SPIS TREŚCI

WSTĘP

POJĘCIE ORAZ PODSTAWY PRAWNE ZASADY POSZANOWANIA GODNOŚCI LUDZKIEJ SKAZANEGO

1. Pojęcie zasady poszanowania godności ludzkiej skazanego

Prawo karne wykonawcze, podobnie jak i inne gałęzie prawa jest podporządkowane szeregowi zasad naczelnych¹. Jedną z głównych, według G. Szczygieł² zasad wykonywania kary pozbawienia wolności jest zasada poszanowania godności ludzkiej skazanego, określana często mianem zasady humanizmu³.

Zasada ta opiera się na przekonaniu, że każdy człowiek posiada przyrodzoną i niezbywalną godność osobową, którą nabywa z chwilą narodzin. Nie można zapominać o tym, że sprawca każdego przestępstwa, niezależnie od jego ciężkości i społecznej szkodliwości jest wciąż człowiekiem, a popełnienie przez niego czynu niedozwolonego nie pozbawia go człowieczeństwa, dlatego nie powinno się wykluczać szacunku dla jego godności. Prawo karne więc, a w szczególności prawo karne wykonawcze nie może jej naruszać. Okrutne, nieludzkie lub poniżające traktowanie lub karanie to praktyki jasno i wyraźnie zakazane przez międzynarodowe prawa człowieka i międzynarodowe prawo humanitarne.

We współczesnym świecie powszechnie uznaje sie, że humanitarne traktowanie skazanych oznacza respektowanie minimalnych potrzeb każdego człowieka, określonych poprzez odniesienie do przeciętnych standardów poziomu życia w danym społeczeństwie.⁴

1. Podstawy prawne zasady humanizmu

Zasada humanizmu wyrażona jest w licznych aktach zarówno prawa polskiego jak i międzynarodowego. Na gruncie prawa krajowego jej podstawę stanowi art. 30 Konstytucji RP⁵, który wskazuje na przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka jako źródło praw i wolności człowieka i obywatela , oraz będące rozszerzeniem wyżej wspomnianego przepisu artykuły 38, 40 oraz 41 Konstytucji RP, które kolejno: zapewniają każdemu człowiekowi prawną ochronę życia, wprowadzają bezwzględny zakaz tortur oraz okrutnego, poniżającego i nieludzkiego traktowania, a także zapewniają nietykalność i wolność osobistą, z wyjątkami określonymi w ustawie.

Rozszerzenie tych norm stanowi art. 4 §1 KKW⁶, który stanowi, że „kary, środki karne, zabezpieczające i zapobiegawcze wykonuje się w sposób humanitarny, z poszanowaniem godności ludzkiej skazanego. Zakazuje się stosowania tortur lub nieludzkiego albo poniżającego traktowania i karania skazanego” w związku z art. 3 KK⁷ wyrażającego zasadę humanitaryzmu „kary oraz inne środki stosuje się z uwzględnieniem zasad humanitaryzmu, w szczególności z poszanowaniem godności człowieka”. Nakaz humanitarnego traktowania osób pozbawionych wolności znajduje się również w ustawie o służbie więziennej⁸ z 2010 r. coś więcej

Wskazując na źródła zasady poszanowania godności ludzkiej skazanego należałoby również wskazać przejęte do polskiego ustawodawstwa akty prawa międzynarodowego. W szczególności: Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności⁹ z 4 listopada 1950 r. która w art. 3 stanowi, że „nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu”. Art. 6 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich I Politycznych¹⁰ z 19 grudnia 1966 r. stanowi zaś, że każda istota ludzka ma przyrodzone prawo do życia, które powinno być chronione przez ustawę. Oraz art. 7 niniejszego aktu zawierający zakaz poddawania torturom lub okrutnemu, nieludzkiemu albo poniżającemu traktowaniu lub karaniu, ze szczególnym naciskiem na zakaz poddawania kogokolwiek, bez swej swobodnie wyrażonej zgody, doświadczeniom lekarskim lub naukowym.

