Wykład 4. Doświadczenie niepełnosprawności w aspekcie fizycznym, psychicznym i społecznym

Modele niepełnosprawności

Slajd 2

Współczesny społeczny model niepełnosprawności odchodzi od tradycyjnego rozumienia niepełnosprawności jako osobistego problemu pojedyńczego człowieka. Nie zaprzecza on konieczności indywidualnego i podmiotowego traktowania każdej niepełnosprawnej jednostki i podejmowania działań rehabilitacyjnych, wspierających ją w likwidowaniu skutków uszkodzenia i dążenia do jak najpełniejszego wykorzystania jej życiowych możliwości. Osadza jednak te działania w realiach otoczenia społecznego, w której przyszło osobie niepełnosprawnej żyć i funkcjonować. Niepełnosprawność traktowana jest więc obecnie w dwóch wymiarach – indywidualnym i społecznym, jako problem dotykający szerokie wspólnoty ludzi, przy czym zdecydowanie silniejszy akcent kładzie się na wymiar społeczny, w którym podkreśla się równość praw osób niepełnosprawnych do satysfakcjonującego życia w społeczeństwie.

Medyczny i społeczny model niepełnosprawności

	MODEL MEDYCZNY	MODEL SPOŁECZNY
Gdzie tkwią przyczyny problemów?	w człowieku	w społeczeństwie
Niepełnosprawność - czyj to problem ?	osobisty jednostki	całego społeczeństwa
Co należy robić ?	przystosować osobę niepełnosprawną do społeczeństwa	likwidować bariery
Jakie prawa ma osoba niepełnosprawna?	ograniczone	równouprawnienie

Psychospołeczne skutki niepełnosprawności

Slajd 3

ICI DH – 2 – klasyfikacji uszkodzeń, aktywności i uczestnictwa wyróżnia się 6 sfer życia które mogą być upośledzone na skutek niepełnosprawności:

- orientacja w otoczeniu obejmująca również zdobywanie i wymianę informacji, oraz zdobywanie wiedzy

- czynności życia rodzinnego i niezdolność ich wykonywania

- poruszanie się w przestrzeni

- praca zawodowa

- integracja społeczna – uczestnictwo w życiu społecznym

- niezależność ekonomiczna

Slajd 4

Skutki bezpośrednie

Ograniczenie, całkowita utrata lub stały brak fizycznej czy psychicznej sprawności pociąga za sobą określone skutki dla osoby nimi dotkniętej. S. Kowalik (1999) proponuje traktowanie dysfunkcjonalności organizmu jako pewnej predyspozycji, wywołującej powstawanie sytuacji problemowych w życiu osoby niepełnosprawnej. Charakter dysfunkcjonalności organizmu często determinuje rodzaj sytuacji problemowych, w jakich znajduje się człowiek niepełnosprawny. Dla osób z dysfunkcją narządu ruchu będą to więc z pewnością trudności w samoobsłudze, konieczność ograniczenia wysiłku fizycznego, ograniczone możliwości podjęcia pracy, problemy związane z pokonywaniem barier architektonicznych w swoim otoczeniu. Osoby niewidome staną przed problemem orientacji w przestrzeni, ograniczoną możliwością zdobywania informacji, trudnościami w czynnościach codziennej samoobsługi i nawiązywaniu kontaktów społecznych. Osób niesłyszących dotyczą również trudności w komunikowaniu się, nawiązywaniu kontaktów oraz ograniczenie kanałów dopływu informacji. Jednostki upośledzone umysłowo spotykają się ze społecznym odrzuceniem, niepowodzeniami w wykonywaniu niektórych zadań, trudnościami w komunikowaniu się.

Poza trudnościami specyficznymi, dotyczącymi obecności określonych dysfunkcji organizmu, istnieje wiele problemów, które wydają się być wspólne dla większości niepełnosprawnych. Jednym z nich jest brak treningu interpersonalnego w dzieciństwie, będący przyczyną trudności w komunikacji społecznej w wieku starszym, a wynikający głównie z segregacyjnego lub indywidualnego trybu nauczania (F. Gamulczak, 1977). Innym przykładem sytuacji problemowych, z jakimi spotykają się często niepełnosprawni, jest możliwość zdobycia i wykonywania zawodu, zgodnie ze swoimi aspiracjami, możliwościami i uzdolnieniami. Realne możliwości zdobycia zawodu często uzależnione są bowiem od technicznych możliwości dostępu do nauki i miejsca pracy, a więc wymagają zniesienia barier architektonicznych i komunikacyjnych. W wielu wypadkach dysfunkcji podstawowym problemem jest odczuwanie bólu przez osoby niepełnosprawne, zarówno bólu ostrego, będącego efektem niedawno doznanego urazu czy amputacji, jak i bólu chronicznego, dotyczącego osób z chorobami przewlekłymi. Niemałym problemem jest też ból psychogenny, dotyczący osób cierpiących na wszelkiego rodzaju nerwice (R.A. Sternbach, 1986) lub też bóle fantomowe u osób, które nagle utraciły jakąś część ciała (S. Fisher, S.E. Cleveland, 1958).

