1. ISTOTA PRAWA UE

1.1. Prawo europejskie

Zagadnienie rozumienia prawa europejskiego jest zagadnieniem spornym. W dyskusji występują dwa nurty:

• wąski – pod pojęciem prawa europejskiego należy rozumieć prawo europejskich organizacji międzynarodowych. W ramach prawa europejskiego wykształciło się prawo wspólnot europejskich, które dziś stanowi podstawę prawną Unii Europejskiej. Dla określenia charakteru prawnego
  i struktury Unii Europejskiej, a tym samym systemu prawnego Unii Europejskiej należy przyjąć definicję organizacji międzynarodowej. Najogólniej organizacja międzynarodowa to zrzeszenie państw i innych podmiotów międzynarodowych, krajowych osób fizycznych lub prawnych z różnych państw, utworzone w celu realizowania zadań określonych w statucie.

Organizacje międzynarodowe dzielimy na:

• międzyrządowe – zrzeszają państwa lub inne podmioty prawa międzynarodowego, działają na podstawie umowy międzynarodowej zawartej przez państwa;

• pozarządowe – zrzeszają krajowe osoby fizyczne lub prawne

Reasumując, prawo europejskie w tym ujęciu należy organizować w kontekście organizacji międzynarodowych, choć jest to dyskusyjne ze względu na to, że organizacje międzynarodowe mogą (jest to reguła) ale nie muszą posiadać osobowości prawnej.

• szeroki – prawo europejskie to prawo Unii europejskiej i Rady Europy;

Prawo Unii Europejskiej obejmuje całość aktów prawnych przyjmowanych w Unii Europejskiej, to jest prawo wewnętrzne (pro fono interno) oraz prawo skierowane do państw członkowskich (pro fono externo).

Ponadto prawo Unii Europejskiej obejmuje cały dorobek prawny, na który składają się traktaty, jak również akty prawodawcze, akty delegowane oraz akty wykonawcze, a także orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i sądów I instancji, jak również wartości, które tkwią u ich podstaw.

1.2. Prawo Wspólnot Europejskich

Wspólnoty Europejskie opierały się na traktatach, które zostały zawarte przez państwa członkowskie zgodnie z zasadami prawa międzynarodowego publicznego.

Podstawą prawną Wspólnot była umowa międzynarodowa zawarta przez państwa członkowskie. Wspólnoty posiadały osobowość prawno – międzynarodową i podejmowały decyzje, które mogły zobowiązać państwo członkowskie do określonego zachowania wbrew jego woli. Ze względu na powiązanie Wspólnot z Unią Europejską, prawo wspólnotowe można zaliczyć do prawa unijnego
w rozumieniu szerokim. Ze względu na odrębność Unii Europejskiej i Wspólnot Europejskich oraz prawa wspólnotowego i prawa unijnego w węższym rozumieniu, należy prawo wspólnotowe odróżnić od prawa unijnego w węższym znaczeniu.

3. Prawo europejskie a prawo międzynarodowe publiczne

Charakter prawny prawa europejskiego jest zagadnieniem spornym. W dyskusji można wyróżnić dwa nurty:

• tradycyjny – zakłada, że prawo europejskie jest prawem międzynarodowym, ponieważ prawo europejskie powstawało i powstaje w wyniku zawierania umów międzynarodowych przez państwa członkowskie, które są podmiotami prawa międzynarodowego

• autonomiczny – zakłada, że prawo europejskie nie jest prawem międzynarodowym lecz autonomicznym porządkiem prawnym. Decyduje o tym obraz struktur prawa europejskiego

Reasumując, dyskusja, która dotyczy charakteru prawnego prawa europejskiego jest próbą odpowiedzi na pytanie: Czy prawo europejskie można zakwalifikować jako dział prawa międzynarodowego publicznego?

Za przyjęciem teorii autonomicznej przemawia fakt, iż prawo europejskie wykazuje wiele specyficznych cech.

3. Prawo wspólnotowe a prawo krajowe

Klasyfikacja prawa wspólnotowego i prawa krajowego należy do najintensywniej dyskutowanych problemów. Wspólnotowy i krajowy porządek prawny nawzajem się przenikają, ale są również wobec siebie niezależne.

W literaturze podmiotu stwierdza się, że relacja między prawem wspólnotowym a krajowym określana jest jako „zazębianie się”. Prawo wspólnotowe wymaga wewnątrzpaństwowego jak również ogranicza stosowanie prawa krajowego. W kontekście „zazębiania się” należy zwrócić uwagę na wzajemny wpływ jaki wywierają na siebie wspólnotowe i krajowy porządek prawny. Wyraźne jest to w przypadku prawa administracyjnego. Krajowe prawo administracyjne wpływa na europejskie prawo administracyjne tak, że jest ono źródłem poznania ogólnych zasad prawnych europejskiego prawa administracyjnego.

