O Kuratorach sądowych

Jędrzejów., dnia 27 października 2011 roku

Historyczny początek instytucji kuratorskiej wiąże się z wydaną w 940 roku przez króla angielskiego Anthelstona – ustawa, w myśl której wobec skazanego na śmierć dziecka poniżej 15 roku życia wyrok nie mógł być wykonany, a skazanego oddawano pod opiekę biskupa.

Nowożytna forma kurateli rozwinęła się w XIX - wiecznej Anglii. W 1841 roku pewien wielkoduszny i humanistycznie nastawiony szewc z Bostonu – Jan Agustus, założywszy w sądzie kaucję za skazanego na więzienie przestępcę, podjął, wobec sądu zobowiązanie, że jeśli przekaże mu się delikwenta pod opiekę, to nigdy już nie wróci on na drogę przestępstwa. Dzięki troskliwym zabiegom wychowawczym Agustus dotrzymał słowa. Ów pomyślnie przeprowadzony eksperyment pedagogiczny skłonił go do podjęcia podobnych działań w stosunku do innych przestępców. Zapiski źródłowe podają, że w ciągu swojego życia sprawował nadzór nad dwoma tysiącami przestępców i tylko zaledwie dziesięciu sprawiło mu zawód. Toteż wkrótce praktyka ta znalazła ustawowy wyraz. W 1878 roku wydana została w stanie Massachusetts ustawa powołująca kuratorów zawodowych., tzw. Probation-officers. W 1907 roku po raz pierwszy wprowadzono nazwę kurator sądowy. Dalszy rozwój instytucji kuratora przebiegał odrębnie dla dorosłych i dla nieletnich.¹

Dnia 7 lutego 1919 roku Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał dekret o utworzeniu sądów dla nieletnich. Na jego podstawie Minister Sprawiedliwości wydał dnia 26 lipca 1991 roku rozporządzenie w przedmiocie urządzenia sądów dla nieletnich regulujące organizację tych sądów oraz ich aparatu pomocniczego. Na podstawie tych przepisów istotnie utworzono w trzech miastach, tzn. Warszawie, Łodzi i Lublinie sądy dla nieletnich, które zaczęły działać od dnia 1 września 1919 roku. Wówczas też rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z dnia 26 lipca 1991 roku uregulowano sprawę tzw. opiekunów społecznych. Opiekunowie społeczni podlegali sędziom, a wynagrodzenie pobierali z funduszów sądowych. Jest to geneza aparatu pomocniczego sądów dla nieletnich, wprowadzająca zawodowy model oddziaływań. Instytucja kuratora dla nieletnich powołana została na mocy rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 25 czerwca 1929 roku w sprawie przekształcenia instytucji opiekunów sądowych na kuratorów nieletnich.²

Kto może zostać kuratorem:

Kuratorem zawodowym może być mianowany ten, kto:

-posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,

-jest nieskazitelnego charakteru,

-jest zdolny ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków kuratora zawodowego,

-ukończył wyższe studia magisterskie z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych,

socjologicznych lub prawnych albo inne wyższe studia magisterskie i studia podyplomowe z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych,

-odbył aplikację kuratorską,

-zdał egzamin kuratorski.

Kuratorzy sądowi działają przy sądach rejonowych. Kuratora zawodowego mianuje, odwołuje lub przenosi do innego sądu lub zespołu kuratorskiej służby sądowej albo zawiesza w czyannościach prezes sądu okręgowego na wniosek kuratora okręgowego.

Przed przystąpieniem do wykonywania obowiązków kurator zawodowy składa przed prezesem sądu okręgowego, w obecności kuratora okręgowego, następujące ślubowanie:

"Ślubuję uroczyście powierzone mi obowiązki kuratora sądowego wykonywać zgodnie z prawem, sumiennie i rzetelnie, w postępowaniu kierować się zasadami etyki zawodowej, mając na względzie dobro Rzeczypospolitej Polskiej i dobro osób podlegających mojej pieczy, a także zachować w tajemnicy wszystkie okoliczności, o których powziąłem wiadomość w związku z pełnioną funkcją." Ślubowanie może być złożone z dodaniem zdania "Tak mi dopomóż Bóg."