Slajd 5

Skutki psychiczne

Przyczyną niepełnosprawności zawsze jest uszkodzenie organizmu, jednak prawie nigdy nie ogranicza się ona do defektu biologicznego. Pośredni skutek uszkodzenia organizmu S. Kowalik (1999) określa mianem „niepełnosprawności psychicznej i społecznej”.

Człowiek różnie odczuwa swoje upośledzenie, w zależności od tego, jakie miejsce w systemie przyjętych przez niego wartości zajmowało to, co utracił wskutek urazu lub choroby oraz jak odbierają je inni ludzie. Pod wpływem choroby, doświadczeń związanych z kontaktami interpersonalnymi i żywionych wobec sobie samego uczuć powstaje obraz siebie osoby niepełnosprawnej. Obraz samego siebie odgrywa wielką rolę w przeżyciach psychospołecznych i u większości ludzi jest głównym czynnikiem, regulującym postępowanie. Jednak nie tylko wywiera on wpływ na zachowanie, ale też w nim samym zachodzą zmiany na skutek zachowań człowieka, zmierzających do zaspokojenia potrzeb psychicznych. Naciski silnych potrzeb psychicznych, ale też naciski społeczne mogą wpływać na zmianę struktury obrazu samego siebie (J.Bielecki, 1986).

Slajd 6

Obraz siebie jest „częścią doświadczenia danego człowieka w jego stosunkach interpersonalnych z otaczającym go środowiskiem” (J.Bielecki, 1986). Kształtuje się on w wyniku postrzegania bodźców, płynących z własnego ciała, reakcji innych ludzi na własną osobę, etykietek, jakie nadają człowiekowi inni ludzie w różnych sytuacjach społecznych. Z tych źródeł informacji o sobie powstaje obraz własnych potrzeb, właściwości ciała, sprawności (S.Siek, 1984). Inni ludzie wywierają wpływ na strukturę pojęcia o sobie przez swoje zachowanie, wyrażane przekonania, oceny i oczekiwania w stosunku do jednostki.

Zręby obrazu siebie kształtują się od najwcześniejszego dzieciństwa, co ma szczególne znaczenie w przypadku osoby niepełnosprawnej od urodzenia bądź od wczesnego okresu dzieciństwa. Podstawową bowiem grupą, w której kształtuje się obraz samego siebie jest rodzina, będąca często bardzo długo jedynym układem odniesienia niepełnosprawnego dziecka. W rodzinie ocenia się dziecko za każde zachowanie, stawiane są mu wymagania dostosowania się do oczekiwań innych ludzi (J.Bielecki, 1986). Dziecko bardzo szybko uczy się interpretować sygnały, dotyczące jego własnej osoby – jeśli nie dostrzega w nich akceptacji, utwierdza się w przekonaniu, że na nią nie zasługuje. W ten sposób buduje zaniżone poczucie własnej wartości, tym bardziej, że ograniczony zakres kontaktów społecznych uniemożliwia weryfikację tych ocen.

W późniejszym okresie dzieciństwa dziecko rozszerza zakres swych kontaktów na środowisko rówieśnicze. Jeśli środowisko to również przejawia postawy negatywne, jeśli dziecko jest ignorowane bądź wyśmiewane, staje się to źródłem kolejnych negatywnych przeżyć. Dziecko z jednej strony odczuwa silne pragnienie kontaktów, zaś z drugiej – odczuwa lęk przed rówieśnikami, co staje się przyczyną wewnętrznego konfliktu. W efekcie dziecko zamyka się w sobie, formuje się negatywny obraz własnej osoby, przekonanie o braku atrakcyjności, czego skutkiem jest powstanie trwałego uczucia odrzucenia, nieprawidłowego rozwoju osobowości, poczucia krzywdy i nieufności wobec ludzi (S.Baley, 1960).

Jeśli jednostka znajdzie się w sytuacji dramatycznej, możliwa jest u niej nagła zmiana obrazu samego siebie (J.Bielecki, 1986). Osoba, która utraciła sprawność w wieku późniejszym musi zdać sobie sprawę, że w pewnych odcinkach życia ma obecnie nieco inne możliwości. Poza koniecznością dostosowania się do nowej sytuacji mniejszej sprawności fizycznej, u osoby takiej zachodzi również niezgodność dotychczasowego obrazu siebie – w sensie fizycznym, psychicznym i społecznym – z zaistniałym stanem rzeczy. Człowiek niepełnosprawny staje przed zadaniem zintegrowania zniekształconego obrazu ciała z wieloaspektowym pojęciem własnego „ja” (J.Zabłocki, 1997).

W obrazie siebie podstawowe znaczenie ma pojęcie schematu własnego ciała, rozumianego jako „umysłowa reprezentacja własnego organizmu, dzięki której jednostka zdaje sobie sprawę ze stanu ciała oraz może się nim posługiwać” (S. Kowalik,1999, s. 61). W przypadku dysfunkcji może dojść do zaburzeń w posługiwaniu się schematem ciała przez jednostkę, przy czym znaczenie ma nie tyle obiektywne uszkodzenie, ile trudności w sterowaniu ruchami własnego ciała. W związku z tym jednym z ważniejszych problemów, przed jakim staje osoba z uszkodzeniem będzie stworzenie nowej reprezentacji własnego ciała.

