FONETYKA

1. Artykulacja spółgłosek i samogłosek.

1.Spółgłoski:

p- bezdźwięczna, ustna, twarda, zwartowybuchowa, dwuwargowa.

b- dźwięczna, ustna, twarda, zwartowybuchowa, dwuwargowa.

p'-bezdźwięczna, ustna, miękka, dwuwargowa, zwartowybuchowa.

b'- dźwięczna, ustna, miękka, dwuwargowa, zwartowybuchowa.

t- bezdźwięczna, ustna, twarda, zwartowybuchowa, przedniojęzykowozębowa.

d- dźwięczna, ustna, twarda, zwartowybuchowa, przedniojęzykowozębowa.

t'- bezdźwięczna, ustna, miękka, zwartowybuchowa, przedniojęzykowozębowa.

d'- dźwięczna, ustna, miękka, zwartowybuchowa, przedniojęzykowozębowa.

t.(kropka pod spodem)- bezdźwięczna, ustna, twarda, zwartowybuchowa, przedniojęzykowodziąsłowa.

d.(kropka pod spodem)- dźwięczna, ustna, twarda, zwartowybuchowa, przedniojęzykowodziąsłowa.

k- bezdźwięczna, ustna, twarda, zwartowybuchowa, tylnojęzykowa.

g- dźwięczne, ustne, twarde, zwartowybuchowe, tylnojęzykowe.

k'- bezdźwięczna, ustna, miękka, zwartowybuchowa, tylnojęzykowa.

g'- dźwięczna, ustna, miękka, zwartowybuchowa, tylnojęzykowa.

c- bezdźwięczna, ustna, twarda, zwartoszczelinowa, przedniojęzykowozębowa.

dz(3)- dźwięczna, ustna, twarda, zwartoszczelinowa, przedniojęzykowozębowa.

c'(ci)- bezdźwięczna, ustna, miękka, zwartoszczelinowa, przedniojęzykowozębowa.

dzi(3')- dźwięczna, ustna, miękka, zwartoszczelinowa, przedniojęzykowozębowa.

cz(c^)- bezdźwięczna, ustna, twarda, zwartoszczelinowa, przedniojęzykowodziąsłowa.

dż(3^)- dźwięczna, ustna, twarda, zwartoszczelinowa, przedniojęzykowodziąsłowa.

czi(c'^)- bezdźwięczna, ustna, miękka, zwartoszczelinowa, przedniojęzykowodziąsłowa.

dżi(3'^)- dźwięczna, ustna, miękka, zwartoszczelinowa, przedniojęzykowodziąsłowa.

ć- bezdźwięczna, ustna, miękka, zwartoszczelinowa, środkowojęzykowa. D

ź(3'-kreska nad 3)- dźwięczna, ustna, miękka, zwartoszczelinowa, środkowojęzykowa.

f- bezdźwięczna, ustna, twarda, szczelinowa, wargowozębowa.

v(w)- dźwięczna, ustna, twarda, szczelinowa, wargowozębowa.

f'- bezdźwięczna, ustna, miękka, szczelinowa, wargowozębowa.

v'- dźwięczna, ustna, miękka, szczelinowa, wargowozębowa.

s- bezdźwięczna, ustna, twarda, szczelinowa, przedniojęzykowozębowa.

z- dźwięczna, ustna, twarda, szczelinowa, przedniojęzykowozębowa.

s'- bezdźwięczna, ustna, miękka, szczelinowa, przedniojęzykowozębowa.

z'- dźwięczna, ustna, miękka, szczelinowa, przedniojęzykowozębowa.

sz(s^)- bezdźwięczna, ustna, twarda, szczelionowa, przedniojęzykowodziąsłowa.

ż(z^)- dźwięczna, ustna, twarda, szczelinowa, przedniojęzykowodziąsłowa.

ś- bezdźwięczna, ustna, miękka, szczelinowa, środkowojęzykowa.

ź- dźwięczna, ustna, miękka, szczelinowa, środkowojęzykowa.

x(h)- bezdźwięczna, ustna, twarda, szczelinowa, tylnojęzykowa.

x'(hi)- bezdźwięczna, ustna, miękka, szczelinowa, tylnojęzykowa.

m- dźwięczna, nosowa, twarda, sonorna, dwuwargowa.

m'- dźwięczna, nosowa, miękka, sonorna, dwuwargowa.

n- dźwięczna, nosowa, twarda, sonorna, przedniojęzykowozębowa.

n.(kropka pod n)- dźwięczna, nosowa, twarda, sonorna, przedniojęzykowodziąsłowa.

ń- dźwięczna, nosowa, miękka, sonorna, środkowojęzykowa.

nga- dźwięczna, nosowa, twrda, sonorna, tylnojęzykowa.

nga'- miękka, reszta jak nga.

l- dźwięczna, ustna, twarda, sonorna boczna, przedniojęzykowodziąsłowa.

l'- dźwięczna, ustna, miękka, sonorna boczna, przedniojęzykowodziąsłowa.