Z odebrania ślubowania sporządza się protokół, który podpisują: składający ślubowanie, prezes sądu okręgowego oraz kurator okręgowy.

Aplikacja kuratorska

Kandydat na aplikanta kuratorskiego, swoje podanie kieruje do prezesa sądu okręgowego, za pośrednictwem kuratora okręgowego. Aplikantem kuratorskim może zostać ten, kto odpowiada warunkom określonym w art. 5 ust. 1 pkt 1 - 4 oraz przedłoży informację z Krajowego Rejestru Karnego, która jego dotyczy.

Aplikacja kuratorska trwa jeden rok. W uzasadnionych wypadkach prezes sądu okręgowego, po zasięgnięciu opinii kuratora okręgowego, może skrócić aplikację kuratorską do 9 miesięcy. Czas trwania aplikacji może zostać także przedłużony na wniosek aplikanta na czas nie dłuższy niż 6 miesięcy w przypadkach, o których mówi Ustawa o kuratorach sądowych.

Przed podjęciem obowiązków aplikant kuratorski składa ślubowanie wobec prezesa sądu okręgowego i kuratora okręgowego według następującej roty:

"Ślubuję uroczyście sumiennie wypełniać obowiązki aplikanta kuratorskiego, w postępowaniu kierować się zasadami godności i uczciwości oraz dochować tajemnicy służbowej".

Aplikacja kuratorska ma na celu:

1) praktyczne zapoznanie aplikanta z organizacją i działalnością sądu, zakładów dla nieletnich, placówek opiekuńczo-wychowawczych i leczniczo-terapeutycznych oraz zakładów penitencjarnych,

2)teoretyczne oraz praktyczne zaznajomienie aplikanta z zadaniami kuratora sądowego,

3)pogłębienie wiedzy aplikanta z zakresu metodyki pracy kuratorskiej,

4)sprawdzenie przydatności aplikanta do wykonywania zawodu kuratora.

Aplikant kuratorski składa egzamin kuratorski przed komisją egzaminacyjną

Kuratorami sądowymi są:

1) zawodowi kuratorzy sądowi, zwani dalej "kuratorami zawodowymi",

2) społeczni kuratorzy sądowi, zwani dalej "kuratorami społecznymi".

Ustala się następujące stopnie służbowe dla kuratorów zawodowych:

1) kurator zawodowy,

2) starszy kurator zawodowy,

3) kurator specjalista

 Kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia w sprawach karnych są kuratorami dla dorosłych, a wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich są kuratorami rodzinnymi.

Kuratorzy realizują określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo-resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, związane z wykonywaniem orzeczeń sądu.

Swoje zadania wykonują w środowisku podopiecznych, także na terenie zamkniętych zakładów i placówek ich pobytu, w szczególności na terenie zakładów karnych, placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz leczniczo-rehabilitacyjnych.

Uprawnienia i obowiązki kuratora zawodowego:

Wykonując swoje obowiązki służbowe, kurator zawodowy ma prawo do:

1) odwiedzania w godzinach od 7⁰⁰ do 22⁰⁰ osób objętych postępowaniem w miejscu ich zamieszkania lub pobytu, a także w zakładach zamkniętych,

2) żądania okazania przez osobę objętą postępowaniem dokumentu pozwalającego na stwierdzenie jej tożsamości,

3) żądania niezbędnych wyjaśnień i informacji od podopiecznych objętych dozorem, nadzorem lub inną formą kontroli zleconej przez sąd,

4) przeglądania akt sądowych i sporządzania z nich odpisów w związku z wykonywaniem czynności służbowych oraz dostępu do dokumentacji dotyczącej podopiecznego i innych osób objętych postępowaniem,

5) żądania od Policji oraz innych organów lub instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, stowarzyszeń i organizacji społecznych w zakresie ich działania, a także od osób fizycznych pomocy w wykonywaniu czynności służbowych.

