Jeśli ktoś z Was nie ma czasu (tak, jak ja) albo zwyczajnie mu się nie chce (tak, jak mnie), to proszę, znalazłam coś ciekawego:

    Powieść gotycka – (gothic to określenie zjawisk nadprzyrodzonych, tajemniczych, pełnych grozy)na jej schemat składają się: tajemnicze wydarzenia, dziwność miejsca (stare zamczysko, zrujnowana budowla, mroczny klasztor, podziemny labirynt), zjawiska nadprzyrodzone. Niesamowity klimat potęgują także bohaterowie (czarne charaktery, ludzie naznaczeni piętnem zbrodni, prześladowcy, ich ofiary, służba – świadkowie dziwów i wielkich namiętności, upiory, czarnoksiężnicy, wiedźmy) oraz koszmarne rekwizyty. U podstaw powieści gotyckiej tkwiły znane z romansów rycerskich wątki miłosne splecione z historiami o wampirach i upiorach.

Historycy literatury rozróżniają trzy odmiany powieści gotyckiej: historyczną, sentymentalną i powieść grozy. Twórcami tego gatunku byli m.in. H. Walpole (Zamczysko w Otranto), A. Radcliffe (Tajemnice Udolpho), G. Lewis (Mnich), Emily Brontë (Wichrowe Wzgórza), a w Polsce natomiast Z. Krasiński (Grób rodziny Reichstalów), A. Mostowska (Zamek Koniecpolskich). Ślady gotycyzmu obecne są również w balladach A. Mickiewicza.

 

    Powieść frenetyczna – (frénetique znaczy gwałtowny, obłąkany) utwór „szalony”, pełen wątków satanistycznych, demonizmu i okrucieństwa. Znaczny wpływ na ten gatunek wywarły tragedie Szekspira z ich krwawą wizją historii oraz preromantyczna ballada.

 

    Ballada – gatunek charakterystyczny dla wczesnej fazy romantyzmu, wywodzący się ze średniowiecznych epickich powieści ludowych, głównie celtyckich, angielskich, szkockich i prowansalskich. Cechy ballady:

 

    a) epicka narracja połączona z lirycznym komentarzem i dramatycznymi dialogami

    b) niezwykłe, dramatyczne wydarzenia odkrywające często prawdę ludowej etyki

    c) fabuła często zaczerpnięta z ludowych podań, wydarzeń legendarnych i historycznych

    d) postacie fantastyczne (duchy, widma, rusałki, diabły, elfy)

    e) tajemnicza, posępna sceneria (las, noc, cmentarz)

    f) plebejski bohater

    g) kompozycja fragmentaryczna

    h) mieszają się tu i łączą elementy światów: ziemskiego i nadprzyrodzonego

    Twórcami byli m. in. A. Mickiewicz (Ballady i romanse), F. Schiller (Rękawiczka).

 

    Powieść poetycka – (inaczej poemat epicki) utwór łączący liryzm z epicka opowieścią, wierszowany, o fabule skupionej na głównym wątku zdarzeniowym, pozbawiony epizodów. Cechy powieści poetyckiej:

 

    a) fragmentaryczna kompozycja potęguje efekt tajemniczości

    b) zakłócenie chronologii wydarzeń

    c) wszechwiedzący narrator, który ujawnia swoje uczucia

    d) liryczne dygresje

    e) główny bohater jest samotny, jego postępowanie nie jest do końca moralnie jednoznaczne, to tajemniczy indywidualista skłócony z otoczeniem

    f) sceneria egzotyczna lub historyczna

    g) synkretyzm rodzajowy

    Twórcami byli m. in. George Byron (Giaur), Walter Scott (Pani jeziora), a w Polsce A. Mickiewicz (Grażyna, Konrad Wallenrod), J. Słowacki (Lambro).

