1 Wprowadzenie: specyfika nauki i zakres zainteresowań socjologii wsi.---> Oliwia

2 Socjologia wsi a socjologia obszarów wiejskich- (Kasia)

WIEŚ A OBSZARY WIEJSKIE

Wieś w koncepcjach socjologicznych opisywana bywała jako jednorodny układ, złożony z następujących elementów:

- specyficzne cechy kulturowe, (silna rola tradycji, brak perspektywy historycznej, przewaga przekazu ustnego)

- specjalny typ stosunków społecznych o charakterze wspólnotowym,

- Specjalny rodzaj świadomości – wyraźny podział na swoich i obcych,

- nastawienie raczej na reprodukcję tradycjonalnych, oswojonych sytuacji, rytuałów i obrządków,

- brak impulsów do tworzenia międzygrupowych form współdziałania i do stymulacji rozwoju,

Pojęcie „obszar wiejski” przestaje operować systemową wizją świata, całością, koncentruje się na aspekcie przestrzennym wsi, pewnego obszaru, który bywa wyodrębniony ze względu na jakąś cechę, np. typ aktywności gospodarczej, gęstość zaludnienia.

Pojęcie „obszar wiejski” nie implikuje używania innych charakterystyk „Wsi”.

Jakie to zmiany?

- redukcja odsetka mieszkańców wsi zajmujących się rolnictwem,

- pojawienie się innych grup zawodowych wśród mieszkańców wsi - rezydenci wiejscy,

- zanik tradycyjnych elementów kultury wiejskiej,

- zanik specyficznej więzi społecznej.

Na czym polega kryzys „paradygmatu modernizacyjnego” w socjologii wsi?

Odrzucenie koncepcji Redfielda „folk –urban continuum”. Pod wpływem procesów modernizacyjnych rozpada się wiązka cech określonych przez Sorokina i Zimmermana jako „wiejskość”.

JAN TUROWSKI :

Samounicestwienie się gospodarstwa chłopskiego , przestaje być gosp. Wielokierunkowym i wiele produktowym – wytwarza głównie na rynek niż dla siebie .

Staje się zmechanizowane i zautomatyzowane. Przejście od gospodarstwa opierającego się o wiedze tradycyjną do gosp. Opierającego się na wiedzy eksperckiej , na kalkulacji.

Przestaje być gosp. Rodzinnym.

 

 

FAZY PRZEMIAN GOSPODARCZYCH	SKUTECZNOŚĆ	KORZYSTNOŚĆ	EKONOMICZNOŚĆ	PODST. CECHY GOSP.
TRADYCYJNE UWARUNKOWANIE	Przetrwanie rodziny i gosp. Reprodukcja i konsumpcja określone profilem produkcji	Jakikolwiek dodatni rezultat bezwzględnego rozkładu pracy.	Nie wystepuje	Pełny uniwersalizm produkcyjny, działanie odtwórcze. Naturalny system regulacji, wzajemnych powinności.
PRZEŁAMYWANIE TRADYCYJNYCH BARIER	...

I PERSPEKTYWA – „ socjologia obszarów wiejskich”

II PERSPEKTYWA – „socjologia wsi Polskiej”

 

RYS HISTORYCZNY :

      1892 – Uniwersytet w Chicago – pierwsza instytucja Socjologii Wsi ( nauka praktyczna, deskryptywna). Cechy:

         Farmer amerykański i wszystkie zagadnienia z nim związane

         Rozległy zakres zjawisk ( ich analiza, warunki życia, pracy, funkcjonowania wsi)

 

      W Europie socjologia wsi wyrasta z SOCJOLOGII OGÓLNEJ.

Początek XX wieku – FRANCISZEK BUJAK – monografie wsi ( 1901) – prowadził on metodę monograficzną; nie tylko opisową ale też porównawczą ( diachroniczną)

Do 1939- ZŁOTY WIEK SOCJOLOGII WSI ( metody historyczno-opisowe, etnograficzne, kolekcjonerstwo)

 

      POLSKA – socjologia wsi wywodzi się z socjologii ogólnej. Wprowadzenie chłopów do narodu było ogromnym problemem w skali makro.cechy  podobnie jak w podobnym okresie ale ponadto – pojawiły się pierwsze prace metodologiczne, prowadzone przez Czarnowskiego, Malinowskiego, pojawiła się metoda dokumentacji osobistych

         1918 – Znaniecki „ chłop Polski w Europie i Ameryce” – wprowadzenie kolejnej metody badawczej, czyli wyżej wymienionej dokumentacji osobistej.

         1936- Grabski – założył on instytut socjologii i pierwsze branżowe czasopismo ( „wieś i rolnictwo”)

Prezentuje on swój system socjologii wsi – skupia się na analizie kulturowej, strukturalnej oraz na praktycznych codziennych kwestiach.

         1938 – Chałasiński – „ młode pokolenie chłopów” – dzieło dotyczące klasy chłopskiej okresu przedwojennego. Jest to 3 odmiana metody monograficznej czyli MONOGRAFIA PROBLEMOWA- pokazuje ona określoną zbiorowość z pktu widzenia problemu, który jest kluczowo ważny dla tej zbiorowości . Chałasiński nawiązywał do metody badań jakościowych.

         1935- Krzywicki- „ pamiętniki chłopów” – poszukiwał wiedzy o wkraczaniu kapitalizmu na wieś ( komercjalizacji wsi)

         1938 – Duda-Dziewierz – „więś małopolska a emigracja amerykańska” – opis  fal emigracyjnych ludności wiejskiej- co miało swoje społ. Konsekwencje.

