Śluzy i gumy roślinne

Śluzy stanowią mieszaniny różnych związków o charakterze polisacharydów. Nie posiadają właściwości klejących.

Gumy są to związki o charakterze polisacharydów, często powstają w wyniku zranienia roślin, posiadają właściwości klejące.

Śluzy i gumy można pod względem chemicznym podzielić na:

• Kwaśne, – które zawierają:

  • Kwasy: glukuronowy, galakturonowy

  • Reszty mocnych kwasów: siarczanowe, fosforanowe

  • Związki o charakterze eterów wyżej wymienionych związków

• Obojętne, – które zawierają:

  • Czyste cukry: heksozy, pentozy

  • Alkohole cukrowe

Pochodzenie śluzów:

Śluzy roślinne występują w blaszce środkowej liścia oraz w ścianie wtórnej, a także w nasionach zaraz pod skórką (epidermą) nasienną. Można je też wydobywać z treści komórkowej wodniczek (bulwy storczyków). Często, choć są wyjątki, śluzy w roślinach magazynowane są w specjalnych komórkach zwanych zbiornikami lub lakunami śluzowymi.

Grupy roślin szczególnie bogate w śluzy:

• Algae Glony – Rhodophyta Krasnorosty lub Pheophyta Brunatnice

• Fungi Grzyby

• Lichenes Porosty

• Malvaceae Ślazowate

• Linaceae Lnowate

• Plantaginaceae Babkowate np.:

  • Plantaginis lanceolata babka lancetowata

Folium plantaginis liść babki

Ze względu na brak potwierdzonego działania farmakologicznego nie weszła do kanonu roślin leczniczych, bardziej stosuje się ją w medycynie naturalnej

• Zastosowanie znalazła inna babka

Plantaginis ovata Babka jajowata

Semen plantaginis ovata nasienie babki jajowatej

Śluzy z tego nasienia stosowane są przeciw zaparciom.

• Fabaceae Bobowate np.:

  • Lupinus Łubin

  • Galaga officinalis Rutwica lekarska

  • Lens culinaris Soczewica jadalna

• Rosaceae Różowate np.:

  • Potentilla erecta Pięciornik wyniosły

Pochodzenie gum:

Gumy uzyskujemy z następujących grup roślin:

• Fabaceae Bobowate np.:

  • Gummi arabicum inaczej acaciae gummi dispersione desiceatum Guma akacjowa suszona dyspersyjnie – rozpyłowo.

Synonimy:

Gummi acaciae guma akacjowa zwana też gumą roślinną stałą

Gummi mimmosae guma mimozowata

Gummi africanum guma afrykańska

Produkt roślinny to okrągławe, kruche, twarde bryłki o matowej powierzchni lub żółto – biały proszek. Czym bardziej żółty kolor, tym więcej w nim enzymów utleniających, czyli oksydaz i peroksydaz oraz garbników i innych związków o charakterze kwaśnym pochodzących z hydrolizy kwasu arabinowego; związki te powstają w wyniku działania powietrzem atmosferycznym na wydzielinę roślinną.

Gumę arabską można też wyodrębnić z Antragalus gummifer Traganek gumodajny – powstaje Tragacantha.

Zastosowanie śluzów w lecznictwie:

1. Działanie powlekające Protectivum

2. Działanie ochronne Protectivum

3. Działanie zmiękczające Emoliens

4. Działanie miejscowe, nie mają zdolności wchłaniania się

5. Ulegają z różną szybkością procesowi trawienia enzymatycznego np. śluz z nasion lnu trawi się szczególnie wolno

Surowce zawierające śluz:

Agar

Rośliny agarodajne:

• Gelidium amansi

• Gelidium cartalagineum

• Pterocladia capillacea

• Gracilaria lichenoides

• Eucheuma muricatum

• Chondrus crispus

• Gigartyna mammilosa

Otrzymywanie agaru:

1. Zbiór plech

2. Opłukiwanie słodką wodą

3. Bielenie i suszenie na słońcu (powtarzane kilkakrotnie)

4. Wysuszone plechy gotuje się w wodzie otrzymując gęsty ciągliwy płyn

5. Zagotowanie strąca wszystkie substancje o charakterze białek

6. Formuje się bloki, które pozbawia się wody przez wymrożenie

7. Po wymrożeniu całość się dosusza i przerabia na formę gotową do sprzedaży

8. Gotowy agar nie powinien mieć zapachu, a smak powinien mieć lekko morski

W zimnej wodzie Agar pęcznieje; w wodzie o temp. 80 – 100⁰ rozpuszcza się, a schłodzony 50 – 30⁰ żeluje.