W Preambule do Europejskich Reguł Więziennych¹¹ czytamy, że celem reguł „jest ustanowienie zespołu standardów minimalnych (…), które są podstawowe dla ludzkich warunków i pozytywnego oddziaływania w nowoczesnych i postępowych systemach”¹², a dalej ust. 1 „pozbawienie wolności wykonuje się w takich warunkach materialnych i moralnych, które zapewniają poszanowanie dla godności ludzkiej oraz pozostają w zgodzie z niniejszymi regułami”. Akt ten szczegółowo określa wymagania stawiane przed zakładami karnymi dotyczące warunków przetrzymywania więźniów oraz wykonywania kary pozbawienia wolności. Zwraca uwagę m.in. na kwestie sanitarne, higieniczne, mieszkaniowe, zdrowotne oraz sposoby utrzymywania dyscypliny i porządku w zakładach karnych, w sposób który nie uwłacza godności człowieka.

Kolejnym podkreśleniem nakazu poszanowania godności ludzkiej skazanego jest Konwencja w sprawie Zakazu Stosowania Tortur oraz Innego Okrutnego, Nieludzkiego lub Poniżającego Traktowania albo Karania¹³, która zostanie omówiona w kolejnych rozdziałach pracy.

Pełny wykaz aktów prawa polskiego i prawa międzynarodowego określających zasady traktowania więźniów w sposób humanitarny i z poszanowaniem ich godności, zamieszczony został w aneksie do pracy.

EWOLUCJA ZASADY POSZANOWANIA GODNOŚCI LUDZKIEJ SKAZANEGO

O zalążkach zasady humanizmu można mówić dopiero od okresu Oświecenia, kiedy zaczęły pojawiać się pierwsze idee dotyczące praw człowieka. Wcześniej adekwatność kary do popełnionego przestępstwa, a tym bardziej osoba sprawcy nie stanowiła centralnego punktu skupienia wymiaru sprawiedliwości. W epoce Oświecenia narodziły się hasła racjonalizmu i humanizmu. Racjonalizm wzywał do takiego ukształtowania prawa karnego, aby realizowało ono swoje cele z poszanowaniem przyrodzonych praw człowieka. Humanizm zaś oznaczał postulat eliminacji z prawa karnego wszelkiego zbędnego cierpienia wymierzanego skazanym, co doprowadziło do wprowadzenia w większości systemów prawnych zakazu stosowania tortur. Humanizm wzywał również głośno do zniesienia kary śmierci, co rozpoczęło trwający do dziś proces ograniczania jej wykonywania oraz stopniowego jej wycofywania.

Istotny wkład w kształtowaniu zasady poszanowania godności ludzkiej skazanego we współczesnym jej rozumieniu, wniosła w XIX w. szkoła klasyczna, która stworzyła definicje kary, jako sprawiedliwej odpłaty za popełniony czyn. Wprowadziła ona również zasadę proporcjonalności kary do przestępstwa.

Rozwijająca się niemal na równi ze szkołą klasyczną, szkoła socjologiczna dokonała kolejnego kroku ku poszanowaniu podstawowych praw skazanego, poprzez postulat pewnej indywidualizacji kary. Według tej koncepcji kara powinna być co do rodzaju jak i wysokości dopasowana do typu sprawcy¹⁴.

Silne nastawienie humanitarne przejawiające się zmniejszeniem zbędnych dolegliwości dla oskarżonego i skazanego, oraz nadawaniem wymiarowi kary bardziej ludzkiego charakteru intensyfikowało się od początku XX w.

Społeczność międzynarodowa wypracowała szereg zasad odnoszących się do problematyki wykonywania kary pozbawienia wolności. Do najważniejszych należałoby zaliczyć wspomniane wyżej: Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Konwencje w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego …………… czy Europejskie Reguły Więzienne.¹⁵

Wszystkie wyżej wymienione akty mają na celu ujednolicenie systemu prawa karnego, ze szczególnym naciskiem na prawo karne wykonawcze, pod względem traktowania skazanego z poszanowaniem pewnych międzynarodowych standardów dotyczących przyrodzonych praw człowieka.

