Podział liczebników

Liczebniki to klasa wyrazów, których łączy jedynie to, że wyrażają jakąś ilość (określoną lub nieokreśloną). Swoją budową i składnią zbliżają się do rzeczowników, przymiotników lub przysłówków, mogą też mieć cechy sobie tylko właściwe.

Wyróżniamy szereg klas liczebników:

• liczebniki główne oznaczające całkowitą ilość przedmiotów, np. jeden, dwa, pięć, tysiąc,

• liczebniki ułamkowe oznaczające niecałkowitą ilość, np. pół, półtora, ćwierć, dwie trzecie,

• liczebniki wielokrotne i mnożne (często łączone w jedną klasę) oznaczające ilość części składowych lub powtórzeń, np. dwukrotny, podwójny,

• liczebniki wielorakie oznaczające liczbę odmian, w jakich ukazują się przedmioty, np. dwojaki, siedmioraki,

• liczebniki porządkowe wyrażają kolejność przedmiotów, np. drugi.

Oprócz wyżej wymienionych zalicza się jeszcze do liczebników (lub traktuje się jako wyrazy do nich zbliżone):

• liczebniki przysłówkowe określane także jako przysłówki liczebnikowe, tworzone od liczebników głównych, np. po pięć, ułamkowych, np. po połowie, wielokrotnych, np. dwukrotnie; dwakroć; (jeden) raz, dwa razy, mnożnych, np. pojedynczo, wielorakich, np. dwojako, porządkowych, np. po drugie; po raz drugi; część z nich to właściwie skostniałe wyrażenia złożone z dwóch lub większej liczby wyrazów; liczebniki przysłówkowe główne i ułamkowe (po dwa, po pół) określa się też jako podziałowe (dystrybutywne);

• liczebniki zbiorowe (zob. niżej), np. dwoje, pięcioro;

• rzeczowniki odliczebnikowe (zbiorowe) o podobnym zastosowaniu jak liczebniki zbiorowe, np. dwójka, piątka;

• liczebniki zaimkowe (określane także jako zaimki liczebne) nieokreślone, podające przybliżoną liczbę przedmiotów; są wśród nich liczebnikigłówne, np. kilkanaście, wiele, ileś, ile bądź, ilekolwiek, po kilkaset, wielokrotne, np. wielokrotny, kilkakrotnie, ilekroć, wiele razy, wielorakie, np.wieloraki, porządkowe, np. kilkusetny;

• zaimki liczebne wskazujące, np. tyle, tylokrotny, wszystek, każdy, pytające i względne, np. ile, ilokrotny, przeczące: żaden.

Dodać tu można, że polskie słowotwórstwo pozwala urabiać rzeczowniki i przymiotniki od różnych klas liczebników. Przykładami niech będą pojęcia oderwane dwoistość, wtórność, wielokrotność, a także konkretne: trojaczki, pięcioraczki, nastolatek, nastoletni. Wyrazów tych nie będziemy tu rozpatrywać.

Liczebniki zbiorowe, stanowiące (biorąc pod uwagę ich znaczenie) specjalną podklasę liczebników głównych, występują w języku polskim w połączeniu:

1. z policzalnymi rzeczownikami występującymi tylko w liczbie mnogiej (pluralia tantum), np. drzwi – dwoje drzwi,

2. z nazwami istot młodych w rodzaju nijakim przybierającymi rozszerzenie tematu ~ęt~, np. kurczę – czworo kurcząt, także z rzeczownikiemdziecko: troje dzieci,

3. z nazwami przedmiotów występujących zwykle w parach, np. oko – dwoje oczu,

4. z rzeczownikami oznaczającymi istoty obu płci, np. dwoje rodzeństwa, ich troje, czworo państwa,

5. czasem z nazwami zbiorów osób, zwierząt, przedmiotów ściśle połączonych ze sobą, np. czworo braci,

6. z innymi rzeczownikami w utartych wyrażeniach, np. dziesięcioro przykazań Bożych.

Liczebniki zbiorowe są bezwzględnie wymagane przy niektórych rzeczownikach, w innych przypadkach pomagają precyzować pewne sformułowania. Np. dwóch uczniów to zawsze dwóch chłopców, podczas gdy dwoje uczniów to chłopiec i dziewczyna (choć niekoniecznie). Jeżeli rzeczownik występujący tylko w liczbie mnogiej oznacza rzecz złożoną z dwóch elementów, można użyć liczebnika zbiorowego, np. troje okularów, lecz częściej stosuje się konstrukcję z wyrazem para, np. trzy pary okularów. Specjalne znaczenie mają także wyrażenia przysłówkowe typu we dwoje.

