Trudności dziecka uwarunkowane nieprawidłową lateralizacją i leworęcznością

Dla wszystkich dzieci początek nauki szkolnej stanowi bardzo ważny okres w ich życiu. Zmieniają się nie tylko warunki zewnętrzne środowiska. Zmianie ulega cała psychika dziecka. Siódmy rok życia, ustalony jako wiek, na który przypada obowiązek szkolny, ma swoje uzasadnienie w prawach rozwoju fizycznego i psychicznego dziecka. W tym wieku dziecko osiąga dojrzałość szkolną.

Co to znaczy, że dziecko jest dojrzałe do rozpoczęcia nauki ?

Stopień dojrzałości szkolnej dziecka rozpatrywać należy w trzech aspektach :
1. Rozwój fizyczny - prawidłowe i stosowne do wieku ukształtowanie kości mięśni, narządów wewnętrznych, układu nerwowego, narządów zmysłów, zapewniające odpowiednią odporność na zmęczenie, wysiłek fizyczny, choroby, a także dobrą sprawność we wszystkich zakresach motoryki.

2. Rozwój umysłowy - poziom rozwoju funkcji poznawczych, umożliwiający osiąganie dobrych wyników w nauce szkolnej,
- umiejętność spostrzegania i różnicowania spostrzeżeń, wymagana do realizacji programu nauczania w klasie I,
- dostatecznie wykształcony poziom wyobraźni i uwagi dowolnej, zdolność do intencjonalnego zapamiętywania i odtwarzania podawanych treści,
- prawidłowy rozwój mowy zarówno pod względem artykulacji dźwięków jak również zasobu pojęć i słów, oraz swoboda poprawnego wypowiadania myśli,
- zdolność do myślenia przyczynowo - skutkowego oraz wnioskowania.

3. Rozwój uczuciowo - społeczny, którego poziom wyznacza dziecku możliwości pod względem podporządkowania się wymaganiom szkoły, stopień wrażliwości na ocenę, umiejętność panowania nad sobą, dostateczną motywację do wykonywania zadań, umiejętność współpracy i współdziałania z rówieśnikami.

Siedmioletnie dziecko, które podejmuje naukę w szkole jest pełne oczekiwań. Pragnie osiągnąć swój sukces, zdobywać nowe umiejętności. Pragnie aprobaty, pochwał ze strony rodziców, nauczycieli i naturalnie rówieśników. Niestety, już na początku kariery szkolnej u niektórych dzieci pojawiają się trudności, które staną się przyczyną późniejszych kłopotów w nauce, niechęci do szkoły, a nawet fobii szkolnej.

Trudności te powodowane są przyczynami pierwotnymi, utrudniającymi dziecku nabycie określonych programem szkolnym wiadomości i umiejętności, a skutkującymi zaburzeniami emocjonalno - motywacyjnymi dziecka doznającego niepowodzeń szkolnych.

Dzieci podejmujące obowiązek szkolny mogą charakteryzować się: - typowym układem sprawności i umiejętności w zakresie wszystkich sfer mówimy wtedy o dziecku harmonijnie rozwiniętym,
- globalnie przyśpieszonym tempem rozwoju,
- globalnie opóźnionym tempem rozwoju.

O wiele częściej niż z rozwojem globalnie przyśpieszonym lub globalnie opóźnionym spotykamy się z rozwojem częściowo przyśpieszonym lub częściowo opóźnionym.

Częściowo opóźnione tempo rozwoju można też nazywać rozwojem nieharmonijnym, nierównomiernym lub mówić o zakłóceniach rytmu rozwoju.

Jeżeli opóźnienie dotyczy bardzo wąskiego zakresu mówić będziemy o fragmentarycznym deficycie rozwojowym.

Nierównomierności rozwoju mogą zaznaczać się u dziecka tylko w pewnych okresach jego życia, mogą jednak utrzymywać się przez dłuższy czas i pozostawić trwały ślad w jego psychice.

Dzieci o rozwoju nieharmonijnym narażone są częściej niż ich rówieśnicy na różnorakie trudności w szkole. Same mając trudności, sprawiają je również swym rodzicom, nauczycielom i wychowawcom.