W ostatnich latach obserwuje się, również w Polsce, ……………………………………………………………………………………

REALIZACJA ZASADY POSZANOWANIA GODNOŚCI LUDZKIEJ SKAZANEGO

2. 1. Zakaz stosowania tortur

Zakaz stosowania tortur lub innego okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania odnaleźć można m.in. w przytoczonym wcześniej Międzynarodowym Pakcie Praw Obywatelskich i Politycznych, w art. 5 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka¹⁶ oraz w art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Jednakże chociaż każdy z tych aktów stosuje słowo „tortury” żaden z nich nie zawiera jego definicji. Znajduje się ona jednak w Europejskiej Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. W rozumieniu art. 1 niniejszego aktu „określenie "tortury" oznacza każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie umyślnie zadaje się ostry ból lub cierpienie, fizyczne bądź psychiczne, w celu uzyskania od niej lub od osoby trzeciej informacji lub wyznania, w celu ukarania jej za czyn popełniony przez nią lub osobę trzecią albo o którego dokonanie jest ona podejrzana, a także w celu zastraszenia lub wywarcia nacisku na nią lub trzecią osobę albo w jakimkolwiek innym celu wynikającym z wszelkiej formy dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą w charakterze urzędowym lub z ich polecenia albo za wyraźną lub milczącą zgodą. Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych

z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo”.

Międzynarodowe standardy praw człowieka nie tylko regulują działanie państw, ale też nakładają ograniczenia na stosowanie władzy państwowej i zobowiązują państwa do podejmowania działań przeciwko naruszeniom praw człowieka dokonywanym przez osoby nie działające w imieniu państwa. Jeśli władze nie wywiązują się z tego obowiązku, stają się współodpowiedzialne za takie naruszenia.

Pomimo iż międzynarodowe standardy praw człowieka zabraniają tortur i okrutnego traktowania, a rządy zaprzeczają ich stosowaniu, do Amnesty International¹⁷ napływają doniesienia dotyczące tortur i innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania, dokonywanych przez funkcjonariuszy państwowych w ponad 150 krajach, we wszystkich częściach świata. Tortury są często integralną częścią rządowej strategii bezpieczeństwa, elementem państwowego mechanizmu walki z opozycją. Stosuje się je, by zdobyć informacje, wymusić zeznania, ukarać, zastraszyć i sterroryzować. Tortury poniżają ofiarę i odczłowieczają ich sprawcę¹⁸.

1. Prawo skazanego do bezpłatnej opieki zdrowotnej

Prawo do opieki medycznej jest zaliczane do katalogu podstawowych praw przysługujących każdemu człowiekowi, niezależnie od rasy, narodowości, płci czy wyznania. Realizacja tego prawa wobec skazanych, zapisana jest w art. 115 KKW, który stanowi, że „skazanemu zapewnia się bezpłatne świadczenia zdrowotne, leki i artykuły sanitarne, (…). Protezy, przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze zapewnia się skazanemu bezpłatnie, jeżeli ich brak mógłby pogorszyć stan zdrowia lub uniemożliwić odbywanie kary pozbawienia wolności, a w innych wypadkach odpłatnie.” Zgodnie z KKW zakład karny ma obowiązek zapewnić realizację prawa do opieki medycznej skazanego. Prawo to ograniczone jest jedynie co do możliwości wyboru lekarza i pielęgniarki podstawowej opieki zdrowotnej, o czym stanowi §2 cytowanego przepisu.

Jeśli zakład karny nie jest w stanie zapewnić osadzonemu właściwej pomocy medycznej w warunkach więziennych ma obowiązek skierować go na badania, zabiegi lub hospitalizacje do szpitala poza zakładem karnym.