Uświadomienie sobie przez osobę niepełnosprawną własnej dysfunkcjonalności wiąże się z przeżywaniem przez jednostkę bardzo silnych emocji, będących mieszaniną lęku, gniewu, smutku i wstydu. Osoby niepełnosprawne stają przed wewnętrznym konfliktem : jednocześnie kochają swoje ciało, z drugiej strony nienawidzą go ze względu na występujące uszkodzenie. Dla psychoanalityków odkrycie uszkodzenia własnego ciała jest dla jednostki równoznaczne z doświadczeniem ciężkiej traumy psychicznej (J.Krupnick, 1984). Uszkodzenie ciała może wywołać poczucie zagrożenia własnej podmiotowości, poczucie niepełnowartościowości, przeżywanie swojego nowego stanu jako wstydu. Defekt nabiera charakteru rany symbolicznej a osoby z uszkodzeniem ciała niszczą je jeszcze bardziej w swojej wyobraźni (B.Bettelheim, 1989). Często ta agresja wobec własnego ciała przybiera formę rzeczywistą i wyraża się w próbach samobójczych.

Slajd 6

Postawy wobec własnej niepełnosprawności

Wielu autorów w literaturze tematu podkreśla znaczenie akceptacji własnej dysfunkcjonalności dla prawidłowego rozwoju osobowości osoby niepełnosprawnej. A. Hulek (1969, s. 86) pisze : “Inwalida musi nauczyć się żyć nie tyle z inwalidztwem, co w sytuacji akceptacji swojego inwalidztwa”. Akceptacja niepełn. nie może oznaczać przedkładania własnego stanu nad inny, ani też nie może oznaczać poddania się temu, co nieuniknione. Oznaczałoby to nadmierną pokorę i zgodę na los, a jednocześnie przyjęcie postawy rezygnacji wobec choroby czy niepełnosprawności. Niep. może być dalej uważane przez jednostkę za sytuację niewygodną i ograniczającą, ale powinna ona dążyć do poprawy tego, co jest do poprawienia i nie będzie cierpiała wstydu i maskowania swego stanu. „Akceptacja inwalidztwa to nauczyć się żyć z chorobą : przy istniejących stratach umieć uznać i zaktywizować własne wartości. Pogodzenie się z inwalidztwem często jest przejawem rezygnacji i bezsilności wobec choroby.” Moment akceptacji własnej niep. jest szczególnie istotny dla budowania poczucia własnej wartości – tworzy bowiem optymistyczną perspektywę ułożenia dalszego życia, pomimo uszkodzenia. Osoba niepełnosprawna ma poczucie straty, ale koncentruje się na tym, co jest możliwe do osiągnięcia, poszukuje nowych celów życiowych. Postawa taka może być więc rozumiana nie tyle jako akceptacja niepełnej sprawności, ale zakresu sprawności, który pomimo uszkodzenia został utrzymany (M. Chodkowska, 1993).

Wśród negatywnych postaw w stosunku do własnej dysfunkcji dominuje postawa rezygnacji. Oznacza ona akceptację inwalidztwa, ale w znaczeniu poddania się jego konsekwencjom, wyraża życiową bierność, brak motywacji do przezwyciężania konsekwencji dysfunkcji i ograniczenie zaangażowania w wyznaczanie sobie i osiąganie celów życiowych (M. Chodkowska, 1993). Postawa ta może być skutkiem działania wielu czynników. Może wynikać z niskiej samooceny, kształtującej się pod wpływem negatywnych reakcji otoczenia lub poczucia osamotnienia, braku osób, stanowiących wsparcie, co prowadzi do izolacji, poczucia lęku i zagrożenia.

Postawa rezygnacji może też być wynikiem subiektywnego poczucia krzywdy, przy czym krzywdę stanowi nie tyle sam fakt niepełnosprawności, ile społeczne reakcje na nią – odrzucenie przez bliskie osoby, izolacja społeczna, trudna sytuacja bytowa czy trudności w pracy zawodowej.

Do postaw pozytywnych zalicza się tylko te, które prowadzą do podejmowania przez osobę niepełnosprawną działań, zmierzających do poprawy własnej sprawności. Postawy te również sprzyjać maja kształtowaniu się pozytywnej samooceny, pozytywnemu spostrzeganiu własnych szans na rozwój i aktywne, twórcze życie.

5.3. Środowisko społeczne wobec osób niepełnosprawnych

Dysfunkcjonalnośc fizyczna prowadzi również do określonych skutków w sferze społecznego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej. Otoczenie osoby niepełnosprawnej oferuje jej pewien obraz „ja” – osoby słabej, chorej, całkowicie zależnej i powiązanego z tym obrazem niskiego statusu społecznego i tożsamości członka zmarginalizowanej grupy. W ludziach niepełnosprawnych budzi się wtedy poczucie wyizolowania społecznego, braku kontroli nad otoczeniem i własnym życiem, zanik motywacji do działania, postawa bierno – roszczeniowa, tendencja do ograniczania własnej aktywności do poziomu zaspokajania podstawowych potrzeb (A. Ostrowska, J. Sikorska, 1996).