2. ZAKRES OBOWIĄZYWANIA PRAWA UE

2.1. Zakres czasowy obowiązywania prawa UE

Zakres ten wyznaczają ogólne klauzule ustanawiające traktaty. Wg nich traktaty mogą być zawarte np. na czas nieograniczony (nieokreślony), np. traktat o UE.

Inną formą są traktaty zawarte na czas określony, np. traktat paryski, podpisany w 1951 r. wszedł w życie w lipcu 1952 r. i został zawarty na czas określony 50 lat. Wygasł dn. 23 lipca 2002 r.

Występują również w prawie UE:

- okresy przejściowe: tzn. instrumenty adaptacyjne, jak np. traktat z Lizbony, kt wprowadził również okres przejściowy od 1.11.2004 do 21.3.2017 sprecyzowany w odrębnym protokole. W okresie tym, po 1sze każde państwo będzie mogło zażądać powrotu do systemu nicejskiego i przeprowadzenia głosowania wg formuły z Joaniny, kt polega na tym, że jeżeli państwa niezgadzające się na podjęcie decyzji zgromadzą ¾ jednego z testów mniejszości blokującej, to Rada będzie musiała ponownie zająć się sprawą i poszukiwać „satysfakcjonującego rozwiązania” w „rozsądnym czasie”.

- klauzule ewolucyjne: pozwalają na późniejszą modyfikację zobowiązań prawnych, np. pozwalają na niepełne przyjęcie zobowiązań i ich późniejsze rozszerzenie lub późniejsze wykluczenie państwa ze strefy obowiązywania niektórych postanowień, np. Rada może nie dopuścić niektórych państwa do trzeciego etapu Unii gosp.-walutowej, tzn. wprowadzenia euro.

2.2. Zakres terytorialny obowiązywania prawa UE

Sferą terytorialnego stosowania prawa UE jest przestrzeń lądowa, morska i powietrzna państw członkowskich UE, pozbawiona granic wew. lecz mająca wspólną granicę zew. Terytorialny zakres stosowania prawa UE jest określony szczegółowo w art.311A traktatu o UE.

Odejściem od tej reguły będą sytuacje, w kt traktaty nie mają zastosowania do:

- krajów i terytoriów zamorskich utrzymujących szczególne stosunki ze Zj.Król.WB i Irl.Płn.,

- Duńskich Wysp Owczych,

- ograniczenia wynikające ze stosowania traktatów do wysp kanału La Manche i Wysp Man,

- ograniczenia wynikające ze stosowania traktatów w odniesieniu do departamentów zamorskich Francji, Azorów, Madery, Wysp Kanaryjskich, kt określa Rada na wniosek Komisji Europejskiej i po porozumieniu z Parlamentem Europ.,

- ograniczenia dot. Grenlandii, kt była objęta traktatami wraz z przystąpieniem Danii. Wówczas do Wspólnot E. Grenlandia uzyskała w 1979 r. daleko idącą autonomię, a w 1982 r. ludność w referendum wypowiedziała się przeciwko przynależności wówczas do Wspólnot E. i na mocy zmiany traktatu w 1984 r. Grenlandia została wyłączona z zakresu ich stosowania lecz jednocześnie została objęta specjalnym statusem stowarzyszenia.

Zakres terytorialny stosowania prawa UE może się zwiększać. W przypadku np. przystąpienia nowego państwa, bądź zwiększania terytorium państwa członkowskiego, jak np. miało to msce
z przyłączeniem NRD do RFN w 1990 r.

W traktacie lizbońskim po raz 1szy w UE przewidziano możliwość wystąpienia z UE, tzn. zapis mówiący o tym, że każde państwo członkowskie może na własne życzenie wystąpić z UE. Państwo członkowskie, kt podjęło decyzję o wystąpieniu, zgłasza ten fakt Radzie Europejskiej. RE prowadzi wówczas negocjacje i zawiera z tym państwem umowę określającą warunki jego wystąpienia. Umowa zawierana w imieniu UE przez RE większością kwalifikowaną po uzyskaniu zgody Parlamentu E.

