego mocą sakramentalną.28 Dogmat o grzechu pierwo­rodnym uzasadnia bliżej ten cel, wskazując na istniejące roz­darcie w naturze ludzkiej, skłócenie jej namiętności, osłabienie rozumu i skłonność do złego, łaska więc Chrystusa leczy zra­nioną naturę człowieka, a konieczna współpraca z łaską uświęca i udoskonala człowieka jako istotę upadłą, ale odkupioną przez Chrystusa, stanowi bowiem podstawę do odrodzenia wewnętrz­nego (metanoia), o czym należy jeszcze dopowiedzieć w odpo­wiednim tematycznie miejscu. b) Rozumowe wyjaśnienie celów religijnych wychowania chrześcijańskiego oraz procesu rozwoju człowieka pochodzą z filozofii wieczystej (philosophia perennis) arystotelesowskoto-mistycznej, której podstawowe założenia już są nam znane. Współcześnie szczególne znaczenie mają właśnie zasady filozofii św. Tomasza z Akwinu (1225—1274), a nie całość jego poglądów. Uniwersalizm Tomaszowy dąży do stworzenia jednolitej syntezy prawd o rzeczywistości, niezależnie od ich pochodzenia. Filozofia wieczysta jest więc otwarta na wszelkie prawdziwe stwierdze­nia i nie może kostnieć w zamkniętym kręgu terminologii. Obec­nie musi więc uwzględnić dorobek, np. filozofii egzystencjali-zmu, który ujmuje rzeczywistość jako istnienie lub teilhardyzm, tj. pogląd P. Teilharda de Chardin (1881—1955) jezuity fran­cuskiego, głoszący ewolucję kosmiczną (kosmogeneza) przez po­wstanie życia (biogeneza) i pojawienie się świadomości refle­ksyjnej człowieka (noogeneza), zmierzającą do „punktu Omega", którym jest Chrystus, wyznaczający przez swoje Wcielenie kierunek historii. Problem dynamicznego rozwoju i postępu w związku z historią zbawienia więc musi być włączony do fi­lozoficznej syntezy w światopoglądzie chrześcijańskim współ­czesności. Wyrazem zastosowania zasad filozofii Akwinaty jest opraco­wywanie, zapoczątkowane przez E. Gilsona, tomizmu egzysten­cjalnego, w którym dostrzega się realną różnicę w bytach przy­godnych między ich istotą i istnieniem,27 co pozwala rozumieć głębiej procesy rozwojowe, zachodzące w wychowaniu człowieka. Dualizm, podkreślający istnienie tak pierwiastka biernej ma­terii, która jest czystą możnością, jak też czynnej formy sub­stancjalnej, czyli duszy jakiegoś rodzaju kształtującej materię, prowadzi do poglądu hilemorfizmu (gr. hile — tworzywo, mor-fe — kształt), głoszącego, że każdy byt pochodny, zależny składa się z organicznie powiązanej materii z formą. Ponieważ jest wielość form, toteż cała rzeczywistość tworzy pluralizm bytów, ustopniowanych hierarchicznie (gradualizm) w odrębne króle­stwa, począwszy od królestwa materii nieożywionej minerałów, materii ożywionej roślin, materii obdarzonej czuciem zmysło- wym u zwierząt, materii ożywionej duszą rozumną człowieka aż do królestwa duchów, czystych inteligencji zależnie od co­raz wyższego stopnia dusz, stworzonych przez czysto duchowy Byt sam w sobie istniejący, Boga-Absolutu, który jest „ruchem nieporuszonym" i Stwórcą wszechrzeczy z niczego.28 W tym gradualizmie tkwi podstawa celowej ewolucji stwórczej jak to ujmuje teilhardyzm. Z założeń filozoficznych tomizmu najważniejsze dla wycho­wania w systemie chrześcijańskim są: 1° — realistyczna teoria poznania i możliwości u człowieka obiektywnego i prawdziwego poznawania całego świata na drodze wrażeń zmysłowych i abstrakcji umysłowej, czyli odrywania cech istotnych dla two­rzenia pojęć, co wyjaśnia proces nauczania konieczny dla roz­wijania rozumu człowieka oraz 2° — odróżnienie w rzeczywi­stości dwu porządków: istoty rzeczy i ich istnienia, przy czym porządek istotowy, czyli esencjalny stanowi — jako pełnia natury przysługującej danej rzeczy — ideał, do którego urzeczywistnie­nia rzecz zdąża, natomiast porządek istnieniowy, czyli egzysten­cjalny tworzy stan rzeczywistego istnienia, przez które rzecz w procesie rozwojowym przechodzi aż do osiągnięcia pełni swej natury jako celu (entelechia). Podstawą tego stosunku istnienia (egzystencji) do istoty rzeczy (esencji) w tomizmie jest teza; że rzeczywistość nie jest czymś statycznym i gotowym, lecz jest dynamiczna w procesie stawania się, ponieważ każdy byt stwo­rzony przechodzi od swojej potencji, tj. czystej możności bycia do aktu, czyli swojej realizacji. Tak to każda forma kształtuje sobie w krótszym lub dłuższym procesie przyporządkowaną ma­terię. W zastosowaniu do wychowania tezy filozofii tomistycznej ujmują je dynamicznie jako proces rozwojowy coraz pełniej­szego stawania się człowiekiem, aż do całkowitego rozwoju jego natury. Stąd św. Tomasz z Akwinu pierwszy określił proces wychowania jako dzieło natury, która dąży nie tylko do wy­dania na świat potomstwa, lecz także do jego rozwoju i postępu aż do stanu doskonałego człowieczeństwa, który to stan jest stanem cnoty. W tym procesie rozwoju cielesnego i postępu du­chowego współdziała ze sobą 5 przyczyn: 1° — przyczyna ma­terialna, czyli podłoże cielesnoduchowe zmian samego wycho­wania, 2° — przyczyna formalna, nadająca treść wychowawczą rozwojowi fizycznemu, umysłowemu, społecznemu, moralnemu duchowemu, 3° — przyczyna celowa wytyczająca kierunek roz­woju, wypływający z istoty natury ludzkiej, 4° — przyczyna sprawcza powodująca przez działanie wychowawców stawanie się rozwoju wychowanka oraz 5° — przyczyna wzorcza, która przez stawianie przykładów dobrych i wzorów doskonałych, świętych ludzi dopomaga w naśladowaniu Chrystusa i Boga. Razem działanie wymienionych przyczyn stanowi metodologię chrześcijańską naukowego badania procesu rozwoju wychowan­ka od strony filozoficznej bytu człowieka. Jak widzimy, model konstruujący wychowanie chrześcijańskie, wynikający z założeń teologicznych i filozoficznych, jest dość złożony, aby mógł do­kładnie wyjaśnić, na czym wychowanie chrześcijańskie polega. Jednakże w praktycznym działaniu to skomplikowanie wycho­wania wymaga określenia zasad wychowawczych, które by na­prowadzały na skuteczną drogę realizacji celu wychowania. Zasady takie w postaci kierowniczych idei opracowuje odrębny dział ideologii jako nauki o ideach, wyznawanych przez społe­czeństwo wiernych.