Leczenie osób, którym udzielono przerwy w wykonaniu kary pozbawienia wolności na podstawie przepisu art. 153 § 1 KKW, a które z jakiegoś powodu wymagały opieki medycznej, jeszcze do 2008r. stanowiło kwestie problematyczną. Teoretycy prawa nie byli bowiem zgodni co do tego, czy osobę taka można nadal traktować jak skazanego w rozumieniu przepisu art. 102 pkt. 1 KKW. Kwestię tę rozstrzygnął SN w uchwale z 26 listopada 2008 r. w której jednoznacznie stwierdził, że „Osoba której udzielono przerwy w wykonaniu kary na podstawie art. 153 § 1 KKW nie jest skazanym uprawnionym do bezpłatnej opieki medycznej określonej w art. 115 § 1 KKW”¹⁹.

ZAKOŃCZENIE

BIBLIOGRAFIA

Grażyna B. Szczygieł „społeczna readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarnym” Temida 2, Białystok 2002r.

Marcin Cieślak „Polskie prawo karne. Zarys wykładu” PWN, Warszawa 1990r.

Alicja Grześkowiak „Prawo karne” Wydawnictwo C.H.Beck, Warszawa 2009r.

PWN – państwowe wydawnictwo naukowe

m.in. – miedzy innymi

KK – Kodeks Karny

KKW – Kodeks Karny Wykonawczy

n. - następne

---

1. Pod pojęciem zasad naczelnych rozumie się szereg ogólnych zasad, które odbijają idee przewodnie i wartości, którym powinna być podporządkowana treść prawa karnego. Poważnym impulsem dla ich ustalenia był też postęp, jaki dokonał się w dziedzinie ochrony praw człowieka. A. Grześkowiak, Prawo karne, wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2009 r. s. 18.↩

2. G. B. Szczygieł, Społeczne readaptacja skazanych w polskim systemie penitencjarnym, Temida 2, Białystok 2002r. s. 43.↩

3. A. Grześkowiak, op. cit. s. 19.

   M. Cieślak, Polskie prawo karne. Zarys systemu, PWN, Warszawa 1990 r. s. 132↩

4. Lelental↩

5. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. Dz.U. 1997 nr 78 poz. 483.↩

6. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny wykonawczy, Dz.U. 1997 nr 90 poz. 557 z późn. zm.↩

7. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny, Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553 z późn. zm.↩

8. Ustawa o Służbie Więziennej, Dz.U. 2010 nr 79 poz. 523↩

9. Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Dz.U. 1993 r. nr 61, poz. 284.↩

10. Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich I Politycznych Dz. U. 1977 r. nr 38, poz. 167.↩

11. Europejskie Reguły Więzienne (Zalecenie nr R(87) 3 dla państw członkowskich Rady Europy przyjęte przez jej Komitet Ministrów dnia 12 lutego 1987 r. podczas 404 posiedzenia Delegatów Ministrów),↩

12. G. B. Szczygieł, op. cit. s. 39↩

13. Konwencja w sprawie Zakazu Stosowania Tortur oraz Innego Okrutnego, Nieludzkiego lub Poniżającego Traktowania albo Karania (Dz. U. 1989 r. nr 63, poz. 378)↩

14. M. Cieślak, op. cit. s. 51 i n.↩

15. G. Szczygieł, op. cit. s. 36↩

16. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta i proklamowana rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ

    217 A (III) w dniu 10 grudnia 1948 r.↩

17. Amnesty International jest ogólnoświatowym ruchem ludzi działających na rzecz praw człowieka.

    Członkowie organizacji dobrowolnie poświęcają swój czas i energię, solidaryzując się z ofiarami przypadków naruszeń praw człowieka. Amnesty International bada, dokumentuje i publikuje raporty o przypadkach naruszeń praw człowieka. Członkowie Amnesty International podejmują również praktyczne i skuteczne kroki w celu powstrzymania tych naruszeń. Działalność Amnesty International ma zasięg globalny. Organizacja jest zaangażowana w obronę praw człowieka na całym świecie. http://amnesty.org.pl/poznaj-nas/o-amnesty/o-amnesty-international.html, data odczytu: 16 marca 2011 r.↩

18. http://www.amnesty.org.pl/index.php?id=165, data odczytu: 16 marca 2011 r.↩

19. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 26 listopada 2008 roku, sygn. akt III CZP 103/08.↩