Dawniej liczebniki zbiorowe używane były często, obecnie używa się ich głównie w języku książkowym, ewentualnie w sytuacjach, gdzie nie można użyć innych form liczebnika. Ponieważ, jak wspomniano, pewnych rzeczowników nie da się policzyć inaczej, jak tylko używając liczebników zbiorowych, rzeczowniki takie zastępuje się innymi formacjami lub liczy w specjalny sposób. I tak, zanika w języku polskim klasa rzeczowników nijakich z przyrostkiem ~ęt~. Należący tu niegdyś rzeczownik książę ma dziś rodzaj męskoosobowy, stąd mówimy dwaj książęta lub dwóch książąt w miejsce dawnego dwoje książąt. Rzeczownik zwierzę nie oznacza już istoty młodej, stąd powiemy siedem zwierząt, choć jeszcze do niedawna za poprawne uchodziło jedynie siedmioro zwierząt (taką właśnie formę wciąż uznaje się za wzorcową w wydawnictwach poprawnościowych). Zamiastdziewczę mówi się dziewczyna, zamiast kurczę – kurczak. Te zastępcze wyrazy daje się już policzyć „normalnie”: dwie dziewczyny, dwa kurczaki. Zastąpienie dawnego dziecię przez dziecko nie rozwiązało problemu, gdyż obydwa wymagają liczebnika zbiorowego: dwoje dzieciąt, dwoje dzieci (formadzieciak jest dziś ciągle silnie zabarwiona i nie jest równoznaczna z dziecko). Opisując podzbiór pewnej grupy nie używamy liczebników zbiorowych, np. dwie z dziewcząt (dwie samo z siebie stanowi tu podmiot bez jakiegokolwiek rzeczownika, przecież dziewczę jest rodzaju nijakiego, a nie żeńskiego!), trzy spośród piskląt. Uzależnienie rzeczownika dziecko od liczebnika zbiorowego jest jednak tak silne, że nawet w takim kontekście powiemy troje z dzieci.

Dziś do liczenia dzieci używa się najczęściej specjalnych rzeczowników odliczebnikowych: dwójka dzieci. Poza tym użyciem rzeczowniki takie oznaczają skróty myślowe, np. dwójka to nazwa cyfry 2, tramwaju lub autobusu linii 2, karty lub liczby oczek w grze, oceny w szkole („dopuszczający”). Czasem rzeczowniki odliczebnikowe mogą oznaczać zbiory osób, zwierząt, przedmiotów ściśle połączonych ze sobą, jak czwórka koni. Tak jak liczebniki zbiorowe, tworzą wyrażenia przysłówkowe, np. robili to we dwójkę.

Tworzenie liczebników głównych

Liczebniki główne dzielą się na jednowyrazowe (proste) i wielowyrazowe (złożone). Wśród prostych wyróżnić można:

• podstawowe (pierwotne), niewyprowadzalne od innych liczebników, np. jeden, oba, sto, milion;

• pochodne, np. dwanaście, trzydzieści, czterysta, miliard.

Do liczebników podstawowych zaliczamy:

• liczebniki 0–9: zero, jeden, dwa, trzy, cztery, pięć, sześć, siedem, osiem, dziewięć,

• liczebnik oba,

• potęgi (pierwsza, druga i trzecia) liczby 10: dziesięć, sto, tysiąc,

• potęgi liczby milion: milion, bilion, trylion (ew. dalsze),

• liczebniki zaimkowe główne: kilka, parę, wiele (kilka i parę są synonimami, przy czym parę jest bardziej potoczne), do grupy tej zbliżają się też liczebniki zaimkowe pytająco-względny ile i wskazujący tyle.

Te ostatnie są podstawowe, o ile rozpatruje się je tylko na gruncie języka polskiego, gdyż pochodzą od liczebników łacińskich znaczących raz, dwa razy, trzy razy. Stąd po polsku bilion to liczba mająca dwa razy tyle zer co milion, bo dwanaście, a nie dziewięć jak amerykański billion (czyli polskimiliard). Trzeba o tym bezwzględnie pamiętać w dobie ekspansji kultury amerykańskiej.