A. Hulek (1986, s.10) wyraża przekonanie, że :

„Nie stwierdza się (poza skrajnymi przypadkami) korelacji między rodzajem i stopniem upośledzenia a:

• cechami osobowościowymi ludzi niepełnosprawnych

• zdolnością ich adaptacji w różnych sytuacjach życiowych

• zdolnością do pracy (oczywiście po odpowiednim przygotowaniu i we właściwych warunkach.”

Slajd 7

19. Kowalik wskazuje istnienie tzw. Mocy obniżających efekty rehabilitacji – praktyki dyskryminacyjne

Dyskryminacja to takie postępowanie wobec ludzi, które charakteryzuje się:

- odmawianiem im równego traktowania lub praw, które przysługują całej zbiorowości

- brakiem merytorycznych podstaw takich działań, arbitralnością zaliczania tych osób do określonej kategorii społecznej, wobec której formułowane są uprzedzenia społeczne

Według podejścia społeczeństwa Grupy mniejszościowe charakteryzują się na przukład:

- odmiennością w wyglądzie

- odmiennością w zachowaniu

- niższym statusem społecznym

- poddawaniem się praktykom marginalizującym.

Niepełnosprawni są trzecią co do wielkości grupą podlegającą marginalizacji (po kobietach i dzieciach) Niepełnosprawni stanowią od 14,5 do 19% społeczeństwa.

Niepełnosprawni podlegają wszystkim tym czynnikom dotyczącym grup mniejszościowych – są inni w wyglądzie, w zachowaniu itd., nie są zrzeszeni w swojej grupie, wewnątrz niej, dlatego tak łatwo poddają się marginalizacji.

1. Działania dyskryminacyjne (S. Kowalik)

Od najsłabszej:

1. Dystansowanie – unikanie bliskich kontaktów, niesienia pomocy

2. Dewaluacja – upowszechnianie poglądów o negatywnych właściwościach, w postaci stereotypów:

   1. Ogólnych – odnoszące się do cech przypisywanych całej grupie niepełnosprawnych, wynikają z cech fizycznych, psychicznych, stopnia izolacji do społeczeństwa ogólnego

   2. Szczegółowych – odnoszą się do określonych grup niepełnosprawnych, upowszechnianie poglądów o negatywnych właściwościach

3. Delegitymizacja – negatywny stosunek utrwalony w przepisach prawnych, silniejszy niż stereotypy, bo utrwalone prawnie – 20 lat temu rozpoczynający pracę nauczyciel musiał dostarczyć zaświadczenie lekarskie, mi. In. Że nie posiada widocznych uszkodzeń i niepełnosprawności, osoby niepełnosprawne nie były przyjmowane na studia bo tak stanowiły przepisy

4. Segregacja – fizyczne izolowanie. Tworzone są i istnieją ośrodki, które oddzielają pełnosprawnych od niepełnosprawnych. (Segregacyjne szkoły, internaty itd.). Izolowanie jest uzasadniane ich dobrem. Faktem jest, że niektóre rodzaje i stopnie niepełnosprawności wymuszają stosowanie specjalnych form, metod nauczania, specjalnych, kosztownych pomocy (np. dzieci niewidome, niesłyszące) jednak konieczność specjalnej edukacji nie musi i nie powinna iść w parze z izolowaniem tych dzieci od ich naturalnego środowiska społecznego.

5. Eksterminacja – unicestwianie jednostek co do których praktyka ta jest stosowana. Jest to zapisane w prawie o aborcji (gwałt, zagrożenie życia, niepełnosprawność dziecka). Jest to najcięższe działanie dyskryminacyjne.

Slajd 8

Osoby niepełnosprawne żyją i rozwijają się w specyficznych warunkach. Odmienność wyglądu i sposobu funkcjonowania sprawia, że są postrzegane jako różniące się od typowych przedstawicieli zbiorowości. Postrzegane odchylenia od normy, obejmujące ograniczenia sprawności, dysfunkcje i defekty wywołują określone reakcje społeczne, które mogą się wyrażać poprzez :

1. powstawanie stereotypów na temat osób niepełnosprawnych oraz bazujące na nich uprzedzenia

2. stygmatyzowanie osób posiadających określoną cechę niezgodną z normą

3. postawy wobec tych osób ( A. Ostrowska, J. Sikorska, 1996).

Reakcje społeczne na niepełnosprawność znajdują swoje odbicie w niektórych teoriach socjologicznych. Z powodu niemożności pełnienia pewnych ról społecznych, osoby niepełnosprawne zaczęto traktować jako dewiantów, a samą niepełnosprawność jako formę dewiacji społecznej (A. Ostrowska, 1976). Traktowanie inwalidztwa jako dewiacji zapoczątkował Talcott Parsons, który w swojej pracy z 1951 r potraktował chorobę na równi z przestępczością, uzasadniając, że zarówno w jednym, jak i w drugim przypadku niemożliwe jest wypełnianie właściwych ról społecznych. Definicję dewiacji T. Parsonsa rozszerzył E. Freidson (1970), włączając do niej choroby przewlekłe i kalectwo. To ujęcie choroby i niepełnosprawności sprawiło, że osoby nimi dotknięte zaczęły być piętnowane przez sprawną część społeczeństwa. Piętnowanie to odbywa się przez stosowanie określeń o wydźwięku pejoratywnym, poprzez separację, tworzenie dystansu społecznego i eliminowanie z życia społecznego. Oczekiwania społeczne wobec niepełnosprawnych – dewiantów polegają na wymuszaniu na nich statusu chorego, z którym wiąże się pełna zależność, nieporadność, ślepe posłuszeństwo i oczekiwanie pomocy.