Fragmentaryczne deficyty rozwojowe dzielą się na :

1. Opóźnienia i zakłócenia rozwoju spostrzeżeń wzrokowych - poziom analizy i syntezy wzrokowej ma ogromne znaczenie dla różnicowania graficznych kształtów liter, ich zapamiętywania i odwzorowywania na podstawie modelu. Dzieci wykazujące zaburzenia tych funkcji mogą mieć problemy z czytaniem, poprawnym i estetycznym pisaniem, będą popełniały liczne błędy ortograficzne. Mogą gorzej rysować (rysunki tematyczne odznaczają się prymitywnymi uproszczeniami, małą liczbą odtwarzanych szczegółów oraz zakłóceniem stosunków przestrzennych) .
Utrudniona również może być nauka geografii (nieprawidłowe ujmowanie stosunków przestrzennych) i geometrii (luki percepcyjne) .
Zaburzenia percepcji wzrokowej powodują nie tylko początkowe, specyficzne trudności dziecka w czytaniu i pisaniu, ale mają daleko szersze konsekwencje dla nauki szkolnej.

2. Opóźnienia i zakłócenia rozwoju percepcji słuchowej - jednym z najważniejszych przejawów zakłóceń percepcji słuchowej są zaburzenia w rozwoju mowy. Spowodowane mogą być wadliwą budową aparatu artykulacyjnego, ograniczoną sprawnością mięśni artykulacyjnych lub zaburzeniami analizatora słuchowego ( dziecko nie potrafi wychwycić po kolei dźwięków mowy i prawidłowo ich zróżnicować) . Zaburzenia rozwoju mowy powodują trudności w czytaniu, pisaniu ze słuchu, poprawnym wysławianiu się, formułowaniu dłuższych wypowiedzi.

3. Opóźnienia i zakłócenia rozwoju ruchowego - dziecko odczuwa swój ruch za pośrednictwem zakończeń nerwowych w układzie mięśniowo - stawowym. Wrażenia te zwane kinestetycznymi odbierane są jednocześnie z wrażeniami dotykowymi oraz wzrokowymi. Objawami opóźnień w rozwoju ruchu są: a. synkinezje inaczej współruchy (ruchy towarzyszące ruchom celowym, niepotrzebne z punktu widzenia efektu wykonywanej czynności) , b. zaburzenia napięcia mięśniowego czyli tzw. tonusu (dziecko np. nie może rozluźnić mięśni nie zaangażowanych w wykonywanie czynności) , c. obniżenie precyzji i szybkości ruchów docelowych,
d. obniżenie sprawności manualnej - mała precyzja ruchów dłoni.

4. Zaburzenia procesu lateralizacji - przewaga jednej strony ciała nad drugą ( stronność, dominacja) nie zjawia się od razu w postaci gotowej, lecz powstaje stopniowo i nasila się w miarę ogólnego rozwoju dziecka. Większa sprawność funkcjonalna jednej strony ciała od drugiej nie ogranicza się wyłącznie do pracy rąk, mimo, że najwyraźniej zaznacza się w czynnościach manualnych. Przewagę stronną można zauważyć również w zakresie funkcji kończyn dolnych, ruchów tułowia oraz pracy niektórych parzystych narządów zmysłów.

Przewaga czynnościowa jednej strony ciała nad drugą jest ściśle związana z przewagą czynnościową jednej z półkul mózgowych. U osób praworęcznych półkula lewa dominuje nad prawą, u osób leworęcznych na odwrót - prawa półkula dominuje nad lewą. Podobnie jak o prawo - i leworęczności można mówić o prawo - i lewonożności oraz prawo - i lewooczności.


Obok zjawiska dominacji jednorodnej , kiedy to praworęczności towarzyszy prawooczność i prawonożność, a leworęczności - lewooczność i lewonożność, zdarzają się przypadki dominacji niejednorodnej , zwanej inaczej skrzyżowaną. Lateralizacja skrzyżowana może być obserwowana w zachowaniu dziecka jako np. leworęczność i prawooczność lub praworęczność i lewooczność

Dzieci różnią się od siebie nie tylko stroną, po której przewaga czynnościowa się zaznacza, lecz również tempem oraz siłą procesu lateralizacji Oprócz dzieci wcześnie i silnie zlateralizowanych są takie, u których lateralizacja przebiega powoli, a nasilenie jej jest słabe. Dzieci, u których brak wyraźnych różnic w pracy obydwu rąk, nazywamy oburęcznymi. Oburęczność może występować na tle ogólnego braku przewagi czynnościowej. Mówimy wtedy o zjawisku obustronności. U dzieci oburęczność często jest zjawiskiem przejściowym, są jednak takie, które pozostają oburęczne czy nawet obustronne do końca życia. Należy przy tym odróżnić oburęczność wtórną, która jest wynikiem długoletnich, intensywnych ćwiczeń ręki "gorszej" u osób pierwotnie dobrze zlateralizowanych.

Zakłócenia procesu lateralizacji nie tylko wpływają na niepowodzenia szkolne , ale występując z innymi zaburzeniami mogą wpłynąć na całokształt rozwoju dziecka.

