Mechanizmy dążeniowe samoregulacji

Charakter a osobowość

Charakter człowieka ujawnia się najwyraźniej i najczyściej,
kiedy człowiek zostanie odsunięty od swego codziennego otoczenia i postawiony przed czymś nowym.

Hermann Hesse

Osobowość może się zmieniać, charakter jest bardziej stały, choć i jego można (i trzeba!) kształtować. Osobowość rozwija się w kontakcie z innymi ludźmi – przejmujemy coś od nich, dostosowujemy się do nich i przez to rozwijamy jakąś potencjalną możliwość ekspresji siebie, talent czy cechę. Różnym osobom pokazujemy te cechy osobowości, które chcemy pokazać z różnych powodów. Może to być humor, ciekawość świata czy możliwość popisania się odwagą w samodzielnej eskapadzie do dziekanatu. Na co dzień nie odróżnia się komentarzy dotyczących osobowości czy charakteru. Ta sama obserwowalna cecha może być jednak efektem innego działania naszego całego systemu psychologicznego.

Na przykład ktoś może się zachowywać pewnie siebie, ponieważ ma poczucie własnej wartości albo… wykształcił tupet. Wielu ludzi to zwodzi. Poczucie własnej wartości to cecha charakteru. Pewność siebie – to osobowość. Ktoś może mieć wysoką samoocenę na poziomie werbalnym. Słyszymy jak pięknie o sobie mówi, rzecz można – chwali się. I znowu. Czy on ma poczucie własnej wartości? Raczej nie, nie wychwalałby się przesadnie. Na pewno ma wysoką samoocenę na poziomie świadomości. Wysoka samoocena to nie jest poczucie własnej wartości. To za mało. Ktoś może starać się podobać jakiejś osobie, na przykład szefowi i z wielkim oddaniem i zaangażowaniem, na najwyższym poziomie swoich możliwości pracuje. Jednak, kiedy przełożony znika z oczu albo zadanie dotyczy czegoś, co nie będzie oceniane, nie przykłada się do tego.

Ktoś inny będzie zawsze wykonywał wszystko na najwyższym poziomie własnych możliwości, bez względu na to czy ktoś to ocenia czy nie i kto będzie odbiorcą. To charakter – spójność wewnętrzna i zachowanie według zasady: doskonałość w działaniu. Kiedy myślimy o kimś czy mówimy o nim, używamy sformułowań takich jak: miły, odpowiedzialny, stanowczy, konsekwentny, komunikatywny czy zorganizowany. Zdajmy sobie sprawę, że mówimy o osobowości… Charakter leży u podstaw tych zachowań. I wiedzmy, że charakter można kształtować. Dobrze zadbany, zaowocuje piękną osobowością.

Samoregulacja – to tendencja organizmu do powracania do stanu równowagi psychicznej i biologicznej zawsze ilekroć zostaje ona zachwiana.

Faza I: pojawienie się motywów pod wpływem działania postawy wchodzącej w skład całego systemu postaw, regulowanego przez nadrzędne uogólnione postawy wobec wartości.

Definicja postawy  jest to względnie stała skłonność do pozytywnego lub negatywnego ustosunkowania się człowieka do dowolnego obiektu: przedmiotu, zdarzenia, idei, innej osoby, grup społecznych.. Postawy to tyle co gotowe i trwałe ustosunkowanie się do konkretnej osoby lub przedmiotu np. lubię coca-cole nie lubię prezydenta, wartości natomiast to uczciwość, sprawiedliwość społeczna, czy życie w zgodzie z naturą itp. Wartości są pojęciami lub przekonaniami o pożądanych stanach docelowych lub zachowaniach, które wykraczają  poza specyficzne sytuacje, kierują wyborami i oceną zachowań i zdarzeń oraz są uporządkowane według względnej wartości.