2.3. Zakres materialny (przedmiotowy) obowiązywania prawa UE

Zakres przedmiotowy traktatu, tzn. jego treść i struktura są stosunkowo złożone, jednak nie odbiegają od złożoności materii. Traktat obejmuje zakres przedmiotowy obecnego traktatu o UE
i traktatu ustanawiającego WE. Tzn. chodzi o umowy m-nar., kt mają regulować działania OM o znacznej kompetencji i złożonej strukturze. Zakres materialny ulegał poszerzaniu w oparciu o po 1sze tzw. legalną aktywność instytucji oraz po 2gie poprzez poszanowanie dorobku prawnego, kt tworzą: traktaty założycielskie WE oraz całokształt dotychczasowo wypracowanych norm w tym zakresie, czyli akty prawodawcze delegowane i wykonawcze łącznie z ukształtowanymi sposobami ich rozumienia
i stosowania, a także obszary polityk UE, orzecznictwo sądowe, a także wartości tkwiące u podstaw funkcjonowania UE. Gwarantuje to ciągłość, trwałość i postępowy charakter prawa UE.

2.4. Zakres podmiotowy obowiązywania prawa UE

Nazywany również zakresem personalnym. UE nie jest państwem i nie ma porównywalnego
z państwem zwierzchnictwa personalnego. W zw. z tym obywatelstwo UE ma przede wszystkim znaczenie symboliczne i nie jest porównywane z obywatelstwem krajowym. Obecnie UE swój zakres oddziaływania kieruje do państw członkowskich, a w ich ramach do krajowych osób fiz. lub prawnych, jak również do innych podmiotów prawa m-nar. publ.

3. GŁÓWNE ZASADY PORZĄDKU PRAWNEGO UE

3.1. Zasady ogólne

• Zasada pewności prawa i ochrony zaufania

Oznacza, że UE i jej instytucje nie mogą naruszać pozycji prawnej jednostki, której dalsze istnienie stanowi lub może stanowić interes godny ochrony. Chroniona powinna być pewność prawa. Jak dalece zaufanie jest godne ochrony, zależy od okoliczności pojedynczego przypadku oraz sensu i celu przepisu,
z kt wynika potencjalnie chroniona pozycja. W przypadku prawno.-gosp. stanów faktycznych, np. ilościowych ograniczeń produkcji, instytucje UE są przede wszystkim zobowiązane do niezmieniania nagłego i bez zapowiedzi swojego sposobu działania, o ile nie sprzeciwia się temu bezwzględny interes dot. dobra powszechnego.

• Zas. nieretroaktywności

Jest to zakaz wstecznej mocy prawa. Ozn. to, że obywatele UE mogą ufać, że środki UE nie mogą w późniejszym terminie pogorszyć istniejących już sytuacji, tzn. że nowowprowadzone przepisy nie mają zastosowania do sytuacji czy zdarzeń, kt zakończyły się zanim te przepisy zaczęły obowiązywać. Zas. ta jest odnoszona gł. do aktów prawodawczych, tj. rozporządzeń, dyrektyw i decyzji.

• Zas. równości

Zabrania wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową. Z jej treści wypływa zakaz czynienia różnic między podmiotami prawnymi państw członkowskich, kt znajdują się
w tożsamych sytuacjach, albo równoprawne ich traktowanie, gdy znajdują się w sytuacjach różnych, chyba że znajduje to obiektywne uzasadnienie. Zakaz dyskryminacji jest związany gł. z faktem, że działalność gosp. w obrębie UE jest prowadzona przez jednostki na podst. przepisów obowiązujących
w poszczególnych państwach UE. Zatem państwa mają obowiązek traktowania obywateli innych państw członkowskich oraz towary pochodzące z takich państw w taki sam sposób, w jaki traktują własnych obywateli oraz własne towary. W odniesieniu do świadczenia usług zakaz dyskryminacji ze względu na obywatelstwo powinien być interpretowany jako zakaz dyskryminacji ze względu na msce zamieszkania usługodawcy lub usługobiorcy. Dyskryminacja polega na niejednakowym traktowaniu jednakowych sytuacji bez obiektywnego uzasadnienia.

• Zas. proporcjonalności

Stanowi pewne ograniczenie dla władz ze względu na wymaganą równowagę między uruchomionymi środkami, a zamierzonym celem. Oznacza, że akty państw członkowskich i UE wydane
w ramach legislatywy, egzekutywy i sądownictwa muszą być odpowiednie i konieczne do osiągnięcia celów, kt realizacja dopuszczalna jest przy pomocy danej regulacji. Przy czym w razie istnienia kilku odpowiednich środków należy wybrać te, kt są najmniej uciążliwe, ponadto nałożone obciążenia muszą pozostawać w odpowiednim stosunku do zamierzonych celów. Wynika z tej treści zakaz stosowania działań władczych ponad potrzebę nazywamy to proporcjonalnością. W przypadku oceny konieczności zastosowania środka przez państwa członkowskie należy wziąć pod uwagę, czy nie istnieje już dla podobnego stanu faktycznego mniej surowe przepisy. Ocena konieczności działania należy do kompetencji państw.