Agar używany jest w przemyśle farmaceutycznym do produkcji tabletek, różnego rodzaju otoczek, jako substancja wypełniająca, do celów bakteriologicznych, jako podłoże do hodowli szczepów bakteryjnych.

Korzeń prawoślazu Radix althaeae

Prawoślaz lekarski Althaeae officinalis

Ślazowate Malvaceae

Roślina jest uprawiana do celów farmaceutycznych. Po zbiorze korzeń jest pozbawiony kory pierwotnej i zwany korzeniem okorowanym. W celu zachowania jasnej barwy jest suszony do temp 40⁰. Surowcem wg FP są nieokorowane korzenie o grubości 2 – 3 cm.

Makroskopowo to korzenie cylindryczne lub lekko czterokanciaste barwy żółtawo – białej z licznymi śladami po korzeniach bocznych. Po przełamaniu korzeń jest pylisty z uwagi na dużą zawartość skrobi. Zapach swoisty, smak śluzowato – gorzki.

Mikroskopowo w korzeniu wyróżnia się liczne owalne lub okrągłe komórki śluzowe oraz komórki z kryształami szczawianu wapnia. Śluzy prawoślazu są o odczynie kwaśnym.

Korzeń prawoślazu jest wykorzystywany do mieszanek ziołowych, do wyrobu syropu prawoślazowego Sirupus althaeae. Przetwory stosowane są głównie, jako środki przeciwkaszlowe antitussicum, jako środek powlekający i osłaniający protectivum. Wykazano też działanie hipoglikemizujące, czyli obniżające poziom cukru w podaniu pozajelitowym.

Nasienie lnu (siemię lniane) Semen lini

Len zwyczajny Linum usitatissimum

Lnowate Linaceae

Roślina uprawna, oleista, łodyga dostarcza włókien, a nasienie dostarcza głównie oleju i śluzów.

Surowcem farmakopealnym są dojrzałe nasiona lnu zwyczajnego otrzymywane, jako produkt uboczny lnu przemysłowego.

Mikroskopowo – nasiona o kształcie jajowatym, płaskie, koloru brunatnego z drobnymi wgłębieniami, zapach słaby, po zwilżeniu smak śluzowaty. Nasiona w wodzie pęcznieją i otaczają się warstwą śluzu. Łupina nasienna złożona z kilku warstw. Śluzy rozmieszczone są pod skórką. Olej znajduje się w liścieniach zarodka. Nie zauważa się skrobi.

Cechą charakterystyczną składników nasiona lnu jest wydzielanie się, przy nieumiejętnym postępowaniu z nasionami, cyjanowodoru, który pochodzi z obecnych w nasionach lnu di glikozydów cyjanogennych zwanych linustatyną i neolinustatyną. Cyjanowodór może uwolnić się dopiero wtedy, gdy nasiona będą roztarte i namoczone. Surowiec zawierać może jeszcze inne glikozydy o właściwościach toksycznych, które znajdują się w niedojrzałych nasionach, zaliczmy do nich aminokwasy zwane linatyną.

Właściwości farmakologiczne i lecznicze:

Maceraty wodne nierozdrobnionego nasienia działają osłaniająco w stanach zapalnych górnych dróg oddechowych i przewodu pokarmowego.

Ma właściwości przeczyszczające z uwagi na pęcznienie w jelitach ponadto wypróżnianie zachodzi dzięki obecności oleju w nasionach, działa hamująco na procesy gnilne w jelitach.

Aminokwas linatyna zawarty w nasionach jest antagonistą Wit B₆ (witamina wzrostu).

Zewnętrznie surowiec jest wykorzystywany w formie okładów – kataplazmów – środek przeciwzapalny np. alergie, zaczerwienienia, itp.

Liść podbiału Folium farfarae

Podbiał pospolity Tussilago farfara

Złożone Asteraceae

Surowcem są liście podbiału zbierane ręcznie i suszone na powietrzu w cieniu. Surowiec zbierany z łąk często mylony jest z identyczne wyglądającym lepiężnikiem Petasites sp. z tej samej rodziny.

Liście długoogonkowe okrągławe lub sercowate. Młode liście obustronnie owłosione, starsze jednostronnie. Zapach brak, smak gorzki, śluzowaty.

Mikroskopowe rozróżnianie liści lepiężnika od podbiału: wykonuje się przekrój poprzeczny liścia tak, aby uwidocznić ogonek liściowy. W liściach podbiału wiązki przewodzące rozmieszczone są regularnie a w liściach lepiężnika są rozrzucone.

Właściwości farmakologiczne i lecznicze:

Surowiec śluzowy o pewnej zawartości garbników, dlatego posiada właściwości leczenia stanów zapalnych górnych dróg oddechowych jamy ustnej. Połączone jest tu działanie osłaniające śluzów i ściągające adstringens garbników.