Zawodowy kurator sądowy obowiązany jest do:

1) występowania w uzasadnionych wypadkach z wnioskiem o zmianę lub uchylenie orzeczonego środka,

2) przeprowadzania na zlecenie sądu lub sędziego wywiadów środowiskowych,

3) współpracy z właściwym samorządem i organizacjami społecznymi, które statutowo zajmują się opieką, wychowaniem, resocjalizacją, leczeniem i świadczeniem pomocy społecznej w środowisku otwartym,

4) organizacji i kontroli pracy podległych kuratorów społecznych oraz innych osób, uprawnionych do wykonywania dozorów lub nadzorów,

5) sygnalizowania sądowi przyczyn przewlekłości postępowania wykonawczego lub innych uchybień w działalności pozasądowych podmiotów wykonujących orzeczone środki.³

Kurator społeczny:

Kandydat na kuratora społecznego, swoje podanie o powołanie do pełnienia funkcji kuratora kieruje do prezesa sądu rejonowego, za pośrednictwem kierownika zespołu kuratorskiej służby sądowej. W podaniu takim kandydat powinien określić pion, w którym chciałby pełnić funkcje kuratora, tj. pion rodzinny, właściwy dla kuratorów rodzinnych i dla nieletnich lub pion karny, dla kuratorów dla dorosłych

Do pełnienia funkcji kuratora społecznego może być powołany ten, kto:

1) odpowiada warunkom określonym w art. 5 ust. 1 pkt 1-3, ustawy o kuratorach sądowych,

2) posiada co najmniej wykształcenie średnie i doświadczenie w prowadzeniu działalności resocjalizacyjnej, opiekuńczej lub wychowawczej,

3) złożył informację z Krajowego Rejestru Karnego, która jego dotyczy.

Kuratora społecznego powołuje, zawiesza w czynnościach i odwołuje prezes sądu rejonowego na wniosek kierownika zespołu. Kurator społeczny pełni swą funkcję społecznie w jednym zespole a zakres zadań kuratora społecznego określa kierownik zespołu w porozumieniu z wyznaczonym kuratorem zawodowym, pod którego kierunkiem kurator społeczny ma pracować.

Kuratorowi społecznemu w związku z wykonywaniem czynności zleconych przez sąd lub kuratora zawodowego przysługują uprawnienia, o których mowa w art. 9 a więc takie same uprawnienia jakie ma kurator zawodowy.⁴

Kurator rodzinny, któremu powierzono sprawowanie nadzoru:

1) zaznajamia się z aktami sprawy i innymi niezbędnymi źródłami informacji o podopiecznym, a w szczególności z przebiegiem dotychczasowych nadzorów;

2) nawiązuje pierwszy kontakt z podopiecznym, nie później niż w ciągu 7 dni od daty wpływu prawomocnego orzeczenia do zespołu kuratorskiej służby sądowej;

3) poucza podopiecznego o prawach i obowiązkach wynikających z orzeczenia sądu oraz omawia sposób i terminy ich realizacji;

4) planuje wobec podopiecznego oddziaływania profilaktyczno-resocjalizacyjne i opiekuńczo-wychowawcze;

5) współpracuje z rodziną podopiecznego w zakresie oddziaływań,

6) udziela podopiecznemu pomocy w organizowaniu nauki, pracy i czasu wolnego oraz w rozwiązaniu trudności życiowych;

7) kontroluje zachowanie podopiecznego w miejscu zamieszkania, pobytu, nauki i pracy;

8) współdziała z organizacjami, instytucjami, stowarzyszeniami i innymi podmiotami, których celem działania jest pomoc podopiecznym.⁵

 W przypadku niemożności nawiązania kontaktu, kurator niezwłocznie w formie pisemnej zawiadamia sąd, podając przyczyny.

Natomiast przebieg nadzoru i podejmowane na bieżąco czynności kurator rodzinny dokumentuje w karcie czynności nadzoru, prowadzonej osobno dla każdego podopiecznego, w której wpisuje datę, miejsce i rodzaj czynności, uzyskane dokumenty i informacje oraz ich źródła, a także własne uwagi i zamierzenia w zakresie sprawowania nadzoru.