 

    Dramat romantyczny – odmiana dramatu charakterystyczna dla idei romantyzmu, odrzucając klasyczne reguły dramatu, nawiązywała do teatru szekspirowskiego, moralitetów. Łączy cechy gatunkowe tradycyjnych rodzajów literackich, odznacza się fragmentarycznością budowy, zespoleniem wątków realistycznych z fantastycznymi, splotem tragizmu z komizmem i patosu z groteską. Autorzy tego dramatu przedstawiali własną wizję świata, historię traktowali z pewną swobodą, stosowali różne techniki dramaturgiczne w ramach jednego utworu, prezentowali sprzeczności dążeń, motywacji i światopoglądów. Cechy dramatu romantycznego:

 

    a) przemieszanie scen realistycznych z fantastycznymi

    b) nieprzeciętny bohater, którego monologi stają się samodzielnymi partiami lirycznymi, to indywidualista zbuntowany przeciwko światu, samotnik, często artysta

    c) synkretyzm rodzajowy

    d) odrzucenie wymogów dramaturgii scenicznej

    e) asceniczny

    f) kompozycja luźna, fragmentaryczna

    g) otwarte zakończenie

    h) swobodne operowanie czasem i przestrzenią

    i) ludowość

    Twórcami byli m. in. J. W. Goethe (Faust), a w Polsce A. Mickiewicz (Dziady), J. Słowacki (Kordian), Z. Krasiński (Nie-Boska komedia).

 

    Powieść epistolarna – powieść pisana w formie listów. Narracja jest wówczas pierwszoplanowa, podana w formie korespondencji. Na listy składają się: relacja z wydarzeń, których bohater był uczestnikiem oraz analiza psychologiczna jego uczuć. Twórcą był m. in. J. W. Goethe (Cierpienia młodego Wertera).

 

    Improwizacja – utwór, który powstawał spontanicznie, w stanie natchnienia, to także monolog z elementami profetyzmu. Twórcami byli m. in. Konrad z Dziadów A. Mickiewicza (Mała i Wielka Improwizacja) oraz bohater Kordiana J. Słowackiego (Monolog na górze Mont Blanc).

 

    Epopeja narodowa – długi poemat epicki, zwykle wierszowany, opiewający czyny bohaterów na tle wydarzeń historycznych. Cechy epopei narodowej:

 

    a) utwór wielowątkowy

    b) kompozycja epizodyczna, każda księga stanowi odrębną całość

    c) wszechwiedzący narrator ujawniający się w apostrofach, inwokacji i dygresjach lirycznych

    d) obecność bohatera zbiorowego

    e) bohater jednostkowy jest postacią pozytywną, kreowany jest jako postać godna naśladowania

    f) tematem jest życie narodu w ważnym momencie dziejowym

    Twórcą był m. in. A. Mickiewicz (Pan Tadeusz).

 

    Sonet – kunsztowna kompozycja poetyckiego utworu literackiego złożona z 14 wersów zgrupowanych w dwóch czterowierszach i dwóch trzy- lub dwuwierszach. Forma ukształtowana we Włoszech w XIII-XIV w., głównie w twórczości Dantego Alighieriego i Francesco Petrarkę. Twórcą był m. in. A. Mickiewicz (Sonety krymskie, Sonety odeskie).

 

    List – wypowiedź pisemna skierowana bezpośrednio do adresata. Dawniej gatunek prozaiczny zaliczany do retoryki; obecnie umieszczany w literaturze użytkowej. Wyróżniamy kilka rodzajów listów; literacki, dedykacyjny, pisany wierszem, z podróży, poetycki, patriotyczny, powieść epistolarna. Cechy listu:

 

    a) identyczność podmiotu mówiącego z adresatem

    b) nieobecność bezpośredniego adresata

    c) posiada określony cel

    d) przedstawia ciążenia duchowe podmiotu mówiącego

    e) wpływa na stosunek łączący autora z adresatem

    f) na jego wygląd wpływa epoka i środowisko

    Twórcami byli m. in. J. Słowacki (Listy do matki) oraz Z. Krasiński (Listy do Delfiny Potockiej).

 

    Rapsod – starogrecki utwór (poemat epicki) opiewający czyny bohatera lub wielkie wydarzenia. Twórcą był m. in. C. K. Norwid (Bema pamięci żałobny – rapsod).

 

    Testament poetycki – utwór liryczny stylizowany na testament; rozrachunek, często pożegnalny, poety z dotychczasowymi poglądami i wartościami. Zawiera z reguły uwagi i refleksje przeznaczone dla przyjaciół i potomnych. Twórcą był m. in. J. Słowacki (Testament mój).