 

Po 2 wojnie światowej socjologia wsi była DESKRYPTYWNA( zainteresowanie kat. Przystosowania społecznego)

 

Lata 20 – zasady socjologii wieś – miasto :

      SOROKIN – różnice między wsią i miastem zachodzą w pewnych sferach życia i na różnych płaszczyznach , między innymi :

1. Aktywność zawodowa

2. Środowisko naturalne

3. Gęstość zaludnienia

4. Homogeniczność ludności

5. Społ. Zróżnicowane

 

kilka dni przed rozpoczęciem powstania 19 lutego 1846 r. doszło do masowych pogromów ludności ziemiańskiej, urzędników dworskich i rządowych oraz księży (tzw. rzezi galicyjskiej). W okolicach Jasła na ich czele stał chłop – Jakub Szela. Poprawę warunków życia pracujących na roli przyniosła dopiero w 1848 r. Wiosna Ludów. Wtedy to gubernator Galicji – Franciszek Stadion– podjął decyzje o zniesieniu pańszczyzny, uprzedzając tym samym rozporządzenie wydane przez cesarza austriackiego. Chłopi otrzymali ziemię na własność. Z biegiem czasu rozpoczęli dalsze działania, mające na celu polepszenie swojej sytuacji. Przejawem tego było m.in. powstanie nowych organizacji, które miały reprezentować sprawy chłopów.

3 Tradycyjna organizacja społeczna wsi polskiej.(Monika)
Wieś tradycyjna początek – po uwłaszczeniu (od I, II połowy XIX w. do I wojny)
koniec - po II wojnie 

Okres międzywojenny to czas kiedy powstają osobne katedry socjologii wsi, są wydawane czasopisma

Czym się charakteryzowała tradycyjna społeczność wiejska?
jedno terytorium - więzy krwi i terytorium
więzy sąsiedztwa – sąsiad zobowiązany do pomocy
ludzie żyli tam od pokoleń
charakterystyczna zabudowa
silne poczucie tożsamości, przynależności
obejmowała prawie wszystkie funkcje życiowe (uczyła, karała, nagradzała, dawała pracę, dawała zabezpieczenie, w jej obrębie człowiek realizował swoje ambicje)
Podstawowym realizatorem tych zadań była rodzina
rozwarstwienie społeczne (kmieć najbogatszy na wsi)
Pieniądz był rzadki i trudny do zdobycia więc ważna była samowystarczalność
Ważna opinia ludzi we wsi
Staropanieństwo i starokawalerstwo – wyjątki na wsi
Biedota – byli np. pasterzami dla całej wsi, w kościele mieli swoje miejsce, istniały niepisane układy
Organizacje polityczne – politycy chętnie widzieli w nich swoich wyborców [nie wiem czy chodziło o biedotę czy ogólnie o społeczność wiejską]

A tu to co udało mi się znaleźć w necie z tradycyjnej wsi:
Struktura społeczna zamknięta 
Osoby znaczące sołtys, ksiądz, lekarz, nauczyciel 
Prestiżowe zawody rolnik, policjant, lekarz, nauczyciel, ksiądz 
Typowe rodziny Wielopokoleniowe, wielodzietne, patriarchalne
Praca rodziców Rolnictwo 
Szkoła Jedna na kilka wsi 
Inne instytucje wychowawcze Kościół, straż pożarna, rodzina
Zagrożenia dla dzieci Alkoholizm Patologie
Czynniki sprzyjające rozwojowi Duża kontrola społeczna, tradycja, łono natury

4 Koncepcja kontinuum wieś – miasto (oliwia)

Koncepcja kontinuum wieś – miasto

wieś zaczyna płynnie przechodzić w obszar miejski

Przkładem może być strefa podmiejska, która nie jest już miastem, ale to jeszcze nie wieś. Posiada ponadto cechy zarówno wsi, jak i miasta.

Biegun wiejskości - małe gminy, niewielka gęstość zaludnienia, przewaga zajęć rolniczych, bliskość przyrody, homogeniczność ludności, niewielka stratyfikacja i ruchliwość społeczna, przewaga osobowych i nieformalnych więzi społecznych.

Biegun miejskości - wielkie jednostki osadnicze, duża gęstość zaludnienia, zróżnicowanie zawodowe, oddalenie od przyrody, heterogeniczność, silna stratyfikacja i ruchliwość społeczna, formalne, wtórne więzi społeczne. Takie ujęcie podkreśla przeciwieństwa, pomijając związki.

W społeczeństwie przemysłowym taki podział traci sens. Pojęcie "miasta" i "wsi" przekształca się w idealizację. Zastępuje je continuum wieś-miasto.

Fazy relacji miasto-wieś:

1. Ok.12 tys. lat temu powstają niezależne formy osadnictwa miasto i wieś. Podstawowy konflikt między ludnością osiadłą a koczowniczą, nie zaś między miastem a wsią.

1. Powstanie dychotomii - okres szczytowy feudalne średniowiecze. Prawa mieszczan i poddaństwo chłopów.

2. Przekształcenie dychotomii w kontinuum,

różnice kategorii stają się różnicami stopnia rozwoju.

Miasta stają ośrodkami władzy i podbojów terytorialnych.