W sprawozdaniu z objęcia nadzoru kurator rodzinny przedstawia diagnozę środowiskową, zamierzenia resocjalizacyjne, metody prowadzenia nadzoru, warunki osobiste i bytowe podopiecznego, zadania do realizacji, prognozę resocjalizacyjną oraz podaje źródła informacji o podopiecznym.

W sprawozdaniu z zakończenia nadzoru kurator rodzinny opisuje jego przebieg, ze szczególnym uwzględnieniem realizacji planu pracy z podopiecznym oraz oceny wykonania obowiązków i postawy podopiecznego w okresie nadzoru.

Kurator zawodowy dla dorosłych:

Kurator zawodowy dla dorosłych realizując czynności związane z organizowaniem i kontrolowaniem wykonywania kary ograniczenia wolności utrzymuje stały kontakt z zakładami pracy w których wykonywana jest nieodpłatna kontrolowana praca na cele społeczne, kontroluje przestrzeganie przez wyznaczone zakłady pracy ustalonych zasad organizacji pracy skazanych, wzywa skazanego do złożenia wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary, udziela ostrzeżeń lub podejmuje inne środki dyscyplinujące w przypadku uchylania się od pracy lub jej niewłaściwego wykonywania, uczestniczy w posiedzeniach Sądu dotyczących osób skazanych.

Ponadto zbiera co najmniej raz na 6 miesięcy informacje o zachowaniu skazanego, przeprowadza wywiad przed wystąpieniem do sądu z wnioskiem o którym mowa w art. 173 § 2 pkt 2 lub 4 ustawy z 6 czerwca 1997r – Kodeks karny wykonawczy (Dz.U Nr 90 poz 557) a więc (…2.składanie wniosków o zmianę okresu próby w sprawach dotyczących wykonywania postanowienia o warunkowym zwolnieniu, …4. składanie wniosków o odroczenie lub o przerwę wykonania kary lub o odwołanie odroczenia lub przerwy wykonania kary),

1. Bezzwłocznie powiadamia sąd o popełnieniu przestępstwa lub innym rażącym naruszeniu porządku prawnego przez skazanego lub sprawcę przestępstwa.

Jeśli chodzi o czynności związane przygotowaniem skazanego do życia po zwolnieniu z zakładu karnego to kurator dla dorosłych sporządza we współdziałaniu ze skazanym oraz w oparciu o analizę akt penitencjarnych i akt sprawy karnej oraz rozpoznanie sytuacji rodzinnej i środowiskowej skazanego - program wolnościowy;

2) przygotowuje środowisko rodzinne i społeczne do powrotu skazanego;

3) współorganizuje pomoc postpenitencjarną poprzez rozpoznanie potrzeb skazanego i jego rodziny oraz kształtowanie umiejętności samodzielnego rozwiązywania trudności życiowych, współdziałając ze skazanym i służbą penitencjarną zakładów karnych, a ponadto organami administracji rządowej i samorządu terytorialnego oraz podmiotami, o których mowa w art. 38 § 1 Kodeksu karnego wykonawczego;

4) współdziała ze stowarzyszeniami, fundacjami, organizacjami, instytucjami i innymi podmiotami, których celem działania jest pomoc w społecznej readaptacji skazanych.

Kurator zawodowy dla dorosłych ponadto:

1) sygnalizuje sądowi przyczyny przewlekłości postępowania wykonawczego lub innych uchybień stwierdzonych w działalności pozasądowych organów wykonawczych oraz potrzebę zobowiązania Policji do udzielenia kuratorowi stosownej pomocy w wykonywaniu czynności;

2) składa odpowiednio uzasadnione wnioski w sprawie zmiany orzeczenia sądu;

3) uczestniczy w posiedzeniach sądu, dotyczących osób znajdujących się w okresie próby, pod dozorem lub tych, na które nałożono obowiązek utrzymywania kontaktów z zawodowym kuratorem sądowym;

4) współdziała z organizacjami, instytucjami, stowarzyszeniami i innymi podmiotami, których celem działania jest pomoc w społecznej readaptacji skazanych;