Postawa jest zawsze czyjaś i zawsze skierowana na jakiś obiekt, albo grupę lub rodzaj obiektu. Postawa człowieka wobec jakiegoś obiektu osoby przedmiotu zdarzenia. To względnie trwała tendencja do pozytywnego lub negatywnego wartościowania.
Z omówionych powyżej definicji wynika, iż wartość stanowi szczególny rodzaj postawy – jej obiektem jest bardzo abstrakcyjny cel życiowy, a ustosunkowanie bierze   się z przekonania, że cel ten jest ważny lub nie i powinien być realizowany lub nie. Większość postaw posiada obiekty bardziej konkretne i nie ma w nich posmaku powinności charakterystycznej dla wartości.

Każda postawa zawiera trzy podstawowe cechy :

Po pierwsze jest zawsze postawą wobec czegoś. Przedmiotem postawy może być jednostkowy obiekt materialny, lub konkretny człowiek, klasa przedmiotów lub określony zbiór ludzi, jak np. proszek do prania bez fosforanów, opakowania ekologiczne, czy też ludzie segregujący śmieci. Przedmiotem postawy mogą być także pewne zdarzenia lub pewne sytuacje, jak również klasy tych zdarzeń czy sytuacji, jak np. powiększenie dziury ozonowej, zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego. Po drugie, postawa jest zawsze czyjąś postawą, tzn. jest zjawiskiem istniejącym w psychice człowieka. O jej istnieniu i zakresie decyduje to, czy i w jaki sposób dana kategoria przedmiotów jest przez określonego człowieka postrzegana. Po trzecie wreszcie, istotne jest znaczenie przypisywane poszczególnym komponentom postawy. Komponent emocjonalno-oceniający posiada istotniejszą rolę niż pozostałe komponenty. Jest on czynnikiem konstytuującym postawę. Komponenty poznawczy i behawioralny mogą, ale nie muszą istnieć w danej postawie. Natomiast postawa nie zawierająca komponentu emocjonalno-oceniającego jest niemożliwa.

Na konstrukcję określonej postawy składać się może: postawa ogólna na temat jakiejś sprawy lub przedmiotu (np. dotycząca otoczenia, wygody czy ekonomii) lub postawa specyficzna skonstruowana dla określonego zachowania (np. zakup w Supermarkecie dzisiaj danej marki, proszku do prania bez fosforanów). Te specyficzne postawy mogą być uformowane wcześniej i przechowane w pamięci lub stworzone w trakcie wykonywania określonych działań. Na postawy ogólne i specyficzne wpływają jeszcze elementy dodatkowe, takie jak normy subiektywne. Nawet identyczna co do znaku i siły postawa różnych osób może się u nich pojawiać z odmiennych powodów, bowiem postawy spełniają różne funkcje. 

Postawa może spełniać :

1. funkcje orientacyjne ( pełniona przez prawdopodobnie większość postaw,
2. funkcja instrumentalna ( pomaga w spełnianiu ważnych dążeń,
3. funkcja ekspresji wartości (pomaga okazać nasze wartości),
4. funkcja społeczno adaptacyjna (pomaga pokazać się w dobrym świetle),
5. funkcja obrony ego ( utrzymanie dobrego mniemania o sobie.

Funkcje są bardzo ważne ze względu na zmiany postawy jak i z punktu widzenia ich genezy.
O ile klasyczne koncepcje traktują wartości i postawy jako względnie trwałe i tran sytuacyjne struktury psychiczne, o tyle najnowsze badania przekonują o bardziej plastycznym, dynamicznym charakterze tak hierarchii wartości jak i poszczególnych postaw.  Co prawda przyjęto iż, systemy wartości i wartości same w sobie są nabywane w procesie socjalizacji to już sam proces jest nam mało znany.  

Badania stwierdzają, że postawy ogólne są kształtowane na bazie sądów, odczuć oraz własnej percepcji na temat danego przedmiotu lub sprawy i formowane albo na podstawie własnych doświadczeń, albo w pośredniej komunikacji z otoczeniem. Traktowanie postawy jako rezultatu przekonań wiąże się z założeniem o jej postpoznawczości, a więc poglądem że nasz stosunek emocjonalny do obiektu   wynika ze świadomych przekonań o jego zaletach i wadach. ( każde przekonanie implikuje pewną cząstkową ocenę obiektu postawy, w zależności od wartościowości cechy obiektu). Nasze uczucia w stosunku do ludzi i innych obiektów mogą być dość niezależne od tego, co na ich temat sądzimy. Również postawy mogą pojawić się bez pośrednictwa przekonań. Łatwo jest  to zrozumieć jeśli założymy, że istotą postawy jest skojarzenie jej obiektu z określoną reakcja uczuciową.

