XIII. MYŚL PEDAGOGICZNA I WYCHOWANIE SZKOLNE W OKRESIE KONTRREFORMACJI.

Kontrreformacja

Reakcją na reformację ze strony Kościoła był sobór trydencki (1545 – 1563), zwołany przez Papieża Pawła III.

Odrzucił on główne idee reformacji i wytyczył program kontrreformacji i wytyczył program kontrreformacji (reformy Kościoła) przez wydanie szeregu dekretów w sprawach wiary i moralności (m.in. o sakramentach, odpustach, czci świętych) oraz dyscypliny kościelnej (utrzymanie celibatu duchownych, określenie obowiązków biskupów, reform w zakonach, wprowadzenie indeksy książek zakazanych).

Konsekwencją postanowień soborowych było opracowanie katechizmu, nowego brewiarza i mszału oraz reforma kalendarza liturgicznego.

Kwestia wychowania młodzieży w czasie obrad soboru trydenckiego

Na soborze szczególna uwagę zwrócono na konieczność takiego wychowania młodzieży, które mogłoby zatrzymać szerzenie się reformacji i sprzyjałby odzyskaniu utraconego terenu.

Realizację tego zamierzenia miał umożliwić założony w 1534 roku w Paryżu przez Ignacego Loyolę zakon jezuitów, zatwierdzony w 1540 roku przez Papieża Pawła III.

Zdaniem Loyoli, oprócz kazania i spowiedzi to właśnie wychowanie młodzieży było jednym z 3 najważniejszych czynników umocnienia Kościoła.

Święty Ignacy Loyola (1491 – 1556)

• Pochodzący z bogatej rodziny

• W młodości żołnierz

• Twórca Towarzystwa Jezusowego (jezuitów)

• Autor Konstytucji Towarzystwa Jezusowego

• Typowy Hiszpan

Charakter zakony jezuitów

Głównym celem zakonu była walka o wzmocnienie Kościoła i autorytetu papieża,. Do tego celu dostosowano organizację Zakonu., początkowo pomyślanego jako zakon rycerski. Na jego czele stał generał, który bezpośrednio podlegał papieżowi, a nad wszystkimi członkami Zakonu sprawował władze absolutną.

Loyola położył nacisk na karność i wykształcenie członków Zakonu. W Konstytucjach zawarł przemyślany, nowoczesny sposób kształcenia i formowania młodzieży zakonnej w kolegiach urządzonych na wzór gimnazjum humanistycznego

Cel wychowania jezuickiego

Absolutne podporządkowanie interesom Kościoła i woli wszystkich zwierzchników było zasadą wychowania jezuickiego.

Od 1550 roku Zakon rozpoczął kształcenie młodzieży świeckiej w kolegiach na poziomie średnim i w uniwersytetach n wydziałach filozofii i teologii. Obejmowało ono jedynie młodzież męską w wieku szkoły średniej i wyższej. Zakon nie zajmował się w zasadzie kształceniem ludu w pisaniu i czytaniu. Jezuici zajęli się bowiem szkołą z pobudek religijnych. Drogą wychowania zamierzali przyciągnąć do Kościoła przede wszystkim warstwy wyższe, a poprzez nie wpływać także na warstwy niższe.

Kolegia jezuickie

Kolegia w krajach katolickich spełniały podobną funkcję jak gimnazja protestanckie w krajach, które przyjęły luteranizm lub kalwinizm.

Były to szkoły typu humanistycznego z łaciną jako głównym przedmiotem nauczania.

Prace pedagogiczną rozpoczęli jezuici od założenia w Rzymie w 1550 roku wzorowego Collegium Romanum.

Cechy wychowania jezuickiego

Jezuici nie pobierali opłat za samą naukę, uczyli starannie, realizując dokładnie program nauczania. Dbali o zdrowie i rozwój fizyczny wychowanków. Nie dopuszczali do przemęczenia chłopców nauką, starali się ułatwić zdobywanie wiedzy. Unikano kar cielesnych, co chroniło autorytet nauczyciela – zakonnika (w ostateczności karała osoba Świeck -a tzw. korektor). Oddziaływano na honor i ambicję wychowanków, co sprzyjało wzorowej dyscyplinie panującej w szkołach jezuickich.

Ideałem wychowawczym szkoły jezuickiej był wymowny i pobożny katolik – obrońca wiary (analogia z „wymownym i pobożnym protestantem”).

Ratio Studiorum - kształcenie

Szybki wzrost liczby szkół jezuickich w różnych krajach wymagał ujednolicenia zasad organizacyjnych szkół i programów nauczania. W związku z tym powołano komisję wybitnych pedagogów zakonnych, powierzają jej opracowanie projektu jednolitych ustaw wychowawczych.

Komisja ta, uwzględniając największe osiągnięcia pedagogiki nie tylko katolickiej, lecz również protestanckiej, opracowała taki projekt, który został przyjęty w 1599 roku jako Ratio atgue institutio studiorum (plan nauczania) obowiązujący we wszystkich szkołach jezuickich aż do kasaty Zakonu w 1773 roku.

Zasady zawarte w Ratio studiorum podstawową pedagogiki jezuickiej

Ratio studiorum nie zawierało rozważań teoretycznych, metodycznych i wychowawczych. Podawało praktycznie wskazówki jak należy organizować wychowanie oraz obowiązki nauczycieli i uczniów.