5) sygnalizuje jednostkom nadrzędnym organów i instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego oraz organom statutowym stowarzyszeń i organizacji przypadki bezzasadnej odmowy udzielenia kuratorowi sądowemu żądanej pomocy;

6) prowadzi na bieżąco dokumentację pracy ze skazanym.⁶

Organizacja kuratorskiej służby sądowej:

Kuratorską służbę sądową na obszarze właściwości sadu okręgowego stanowią zawodowi kuratorzy sądowi. Nadzór nad działalnością kuratorów sądowych wykonuje kurator okręgowy. Kuratora okręgowego powołuje na 6 – letnia kadencję prezes sądu okręgowego spośród kandydatów wybranych przez okręgowe zgromadzenie kuratorów ze swego grona.

Kuratorem okręgowym i jego zastępcą może być ten, kto:

- posiada co najmniej 7 letni staż pracy kuratorskiej, posiada stopień kuratora specjalisty,

- posiada stopień kuratora specjalisty a wyjątkowo stopień starszego kuratora zawodowego,

- wyróżnia się umiejętnościami w zakresie zarządzania i kierowania.

Do zakresu działania kuratora okręgowego w szczególności należy:

1) wykonywanie działań niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania kuratorskiej służby sądowej w okręgu,

2) koordynowanie działalności kuratorów sądowych na terenie swego działania,

3) reprezentowanie kuratorskiej służby sądowej na zewnątrz,

4) nadzór nad pracą kierowników zespołów kuratorskiej służby sądowej,

5) kontrola i ocena pracy kuratorów sądowych, aplikantów kuratorskich oraz przeprowadzanie wizytacji i lustracji; w uzasadnionych wypadkach dokonanie kontroli i oceny pracy kuratora lub aplikanta kurator okręgowy może zlecić kierownikowi zespołu kuratorskiej służby sądowej,

6) udział w planowaniu i nadzór nad wydatkowaniem środków przeznaczonych dla kuratorów sądowych i ośrodków kuratorskich,

7) przygotowanie planu etatów kuratorskich i obsługi administracyjnej w okręgu oraz projektu rozdziału etatów pomiędzy poszczególne jednostki,

8) opiniowanie kandydatów na aplikantów kuratorskich,

9) występowanie z wnioskami kadrowymi dotyczącymi kuratorów zawodowych w okręgu,

10) nadzór merytoryczny nad ośrodkami kuratorskimi,

11) organizowanie szkoleń kuratorów zawodowych w okręgu,

12) nadzór nad udzielaniem pomocy postpenitencjarnej,

13) określanie szczegółowych zakresów obowiązków zastępcy kuratora okręgowego oraz kierowników zespołów kuratorskiej służby sądowej i przedstawianie ich do zatwierdzenia prezesowi sądu okręgowego,

14) rozpoznawanie skarg i wniosków dotyczących czynności kuratorów sądowych w okręgu,

15) wykonywanie innych czynności zleconych przez prezesa sądu okręgowego.

W sądzie rejonowym tworzy się zespoły kuratorskiej służby sądowej, wykonujące orzeczenia w sprawach karnych oraz w sprawach rodzinnych i nieletnich.⁷

Ogólnie : Zadania zawodowych kuratorów rodzinnych:

1. Przeprowadzanie wywiadów środowiskowych w sprawach małżeńskich, w sprawach dotyczących władzy rodzicielskiej, o rozstrzygnięcie o istotnych sprawach rodziny, w sprawach opiekuńczych małoletnich, w sprawach o przysposobienie, w postępowaniu wyjaśniającym i rozpoznawczym nieletnich, w postępowaniu wykonawczym w sprawach objętych nadzorem o zachowaniu się podopiecznego po wydaniu orzeczenia, kontrola kuratorów społecznych.

2. Sprawowanie nadzorów w sprawach opiekuńczych (gdzie podstawą jest wykonywanie władzy rodzicielskiej), oraz w sprawach nieletnich z zastosowaniem środka wychowawczego, określonego w art. 6 pkt 5 u.p.n⁸, kontrolują wykonywanie kurateli lub opieki nad osobami częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnionymi, oraz w sprawach nad osobami zobowiązanymi do leczenia uzależnienia alkoholowego.