Inne działania: rozkurczające mięśnie gładkie – spazmolityczne, przeciwkaszlowe.

Stosuje się także, oprócz liści, kwiatostan podbiału pod nazwą influorescentia farfae zwany częściej flos farfare kwiat podbiału, który zawiera mniej śluzów a więcej garbników i olejków. Ma działanie przeciwzapalne.

Występują też odmiany podbiału pochodzące z innych stref klimatycznych, u których stwierdzono obecność hepatotoksycznego alkaloidu senkirkiny. Szczególnie objawia się to przez stosowanie podbiału przez dłuższy czas.

Porost islandzki Lichen islandicus

Surowcem są wysuszone plechy porostów tarczownicy islandzkiej Cetraria Islandia z rodziny tarczownicowate Parmeliaceae.

Występuje na Kaukazie, porasta skały, jest pod ochroną.

Plecha chrząstkowata, łamliwa, u podstawy rurkowata lub rynienkowato zwinięta, wielokrotnie rozwidlona; barwa szaro biała lub szaro zielonkawa. Smak gorzki śluzowaty; po namoczeniu plecha staje się miękka i giętka.

Składniki: lichenina i izolichenina (polisacharydy) oraz kwas fumaroprotocetrarowy i usninowy (kwasy porostowe)

Właściwości farmakologiczne i lecznicze:

Surowiec ma działanie antybiotyczne. Stosowany był także zwyczajowo w medycynie ludowej jako środek p/gruźliczy (tuberkulostatyczny). Obecnie wchodzi w skład preparatu Pectosol (krople p/kaszlowe). Surowiec łączy w sobie działanie osłaniające śluzów i p/kaszlowe, wykrztuśne, ponieważ gorzkie kwasy porostowe pobudzają wydzielanie śluzu oskrzelowego, śliny i soków trawiennych.

Nasienie babki płesznika Semen psyllii

Babka płesznik Plantago psyllium

Babkowate Plantaginaceae

Roślina zielna, dorastającą do pół metra, ma rozgałęzioną łodygę, wytwarza białe kwiaty, z których potem powstają nasiona. Surowiec mogą także uzupełniać inne gatunki nasienia babki np. jajowatej lub indyjskiej.

Nasiona są ciemnobrunatne, a nawet brunatno – czarne, eliptyczne z charakterystyczną przegrodą po stronie brzusznej. Po namoczeniu nasiona szybko otaczają się warstwą śluzową, smak nasion śluzowaty, mdły; nasiona nie posiadają zapachu. Po stronie brzusznej nasienie babki płesznika można też czasem wyróżnić jasną plamkę brunatno – czerwoną.

Właściwości farmakologiczne i lecznicze:

Surowiec łagodnie przeczyszczający, regulujący pracę jelit, stosowany często w tzw. zespole jelita drażliwego, kiedy są problemy z masywnymi zaparciami, jako że jest to także surowiec olejowy najczęściej oddziela się łupinę nasienną zawierającą śluzy od reszty nasienia.

Nasienie kozieradki Semen foenugraeci

Kozieradka pospolita Trigonella foenum graecum

Motylkowate Fabaceae

Roślina uprawna, którą pozyskuje się z dojrzewających strąków w Indiach, Egipcie i Maroko.

Wydobyte ze strąków nasiona mają kształt czworogroniasty, romboidalny barwy żółto – brunatnej lub szaro – czerwonawy.

Skład nasienia:

• Śluzy

• Saponiny

• Substancja azotowa – trygonelina, która dostarcza pochodnych kwasu nikotynowego (zdolność rozszerzania naczyń krwionośnych w obrębie płuc, głowy)

• Olejek eteryczny

Zastosowanie:

Ze względu na obecność śluzów stosuje się sproszkowane nasiona jako kataplazmy (okłady) – powoduje nabieranie i uwalnianie się istoty wewnętrznej czyraków i owrzodzeń skóry.

Stosowane też jako środek p/zapalny w chorobach żołądka.

Liść prawoślazu Folium althaeae

Prawoślaz lekarski Althaea officinalis

Malwowate Malvaceae

Liście o kształcie zmiennym w zarysie, okrągławe. Wyróżnia się dwa poziomy: liście dolne są 3 – 5 klapowe, liście górne są jajowate najczęściej 3 – klapowe.

W przekroju liścia obecne są komórki śluzowe, posiada kryształy szczawianu wapnia oraz jednokomórkowe szpiczaste włoski okrywające liście.

Składniki: śluzy, związki fosforanowe, kumaryna

Zastosowanie:

Środek powlekający, osłonowy szczególnie w obrębie górnych dróg oddechowych.