Przepisy te przypominały zasady stosowane przez Sturma. Wprowadzały np. podział na klasy niższe, przygotowawcze i wyższe. Retoryka stała na szczycie wykształcenia średniego. Przewidywano, tak jak w gimnazjum w Strasburgu, nagrody dla pilnych i zdolnych, ustanawiając uroczyste promocje do klas następnych. Więcej nacisku położono na wychowanie religijne

Szkoła jezuicka i jej program

Najbardziej typową i najczęściej spotykaną szkołą jezuicką było 5-klasowe gimnazjum z 6-7-letnim kursem. 3 pierwsze klasy były przeznaczone niemal wyłącznie na opanowanie pamięciowe gramatyki łacińskiej. Po ich ukończeniu uczeń przechodził do klasy 4, w której rozpoczynał lekturę poetów, głównie łacińskich. Klasa ta stanowiła przygotowanie do klasy 5 – 2-letniej., poświęconej całkowicie nauce retoryki, która (podobnie jak w gimnazjum Sturma) uchodziła za królową nauk.

Chociaż program nauczania opierał się na 2 językach klasycznych łacinie i grece, to jednak łacina zajmowała miejsce 1. Była językiem wykładowym i obok retoryki głównym celem wychowania.

Gramatyczno-retoryczne wykształcenie zajmowało tak dużo czasu i wysiłku, że na inne przedmioty znajdowano niewiele miejsca. Matematyki nauczano tylko w 3 najniższych klasach, podobnie było z nauczaniem nauk przyrodniczych i historii. Języka ojczystego nie uczono wcale w kolegiach jezuickich i nie wolno było go używać w szkole. Braki te krytykowano i z czasem sytuacja w tej mierze uległa poprawie.

We wszystkich klasach gimnazjum uczono katechizmu, a w wyższych klasach również dogmatyki katolickiej. Wychowaniu religijnemu i moralnemu służył również teatr szkolny oraz liczne kongregacje sodalicji mariańskiej, obejmujące całą młodzież kolegiów (z wyjątkiem innowierców).

Metody nauczania w kolegium jezuickim

Jezuici przestrzegali zasady, że „powtarzanie jest matką nauczania”. Rozwijali pamięć uczniów, dbając jednak aby rozumieli przekazywany materiał, umieli go interpretować i prowadzić dyskusję. Przygotowano własne podręczniki, rozbudowano zajęcia pozalekcyjne, kółka samokształceniowe, teatr szkolny. Wprowadzono także współzawodnictwo, dzieląc np. każdą klasę na 2 współzawodniczące ze sobą grupy – każdy uczeń z jednej grupy miał współzawodnika w drugiej, który go poprawiał, uzupełniał i podważał jego wiedzę.

Najlepszym uczniom przyznawano nagrody i wyróżnienia.

Stosunek szkoły jezuickiej do kultury humanistycznej

Jezuici rali pod uwagę w swej działalności powszechny entuzjazm warstw wyższych dla kultury klasycznej, którą w związku z tym należało uwzględnić w programie szkolnym. Jednak dla uniknięcia wszelkich niebezpieczeństw jakie mogła ta pogańska przecież kultura przynieść podkreślano, że celem nauczania literatury starożytnej jest pogłębienie uczuć religijnych i dokładniejsze poznanie Boga. Do użytku szkolnego podawano głownie okrojone fragmenty literatury klasycznej, które najczęściej nie zawierały istotniejszych treści, natomiast stanowiły dobre przykłady do ćwiczeń językowych. Z kultury starożytnej chciano przyswoić przede wszystkim jej językową, gramatyczną i retoryczną formę.

Znaczenie szkolnictwa jezuickiego

Szkolnictwo jezuickie stało na wysokim poziomie, zwłaszcza w XVI wieku i w I poł. XVII wieku, szkoła jezuicka stała się wzorem dla całego niemal szkolnictwa katolickiego. Korzystała z poparcia władz państwowych i kościelnych.

W 1616 roku jezuici mieli już 572 kolegia w całej Europie. Większość z nich kształciła nie więcej niż 300 uczniów. Były jednak i takie, które miały 600-800, a nawet około 2000.

Aż do 1773 roku jezuici pozostaną główną organizacją szkolną i wychowawczą katolicką, górując nad innymi swym ogromem, doświadczeniem i wpływami.

Pijarzy

Po soborze trydenckim odradzający się katolicyzm w zakresie edukacji i wychowania wykształcił jeszcze inne formy działania, aniżeli te realizowane przez jezuitów. Dotyczyły one zwłaszcza wychowania warstw ludowych , którymi jezuici się nie zajmowali. Największą rolę w tym zakresie odegrało założone przez Józefa Kalasantego Zgromadzenie Szkół Pobożnych (pijarów).

Św. Józef Kalasanty (1556 – 1648)

• Syn hiszpańskiego rzemieślnika

• W 1597 roku założył w Rzymie bezpłatną szkołę elementarną

• Gdy szkół tego typu powstało więcej powołał zakon pijarów w celu zapewnienia im nauczycieli.

Szkoły pijarskie

• Bezpłatne szkoły elementarne, które unikały wszelkiej dyskryminacji stanowej czy religijnej uczniów.

• Uczono tam języka ojczystego, trochę łaciny trochę rachunków, religii, które miały dopomóc ubogim dzieciom w zdobyciu utrzymania.

• Później pijarzy zajęli się szkolnictwem średnim, ale nie odnosili tu takich sukcesów jak jezuici

• W 1630n roku w Rzymie otworzyli bardzo znane Collegium Nazarenum

Edukacja i wychowanie katolickie istotnym czynnikiem powstrzymania reformacji

• Szkoła jezuicka, pijarska, katechizacja parafialna, seminaria duchowne – to główne osiągnięcia organizacyjne ówczesnej pedagogiki katolickiej

• To m.in. dzięki tym wysiłkom w zakresie edukacji i wychowania udało się kościołowi zahamować postępy reformacji i częściowo odzyskać utracone pozycje.