Stereotypy i uprzedzenia

Slajd 10

Można je opisywać jako „schematy kategorialne, których podstawową właściwością jest nadmierne uproszczenie, nasycenie wartościowaniami, nadgorliwość, czyli ukryte przekonanie o bezwyjątkowym podobieństwie wszystkich reprezentantów danej grupy i niewielka podatność na zmiany”.

Slajd 11

Stereotypy można ujmować w dwóch perspektywach, wzajemnie się uzupełniających. Z jednej strony – stereotypy funkcjonują w umyśle jednostki, z drugiej – są integralną częścią struktury społecznej. Podejście indywidualne głosi, że ludzie z biegiem czasu wytwarzają u siebie wiedzę na temat cech grup społecznych w swoim otoczeniu, a wiedza ta wpływa następnie na ich reakcje w stosunku do napotkanych przedstawicieli tych grup. W świetle tej interpretacji stereotypy są rezultatem nabywania przez jednostkę informacji poprzez bezpośrednie kontakty z członkami innych grup społecznych (S.T. Fiske, S.E. Taylor, 1991, H. Markus, R. B. Zajonc, 1985).

Modele kulturowe zakładają natomiast, że to społeczeństwo stanowi podstawę przechowywanej wiedzy. Według tej koncepcji stereotypy to zbiory informacji o grupach społecznych, rozpowszechnione wśród członków danej kultury. Istnieją one nie tylko w umysłach odbiorców, należących do danej społeczności, ale stanowią również część struktury społeczeństwa. Kulturowe podejście do stereotypów podkreśla, że procesy nabywania i utrzymywania się stereotypów zachodzą poprzez komunikacje językową, która dostarcza podstawowego mechanizmu kategoryzacji jednostek w grupy oraz podzielania stereotypów z innymi (J. A. Fishman, 1956).

E. Aronson (1999) stwierdza, że specyfika działania stereotypów polega na tym, że w zetknięciu się z osobą, objętą danym stereotypem, przywołujemy na myśl pewien zbiór specyficznych danych, które następnie kierują naszymi oczekiwaniami wobec tej osoby. Stereotypy stanowią jeden z mechanizmów upraszczających, które pozwalają człowiekowi poradzić sobie z otaczającą go rzeczywistością. Jednocześnie mogą mieć także negatywny wpływ na percepcję otoczenia, bowiem kształtują oczekiwania co do zachowania innych ludzi.

Ludzie, tworzący kategorię osób niepełnosprawnych funkcjonują w obrębie układu społecznego, jakim jest świat ludzi pełnosprawnych. Ludzie niepełnosprawni często traktowani są jako odrębna grupa. Tworzone są dla nich przedszkola, szkoły, zakłady pracy. Osoby te mają więc często ograniczone możliwości wchodzenia w interakcje społeczne z osobami zdrowymi. Brak kontaktu z osobami niepełnosprawnymi sprzyja tworzeniu ich obrazu na podstawie niepełnych informacji, często nieprawdziwych, przekazywanych w danym kręgu społecznym. Osoby pełnosprawne nie posiadają więc adekwatnego obrazu osób niepełnosprawnych. W przypadku bezpośredniego kontaktu duże trudności sprawia skategoryzowanie człowieka niepełnosprawnego. Spostrzegany jest więc on przez pryzmat obrazu człowieka zdrowego, a wynikający stąd dysonans poznawczy miedzy obrazem człowieka a spostrzeganymi brakami osoby z dysfunkcją może prowadzić do powstawania negatywnych postaw.

Stereotypy dotyczące osób niepełnosprawnych na ogół mają charakter negatywny, dlatego należy uznać je za jedną z podstawowych negatywnych reakcji społecznych na niepełnosprawność. Istnieją wyobrażenia ogólne co do całej społeczności osób niepełnosprawnych. Zawierają one w sobie takie cechy jak: słabość fizyczna, psychiczna, izolacja społeczna, lękliwość, osamotnienie, smutek, skrytość, nerwowość, skłonność do narzekania, brak pewności siebie, niesamodzielność (A. Ostrowska, 1994).

Znane są również stereotypy szczegółowe, dotyczące ludzi o poszczególnych rodzajach niepełnosprawności, np. osobom z deformacjami fizycznymi przypisuje się negatywizm i agresywność wobec otoczenia. (A. Hulek, 1974).

Wobec osób z dysfunkcjami często wysuwane są oczekiwania, dotyczące ich rezygnacji z podejmowania ról społecznych, uznawanych za wartościowe w odniesieniu do osób pełnosprawnych : na przykład spełnianie ról, związanych z życiem rodzinnym stanowi podstawę oceny społecznej danego człowieka. Zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami wypełnianie ról rodzinnych stanowi składnik stereotypu tzw. „porządnego człowieka”. Wynika to niewątpliwie z faktu wysokiej społecznej oceny wartości życia rodzinnego.