Warunkowanie klasyczne: pojawianie się obiektu przed lub w towarzystwie dowolnej nagrody prowadzi do pozytywnej postawy wobec tego obiektu. Podczas gdy pojawianie się tego samego obiektu przed lub w towarzystwie jakiegoś zdarzeni karzącego prowadzi do wykształcenia się postawy negatywnej.  Idea warunkowania sprawczego każe oczekiwać wykształcenia się pozytywnych postaw, jeżeli działania na rzecz jej obiektu zostają nagrodzone a negatywne jeśli działania takie są ukarane. (gazety, publikatory) . Podobnie jak inne struktury wiedzy, wartości i postawy wpływają na przetwarzanie informacji o obiektach, których dotyczą. Wpływ ten polega z jednej strony n na ułatwieniu, z drugiej zaś na deformowaniu przetwarzania informacji. Dzięki wytworzonej już postawie człowiek nie musi na nowo ustosunkowywać się do obiektu z każdym razem gdy ten pojawia się w otoczeniu. W skutek czego podejmuje decyzje co wybrać, szybciej i z mniejszym wysiłkiem.

Teoria dysonansu poznawczego : każe przewidywać, że w celu potwierdzenia słuszności własnych poglądów aktywnie poszukujemy informacji zgodnych z postawami, zaś aby uniknąć nieprzyjemnego dysonansu unikamy informacji z postawami tymi sprzecznymi. Np. informacja o związkach palenia tytoniu z rakiem płuc chętniej jest poszukiwana przez osoby niepalące niż przez palaczy. Starsze badania nad tą hipotezą były dla niej niezbyt pochlebne albowiem obwiązuje ona w ograniczonych warunkach i zanika (unikanie argumentów sprzecznych z własną postawą) w momencie wymuszonej bezstronności. Kiedy np. zamierzamy rzucić palenie i zmieniamy swą postawę.

Koncepcja postawy jako skojarzenia obiektu z określoną reakcją uczuciową implikuje, że samo pojawienie się obiektu powoduje aktywizację tej reakcji uczuciowej. Dzięki temu reakcja owa wpływa na przetwarzanie nowych informacji o tym obiekcie, a nawet o innych współwystępujących z nim zdarzeń. Russell H. Fazio wykazał, że samo powtarzanie związku ocena – obiekt prowadzi do wzmocnienia postawy (tak jak powtarzanie współwystępowania dwóch dowolnych bodźców nasila skojarzenie między nimi)

Aktywizacja stosunku uczuciowego przez samo pojawienie się obiektu postawy wyjaśnia źródło tendencyjnego przetwarzania danych na temat obiektu postawy, a także samopodtrzymujący się charakter postaw gdy ponownie spotkamy obiekt postawy, prawdopodobnie zinterpretujemy dotyczące go informacje w sposób raczej zgodnym niż sprzeczny z już posiadaną postawą, w szczególności gdy informacje te są wieloznaczne. Jednakże nawet jednoznaczne argumenty są uważane za słabsze kiedy kiedy zaprzeczają dobrze utrwalonej postawie. Ponieważ informacje sprzeczne z postawami wywołują dysonans, przewidywać można gorsze ich zapamiętywanie niż informacji zgodnych. I choć badania zdawały się potwierdzać tą regułę to jednak w późniejszym czasie selektywność pamięci określono raczej na niewielkim poziomie w stosunku do redukcji dysonansu.

Pozytywnemu stosunkowi człowieka do jakiegokolwiek obiektu towarzyszą takie jego działania, które wyrażają aprobatę, ochronę lub działanie na rzecz tego obiektu natomiast stosunkowi negatywnemu zachowania wyrażające potępienie, zwalczanie, lub działanie na szkodę tegoż obiektu. W konsekwencji wydawać by się mogło, że przewidywanie ludzkich zachowań jest proste i łatwe jśli tylko dysponujemy wiarygodnymi metodami pomiaru postaw, których przejawami są przewidywane zachowania.