 

    Poemat dygresyjny – utwór typowy dla późniejszej fazy polskiego romantyzmu, łączący epicki poemat z romantycznym liryzmem. Największe maja dygresje wpisane przez narratora. Cechy poematu dygresyjnego:

 

    a) niezbyt rozbudowana fabuła, dotycząca najczęściej podróży bohatera

    b) kompozycja fragmentaryczna, składająca się z epizodów

    c) liczne dygresje autora na tematy osobiste, artystyczne i filozoficzne

    d) ironiczny dystans do przedstawionej rzeczywistości

    e) narrator jest w istocie ważniejszy niż bohater; zwraca się wprost do czytelnika, dyskutuje z nim, przekonuje go

    Twórcami byli m. in. George Byron (Don Juan, Wędrówki Childe Harolda) oraz J. Słowacki (Beniowski).

 

    Hymn – (hymnos znaczy pieśń pochwalna) uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee, wartości. Często ma charakter religijny lub patriotyczny. Twórcą był m. in. J. Słowacki (Hymn – Smutno mi, Boże).

Nie ma tu wszystkiego, wiadomo, ale myślę, że może chociaż trochę poratować.
I jeszcze to:

Elementy światopoglądu

    * przedkładanie uczucia, intuicji i wiary nad rozum, sprzeciw wobec oświeceniowego racjonalizmu,

    * protest wobec klasycyzmu i harmonii,

    * indywidualizm,

    * bunt przeciw kanonom i konwencjom,

    * tajemniczość, fantastyka, pochwała wyobraźni jako mocy twórczej człowieka,

    * fascynacja żywiołowością natury,

    * protest przeciwko dyktaturze i autorytaryzmowi oraz feudalnemu porządkowi społecznemu,

    * umiłowanie wolności (walka narodowowyzwoleńcza)

 

Kierunki artystyczne

    * historyzm - fascynacja dawnymi epokami, przede wszystkim średniowieczem, zainteresowanie gotycyzmem). "Mroki średniowiecza" stanowiły reakcję na oświeceniowy racjonalizm i porządek,

    * orientalizm (fascynacja kulturą, tradycją, religią i krajobrazami Dalekiego Wschodu),

    * ludowość - fascynacja kulturą ludową i chłopską (częste są literackie nawiązania do ludowych legend, podań, starodawnych mitów i baśni), folkizm, przekonanie o naturalności i prawdziwości kultury ludowej,

    * mistycyzm, poszukiwanie przeżyć duchowych i pozaracjonalnych, reprezentowany przez takich twórców jak William Blake czy Juliusz Słowacki,

    * mesjanizm (w Polsce reprezentowany przez tzw. Koło Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego),

    * bajronizm (termin powzięty od nazwiska angielskiego poety George'a Gordona Byrona),

    * werteryzm (termin powzięty od imienia głównego bohatera powieści epistolarnej Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera),

    * prometeizm,

    * wallenrodyzm,

    * frenezja romantyczna (skłonność do przesycania świata przedstawionego motywami zbrodni, szaleństwa, okropności, nieokiełznanych namiętności).

 

Bajronizm – termin użyty po raz pierwszy przez XIX-wieczną krytykę literacką na określenie kilku charakterystycznych cech wczesnej twórczości angielskiego poety, George Gordona Byrona.

W późniejszym czasie prąd społeczno-kulturowy powstały, także pojęcie opisujące pewną postawę wewnętrzną, model zachowania. Pojęcie to odnosi się głównie do literatury i związane jest ze stworzonym przez G. G. Byrona modelem bohatera romantycznego.

Bajronizm cechuje:

 

    * bunt przeciwko przyjętym wzorcom kulturowo społecznym – bohater to buntownik, charakterystyczny w literaturze romantycznej

    * samotność, skłócenie z otoczeniem – wyalienowanie

    * indywidualizm, okazywany na wszelkich możliwych płaszczyznach

    * rozdarcie wewnętrzne, wieczne cierpienie

    * dwuznaczność moralna

    * skłonność do zemsty

 

W Polsce model bohatera bajronicznego powielali Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki i inni literaci.