Tymczasem specyfika wyglądu i funkcjonowania osób z dysfunkcjami sprawia, że są one spostrzegane jako mniej atrakcyjne fizycznie i mniej zdolne do pełnienia ról, związanych z płcią – jak choćby roli partnera w związku małżeńskim lub roli rodzica (A. Ostrowska, J. Sikorska, 1996).

Slajd 10

Z negatywnymi stereotypami często idą w parze uprzedzenia. Uprzedzenia zaliczane są do postaw. Według E. Allporta (1979) uprzedzenie to „niekorzystne sądzenie o innych ze względu na ich przynależność do określonej kategorii społecznej”. Autor ten podkreśla również, że o ile stereotyp należy do kategorii poznawczej, o tyle w uprzedzeniu wyeksponowane są głównie aspekty emocjonalne.

Ph. Zimbardo (1998) definiuje uprzedzenie jako „zespół wyuczonych przekonań, wartości i postaw danej osoby wobec innych, który:

1. jest ukształtowany na podstawie niekompletnej informacji,

2. jest względnie niewrażliwy na sprzeczne z nim informacje,

3. w kategoryczny sposób przypisuje jednostki do pewnych klas lub grup, które (zwykle) są oceniane negatywnie.

Jest to zatem taki stan wewnętrzny czy gotowość psychiczna danej jednostki do reagowania w tendencyjny sposób na członków pewnych grup.” Przy definiowaniu uprzedzeń często podkreśla się takie elementy jak nieelastyczność, irracjonalność, nadogólnianie i niesprawiedliwość. Często osoby żywiące uprzedzenia wobec jakiejś grupy nie potrafią podać dla swojego ustosunkowania emocjonalnego żadnego powodu, dla którego miałyby posiadać taki stosunek emocjonalny. Jako ilustracja powyższych definicji posłużyć mogą wyniki badań, dotyczących świadomości społeczeństwa polskiego na temat osób niepełnosprawnych (S. Milewski, E. Czaplewska, 1999) – spośród osób, które zdecydowanie sprzeciwiały się integracji niepełnosprawnych w życiu społecznym, żadna z nich nie zetknęła się z nimi bezpośrednio.

O ile stereotypy pełnią rolę pozytywną w tym znaczeniu, że są pomocne dla funkcjonowania systemu poznawczego człowieka, o tyle istnienie uprzedzeń nie ma żadnych aspektów pozytywnych. W przypadku uprzedzeń w stosunku do osób niepełnosprawnych przejawiają się one nie tylko w posiadaniu przez jednostkę negatywnego obrazu takiej osoby, ale również w silnie negatywnych emocjach w stosunku do nich, a także w działaniu na szkodę tych osób, czyli do zachowań, określanych mianem dyskryminacji.

Slajd 12

Jeśli jakaś grupa staje się obiektem uprzedzeń i dyskryminacji, wówczas zostaje ona społecznie odizolowana, utrudnia się jej normalne kontakty społeczne, blokuje przekazywanie informacji miedzy grupami. Izolacja ta sprawia, że stereotypy i uprzedzenia pozostają nie skorygowane, a poczucie obcości danej grupy wzrasta z czasem (Ph. Zimbardo, 1998).

Slajd 13

Stygmatyzacja

Stygmatyzacja, inaczej piętnowanie, jest kolejną formą reakcji społecznych na niepełnosprawność. Stygmaty to atrybuty człowieka, uznawane w danym środowisku za naganne. Erving Goffman (1963) wymienia trzy rodzaje cech, będących podstawą uruchomienia procesu stygmatyzacji:

1. wzbudzające awersję ułomności ciała, zwłaszcza związane z deformacjami fizycznymi

2. cechy charakteru, uznawane w danej zbiorowości za wady

3. cechy określane jako „plemienne” – obca narodowość, język, przynależność religijna.

Podstawą piętnowania jest zawsze cecha, która w wyraźny sposób odróżnia daną jednostkę od innych i cecha ta jest oceniana negatywnie – potępia się ją i wytwarza dystans między osobą posiadającą daną cechę a innymi. Osoba stygmatyzowana jest izolowana społecznie, kontakty z nią ogranicza się do minimum.

W przypadku osób niepełnosprawnych istotę zjawiska stygmatyzacji stanowi irracjonalny strach ludzi, towarzyszący brakowi pewności co do własnej przyszłości, poczuciu zagrożenia, generowanym przez rodzaj piętna (np. choroba nowotworowa, amputacja powypadkowa), naruszeniu poczucia sprawiedliwości i ładu w świecie, zwłaszcza w odniesieniu do osób chorych od urodzenia (I.Katz, 1981).

Stygmat wpływa też na procesy komunikowania się, nie tyle przez piętno deformacji cielesnej, ile głównie przez zjawisko mu towarzyszące: pojawianie się u potencjalnych partnerów interakcji tendencji do zachowania dystansu lub wygaszanie motywacji do podtrzymywania kontaktu (K.Błeszyńska). Piętnowanie bywa też werbalizowane w formie określeń o charakterze pejoratywnym – np. kulas, wariat, karzeł, kuternoga i wiele innych, co dodatkowo naznacza piętnowane osoby.