Trudności w nauce występują przede wszystkim :
I. U dzieci z lateralizacją osłabioną - oburęcznych lub obustronnych.
II. U dzieci lewoocznych - z lateralizacji skrzyżowaną lub lewostronną.
III. U dzieci leworęcznych.

Każdy z tych typów zaburzeń lateralizacji powoduje nieco odmienne trudności :

I. Lateralizacja osłabiona wiąże się na ogół z opóźnieniem rozwoju ruchowego - każda z rąk dziecka oburęcznego ma obniżoną sprawność i przypomina rękę "gorszą" rówieśników silnie jednorodnie zlateralizowanych. Z opóźnieniem lub osłabieniem procesu lateralizacji wiążą się często zaburzenia orientacji przestrzennej.

Orientacja w prawej i lewej stronie własnego ciała i przestrzeni kształtuje się u dziecka w ciągu wielu lat i jest wynikiem skomplikowanego procesu rozwojowego . Utrwala się przewaga czynnościowa jednej strony ciała nad drugą, a jej wyrazem jest wzmożenie napięcia w częściej i silniej pracujących grupach mięśni kończyn i tułowia.

U osób prawostronnych napięcie, czyli tonus mięśniowy jest wyższe po prawej stronie, u lewostronnych - po lewej.

U dzieci z opóźnionym lub osłabionym procesem lateralizacji brak jest różnic w napięciu mięśniowym obydwu stron ciała. Dziecko takie nie ma do czego odnieść określeń "prawa- lewa strona" ponieważ "nie czuje" różnic pomiędzy tymi stronami . Podobne trudności w powstawaniu orientacji w schemacie ciała, choć z innych powodów mają dzieci z lateralizacji niejednorodną. Trudności w zakresie orientacji w schemacie własnego ciała i przestrzeni uwidaczniają się szczególnie na lekcjach wychowania fizycznego, gdzie np. wymagane jest naśladowanie ruchów nauczyciela stojącego naprzeciw grupy.

Zaburzenia orientacji przestrzennej (kierunkowy aspekt percepcji wzrokowej) ujawnią się także na lekcjach geografii i geometrii.

II. Lewooczność może występować na tle ogólnie lewostronnej lateralizacji dziecka, a może łączyć się z praworęcznością i prawonożnością, względnie oburęcznością i lewonożnością i być formą lateralizacji niejednorodnej .

Jednym z podstawowych następstw skrzyżowania dominacji w zakresie oka i rąk jest zaburzenie koordynacji wzrokowo - ruchowej. Usprawnienie czynności manualnych wiąże się w dużej mierze z rosnącą kontrolą wzroku. U dzieci lewoocznych posługujących się prawą ręką , kontrola ta jest utrudniona i często wadliwa. Dziecko o zaburzonej koordynacji wzrokowo - ruchowej pisze niekształtne litery, w nierównych odstępach. Zdarza mu się zacząć od środka wiersza albo opuścić linijkę.

Przy czytaniu lewooczność (lub obuoczność) powodują pewne swoiste trudności związane ze zmianami roli wiodącej oczu. Efektem przejmowania roli wiodącej na przemian przez oko lewe i prawe jest przeskakiwanie liter, opuszczanie sylab, a nawet całych wyrazów oraz zmiana kolejności liter.

III. Leworęczność - dzieci obserwowane przez rodziców i nauczycieli jako leworęczne mogą należeć do grupy dzieci z lateralizacją jednorodną lewostronną , ale mogą to być także dzieci z lateralizacji skrzyżowaną o formule: lewa ręka - prawe oko.

W przypadku lateralizacji lewostronnej - według niektórych badaczy - warunek dominacji jednej z półkul mózgowych zostaje spełniony - choć w odwróconym porządku. Nie ma więc mowy o zaburzeniu, a nawet można dostrzec korzyści płynące z tego faktu. Holistyczny, całościowy i symultaniczny sposób przetwarzania informacji charakterystyczny dla prawej półkuli mózgu pozwala na rozwój uzdolnień malarskich, architektonicznych, ułatwia dokonywanie syntez, uogólnień, adekwatnej oceny złożonych sytuacji np. społecznych. Jest to jedna z hipotez, której nie należy generalizować. Można ją raczej potraktować jako sugestię w postępowaniu terapeutycznym - przy ustalaniu i rozwijaniu atutów i mocnych stron dziecka.

Trudności życiowe dziecka leworęcznego

Występują w różnym nasileniu i w różnym zakresie oraz nie u wszystkich.
Czego dotyczą i na czym polegają ?
- Prawostronny świat - niektóre czynności wyraźnie są z nim związane. Dzieci nie potrafią używać nożyczek, ponieważ trzymają je pod nieodpowiednim kątem, łamią pióra, nie używają dzwonka przy jeździe na rowerze.
- Orientacja w schemacie ciała - więcej czasu potrzebują na opanowanie umiejętności nakładania rękawiczek na właściwą rękę, butów na odpowiednią nogę , później niż inne dzieci opanowują sztukę sznurowania butów, używają widelca bez noża (którego używanie wymaga nachylenia go pod odpowiednim kątem) .