Liczebniki główne posiadają zwykle różne formy dla poszczególnych rodzajów gramatycznych. Oto szczegółowe zasady odnoszące się do liczebników podstawowych:

• Liczebniki podstawowe zero, tysiąc, milion, bilion mają jedną formę dla wszystkich rodzajów. Są one jednocześnie rzeczownikami odliczebnikowymi, mają więc normalną rzeczownikową odmianę (w tym formy liczby mnogiej). Wyraz zero jest rodzaju nijakiego i odmienia sięjak inne podobne mu rzeczowniki. Pozostałe są rodzaju męskiego (męsko-nieżywotnego), tysiąc odmienia się jak miesiąc, milion jak bat.

• Liczebnik jeden zachowuje się w odmianie jak przymiotnik (w tzw. formie krótkiej, stąd „nienormalne” końcówki mianownika rodzaju męskiego i nijakiego, por. młody), tj. ma osobne formy mianownika liczby pojedynczej – rodzaju męskiego (np. jeden człowiek), nijakiego (np. jedno dziecko) i żeńskiego (np. jedna tablica), a także liczby mnogiej (używanej z rzeczownikami bez liczby pojedynczej) – rodzaju męskoosobowego (np. jedni państwo) i niemęskoosobowego (np. jedne drzwi).

• Liczebniki dwa i oba mają specjalne formy dla rodzaju męskoosobowego (dwaj, dwóch; obaj, obu) i żeńskiego (dwie; obie). Formy słownikowe (dwa; oba) używane są z rodzajem męskożywotnym, męskonieżywotnym i nijakim. W odmianie zjawiają się formy z nietypowymi końcówkami (dwu, dwoma), resztki dawnej liczby podwójnej. W narzędniku zamiast żeńskiej formy z dwiema paniami jest możliwe również (choć rzadsze) z dwoma paniami.

• Pozostałe liczebniki podstawowe dysponują odrębną formą dla rodzaju męskoosobowego (np. trzej, trzech) i formą słownikową (np. trzy) używaną z pozostałymi rodzajami. W odmianie trzy i cztery występują formy analogiczne jak w odmianie dwa, np. trzema.

• Począwszy od pięć odmiana jest uproszczona, występują tylko trzy różne formy, to samo dotyczy liczebników zaimkowych kilka, parę (o tym samym znaczeniu) oraz wiele, ile, tyle. Postać dopełniacza, celownika i miejscownika ma końcówkę ~u i jest równa mianownikowi i biernikowi formy męskoosobowej (np. pięciu, stu, kilku, paru, wielu, ilu, tylu).

• W narzędniku formy typu z pięciu panami są możliwe, lecz mniej wyraziste niż z pięcioma panami i dlatego rzadsze. Wyjątkiem jest forma narzędnika stu, częstsza niż stoma.

• Wyłącznie form narzędnika setek z końcówką ~u używa się w liczebnikach wielowyrazowych przed innym liczebnikiem (ze stu/stoma mężczyznami, ale tylko ze stu pięcioma mężczyznami).

• Wyłącznie form narzędnika z końcówką ~oma używa się, gdy brak rzeczownika (np. z sześcioma nie wygrasz).

Do liczebników pochodnych zaliczamy:

• liczebnik obydwa używany obok równoznacznego oba,

• liczebniki 11–19,

• liczebniki oznaczające pełne dziesiątki: 20, 30, …, 90,

• liczebniki oznaczające pełne setki: 200, 300, …, 900,

• liczebnik miliard czyli tysiąc milionów (ew. biliard i dalsze),

• pochodny liczebnik zaimkowy ileś.

Liczebnik obydwa jest z pochodzenia zrostem i składa się z części nieodmiennej oby- oraz odmiennej -dwa (w jego odmianie występują formyobydwaj, obydwa, obydwie, obydwóch, obydwu, obydwóm, obydwom, obydwoma, obydwiema).

Liczebnik obydwa zastąpił dawniejsze formy z odmiennymi oboma członami: obadwa, obiedwie, obudwu, dziś już niepoprawne, choć o bardzo starym rodowodzie (być może wywodzące się z czasów bałtosłowiańskiej wspólnoty językowej).

Liczebniki 11–19 są tworzone od liczebników 1–9 przez dodanie ~naście: dwanaście, trzynaście, siedemnaście, osiemnaście. Istnieją też nieokreślone kilkanaście i synonimiczne paręnaście. W piętnaście i dziewiętnaście następuje stwardnienie końcowego ~ć (por. pięć, dziewięć) oraz nienotowane w ortografii uproszczenie ę > e: poprawna wymowa to [pietnaśće, dźewietnaśće], także [parenaśće]; wymawianie tutaj ę jest hiperpoprawne, a więc błędne. Inne uproszczenia mają jedenaście, czternaście, szesnaście (por. jeden, cztery, sześć).

