Teoria kultury języka Łukasza Górnickiego
Łukasz Górnicki należy do grona najwybitniejszych przedstawicieli polskiego renesansu. Urodzony w Oświęcimiu w 1527 roku Górnicki zasłynął już swoim pierwszym dziełem, wydanym w 1566 roku „Dworzaninem polskim”, który jest spolszczeniem włoskiego utworu „Cortegiano” autorstwa Baltazara Castiglione. Po 23 latach powrócił trenem „Żal po zgonie żony Barbary” oraz przełożoną na język polski tragedią „Troas”. Kilka lat przed śmiercią (1603), w 1594 roku, we współpracy z Janem Kochanowskim oraz Janem Januszowskim stworzyli „Nowy karakter polski”, w którym zawarli rozprawki o zasadach pisowni polskiej.
Górnicki w swojej twórczości dbał o doskonałą stylizację, o piękny język odróżniający się od tego używanego na co dzień. Ta jego troska o język widoczna jest już w „Dworzaninie polskim”. Na to, co dziś nazywamy teorią kultury języka Łukasza Górnickiego, składa się w pierwszej kolejności miejsce języka polskiego w historii, to skąd się on wywodzi:”(…) chocia nim dawno Polacy mówią, ale narodził się niedawno barzo z słowiańskiego. Abowiem wszystkie te języki: polski, czeski, ruski, chorwacki, bosneński, serbski, racki, bulgarski i ine, był pierwej jeden język, jako i naród jeden, słowański.
Górnicki zwraca również uwagę na różnicę między językiem mówionym i pisanym: „Nie wiem, czemuby inaksze pisanie być miało niż mowa, gdyż pisanie nic inego nie jest, jedno jakiś kstałt a wyobrażenie mowy, które zostaje, chociaż już człowiek wypowiedział, jakoby wizerunkiem tego co się rzekło”. Jak sam podkreśla, pisanie jest na kształt mowy. Autor, który wygłasza swoje poglądy za pośrednictwem pana Kryskiego uważa też, że kształt języka i jego funkcjonowanie nie zależy od samego języka ale od narodu – jego kultury i świadomości „gdyż język nasz jest nie prawie doskonały.” Proces poszerzania zasobu leksykalnego autor „Dworzanina polskiego” widzi w trzech czynnikach:
Tworzenie neologizmów na gruncie polskiego systemu słowotwórczego
Ożywianie archaizmów
Zapożyczenia
Te ostatnie dopuszcza tylko wtedy, kiedy brak leksemów w naszym języku, jednakże dopuszcza tylko łacińskie i niemieckie, jako najbardziej zrozumiałe – „kiedy dworzaninowi polskich słów nie stanie, dobrze uczyni, iż pożyczy z czeskiego języka rychlej niż z drugich.” Archaizmy (które Górnicki również dopuszcza) także muszą być zrozumiałe. „Lecz gdzie by dzisiejszego słowa nie było na tę rzecz, którą dworzanin opisać chciał, nie telko mie nie obrazi starożytne słowo, ale je wolę niż cudzoziemskie”.
Górnicki oprócz zachwalania, poddaje krytyce zachowania użytkowników języka. Mianowicie metodę językową i snobizm, a zwłaszcza makaronizowanie.
„Widzę być ten obyczaj, iż niektórzy naszy, chcąc pokazać, iż wiele umieją, więc z nimi co raz na plac, a w tym i ono swoje głupie wydwarzanie pokazują, i drudzy ich nie rozumieją.”
Jak pokazuje ten cytat, Polacy w XVI wieku dążyli w jakiś sposób do polskości (świadczy o tym fakt, że w tym okresie kształtuje się polski język literacki) ale w dużym stopniu sięgali do kultury i zwyczajów obcych, co miało bezpośredni wpływ na wygląd języka narodowego.