• Zas. wolności

Zapewnia podmiotom państw członkowskich swobodę w podst. dziedzinach aktywności życiowej i wiąże się przede wszystkim z instytucją rynku zew. oraz ze swobodą efektywnej konkurencji. Istnieją wyjątki, dla kt zas. wolności może być ograniczona, np. swobodny przepływ pracowników, zdrowie publ.
i bezpieczeństwo publ. i przepływ towarów.

• Zas. równowagi instytucjonalnej

Określona orzecznictwem ETS, konieczna z uwagi na niemożność odniesienia trójpodziału władzy charakterystycznego dla współczesnych demokratycznych ustrojów państwowych na płaszczyznę UE.

Składa się na nią kilka elementów. Po 1sze instytucje wspólnotowe posiadają autonomię do realizacji swoich działań i mogą działać tylko i wyłącznie w ramach przyznanych im kompetencji. Po 2gie żadna instytucja nie może zastępować innych działań. Po 3cie należy bezwzględnie przestrzegać procedur określonych przez UE. Tzn. każda z instytucji w swych działaniach musi bra

ć pod uwagę uprawnienia innej instytucji. Po 4te wszystkie instytucje mają również obowiązek współdziałania w celu realizacji zadań wyznaczanych przez prawo UE.

Każde zakłócenie tej równowagi musi spotkać się z sankcjami. TS sprawuje kontrolę nad poszanowaniem przez poszczególne instytucje swych uprawnień. Równowaga wymaga od UE poszanowania uprawnień państw członkowskich. Każda instytucja ma prawo określania swej struktury
i zasad działania w granicach wyznaczanych przez prawo UE. Autonomia instytucji zapewniona jest dzięki immunitetom i przywilejom przyznawanym jej i jej członkom. Instytucje i organy UE w swej organizacji wew. muszą brać pod uwagę kompetencje państw członkowskich oraz innych instytucji
i organów UE. Zarazem instytucje i organy UE nie mogą powoływać się na swoje immunitety i przywileje w celu uchylenia się od obowiązku współpracy z rządami państwowymi.

• Zas. jawności

Wymaga zapewnienia jednostce możliwość uzyskania swobodnego dostępu do potrzebnych informacji. Podstawowe znaczenie mają 2 podejścia:

1. Każdy obywatel UE może pisemnie zwrócić się do każdej z instytucji i organów w dowolnym
   z oficjalnych języków, a organ lub instytucja zobowiązana jest do udzielenia pytającemu pisemnej odp. w tym samym języku.

2. Każdy obywatel UE, a także każda osoba fiz. i prawna zamieszkała lub mająca siedzibę
   w państwie członkowskim ma prawo dostępu do dokumentów Parlamentu E., Rady Komisji Europejskiej, z zastrzeżeniem zasad i warunków, o kt mowa w przepisach szczególnych, tj. takich, kt odnoszą się np. do ochrony interesu publ. lub prywatnego.

• Zas. poszanowania praw jednostki

Zasada ta pozostaje w ścisłym związku z zasadami wolności i równości. Ma ona znaczenie dla całej UE, państw członkowskich i w stos. zew. Wyrazem tej zasady jest Karta Praw Podst. UE proklamowana
w grudniu 2000 r. w Nicei. Karta formułuje prawa i wolności człowieka, a także prawa obywateli UE w 50 artykułach zgrupowanych w 6 rozdz., tzn. godność, wolność, równość, solidarność, prawa obywateli
i wymiar sprawiedliwości. Poszczególne wolności i prawa są wzorowane na Europejskiej Konwencji Praw Czł. I innych umowach m-nar. Od roku 2004 Karta została włączona do prawa UE.

3.2. Zasady strukturalne

• Zas. autonomii

Podstawą tej zasady są 2 orzeczenia ETS z 1963 r. i z 1964 r., w kt TS stwierdził, że europejskie prawo wspólnotowe stanowi nowy, odrębny porządek prawny. Zasada ta głosi, że europejskie prawo wspólnotowe jest niezależne od ustaw państwowych. Prawo to wchodząc do krajowych porządków prawnych państw członkowskich, zachowuje swoją odrębność i niezależność i jest stosowane jako prawo UE. Zasada ta daje gwarancję jednolitego stosowania prawa na obszarze całej UE.