1. Prawie wszyscy ludzie żyją pod wpływem miejskiej kultury, światowa urbanizacja. Zanik różnic między miastem a wsią.

5 Modernizacja wsi polskiej w okresie 20-lecia międzywojennego.(Magda)

Modernizacja oznaczała zadomowienie się w socjologii wsi przemysłowo – miejskiego paradygmatu rozwoju, objawiającego się mechanicznym przenoszeniem społ.-ekonom. opcji przemysłu na problemy rolnictwa. Procesy modernizacyjne następowały w obrębie materialnych i architektoniczno-krajobrazowych ram egzystencji mieszkańców wsi, w sferze społ.-kulturowej, łącząc się przede wszystkim:
- z odchodzeniem od agrocentrycznego systemu wartości i zmierzaniem w kierunku wartości uniwersalnych
- z dążeniem do realizacji egalitaryzmu społecznego we wszystkich dziedzinach życia
- z ewoluowaniem tradycyjnych więzi społ. w kierunku instytucjonalizacji i demokratyzacji
- z eliminacją tradycyjnej kultury ludowej z życia i świadomości mieszkańców wsi oraz z niechęcią do jej wykorzystywania w kształtowaniu reprezentacyjnej kultury ogólnonarodowej
- z upowszechnianiem jednolitego, miejskiego modelu podnoszenia poziomu kultury materialnej i poziomu konsumpcji mieszkańców wsi. (Kaleta, Socjologia jako nauka)



Pod wpływem modernizacyjnych właściwości kapitalizmu zmienia się natura producenta rolnego - przestaje być chłopem, użytkownikiem niewielkiego gospodarstwa rolnego, zorientowanym na przetrwanie, a staje się farmerem powiększającym swoje gospodarstwo. Zaczyna dążyć do wykształcenia profilu produkcyjnego, podejmować ryzyko. 
Procesy zmian rolnictwa: - uprzemysłowienie rolnictwa:
1. innowacje techniczne - dały oszczędność czasu i siły roboczej. Można je traktować jako aspekt procesu uprzemysłowienia rolnictwa.
2. Fragmentaryzacja pracy rolnika, rozłożenie jej na czynności, z których część może być wykonana poza gospodarstwem. Specjalizacja produkcji.
3. Pojawienie się swoistej, industrialnej kultury czy mentalności w środowisku rolników. Praca przestaje być sposobem życia, a staje się zawodem, ekonomicznym przedsięwzięciem. Celem strategicznym nie jest utrzymanie gospodarstwa lecz wypracowanie zysku. 
Te procesy sprawiają, że gospodarstwo staje się integralnym elementem szerszych struktur społecznych, zostaje włączone w łańcuchy zaopatrzeniowe. Uruchamia się mechanizm kieratu technologicznego - mechanizm twardego, ekonomicznego współzawodnictwa, nad którym żaden pojedynczy rolnik nie jest w stanie zapanować. Mechanizm ten sprawia, że rolnik musi przyswajać technologie, aby utrzymać się w rolnictwie. 
Modernizacja rolnictwa spowodowała zmianę charakteru działalności rolniczej - organizmy żywych zwierząt zaczęły być wykorzystywane nie do produkcji tradycyjnych artykułów spożywczych lecz jako etap procesu biochemicznego w procesie produkcji farmaceutyków. 
Pharming (wytwarzanie określonych związków chemicznych) i Farming ( prowadzenie gospodarstwa) (na podst. skryptu co wrzuciła Ula)


6 Ruch ludowy, ideologia agrarystyczna.(Justyna, ew. Magda)

STRUKTURA AGRARNA

turowski-rozdrobnienie gospodarstw rolnych. –podziały regionalne(niższe poparcie dla traktatu akcesyjnego Polski do UE zaboru rosyjskiego i Galicji, większe dla zachodu kraju(pruski). 
2 połowa 18 wieku –pogarszanie się struktury agrarnej
Pocz 19w-zwort ku kapitalistycznym formom gospodarowania w rolnictwie

-uwłaszczenie,pocz 20w. zmniejszała się ilość ziemi pozostającej w posiadaniu dużych właścicieli-wzrost udziału ziemi chłopskiej.

-kapitalistyczne rozwarstwienie wsi

-PRL-socjalistyczne tendencje-średniaczenie-niwelacja

-z.pruski-koncentracja, austarcki-galicja-rozdrabnianiestruktury

-2rp-komasacja gruntów, po1 w.sw parcelacje
-koniec l.80 pomysły socjalizacji rolnictwa i ograniczanie rozwoju gosp.chłopskiej(blokada rozwoju str.agrarnej).

-prognozy-np. Woś-przestrzegał przed sektorem farmerskim,polaryzacji ustroju rolnego

-gorlach-dezintegracja zbiorowości właścicieli rodzinnych

7 Kultura narodowa a tradycyjna kultura chłopska w Polsce. (Kasia)

Kultura chłopska:

• Ziemia i gospodarstwo rolne stanowiły wartości nadrzędne w układzie wartości egzystencjalnych. Naczelnie miejsca zajmowała również praca i godność pracy

• Przywiązanie do ziemi, języka i wiary

• Tradycjonalizm, izolacjonizm, rytualizm

• Duża rola ludzi starszych (W kulturze chłopskiej istniał autorytet. Autorytetem przeważnie był człowiek stary, co jest dość zrozumiałe ze względu na jego lata doświadczeń i wiedzę, ale nie tylko)

• Bardzo dużą rolę w kulturze chłopskiej odgrywała magia i  religia. Była ona używana do zrozumienia świata przyrody przede wszystkim. Ubierało się ją w boginie i demony, które albo chroniły ludzi i ich gospodarstwa, ale sprowadzały na nie klęskę. Za każdym nie powodzeniem w uprawach czy burzliwą pogodą stał jakiś demon. Ludzie musieli w cos wierzyć i jakoś sobie to co nie zrozumiale tłumaczyć. Tak mocno zostało to zakorzenione, że doszło do tego, że każda zmiana powodowała u ludzi lek przed gniewem Boga czy matki natury.