Slajd 15

Jedną z cech, uruchamiających proces stygmatyzacji wobec jednostki może być fakt fizycznego uszkodzenia lub deformacji ciała, negatywnie oceniany na podstawie kryteriów estetycznych, obowiązujących w danej kulturze. Istota procesu stygmatyzacji polega na zdefiniowaniu danej osoby jako dewianta na podstawie posiadania cech, uważanych przez same jednostki lub przez społeczną widownię za inne, gorsze, dyskredytujące, co staje się podstawą do wysuwania wobec niej pewnych oczekiwań i nacisków w celu wymuszenia zachowań i sposobu myślenia, uważanego przez społeczeństwo za właściwe dla określonej kategorii ludzi. Zaetykietowana do negatywnej kategorii osoba zostaje pozbawiona społecznie prawa do pełnienia normalnych ról społecznych i stanowienia o własnym losie. Efektem procesu reakcji społecznej jest przyjęcie przez jednostkę narzuconej jej roli, internalizacja wysuwanych wobec niej społecznych oczekiwań, ograniczenie własnej autonomii, zorganizowanie życia i tożsamości wokół osi, którą jest fakt dewiacji.

Istotą procesu naznaczania społecznego jest więc redefiniowanie własnej tożsamości jednostki i przekształcanie jej zgodnie z wzorem tożsamości, która została jej przypisana przez otoczenie społeczne. Efektem wyuczenia się roli osoby niepełnosprawnej są zmiany w hierarchii celów i wartości życiowych oraz przyswojenie nowych wartości, postaw i wzorów zachowań. Dysfunkcjonalność fizyczna prowadzi więc do określonych skutków w sferze społecznego funkcjonowania osoby niepełnosprawnej – automarginalizacji - członkowie marginalizownych grup nierzadko sami akceptują istniejące niesprawiedliwe stosunki społeczne i negatywne stereotypy.

Zjawisko piętnowania, łączące się z reakcją wytwarzania dystansu, odrzucenia, a nierzadko i agresji, staje się w relacjach środowiska społecznego i osoby niepełnosprawnej jednym z mechanizmów izolacji społecznej.

Postawy społeczne wobec osób niepełnosprawnych

Slajd 16

Istnieją różne podejścia do pojęcia postawy w literaturze przedmiotu Jednym z nich jest rozumienie tego pojęcia w aspekcie emocjonalnym, nawiązujące do koncepcji postawy w znaczeniu socjologicznym. I tak na przykład dla S. Miki (1972, s. 65) postawa to „pewien względnie stały stosunek emocjonalny lub oceniający do przedmiotu, bądź dyspozycja do występowania takiego stosunku”. Inni psychologowie określają postawę jako wzór nastawienia psychicznego, który przygotowuje do określonego działania (G. W. Allport).

Slajd 17

Według E. Aronsona, T. D. Wilsona i R. M. Akerta na postawę składają się różne komponenty lub części:

1. emocjonalny komponent postawy, czyli emocje i uczucia, jakie ludzie kojarzą z obiektem postawy (reakcje emocjonalne danej osoby wobec przedmiotu postawy),

2. poznawczy komponent postawy, czyli przekonania ludzi na temat właściwości postawy (myśli i przekonania o przedmiocie postawy),

3. behawioralny komponent postawy, czyli działania ludzi wobec obiektu postawy (dające się zaobserwować zachowanie wobec przedmiotu postawy) ¹.

„Komponent poznawczy postawy jest prezentowany przez poglądy, przekonania, przypuszczenia i oczekiwania dotyczące przedmiotu postawy. Składa się na niego cała niemal wiedza posiadana o przedmiocie. Na komponent emocjonalno-motywacyjny składa się pełna gama uczuć żywionych do przedmiotu postawy. Począwszy od elementarnych, kiedy zetknięcie się z przedmiotem postawy sprawia przyjemność lub przykrość, aż po uczucia wyższe, na przykład moralne czy estetyczne. Komponent behawioralny obejmuje reakcje mimiczne, gesty, słowa i wszelkie działania podejmowane wobec przedmiotu postawy”

Możemy w zasadzie wyróżnić trzy znaki postaw:

1. dodatni, znak + (plus) – wskazuje przychylną postawę wobec jej przedmiotu,

2. zerowy, znak 0 (zero) – jest wyrazem braku zdecydowania w tym zakresie, a więc świadczy o pewnej ambiwalencji lub niespójności poszczególnych komponentów postawy,

3. ujemny, znak - (minus) – wskazuje na nieprzychylną postawę wobec jej obiektu.

Postawy wobec niepełnosprawności współokreśla wiedza o jej przyczynach, istocie i konsekwencjach, a także znaczenie, przypisywane takim wartościom jak : zdrowie, harmonia ciała, sprawność umysłowa, piękno fizyczne, itp.

Slajd 14.