 

Werteryzm – model postawy bohatera literackiego, utrwalony w literaturze końca XVIII wieku i w pierwszej ćwierci XIX wieku, za sprawą powieści Johanna Wolfganga von Goethego Cierpienia młodego Wertera.

Bohatera werterycznego cechowały: wybujała wyobraźnia, uczuciowość, brak zdecydowanego działania, dążenie do samozagłady, widzenie świata przez pryzmat marzeń i poezji, niezgoda na konwencje obyczajowe i normy moralne, której towarzyszy pesymistyczne poczucie bezcelowości życia. Wyraża się to w tak zwanym Weltschmerz, kulminującym się najczęściej w geście samobójczym. Utwór Goethego oddziaływał na ukształtowanie się swoistego stylu życia. Wśród młodzieży romantycznej zapanowała moda na ubiór werterowski, czyli żółtą kamizelkę i niebieski frak. Wiele osób, które przyjęły w życiu postawę werteryczną, tak jak główny bohater powieści Goethego, popełniło samobójstwo.

 

Prometeizm lub postawa prometejska – postawa etyczna, dla której ideałem moralnym jest dobrowolne podporządkowanie działań jednostki dobru większych grup społecznych lub nawet całej ludzkości. Nawiązuje do mitycznej postaci Prometeusza. Oznacza także bunt przeciwko boskim wyrokom i siłom natury oraz cierpienie własne w imię szczęścia ogółu.

Przykładami z literatury mogą być dr Rieux z Dżumy Alberta Camus, Kordian z dramatu romantycznego Juliusza Słowackiego oraz Konrad w III części Dziadów Mickiewicza (jego prometejska postawa ukazana jest w Wielkiej Improwizacji) postać dr. Judyma z Ludzi bezdomnych Stefana Żeromskiego oraz biblijny Adam w utworze Dies irae Jana Kasprowicza.

Pojęciem, które wiąże się z postawą Prometeusza, jest tzw. kompleks Prometeusza, czyli dążenie do uzyskania przewagi nad własnym ojcem. Prometeizmem nazywano też projekt polityczny Józefa Piłsudskiego przeciwko ZSRR w okresie międzywojennym.

 

Wallenrodyzm jest postawą, której nazwa wywodzi się od nazwiska tytułowego bohatera powieści poetyckiej Adama Mickiewicza Konrada Wallenroda. Bohater ten poświęca całe swoje życie i honor walce z wrogiem ojczyzny. Ukazuje w swoich działaniach moralnie naganne metody postępowania, gdyż dopuszcza się zdrady. Miał on jednak świadomość, że nie ma innej metody, którą można by pokonać wroga. Powoduje to konflikt wewnętrzny bohatera i jego klęskę. Zasadność i dopuszczalność takiego postępowania była często przedmiotem dyskusji.

    Trzeba walczyć dwojako: trzeba być lisem i lwem... dobra walka nie opiera się tylko na sile, mocy, trzeba być na tyle sprytnym, żeby móc swojego przeciwnika przechytrzyć.

Pogląd ten stanowi motto Konrada Wallenroda. Pochodzi on z dzieła szesnastowiecznego pisarza Niccolò Machiavellego, Książę.

Konrad tak naprawdę nie reprezentuje makiawelizmu: "dwulicowego" działania nie traktuje jako moralnie neutralnego, wręcz przeciwnie: przeżywa dramat, że zmuszony jest podeptać rycerskie wartości, poświęca się dla ojczyzny i cierpi z powodu takiej konieczności. Gdyby tylko mógł, wybrałby inną drogę.

 

Mesjanizm - nurt w filozofii polskiej, którego największy rozkwit przypada na XIX wiek między powstaniami. Jest to specyficznie polska filozofia o tendencji do tworzenia spekulatywnych systemów metafizycznych z jednej strony i reformowania świata przez filozofię z drugiej. Także powszechny pogląd, że Polacy jako naród posiadają wybitne cechy osobowości, które w sposób szczególny wyróżniają ich pośród narodów świata. Jako taki ma wiele narodowych odpowiedników w innych krajach.