• Religijność ( duże znaczenie obrzędowości, kalendarz rolniczy powiązany z kościelnym, lokalny kult świąt)

• Mocne więzi społeczne (solidarność sąsiedzka, uzależnienie jednostki od grupy, niechęć do obcych)

• Patriarchalny ustrój rodziny. Polegały na silnej władzy ojca nad dziećmi, zależności intelektualnej i finansowej dzieci od rodziców, oraz przede wszystkim na poddawaniu się młodzieży woli rodziców.

• Społeczność chłopska utrzymywała swoja kulturę w dużej mierze w oparciu o przekazy ustne i pokazy praktyczne, dlatego żeby jeszcze lepiej zapamiętać i zrozumieć wiedzę o świecie oparła się ona na  zwięzłych sformułowaniach, często wierszowanych, które przekazywały informacje o pogodzie, o religii i nazywano je mądrościami życiowymi.

• Bardzo ważne były spotkania towarzyskie. Miały one miejsce w czasie jarmarków, czy wyjścia do kościoła. Ale również w domach, ogrodach. Ważne były spotkania sąsiedzkie. Rozmawiano o rzeczach doczesnych, o uprawach, plotkach itd.

8 Inspiracje historyczne i współczesne.

9 Etos pracy w rolnictwie wczoraj i dziś. Społeczne oblicze PGR-ów. (Karolina), Magda

Etos pracy w rolnictwie.

Rolnictwo stanowi dział gospodarstwa społecznego, polegający na pomnażaniu płodów rolnych w drodze uprawy roślin i chowu zwierząt. Gospodarstwa rolne stanowią jednostki organizacyjne w rolnictwie, w których producenci wykorzystują ziemię, odpowiednie źródła i rodzaje energii oraz stosując odpowiednie narzędzia pracy i urządzenia techniczne doprowadzają do pomnożenia płodów rolnych. Historia społeczno gospodarcza ukazuje wielość form organizacyjnych gospodarstw rolnych,. Podstawowe rozróżnienie stanowi podział na :

1. Rodzinne gospodarstwa rolne, oparte na pracy członków rodziny użytkownika gospodarstwa. Definiowane jest jak układ relacji między gospodarstwem rolnym a rodziną, w którym pozycie członków rodziny są wzajemnie powiązane z rolami zawodowymi i w którym gospodarstwo domowe jako lokalizacja rodziny połączone jest z gospodarstwem produkcyjnym, jako miejscem pracy.

2. Wielkie gospodarstwa rolne, oparte na pracy najemnej lub zrzeszonej (folwarki, gospodarstwa państwowe, spółdzielnie produkcyjne)

Określenie przemian, płaszczyzn i kierunków zmian jakie dokonały się i dokonują się współcześnie wymaga odwołania się do tradycyjnego modelu gospodarstwa chłopskiego.

Cechy modelu gospodarstwa chłopskiego (inaczej ‘gospodarstwa naturalnego’, ‘samo zaopatrzeniowego’)

• Uniwersalność, zorientowana na zaspokojenie całokształtu potrzeb rodziny

• Stały, powtarzalny w skali lokalnej schemat struktury produkcji (zunifikowanie)

• Wewnętrznie sprzężony charakter, zapewniający maksymalne i wielowariantowe wykorzystanie płodów gospodarstwa. ( odpowiedni zebrana słoma służyła za paszę ale i za materiał budulcowy)

• Produkcja ukierunkowana była na zabezpieczenie się przez klęskami żywiołowymi ( asekuracyjna)

• Wytwarzanie miało charakter autarkiczny, dokonywało się własnymi siłami i możliwościami rodziny, przy wykorzystaniu wyposażenia własnego gospodarstwa

• Gospodarstwo miało charakter endemiczny tzn. funkcjonowało bez wprowadzeni elementów lub wzorów zewnętrznych.

Ewolucja gospodarstwa chłopskiego polega na odchodzeniu od owego tradycyjnego kształtu do stanu współczesnego. Wyróżniamy 5 płaszczyzn:

1. Przechodzenie od gospodarstwa samo zaopatrzeniowego do gosp. o różnym poziome i zakresie urynkowienia, bądź braku związków z rynkiem.

2. Przechodzenie od gosp. Wielokierunkowego do specjalizacji produkcji w różnym zakresie i różnych formach. ( specjalizacja

3. Przechodzenie od gosp. Względnie autonomicznego do gosp. Zintegrowanego horyzontalnie i wertykalnie w szerszych strukturach. ( integracja horyzontalna wyraża się w powstawaniu różnego rodzaju spółek, spółdzielni kredytowych, zaopatrzenia i zbytu, mleczarskich itp. Integracja wertykalna polega na wiązaniu się gospodarstw z handlowymi i przemysłowymi zakładami gospodarczymi )

4. Przechodzenie od gosp. Opartego na pracy żywej i sile pociągowej zwierząt do gosp. Opartego na mechanizacji i stosowaniu specjalistycznych technologii produkcji.

5. Przechodzenie od gosp. Rolnego podporządkowanego gospodarstwu domowemu do gospodarstwa jako zakładu czy ‘przedsiębiorstwa’ produkcyjnego. ( gospodarstwo rolne przestaje produkować wszystkie płody niezbędne dla potrzeb konsumpcyjnych i bytowych członków rodziny , produkuje zaś na rynek i modyfikuje swoją produkcję a nawet zmienia jej kierunek ze względu na zapotrzebowanie rynku.