Wartość to pozytywna postawa wobec abstrakcyjnego celu życiowego. Do którego powinno się zmierzać lub określonego sposobu postępowania. Postawa to względnie stała tendencja do pozytywnego lub negatywnego wartościowania jakiegoś obiektu, a więc oceniania go i/lub reagowania nań określonymi emocjami.

Faza II: przejawienie aktów motywacyjnych wchodzących w skład wyuczonych i przyswajanych wzorów zachowań oraz ról społecznych.

Każda rola społeczna determinuje inne, jednakże role społeczne uporządkowane są w stosunku do roli kluczowej. Jeżeli w społeczeństwie ktoś zacznie sprawować rolę ucznia, to od kogoś innego społeczność zacznie oczekiwać roli nauczyciela. Role możemy podzielić na te które są nam przypisane jaki i te które osiągamy własnym wysiłkiem. Do przypisanych możemy zaliczyć płeć, rasę, pochodzenie społeczne, miejsce urodzenia, role córki czy syna. Role które osiągamy nabywamy sami na przykład rolę żony, pracownika, studenta, matki. Każda rola posiada swoje nakazy, zakazy i wyznacza margines swobody.

Irving Goffman (1922-1982) – nie wdawał się w spory socjologiczne, lecz po prostu robił swoje. Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli powojennej socjologii. Studiował w Toronto i Chicago. Napisał „Człowieka w teatrze życia codziennego”. Prowadził badania terenowe w szetlandzkich społecznościach lokalnych, szpitalach psychiatrycznych, kasynach gry i innych miejscach. Badania terenowe Goffmana przypominały raczej obserwację antropologiczną niż standardowe badania socjologiczne. Korzystał też z innych źródeł – przekazy literackie, obserwacje potoczne. Erving Goffman postrzega świat jako teatr, w którym główne role gramy my sami oraz postacie nas otaczające. Istnieją jednostki, które całkowicie utożsamiają się z graną przez siebie rolą, jak i takie, które zachowują do niej zupełny dystans. Często również wykonawca steruje przekonaniami publiczności dla osiągnięcia pożądanych celów.

Rola nie jest zdeterminowana przez pozycję jednostki w społeczeństwie, ale zależy od okoliczności w jakich jest wykonywana. Konflikt ról - to sytuacja, w której cechy i pragnienia osoby są niedostosowane do wymagań roli. Konflikt ról może wynikać m.in. ze sprzeczności między oczekiwaniami różnych osób. Przykładowo: pracownik, który został poproszony o dokończenie projektu poza godzinami pracy, w dniu, w którym umówił się z synem do kina doświadcza konfliktu roli pracownika i ojca.

W początkowych fazach życia rzadko dochodzi do konfliktów ról. Praktycznie wszystkie role są przypisane. Powoli zaczyna występować wiele ról społecznych, człowiek rozwija się, zaczyna szukać swojej drogi i kształtować swoje przekonania i opinię przez co coraz częściej dochodzi do konfliktu ról. W momencie kiedy pojawia się dziecko i prowadzenie swojej własnej rodziny (są to kolejne role jakie osiągamy) trudno jest wszystko zharmonizować dlatego dochodzi do wielu sprzeczności wynikających z ról jakie posiadamy. W starszym wieku człowiekowi ubywa ról jaki musi wykonywać, gdyż kończy się jego kariera zawodowa. Konflikty również rzadziej występują lecz nie można ich kompletnie wyeliminować.

Faza III : osiągnięcie stanu równowagi wewnętrznej pod wpływem świadomości zbliżania się do wartości.

Według C. G. Junga ego jest centralną jednostką pola świadomości człowieka, czyli czymś, dzięki czemu możemy obserwować w naszej świadomości wszystko inne, co się w niej pojawia. Jung stwierdza wręcz:

"Jest ono nawet empirycznym pozyskaniem indywidualnego istnienia".

