Staropolskie początki ortografii

56. STAROPOLSKIE POCZĄTKI ORTOGRAFII

Polacy przejęli z Zachodu alfabet łaciński – nie wystarczył on jednak na oznaczenie wszystkich polskich głosek. Brakowało znaków dla:

W pierwszej, najstarszej fazie, tzw. pisowni niezłożonej próbowano zostać przy literach łacińskich. Skutkowało to tym, że jedna litera łacińska miała kilka różnych wartości głoskowych (np. c oznaczała k, c, č; z oznaczała z, ś, ź, ž). Nie było to wystarczające, więc zaczęto używać nowych znaków pojedynczych lub dwuznaków.
Wcześnie wprowadzonym znakiem jest o rogate dla nosówek.
Wyjątkowo używano także zbywające litery łacińskie dla potrzeb rodzimych – np. wprowadzono w XV w. literę χ jako wskaźnik nosowości.
Jako że adaptacja nieodpowiedniego alfabetu nastręczała ogromne trudności, średniowieczny sposób pisania jest niejednolity i niekonsekwentny.

Pisownia XIV – wieczna jest zbliżona do pisowni z Bulli (1136r.). Cechuje ją to, że:

samogłoskę u oznacza litera v
samogłoski i, y, samogłoski nosowe pisze się literami a, e oraz wprowadzonym znakiem ø Φ albo dwuznakami an, en, a ø, e ø
spółgłoski bezdźwięczne odróżnia się od odpowiednich dźwięcznych z wyjątkiem szczelinowych
brak rozróżnienia w sposób konsekwentny różnicy twardości i miękkości
spółgłoskę j oznacza litera i lub y, a spółgłoskę v litera v, k – k, c
t oznacza się t lub z niemiecka Th
spółgłoski c, , č, ć oznacza się dwuznakami cz, ch
czasem widoczna jest pisownia fonetyczna

Cechy pisowni XV – wiecznej:

różnorodne oznaczanie samogłosek nosowych
pierwsze widoczne różnice regionalne
pod koniec wieku wychodzi z użycia o rogate i ø -> obie te nosówki wyrażają a literami a, an, AM
w początku XV w. pojawia się znak ą (jest on znamienny np. dla Kodeksu Suleda)
pod koniec XV w. nosówkę przednią pisze się ą, ao, en, eχ; nosówkę tylną a,o,v, w, on, oχ, u
samogłoskę u pisze się literami u, v, w
w związku z tym, że ma różnicy między spółgłoską twardą i miękką przed samogłoską, np. litera d znaczy d i ź
litera r znaczy r i ř
mieszają się litery spółgłosek dźwięcznych i bezdźwięcznych
sp. s, ś, š oznacza się czasem sz; c, ć, č – cz
sp. k oznaczają litery k, c, q, natomiast głoskę j litera g
ciekawe jest to, że w Psałterzu puławskim datowanym na XV w. pisownia jest o wiele bardziej nowoczesna, przez co uważa się, że może on być odpisem pochodzącym z XVI w. (pojawia się tam np. bardziej konsekwentne rozróżnianie głosek i oraz y; odróżnianie sp. miękkich przed samogłoską za pomocą dwuznaku, składającego się z litery dla odnośnej sp. twardej oraz następującej po nim litery y – np. szye, lyosem)

Pierwszy polski traktat ortograficzny Jakuba Parkoszowica z Żurawicy.