PGR

PGR (państwowe gospodarstwa rolne) ich istnienie związane ze zmianami ustroju po II WŚ, gdzie powstawały na wzór radzieckich kołchozów- upaństwowienie ziemi, ich ideologia to likwidacja własności prywatnej. Powstawały na posiadłościach obszarniczych. Zasiedlone gł. przez chłopów bezrolnych.

Skąd tyle chłopów bezrolnych?
Już w Galicji obowiązywała zasada dziedziczenia polegająca na dziedziczeniu przez jedno dziecko całej ziemi, i ono musiało spłacić resztę rodzeństwa, które stawało się liczną grupą chłopów bezrolnych. Wchodzą oni w skład PGR-ów albo….
W konsekwencji transformacji dawna służba dworska stając się ludnością bezrolną wchodzi w skład PGR.

PGR to obszar dziedziczenia ubóstwa. Mieszkańcy tych obszarów w zamian za pracę mieli wykupywane mieszkania. Była to nadal praca pośrednia- praca u kogoś, zamiast u ziemianina, na rzecz państwa. Pracownicy rolni pod taką samą opieką jak w mieście. 

PGR rozwiązywane, bądź sprzedawane ponieważ były mało rentowne, a często też państwo musiało dopłacać. Na ogół pracownicy: pili, kradli, przechodzili z jednego PGR-u do drugiego.

Kiedy na wsi był PGR (czy osiedle poPGR) oraz rolnicy indywidualni miał miejsce nieunikniony konflikt. Rodziła się walka o władza ( kto ma wyższą pozycje) i tworzyła pewna hierarchia.

Droga i sklep- spotykanie się ludzi i wymiana opinii

W wyniku istniejącej zależności od państwa w PGR: po ich rozwiązaniu:
=> postawa roszczeniowa – charakterystyczna dla ludzi uzależnionych od pracodawcy, mogących liczyć na opiekę i pomoc od niego. Wypełnione siedziby opieki społ. Tego typu ludźmi. W kulturze tradycyjnej- samowystarczalność gospodarstwa i rodziny

Nadawanie prześmiewczych określeń innym gr społ. miało neutralizować konflikt z tymi grupami np. buraki- ci, co pracowali dla państwa

Robotnicy rolni, a chłopi
- uważają, że ich praca nie warta tyle trudu
- deprecjacja wartości pracy (tradycyjnie praca stanowiła wysoką wartość osoby)

PARTNER- KLIENT
Nie można było zatrudnić więcej niż dwie osoby znajomych, by nie szerzyło się kumoterstwo

Amoralny familiaryzm (we Włoszech) – kumoterskie układy, w których cała rodzina tworzy przedsiębiorstwo

Poczucie niezależności ważny element filozofii agrarnej

W latach ’90 kuroniówka = zapomoga
Kmiec = bogaty chłop

10 Przykładowe zagadnienia socjologii obszarów wiejskich. (Paulina)

Pojęcie obszar wiejski kreuje inny obraz rzeczywistości społecznej. Pojęcie to nie operuje całością  społeczną, systemową wizją rzeczywistości wiejskiej. Koncentruje się na  wymiarze przestrzennym, dany obszar zostaje wyodrębniony z uwagi na jakąś szczególną cechę. Pojęcie „obszar wiejski” uwzględnia zmiany, jakie w ciągu ostatnich 150 lat (czyli odkąd istnieje socjologia) zaszły w obrębie wsi. Zmiany te obejmują zmniejszenie się odsetka mieszkańców wsi zajmujących się rolnictwem, pojawieniu się przedstawicieli innych grup zawodowych wśród mieszkańców wsi, zanik tradycyjnych form więzi społecznych i kultury wiejskiej. W krajach wysoko rozwiniętych tradycyjna wieś przestała już istnieć. Istnieją natomiast obszary wiejskie, które różnią się od obszarów miejskich.

     Przemiany społeczeństw europejskich w XX wieku polegały głównie na procesach modernizacji, które w różnym tempie prowadziły do zaniku społeczeństw chłopskich i zaniku wiejskości, utożsamianej z syndromem kilku cech, obejmujących wymiar demograficzny, ekonomiczny, społeczny i kulturowy, takich jak: 

• relatywnie niskie zagęszczenie ludności na danym obszarze (wymiar demograficzny),

• dominacja rolnictwa jako formy działalności gospodarczej (wymiar ekonomiczny),

• specyficzne więzi społeczne, których podstawą były stosunki pokrewieństwa i stosunki sąsiedztwa oraz więź ze wspólnotą lokalną, kształtująca się w oparciu o stosunki osobiste i interakcje face to face (wymiar społeczny),

• specyficzne instytucje życia zbiorowego, wyrastające z bezpośrednich relacji i rozbudowanych stosunków sąsiedzkich oraz  normy i wzory działania, oparte raczej na wzajemnej pomocy i solidarności niż na konkurencji i współzawodnictwie (wymiar kulturowy i społeczny),

• specyficzną mentalność, specyficzny system wartości, typ myślenia, któremu przypisywano ahistoryzm, tradycjonalizm, konserwatyzm, niechętny stosunek do zmian, „chłopski sposób myślenia”, ale także upór, wytrwałość i raczej skłonność do akceptacji własnej sytuacji społecznej niż dążenie do jej zmiany (wymiar kulturowy, społeczny).