A zatem poprzez ego doświadczamy świata, a nawet swojego istnienia w świecie oraz doświadczamy samych siebie, swojego ciała i umysłu. Ego jest uprzywilejowanym "miejscem" umysłu, całości osobowości, całości psychiki człowieka - obojętnie jak to nazwiemy. Jednak nie jest wszystkim, czym jesteśmy, czy co "posiadamy" w swojej psychice. Ego funkcjonuje w sferze świadomości, która kończy się tam, gdzie zaczyna się nieznane, czyli nieświadomość. Jung nazwał nieświadomością tę sferę osobowości (umysłu, psychiki) człowieka, która jest niedostępna jego poznaniu, w chwili obecnej lub w ogóle, ze względu na naturę przebiegających tam procesów. Stwierdził ponadto, że sfera świadomości, wraz z ego, wyłania się ze sfery nieświadomości w procesie rozwoju człowieka, a zatem stanowi niejako "nadbudowę", wyższe piętro ludzkiej psychiki. I dlatego spełnia podstawową dla człowieka rolę - umożliwia mu poznawanie świata i samego siebie oraz regulację swojego funkcjonowania na poziomie celów i wartości. Jung dobitnie określa ważność funkcji ego:

"Jako punkt odniesienia pola świadomości ego jest podmiotem wszelkich osiągnięć w przystosowaniu (...)".

Rozwój człowieka odbywa się poprzez stałe zakłócanie równowagi i jej przywracanie na tym samym lub innym (wyższym bądź niższym) poziomie. Jeżeli chodzi o mechanizmy rozwoju osobowości to wg Junga są dwie ważne zasady: proces indywiduacji oraz funkcja transcendentna. Dzięki nim następuje rozwój człowieka.

Proces indywiduacji, który polega na różnicowaniu rozbijaniu struktur wewnętrznych na wiele różnych funkcji i nowych struktur podczas procesu rozwoju. Funkcja trenscendentna oznacza, że człowiek musi przekroczyć to rozbicie, indywiduację integrując na wyższym poziomie, harmonizując inną jakość. Rozbicie następuje w pewnych okresach krytycznych: dzięki przekroczeniu tych okresów następuje integracja elementów rozbitych, dzięki integracji daje się szansę na spełnienie nowego rozbicia, nowej indywiduacji, dzięki nowej indywiduacji pojawi się również potrzeba scalenia tego, czyli uruchamia się funkcja transcendentna, a tym samym dyspozycja ku nowemu rozbiciu.

Na ty polega rozwój na coraz wyższe poziomy. Dzięki temu człowiek dąży ciągle do podświadomości. Dążenie to nie może być realizowane na poziomie świadomości, ono często wyraża się w sposób nieświadomy poprzez sny, mity, marzenia. Bardzo istotną rzeczą dla zrozumienia rozwoju człowieka jest stosowanie prze niego mechanizmów obronnych takich jak np.:

• sublimacja, czyli przeniesienie z poziomu bardziej prymitywnego na poziom wyższy rozwojowo, jakościowo innych, (jest to przeniesienie energii z tego co bardziej prymitywne, mniej zróżnicowane, na procesy bardziej duchowe)

• wyparcie, gdy energia nie zostaje wyładowana za pośrednictwem sublimacji, ale zostaje zepchnięta do poziomu podświadomości, która zyskuje tym samym większy potencjał,

• symbolizacja, dążenie do zaspokojenia zablokowanych impulsów, popędów przez formę uznane społecznie, akceptowane kulturowo, np.: symbolizacja energii seksualnej jest taniec, w którym człowiek symbolicznie wyładowuje energię seksualną, (rozwój cywilizacji polega na tym, że uczy ona coraz wyższych form wykładania energii prymitywnej).

Centrum osobowości stanowi ego, czyli to czego jestem świadomy. W wyniku rozwoju, ego musi wchodzić w pewne pola, które są poza polem świadomości, w energię osobistej podświadomości i energie płynącą z podświadomości zbiorowej. Człowiek, który osiąga pełnię dojrzałości, to ten, który przemieści swoje centrum z poziomu ego na poziom self . Self –to realizacja siebie, dążenie do doskonałego rozkładu energii. W takim układzie energii człowiek zna swoje cienie, słabości i jest wobec siebie pokorny, szuka miłosierdzia i zna więzi łączące go z całą ludzkością – wie, że jest jednym z jej elementów.