Kwiat Ślazu dzikiego Flos Malvae sylvestris

Ślaz dziki Malva silvestris

Malvaceae Ślazowate

Roślina pospolita w Polsce, szczególnie na wsiach, ze względu na wysoką łodygę i duże kwiaty.

Kwiaty o kolorze ciemnoniebieskim lub niebiesko – fioletowym (wysuszone). Zawierają głównie śluz o dużym indeksie pęcznienia, które stosowane są jako środek osłaniający i zmiękczający zewnętrznie i wewnętrznie, ale głównie w stanach kataralnych i zapalnych górnych dróg oddechowych.

Indeks pęcznienia oznacza się metodą wiskozymetryczną w urządzeniu o nazwie wiskozymetr Keplera; urządzenie to pozwala ocenić objętość jaką po 4 h moczenia zajmie 1 g surowca.

Kwiat Malwy czarnej Flos Malvae arboreae

Topolówka wyniosła Alcea rosea (Althaea rosea)

Ślazowate Malvaceae

Kwiaty są charakterystyczne dla odmian tego gatunku gdyż roślina uprawiana jest w ogrodach jako roślina ozdobna. Do celów farmaceutycznych uprawia się odmianę tylko o kwiatach ciemnych. Odmiany ogrodowe mają kwiaty o barwie białej, żółtej, różowej, czerwonej.

Surowiec zawiera śluz, który wykorzystywany jest w mieszankach ziołowych o działaniu osłaniającym, p/kaszlowym oraz uodparniającym ze względu na obecność antocyjanów pozyskiwanych z barwnika jaki znajduje się w kwiatach. Antocyjany w działaniu charakteryzują się podobieństwem do Wit. C, więc mają zdolność zmniejszania przepuszczalności naczyń kapilarnych co zapobiega rozprzestrzenianiu się infekcji drogą krwi (uszczelniają naczynia krwionośne). Inną właściwością jest barwienie surowców spożywczych.

Kwiat dziewanny Flos verbasci

Dziewanna wielkokwiatowa Verbascum thapsiformae

Dziewanna kutnerowata Verbascum phlomoides

Trędownikowate Scrophulariaceae

Roślina pospolicie występująca w Polsce na stanowiskach kamienistych. Surowiec zawiera śluz, duże ilości saponin oraz barwniki karotenoidowe głównie β – karoten.

Zastosowanie:

Powlekające Emoliens, osłaniające protectivum, ponadto posiada działanie wykrztuśne expectorens ze względu na obecność saponin.

Caragen Carragen

Chondrus crispus gigartyna mamillosa

Stosowany jest ze względu na obecność śluzów jako surowiec powlekający i osłaniający oraz p/zapalny w chorobie wrzodowej żołądka ze względu na obecność kara geniny, która tworzy wokół nadżerki wrzodowej osłaniającą warstwę śluzową.

Nasienie pigwy Semen cydonia

Pigwa pospolita Cydonia oblonga

Różowate Rosaceae

Surowiec ma działanie przeczyszczające i p/zapalne w obrębie jelit. Pigwa w Polsce bywa mylona z pigwowcem – jest to roślina uprawna posiadająca kilka gatunków objętych wspólną nazwą Chaenomele. Wyróżniamy odmiany japońskie, chińskie oraz pośrednie.

Korzeń żywokostu Radix symphyti

Żywokost lekarski Symphytum officinale

Ogórecznikowate Boraginaceae

Żywokost jest rośliną trująca, ponieważ zawiera w swoim składzie alkaloidy (związki o silnym działaniu) pirolizy dyniowe; mają działanie hepatotoksyczny – uszkadzające komórki wątroby. Dawniej był stosowany jako środek w chorobach górnych dróg oddechowych i w chorobie wrzodowej żołądka.

Kwiatostan lipy Inflorescentia tiliae

Lipa drobnolistna Tilia cordata

Lipa szerokolistna Tilia platyphyllos

Lipowate Tiliaceae

Kwiatostan zawiera głównie śluzy i posiada działanie osłaniające oraz napotne,

Karaya Tragakanta indyjska

Jest to guma otrzymywana ze zranionych lub nadpalonych pni drzew odmiany Sterculia urens, gatunek o nazwie zatwar z rodziny zatwarowatych Sterculiaceae. Śluzy tej rośliny stosowane są w uporczywych zaparciach oraz jako środek poprawiający przyleganie protez zębowych oraz składnik lakierów do włosów.

Oprócz śluzów w niżej wymienionych gatunkach występują jeszcze gumy roślinne:

• Guma arabska

• Tragakanta

• Karaya