Trudności dziecka leworęcznego w nauce pisania i czytania

- Pisanie - najwięcej problemów na początku nauki. Ręka popychana, a nie pociągana (jak w przypadku pisania prawą ręką) szybciej się męczy Pismo może być nieczytelne, rozmazane przesuwającą się po literach ręką. Graficzna strona pisma - linie o niejednakowym nacisku i nachyleniu, litery wybiegają poza linie , nie zachowane są proporcje liter, nieprawidłowe jest łączenie liter ze sobą, za duże lub za małe odstępy między literami.
- Czytanie - częstym błędem jest dynamiczne odwracanie liter (dziecko odczytuje litery w odwrotnej kolejności np. "do" zamiast "od") , dodawanie głosek, a nawet całych sylab lub ich opuszczanie, statyczne odwracanie liter ( mylenie liter o podobnych kształtach "b" z "d"; "p" z "b"; "u" z "n"; "w" z "m")
- Matematyka - błędy w liczeniu spowodowane rewersją (6 - 9) lub inwersją cyfr (17 - 71) .

Dziecko "faworyzujące" lewą rękę powinno przed rozpoczęciem nauki w szkole zostać przebadane przez psychologa, który określi czy dziecko faktycznie jest leworęczne.

Jeśli badania wykażą, że dziecko jest leworęczne, należy zadbać by :
- źródło światła znajdowało się po prawej stronie piszącego lub czytającego dziecka,
- dziecko siedziało po lewej stronie ławki, by nie utrudniać pisania sobie i praworęcznemu dziecku, z którym siedzi,
- zeszyt powinien być ułożony ukośnie do krawędzi biurka - lewa ręka nie będzie zasłaniać już napisanego tekstu.

Praca z dzieckiem leworęcznym powinna przygotować go do nauki pisania zgodnie z jego możliwościami. Uwzględniać należy:
- usprawnianie motoryki rąk,
- rozwijanie koordynacji wzrokowo - słuchowej,
- rozwijanie orientacji w przestrzeni i w schemacie własnego ciała,
- wyrabianie nawyków ruchowych związanych z zachowaniem prawidłowego kierunku w czasie pisania,
- kontrolowanie i regulowanie napięcia mięśni w czasie ćwiczeń grafomotorycznych ,
- wykształcenie prawidłowego uchwytu pióra czy długopisu.

ĆWICZENIA DLA DZIECI Z ZABURZENIAMI LATERALIZACJI

I. Ćwiczenie orientacji w schemacie własnego ciała

- wskazywanie lewej i prawej strony ciała,
- zabawy ruchowe związane z pokazywaniem lewej i prawej ręki, lewej i prawej nogi,
- wskazywanie naprzemienne: lewy łokieć, prawe kolano, prawy łokieć lewe kolano, lewa stopa itp.,
- ćwiczenia równoważne,
- chodzenie po równoważni prostej i pochyłej,
- chodzenie po liniach prostych, krzywych, łamanych,
- chwytanie piłki raz lewą raz prawą ręką,
- ćwiczenia rytmiczne,

II. Ćwiczenie percepcji wzrokowej

- składanie obrazka z części - np. puzzle,
- szukanie różnic między podobnymi obrazkami,
- wybieranie dobieranie identycznych obrazków odtwarzanie geometrycznych układów przestrzennych: dwu - i trójwymiarowych na podstawie modelu,
- konstruowanie z klocków,
- odwzorowywanie i komponowanie wzorów,

III. Ćwiczenie koordynacji wzrokowo - ruchowej

- kreślenie kształtów w powietrzu,
- malowanie kształtów graficznych pędzlem na dużych arkuszach papieru,
- wypełnianie farbami konturów,
- rysowanie, odrysowywanie, kalkowanie
- malowanie palcami,
- kreślenie ruchów kolistych w powietrzu,
- rysowanie figur geometrycznych

Literatura :

1. Grabowska G., Wysocka A., Wybrane zagadnienia z metodyki nauczania i wychowania początkowego. WSP Słupsk 1987.
2. Spionek H., Dziecko leworęczne. Warszawa 1961, "Nasza Księgarnia".
3. Spionek H., Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych. Warszawa 1970 PZWS.
4. Sawa B., Jeżeli dziecko źle czyta i pisze. Warszawa 1987 WSiP.

Opracowanie: mgr Iwona Retman