Procesy modernizacji, które pod koniec XX wieku przybrały postać globalizacji

doprowadziły do zaniku tak definiowanego systemu życia wiejskiego. Zmiana ta przez socjologów bywa określana mianem depesentyzacji (depeasantisation), „końca chłopów”, przejściem do społeczeństwa przemysłowego, modernizacją. Społeczeństwo przemysłowe i kapitalistyczna gospodarka wchłonęły społeczeństwa chłopskie, pozostawiając niewielkie liczebnie kategorie producentów żywności, które tracą elementy chłopskiej specyfiki. 

Wieś a obszary wiejskie 

Wieś w koncepcjach socjologicznych opisywana bywała jako jednorodny układ, złożony z następujących elementów:

- specyficzne cechy kulturowe, (silna rola tradycji, brak perspektywy historycznej, przewaga przekazu ustnego)

- specjalny typ stosunków społecznych o charakterze wspólnotowym,

- Specjalny rodzaj świadomości – wyraźny podział na swoich i obcych,

- nastawienie raczej na reprodukcję  tradycjonalnych, oswojonych sytuacji, rytuałów i obrządków,

- brak impulsów do tworzenia międzygrupowych form współdziałania i do stymulacji rozwoju, 

Pojęcie „obszar wiejski”  przestaje operować systemową wizją świata, całością, koncentruje się na aspekcie przestrzennym wsi,  pewnego obszaru, który bywa wyodrębniony ze względu na jakąś cechę, np. typ aktywności gospodarczej, gęstość zaludnienia.

Jakie to zmiany?

- redukcja odsetka mieszkańców wsi zajmujących się rolnictwem,

- pojawienie się innych grup zawodowych wśród mieszkańców wsi - rezydenci wiejscy,

- zanik tradycyjnych elementów kultury wiejskiej,

- zanik specyficznej więzi społecznej.

Obszar wiejski może być  określany na dwa sposoby:

• Jako pewna przestrzeń (space), której przypisuje się pewne charakterystyki, np. wielkośc PKB na mieszkańca, gęstość zaludnienia;

• Jako swoiste miejsce (place), jako nie przestrzenny, kulturowy obiekt, „jako miejsce zarezerwowane dla mających szczególny sens  osobiście, społecznie lub historycznie znaczących lokalizacji, których ludzie doświadczają jako rezultat ich własnych działań. Przestrzeń wiejska traktowana w kategoriach wartości.

To drugie rozumienie obszarów wiejskich stwarza możliwość istnienia wielu odmian obszarów wiejskich, zależnie od pewnych cech charakteryzujących określone fragmenty przestrzeni, jak i swoistych znaczeń czy działań podejmowanych w obrębie określonych miejsc. Przestrzeń wiejską można charakteryzować :

• Przez różne stopnie zagęszczenia zamieszkującej ją populacji,

• Przez różne wskaźniki ekonomiczne, jak wielkość produkcji na mieszkańca, poziom rozwoju społeczno-ekonomicznego, poziom zależności od zatrudnienia w rolnictwie,

W UE 3 typy obszarów wiejskich:

I – obszary zmodernizowane, będące pod presją nowoczesnego stylu życia, położone blisko miast, gdzie wzrasta ludność, rolnictwo jako źródło utrzymania odgrywa marginalną rolę, występuje tu zróżnicowane użytkowanie ziemi – rolnictwo, przemysł (jako teren inwestycyjny) oraz jako tereny rekreacyjne. Obszar wielofunkcyjny, malejąca zależność od rolnictwa.

II – obszary upadające, wyludniające się, starzejąca się ludność, relatywnie duże znaczenie gospodarki rolnej, małe możliwości znalezienia pracy poza rolnictwem, ze względu na brak inwestycji, które tworzą nowe miejsca pracy. Obszar przejściowy, mieszany.

III – obszary zmarginalizowane – malejąca liczba ludności, gospodarka zdominowana przez rolnictwo, brak możliwości dywersyfikacji zatrudnienia, niedorozwój infrastruktury technicznej i usług. Obszar monofunkcyjny, głównie rolniczy.

Można także dzielić  obszary wiejskie na obszary:

• pełniące funkcje produkcyjne, miejsce wytwarzania żywności i innych artykułów także nierolniczych,

• pełniące funkcje konsumpcyjne, teren rekreacji, podtrzymywania dziedzictwa kulturowego, kształtowania krajobrazu, intensyfikacja doznań estetycznych lub funkcje mieszkalne. 

Jak różnicują się  obszary wiejskie w Polsce?

K. Gorlach wyróżnił 3 megaregiony .

Megaregion 1. województwa: podkarpackie, małopolskie, świętokrzyskie, śląskie,

Charakterystyka: rozdrobnienie agrarne, dominacja niewielkich gospodarstw chłopskich, przeciętny obszar 3,7 ha, dla 75 % mieszkańców wsi gospodarstwo jest dodatkowym źródłem utrzymania, podstawowe źródło stanowią praca poza rolnictwem, emerytury i renty, wysoka stopa bezrobocia, około 30 % wiejskiego bezrobocia rejestrowanego znajduje się w tym regionie.

Megaregion II, województwa warmińsko-mazurskie, pomorskie, zachodniopomorskie, lubuskie, dolnośląskie, opolskie,

Charakterystyka: mieszana struktura agrarna, wysoki udział gruntów po byłych PGR, duża liczba silnych gospodarstw chłopskich, średnia wielkość gospodarstwa 11,7 ha, niski poziom wykształcenia siły roboczej, niski poziom rozwoju infrastruktury technicznej.

Megaregion III, województwa wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, mazowieckie, podlaskie, lubelskie, łódzkie, funkcjonuje tu 60% gospodarstw rolnych Polski, średnia wielkość gospodarstwa 7,7 ha, duży udział gospodarstw powyżej 15 ha. Duża rola rolnictwa jako źródła utrzymania.