Postawy społeczne wobec niepełnosprawnych mogą być:

• negatywne, stanowiące największą barierę w codziennym funkcjonowaniu, powodują uwypuklanie braków, ograniczeń i wad. Powszechna ignorancja i skrępowanie wobec osób niepełnosprawnych sprawiają, że osoby te doświadczają sytuacji obcych większości osób sprawnych;

• pozytywne, gdzie poprzez wzajemny kontakt osoby niepełnosprawne czują się akceptowane. Spostrzeganie pozytywne sprawia, że zwraca się uwagę na dodatnie cechy i możliwości osoby niepełnosprawnej

Pomiędzy tymi skrajnymi przykładami istnieje wiele innych postaw, umiejscowionych w różnych punktach continuum.

H. Larkowa zwraca uwagę na fakt, że publicznie wyrażane postawy są na ogół pozytywne, ponieważ w naszej kulturze negatywny stosunek do niepełnosprawnych uważany jest za pogwałcenie przyjętych norm współżycia społecznego i ogólnie potępiany, jednak głębsze, prywatne, niezwerbalizowane postawy są nieprzychylne lub wrogie. Teoria ambiwalencji postaw międzygrupowych stwierdza, że na stosunek do grup napiętnowanych (np. niepełnosprawnych) składają się jednocześnie awersja i współczucie.

Postawy wobec osób niepełnosprawnych obserwowane są we wszystkich rodzajach środowisk, w których osoby takie żyją – w środowisku rodzinnym, sąsiedzkim, rówieśniczym, środowisku pracy czy przypadkowych styczności. Osoby niepełnosprawne najczęściej podają przykłady zachowań otoczenia, będących wyrazem postaw negatywnych – ok. 75% osób.

Wyniki wielu badań dowodzą, że nie tyle rodzaj uszkodzenia, ile widoczność uszkodzonego ciała, cechy osobowości niepełnosprawnej jednostki a także stopień jej znajomości odgrywają ważną rolę w powstawaniu określonych postaw wobec niepełnosprawnych. W przypadku widocznego, znacznego naruszenia typowego wyglądu ciała człowieka reakcje innych ludzi na to odchylenie od standardu, mają wartość negatywną. Wpływają na unikanie widoku naruszonego ciała, co za tym idzie – unikania samej osoby.

Osoby o widocznej dysfunkcji czy oszpeceniach wyjątkowo negatywnie oceniają anonimowe, przelotne styczności, ponieważ doznają w nich wielu upokorzeń i spotykają się z postawami otoczenia, które są przez nie boleśnie odczuwane. Wzbudzają one nadmierne zainteresowanie, manifestowane natarczywym przyglądaniem się, czują. się przyczyną irytacji innych osób poprzez swoje powolne i niesprawne poruszanie się. Osoby niepełnosprawne są omijane, nie otrzymują niezbędnej pomocy, odczuwają obojętność innych osób wobec swoich ograniczeń, na przykład barier architektonicznych.

Również środowisko pracy nierzadko jest miejscem odczuwania przez niepełnosprawnych negatywnych postaw i reakcji. W tym przypadku postawy te mają częściej uzasadnienie ekonomiczne. Pojawia się ono głównie w sytuacji pracy zespołowej, kiedy na ogólny efekt zarobkowy składa się praca wszystkich członków zespołu, a choroba jednego z jej członków obniża ten efekt lub wymaga dodatkowego wysiłku ze strony osób zdrowych.

Niepełnosprawność człowieka powoduje również pewne skutki dla jego rodziny – zmianę zakresu obowiązków, odpowiedzialność za los osoby niepełnosprawnej, zmianę uczestnictwa w czynnościach życia codziennego. W obrębie rodziny często pojawiają się reakcje negatywne, wyrażające się w wycofywaniu się rodziny z dotychczasowych zadań lub ich ograniczanie, nadmierna koncentracja na zadaniach, powodująca przeciążenie obowiązkami, niezadowolenie, dezercja, niekorzystne zmiany w stanie zdrowia pozostałych członków rodziny. Również relacje między rodziną a osoba niepełnosprawną często uniemożliwiają lub utrudniają wyrównanie szans na normalne, aktywne życie.

Pozytywne relacje społeczne manifestują się głównie przez świadczenie różnego rodzaju pomocy, ogólną akceptację, wyrażanie troski i zainteresowania oraz okazywanie życzliwości. Istotne zatem jest kształtowanie pozytywnych postaw wobec osób o ograniczonej sprawności – tzw. właściwe otoczenie znacząco bowiem przyczynia się do rozwiązywania problemów osób niepełnosprawnych.

Slajd 15

Skuteczność kształtowania pozytywnych postaw wobec osób niepełnosprawnych uwarunkowana jest:

1. wytworzeniem prawidłowej koncepcji – obrazu człowieka niepełnosprawnego,

2. emocjonalnym pozytywnym wzmocnieniem obrazu człowieka niepełnosprawnego,

3. zwiększeniem wiedzy o możliwościach i potrzebach osób niepełnosprawnych, sposobach ich zaspokajania oraz sposobach zachowania się wobec tych osób,

4. usuwaniem przykrych napięć, lęku i obaw powstających w związku z percepcją uszkodzonego ciała i antycypacją trudności w kontaktach, kształtowaniem ogólnych pozytywnych postaw prospołecznych oraz tolerancji i akceptacji.

---

1. E. Aronson, T. D. Wilson, R. M. Akert, Psychologia społeczna…, dz. cyt., s. 314.↩