Na polskim gruncie idea mesjanizmu była popularna w sposób szczególny. W XVII i XVIII wieku wśród ludności żydowskiej dochodziło do powstania sekt opierających się na charyzmatycznym przywódcy obwoływanym przez współwyznawców mesjaszem. Być może ze względu na stały kontakt z kulturą żydowską, być może po prostu ze względu na głęboką religijność, już w okresie baroku zaczęły pojawiać się w filozofii sarmatyzmu pierwsze pierwiastki mesjanistyczne. Polski Naród, wywodzący się jakoby ze starożytnego ludu Sarmatów, miał mieć szczególną rolę w dziejach świata. Rzeczpospolita Obojga Narodów miała być przedmurzem chrześcijaństwa, azylem wolności i spichrzem Europy. Idee te wyraził najpełniej Wespazjan Kochowski w psalmach publicznych Psalmodii polskiej (Psalm V, Psalm VII, Psalm IX, Psalm XV, Psalm XXVI, Psalm XXXVI).

Mesjanizm romantyczny zrodził się z tradycji judeochrześcijańskich, ale odwoływał się do wizji umęczonego Jezusa Mesjasza (słowiańszczyzna, Polska) mającego zbawić i połączyć grzeszników (inne narody Europy).

Najważniejsze rysy filozofii mesjanistycznej, wspólne dla większości jego znanych przedstawicieli:

*przekonanie o istnieniu Boga osobowego

*wiara w wieczne istnienie duszy

*podkreślanie przewagi sił duchowych nad fizycznymi

*wizja filozofii i/lub narodu jako narzędzia do reformy życia i wybawienia ludzkości

*nacisk na wybitne metafizyczne znaczenie kategorii narodu

*twierdzenie, że człowiek może realizować się w pełni tylko w obrębie narodu jako obcowaniu duchów

*historyzm przejawiający się w twierdzeniu, że narody stanowią o rozwoju ludzkości

U Józefa Hoene-Wrońskiego, który wprowadził pojęcie mesjanizmu do polskiej filozofii, mesjaszem, który miał wprowadzić ludzkość w okres szczęśliwości, była filozofia. U głównego popularyzatora mesjanizmu w świadomości szerszej widowni (por. Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego), poety Adama Mickiewicza, była już nim Polska.

 

Winkelriedyzm - romantyczny nurt ideowy, powstały po nazwisku Arnolda Winkelrieda - legendarnego bohatera, który w roku 1386 w bitwie pod Sempach poprowadził wojska szwajcarskie do boju przeciwko Austriakom, poświęcając własne życie - skierował na swoje piersi kopie nieprzyjaciela, tworząc w ten sposób wyłom w szeregach wroga, i przyczyniając się do zwycięstwa. Temu bohaterskiemu czynowi miał towarzyszyć słynny okrzyk: "Droga dla Wolności!"

Czyn ten przechowywany był i podawany przez wieki w przekazach ustnych i legendach, czy pieśniach ludowych. Legenda stała się inspiracją dla wielu pisarzy i poetów. Szczególną wagę dla Polski miała inspiracja Kordiana i słynne hasło wykrzyczane przez głównego bohatera na szczycie Mont Blanc: Polska Winkelriedem Narodów, będące polemiką J. Słowackiego z mesjanizmem rozpropagowanym przez zwaśnionego w poglądach z poetą A. Mickiewiczem, stawiającym w owym czasie hasło Polska Chrystusem Narodów.

Winkelriedyzm romantyczny kwestionował cierpienie i bierną mękę mesjanizmu, akcentował również sens walki czynnej, aktywnego działania, które co prawda jako intryga szatana zakończyło się klęską. Idea ta miała również tłumaczyć upadek powstania listopadowego. Koncepcja ta zakładała, że Polska jest Winkelriedem narodów Europy, natomiast Kordian planując zabicie cara chciał być Winkelriedem dla Polaków i przyjąć cierpienie na siebie za miliony rodaków.

 

Literatura polska okresu romantyzmu – epoka w historii polskiej literatury zawarta w ramach czasowych 1822 (Ballady i romanse) - 1863 (powstanie styczniowe).