Każdy z tych megaregionów cechuje się innym poziomem rozwoju społecznego.

Czym mierzy się poziom rozwoju społecznego?

• Przeciętne dalsze trwanie życia,

• Ogólny wskaźnik solaryzacji brutto dla wszystkich poziomów nauczania,

• Wskaźnik umiejętności pisania i czytania,

• Produkt krajowy brutto na mieszkańca.

Parametry rozwoju społecznego wsi są gorsze od parametrów dla całej Polski oraz dużo gorsze w stosunku do obszarów miejskich.

Czynniki decydujące o zróżnicowaniu obszarów wiejskich w Polsce: czynniki historyczne, które mają związek ze zmianą granic państwa, Ziemie Dawne i Ziemie Odzyskane, usytuowanie w sieci osadniczej, które można analizować przy pomocy kategorii centrum-peryferie, ośrodki pełniące funkcje centrów rozwojowych w skali kraju, regionu i niższych układów lokalnych, występowanie pewnych czynników lokalizacyjnych, które dają korzyści z tytułu „renty położenia”, jak przejścia graniczne, atrakcyjne tereny turystyczne, efekty programów rozwojowych, które zrealizowane zostały w różnych okresach i oddziałują długofalowo na dany obszar (zarówno pozytywnie, jak negatywnie). Na podstawie: A. Rosner, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce, s. 284.

 

Nowe funkcje obszarów wiejskich:

1. Przyroda wiejska postrzegana jako przestrzeń dostarczająca walorów estetycznych czy wypoczynkowych, a nie miejsce produkcji rolniczej. Często produkcja rolnicza zagraża tym walorom.

2. funkcje rezydencjonalne,

3. funkcje zachowania krajobrazu wiejskiego,

4. ochrona tradycji kulturowych,

5. funkcja stabilizacyjna – podtrzymywanie ciągłości ludzkiego doświadczenia w zmieniającym się świecie.

11 Preferencje kulturalne mieszkańców wsi.(Kasia Z.)

PREFERENCJE KULTURALNE

• Konsumpcja zaczyna pełnić ważną rolę w tworzeniu nowych stylów życia; konsumowane jest wszystko: dobra materialne, usługi, ciało, doświadczenia mistyczne i religijne, prywatność, itd.

• Wieś i jej mieszkańcy zostali wciągnięci w system zachowań polegający na dbaniu o własne ciało jako najmodniejszym zajęciu w wolnym czasie (na wsiach powstają obiekty agroturystyczne przyciągające turystów jak i mieszkańców; dla państwa jest to forma tworzenia nowych miejsc pracy na wsi oraz zacierania różnic między wsią a miastem)

• Wartości: unifikacja wartości za sprawą globalizacji za grupę odniesienia teraz uważa się „globalną wioskę”, a nie społeczność wśród której się żyje:

• Wartość ziemi zinstrumentalizowana względem rodziny i jej członków

• Praca jako sposób zarobkowania w gospodarstwie i poza nim

• Uniwersalnym miernikiem wartości stał się pieniądz

• Wykładnikiem dochodu jest poziom życia i konsumpcji

• Jednostka stała się centralnym elementem wiejskiego systemu wartości (dawniej wieś, zagroda, gospodarstwo, rodzina)

• Ważne stały się aspiracje i potrzeby jednostki związane ze zdrowiem, czasem wolnym, rozrywkami, pożywieniem, standardem mieszkania

• Istotną wartością wciąż różnicującą mieszkańców wsi i miasta jest Bóg, który w ich systemie wartości jest umieszczany znacznie wyżej (rola religii, która w życiu społeczności wiejskich określała nie tylko sacrum, ale przenikała wszystkie codzienne zachowania człowieka); niską pozycję zajęła jednak inteligencje w porównaniu z jej miejscem w hierarchii miasta

• Ludność wiejska jest raczej konsumpcyjnie nastawiona wobec kultury

• Obecnie ma możliwości kontaktu z globalną kulturą (jeszcze do niedawna mieli ją tylko mieszkańcy miast)

• Nowości kulturalne przekazywane są przez media: prasę , telewizję, radio, internet (w latach 60. Posiadanie telewizora było na wsi czymś niezwykle rzadkim,a ludzie schodzili się do domu, gdzie był telewizor, aby dowiedzieć się jak żyją inni ludzie rolę tą wcześniej spełniali wędrowcy)

• Twórcza rola względem kultury wiejskiej, jaką wcześniej pełnił dwór i elity wiejskie została przejęte przez szkołę i mass media

• Najpopularniejszym nośnikiem kultury poza telewizją jest kino, do którego chodzi już co czwarty mieszkaniec wsi

12 Wieś jako środowisko obywatelskie - zagadnienia relacji wobec władzy.

13 Nowe osadnictwo na wsi polskiej. (Paulina)

Osadnictwo to proces stopniowego osiedlania się ludności na danym obszarze. Rozwój sieci osadniczej jest uzależniony  od rozwoju przemysłu, handlu oraz uwarunkowań środowiska przyrodniczego. Układ osadniczy to szereg powiązań między jednostki osadniczymi, wymuszający funkcjonowanie społeczno-administracyjne na danym obszarze. Jako cecha charakteryzująca układ osadniczy wymieniania jest hierarchiczność elementów składowych i występowanie ośrodka centralnego — dominującego i jednostek pochodnych-mniejszych.