Forma męskoosobowa przybiera element ~nastu: trzynastu, szesnastu, osiemnastu. Poza tym w odmianie występuje jeszcze tylko jedna odrębna forma narzędnika zakończona na ~nastoma (używana częściej od formy na ~nastu). W liczebniku 12 zachodzi zmiana postaci pierwszego elementu: dwanaście, ale dwunastu, dwunastoma. Podobnie kilkanaście, ale kilkunastu, kilkunastoma, paręnaście, ale parunastu, parunastoma.

Liczebniki oznaczające pełne dziesiątki są tworzone od liczebników 2–9, przy czym:

• 20 zawiera człon ~dzieścia: dwadzieścia, forma męskoosobowa brzmi dwudziestu, częstsza forma oboczna narzędnika – dwudziestoma (ze zmianą dwa : dwu);

• 30, 40 zawierają człon ~dzieści: trzydzieści, czterdzieści, ich formy męskoosobowe to trzydziestu, czterdziestu, częstsza forma oboczna narzędnika brzmi trzydziestoma, czterdziestoma;

• 50–90 zawierają człon ~dziesiąt: pięćdziesiąt, sześćdziesiąt, siedemdziesiąt, osiemdziesiąt, dziewięćdziesiąt, istnieją także kilkadziesiąt, parędziesiąt(wymowa [paredźeśont]); ich formy męskoosobowe mają ~dziesięciu, oboczna forma narzędnika – ~dziesięcioma; zauważ zwykłe obocznościkilkadziesiąt : kilkudziesięciu, kilkudziesięcioma oraz parędziesiąt : parudziesięciu, parudziesięcioma.

Również i tu zachodzi uproszczenie – por. cztery, ale czterdzieści. Obowiązuje też uproszczona wymowa z zanikiem ć: [pieńdźeśont, szeźdźeśont, dźewieńdźeśont], czego nie notuje ortografia. W szybkiej i bardzo niestarannej mowie słychać ponadto [dwaiśća, szeiśont] lub [dwajśća, szejśont] – formy takie są jednak niedopuszczalne w wymowie standardowej.

Liczebniki 11–19 i 20–90 są z pochodzenia zrostami, w których zachowały się archaiczne formy odmiany liczebnika dziesięć. I tak, jedenaście to uproszczone jeszcze w średniowieczu jeden na dziesięcie. Formy takie zawierają dawny miejscownik liczby pojedynczej z końcówką ~e. Chcąc oddać dosłowne znaczenie tej formy dziś powiedzielibyśmy jeden ponad dziesięciu. Dwadzieścia zawiera mianownik liczby podwójnej dzieścia; formę tę przetłumaczylibyśmy więc na język dzisiejszy jako dwie dziesiątki. Trzydzieści i czterdzieści zawierają stary mianownik liczby mnogiej dzieści. Wreszciepięćdziesiąt i następne utworzono zgodnie z regułami słowiańskiej składni łącząc liczebnik 5–9 z dopełniaczem liczby mnogiej dziesiąt (dziś dosłowniepięć dziesiątek).

Podobnie zbudowane są liczebniki oznaczające pełne setki – tu również zachowały się odpowiednie stare formy odmiany liczebnika sto. W wyrazie dwieście mamy zachowaną formę mianownika liczby podwójnej rodzaju nijakiego z końcówką ~e, trzysta i czterysta zawierają mianownik liczby mnogiej (dziś trzy setki, cztery setki). Formy męskoosobowe brzmią dwustu, trzystu, czterystu. Odrębne formy narzędnika dwustoma, trzystoma, czterystoma są rzadko używane, nie spotyka się ich w ogóle w liczebnikach wielowyrazowych.

Ciekawie przedstawia się odmiana liczebników 500–900, gdyż zmianom ulega tylko pierwsza część, np. pięćset – pięciuset. To samo dotyczy liczebników kilkaset, paręset (istnieje też stylizowane wieleset). Obok formy słownikowej istnieje jeszcze tylko forma na ~uset, w narzędniku nie ma specjalnych form obocznych. Część nieodmienną set stanowi stary dopełniacz liczby mnogiej liczebnika sto. W wymowie (ale nie ortografii) zachodzą dość duże uproszczenia w wyrazach [pieńcet, szejset, dźewieńcet].