3. Kuratorzy rodzinni ponadto mają za zadanie składać wnioski o zmianę orzeczeń, brać udział w kontaktach (rodzice – dzieci) ustanowionych przez sąd, w postępowaniach mediacyjnych w sprawach małżeńskich i opiekuńczych, przy przymusowym odbieraniu dziecka polegającemu władzy rodzicielskiej poprzez umieszczanie w rodzinie zastępczej lub w placówce opiekuńczej - wychowawczej,

4. Kurator współpracuje z PCPR-em, Ośrodkami Pomocy Społecznej, kieruje i pracuje w ośrodku kuratorskim.

Zadania zawodowych kuratorów dla dorosłych:

1. Sprawowanie dozorów w takich wypadkach jak : warunkowe zawieszenie wykonywania kary pozbawienia wolności, warunkowego zwolnienia z odbycia reszty kary pozbawienia wolności, warunkowego umorzenia postępowania karnego,⁹ warunkowego zwolnienia skazanego, który popełnił przestępstwo w stanie ograniczonej poczytalności, skierowania skazanego na leczenie odwykowe, który popełnił przestępstwo w związku z uzależnieniem od alkoholu klub innego środka odurzającego, wymierzenia kary ograniczenia wolności, wniosku skazanego przed zwolnieniem z zakładu karnego.¹⁰

2. Organizowanie i kontrolowanie wykonywania kary ograniczenia wolności,

3. Kontrolowanie skazanego w okresie próby, nadzór nad wykonywaniem środka karnego.

Kuratela sądowa jest metodą indywidualnego i społecznego działania wychowawczego w warunkach naturalnego środowiska podopiecznego w jego domu, w szkole, w instytucjach, zakładzie pracy. To metoda mająca na celu doprowadzenie do jego poprawy i ukształtowania u niego prawidłowych postaw i cech charakteru.(wg. Z.Tyszki)

Moim zdaniem kurator winien być dociekliwy i konsekwentny, cechować się wysokim poczuciem odpowiedzialności, winien dobrze nawiązywać kontakty z ludźmi, być cierpliwy, wierzyć w ludzi i mieć do nich zaufanie, a przede wszystkim powinien być optymistyczny i wierzyć w możliwość naprawienia ludzkich postaw w społecznie pożądanym kierunku, by dobrze funkcjonować w społeczeństwie.

---

1. Krystyna Gromek, Kuratorzy Sądowi- komentarz do ustawy z 27 lipca 2001 roku, Wydawnictwo prawnicze LexisNexis Sp z. o.o., Warszawa 2002, s.12 - 13↩

2. Krystyna Gromek, Kuratorzy Sądowi- komentarz do ustawy z 27 lipca 2001 roku, Wydawnictwo prawnicze LexisNexis Sp z. o.o., Warszawa 2002, s.15 - 16↩

3. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o kuratorach sądowych (Dz.U z dnia 12 września 2001 r) – Lex, rozdział 1 – 2,↩

4. Ustawa z dnia 27 lipca 2001 roku o kuratorach sądowych (Dz.U z dnia 12 września 2001 r) – Lex, rozdział 7↩

5. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 czerwca 2003 roku w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązków kuratorów sądowych (Dz. U z dnia 30 czerwca 2003 roku)↩

6. Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 12 czerwca 2003 roku w sprawie szczegółowego sposobu wykonywania uprawnień i obowiązku kuratorów sądowych (Dz. U. z 30 czerwca 2003 roku) - Lex↩

7. Ustawa z 27 lipca 2001 roku o kuratorach sądowych ( Dz. U z dnia 12 września 2001 roku), rozdział 3↩

8. Ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26 października 1982 roku (Dz. U z 1982r Nr 35, poz 228)↩

9. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny wykonawczy(Dz. U z dnia 5 sierpnia 1997)↩

10. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 roku – Kodeks karny ( Dz.U z dnia 2 sierpnia 1997)↩