 Podstawowe jednostki osadnicze to miasto i wieś; często zdarza się jednak, ze zaciera się granica miedzy nimi, jest to szczególnie widoczne w strefach podmiejskich dużych aglomeracji miejskich. Proces upodobniania się architektury i stylu życia mieszkańców wsi prowadzi do stopniowego zaniku folkloru ludowego.

Współczesne zaludnienie Polski to następstwo zmian polityczno-gospodarczych. Zasadniczą cechą sieci osadniczej jest dominacja dużych ośrodków w centralnej części kraju i na południu, zaś znikoma na peryferiach, przy granicy oraz powstawanie nowych osad w miejscach rozwoju przemysłu.

Polskie osadnictwo wyróżnia kilka typów wsi. Na ich rozmieszczenie wpływała rzeźba terenu, dostępność terenów wodnych, żyzność gleb i tradycja. Wyróżniamy następujące typy wsi:

• okolnica — to najstarszy typ polskiej wsi o zwartej zabudowie gospodarstw i charakterze obronnym; zabudowania gospodarskie razem z polami są zlokalizowane dookoła okrągłego placu lub jeziora w środku wsi, z reguły do wsi prowadzi jedna droga do wsi;

• owalnica —  to typ wsi o okrągłym kształcie, zabudowa wokół owalnego placu w centrum wsi, charakterystyczne dla wsi Niziny Wielkopolskiej, Wyżyny Śląskiej, Pojezierza Pomorskiego)

• szeregówka — typ wsi z XVI wieku; zabudowania gospodarskie są zlokalizowane wzdłuż ulicy – w szeregu; regularny układ pól;

• ulicówka — typ wsi z XV wieku; zagrody razem z polami uprawnymi po obu stronach drogi; spotykane zazwyczaj na Pojezierzu Mazurskim, Wyżynie Śląskiej;

• widlica — typ wsi pochodny od ulicówki, zabudowa wiejska obejmuje też polne dróżki z obu końców ulicy;

• łańcuchówka — typ wsi średniowiecznej z XIII wieku; luźny układ zabudowań gospodarskich po obu stronach drogi, za zagrodą łan pól uprawnych i las; często spotykane na Przedgórzu Sudeckim, Wyżynie Śląskiej, Pogórzu Karpackim;

• wielodrożnica — typ wsi o wielu drogach, powstała w XIV wieku; to wiele dróg krzyżujących się ze sobą, a ich rozmieszczenie z reguły pokrywa się z dolinami rzecznymi; spotykana w całej Polsce;

• rzędówka — typ wsi stosunkowo młodej, powstała w XIX wieku; zabudowania gospodarskie po jednej stronie drogi, która jest wytyczana przez pola uprawne; spotykana na Wyżynie Kieleckiej, Nizinie Mazowieckiej;

W Polsce na obszarach wiejskich obserwujemy tendencje do tzw. semiurbanizacji, co przejawia się we wprowadzaniu miejskiej zabudowy na wieś, zaniku funkcji rolniczej, rozwojowi funkcji usługowych, polepszaniu infrastruktury na wsi — wodociągi, gazociągi, tereny wiejskie staja się noclegownią jako strefa podmiejska. Kolejne zjawisko coraz bardziej powszechne na polskiej wsi to tzw. urbanizacja wsi — zmiana krajobrazu wiejskiego, rosnąca liczba osób zatrudnionych poza rolnictwem. Dotyczy to przede wszystkim Polski południowo-zachodniej i środkowej, a wiec województw: świętokrzyskiego, opolskiego, dolnośląskiego, śląskiego.

14 Aktywizacja społeczna współczesnej wsi polskiej( Dorota)

Szansą aktywizacji polskiej wsi jest: 
• tworzenie nowych miejsc pracy w przetwórstwie rolno-spożywczym, w drobnej przedsiębiorczości i przemyśle oraz w powiązaniu rolnictwa z innymi działaniami gospodarki, np. z turystyką i rekreacją.
• Wzrost aktywacji zawodowej mieszkańców wsi.
• Rozbudowa infrastruktury technicznej i społecznej (=> ułatwienia w dostępie do miejsc pracy i ośrodków kultury i nauki). Wysoki poziom wyposażenia infrastrukturalnego zachęca potencjalnych inwestorów i powoduje wzrost atrakcyjności inwestycyjnej i wzrost przedsiębiorczości.
• Budowa sieci kanalizacyjnych i oczyszczalni ścieków.
• Rozbudowa dróg. 
• Rozwój sieci usługowej
• Aktywizacja kobiet w obszarze zawodowym

A tutaj tak dodatkowo, może się przyda, ogólne funkcje wsi:

Podstawowa funkcja polskiej wsi to funkcja rolnicza ale postęp cywilizacyjny wymusza też funkcje pozarolnicze, takie jak:

• funkcja religijna — tworzenie sanktuariów i miejsc kultu na terenach wiejskich, na przykład Wambierzyce w Kotlinie Kłodzkiej, Sulisławie na ziemi Sandomierskiej;

• funkcja uzdrowiskowo-sanatoryjna — tworzenie uzdrowiska z całym zapleczem leczniczym w czystym klimacie, na przykład Wysowa w Beskidzie Niskim;

• funkcja rzemieślnicza — produkcja określonych wyrobów-rękodzieł, na przykład Chełmsko w Sudetach słynie z wyrobów lnianych;

• funkcja turystyczna — miejscowości wiejskie o walorach krajobrazowych i przyrodniczych stały się miejscem wypoczynku Polaków, na przykład: Bukowina Tatrzańska i inne miejscowości wiejskie Podhala, Pogórze Sudeckie, Pojezierze Mazurskie.