Od milion, bilion, …, przez zamianę ~on na ~ard można utworzyć liczebniki o znaczeniu tysiąc milionów, tysiąc bilionów, … Powszechnie używany jest jedynie miliard, z innych, bardziej „astronomicznych”, sporadycznie trafiają się biliard i tryliard. Liczebniki takie mają odmianę analogiczną jak rzeczownik bat. Z oczywistych powodów (wielkość!) nie każdy musi rozumieć znaczenie tych liczebników.

Liczebniki zaimkowe nieokreślone ileś, ilekolwiek są utworzone od ile sposobem zwykłym dla zaimków nieokreślonych (por. ktoś, gdzieś, kiedyś, ktokolwiek). W odmianie występuje jeszcze formy iluś, ilukolwiek, w narzędniku bardzo rzadko używa się ilomaś, ilomakolwiek. Pomimo rozdzielnej pisowni, do tej samej grupy należałoby też zaliczyć rzadsze ile bądź, synonimiczne ilekolwiek.

Liczebniki wielowyrazowe to proste zestawienia liczebników połączonych bez pomocy innych wyrazów: dwadzieścia dwa (22), sto piętnaście(115), dziewięćset siedemdziesiąt osiem (978), tysiąc pięćset dwadzieścia trzy (1523). Użycie spójnika i jest błędem, z wyjątkiem utartego wyrażeniabaśnie z tysiąca i jednej nocy. Używa się także połączeń z liczebnikiem nieokreślonym na ostatnim miejscu, np. dwadzieścia kilka, sto pięćdziesiąt parę.

Liczebniki tysiąc, milion i następne same dają się liczyć z użyciem mnożnej tak jak zwykłe rzeczowniki, z zachowaniem zasad składni:

• konstrukcja z mianownikiem l.mn. typu dwa tysiące (2000), pięćdziesiąt trzy miliardy (53 * 10⁹), sto cztery miliony (104 * 10⁶) występuje przy mnożnych zakończonych na 2, 3, 4 z wyjątkiem zakończonych na 12, 13, 14;

• konstrukcja z dopełniaczem l.mn. obowiązuje we wszystkich pozostałych wypadkach, np. pięć tysięcy (5000), dwanaście milionów (12 * 10⁶),dwadzieścia tysięcy (20 000 = 20 * 10³), trzydzieści jeden miliardów (31 * 10⁹), sto dwanaście miliardów pięćset jeden milionów tysiąc osiemset dziewięćdziesiąt dwa (112 501 001 892).

Przy dużych liczebnikach normalnie nie używa się mnożnej jeden, a więc angielskie one thousand to polskie tysiąc, a nie *jeden tysiąc, zob. też poprzedni przykład. Oczywiście nie dotyczy to liczebników typu sto jeden tysięcy (101 * 10³) – uwaga na składnię (zgodną z powyżej przedstawionymi regułami)!

Odmianą liczebników wielowyrazowych rządzą następujące zasady:

• odmianie podlegają w zasadzie wszystkie człony, przy czym nie używa się form męskoosobowych dwaj, trzej, czterej ani obocznych form narzędnika setek (stoma, dwustoma, trzystoma, czterystoma), np. dwudziestu dwóch mężczyzn, brakuje stu dwudziestu siedmiu książek, pięćdziesięciu trzem osobom, ze stu piętnastoma towarzyszami, o trzystu sześćdziesięciu pięciu twarzach,

• mogą (nie muszą) pozostać nieodmienne liczebniki oznaczające setki, tysiące, miliony itd., o ile ostatnie dwa człony są odmienne, np. czterysta dziewięćdziesięciu dwom uczniom, z tysiąc sześciuset siedemdziesięcioma członkami załogi, z tysiąc sześćset siedemdziesięcioma ośmioma członkami załogi,

• zawsze odmienne są jednak mnożne wraz z określanym liczebnikiem, np. o czterech tysiącach pięciuset sześćdziesięciu siedmiu skargach,

• odmiany wymaga każdy składnik następujący po już odmienianym, np. ośmiu tysiącom siedmiuset pięćdziesięciu zebranym (nie *ośmiu tysiącomsiedemset pięćdziesięciu zebranym),

• nie podlega odmianie jeden, np. dwudziestu jeden mężczyzn, brakuje stu dwudziestu jeden książek, pięćdziesięciu jeden osobom, ze stu jeden towarzyszami, o trzystu sześćdziesięciu jeden twarzach,

• mnożne nie tworzą form męskoosobowych, np. dwa tysiące dwudziestu mężczyzn, pięć milionów sześćset tysięcy pięciuset uczniów.