ł(u^)- dźwięczna, ustna, twarda, sonorna boczna, przedniojęzykowodziąsłowa.

r- dźwieczna, ustna, twarda, sonorna drżąca, przedniojęzykowodziąsłowa,

r'- miękkie, reszta jak u r. r.(pod r)- bezdźwięczna, reszta jak u r

2.Samogłoski: WSZYSTKIE SĄ DŹWIĘCZNE!

y- wysokie położenie języka w pionie, przednie położenie języka w poziomie, spłaszczony układ warg.

I-wysokie położenie języka w pionie, przednie położenie języka w poziomie, spłaszczony układ warg.

e- średnie położenie języka w pionie, przednie położenie języka w poziomie, spłaszczony układ warg.

a-niskie położenie pionie, centralne położenie języka w poziomie, obojętny układ warg.

o- średnie położenie języka w pionie, tylne w poziomie, zaokrąglony układ warg.

u- wysokie położenie języka w pionie, tylne w poziomie, zaokrąglony układ warg.

1. Upodobnienia śródwyrazowe i międzywyrazowe (co do stopnia otwarcia, miejsca artykulacji, dźwięczności).

1. Wsteczne (prośba: proźba, żabka: żapka)

2. Postępowe (kwiat: kf’at, przerwa: pšerva)

1. Pod względem dźwięczności

Ubezdźwięcznienia tfardy, čfarty

Udźwięcznienia l’idžba, tagže

1. Pod względem miejsca artykulacji, charakteryzuje się zmianą miejsca artykulacji głoski

2. pod względem stopnia zbliżenia mowy

TO WSZYSTKO WIDAĆ W PIŚMIE FONETYCZNYM, NIE CHCE MI SIĘ TEGO TUTAJ GRAFICZNIE USTAWIAĆ.

FONOLOGIA

1. Fonem i warianty fonemu.

fonem – jednostka fonetyczna języka, głoska; najmniejsza cząstka językowa fonologii.

Fonemy : dźwięczne/ bezdźwięczne, ustne/ nosowe, twarde/ miękkie, samogłoski/ spółgłoski, miejsce artykulacji, stopień zbliżenia narządów mowy (patrz – fonetyka, artykulacja samogłosek i spółgłosek)

1. Typy opozycji fonologicznych.

1. Prymatywna – w jednym jest dana cecha, a w drugim nie ma, np. dźwięczność/ bezdźwięczność, ustność/ nosowość

2. Przymatywne-proporcjonalne – wyrazy o podobne, różniące się głoskami dźwięcznymi/ bezdźwięcznymi, np. kura góra, po bo, papka babka

3. Prymatywne-izolowane – nieumiejętność wypowiedzenia danej głoski, zazwyczaj r jako l, np. rak lak, rok lok

4. Stopniowa – zależna od samogłosek i ich wysokości np. kara kora kura

5. Równorzędna – ta sama cecha wszędzie, różnie realizowana w miejscach artykulacji np. dama gama, kort tort, kara tara.

1.podział wg. stosunku do podstawy porównania
a. opozycje jednowymiarowe (zespół cech wspólnych jest właściwy tylko dla danej opozycji), np.
/d/:/t/ - zwartość, przedniojęzykowość
b. opozycje wielowymiarowe (zespół cech wspólnych właściwy jest także innym opozycjom), np.
/b/:/d/ /d/:/g/ /g/:/b/, zwartość, dźwięczność
c. opozycje proporcjonalne np. par : bar; tom : dom; koń : goń
d. opozycje izolowane (różnica między członami jest wyjątkowa), np. /r/:/l/ drżącość : boczność

2.podział wg. wzajemnego stosunku między członami opozycji
a. opozycje prywatne ( jeden z członów opozycji charakteryzuje się obocznością cechy, której nie
posiada człon drugi) np. /d/:/t/ dom : tom
b. opozycje równorzędne (każdy człon ma cechę której nie posiada człon drugi) np. para : tara
c. opozycje gradualne (stopniowe, dotyczy co najmniej trzech członów, które różnicuje stopień
natężenia jednej tylko cechy dystynktywnej) np. kara : kora : kura
3. podział wg. zasięgu funkcji dystynktywnej
a. opozycja stała jest podstawa różnicowania znaczeń w każdym otoczeniu
b. opozycja neutralizowana nie obejmuje wszystkich kontekstów dźwiękowych

SŁOWOTWÓRSTWO

1. Derywaty transpozycyjne, mutacyjne i modyfikacyjne rzeczownika.

Derywat – wyraz pochodny, wyraz motywowany złożony z podstawy słowotwórczej i formantu 
słowotwórczego np. domowy od dom przedszkole od przed szkołą itd.
Rodzaje derywatów
-transpozycyjne – w stosunku do swoich podstaw mają zmieniona tylko funkcję składniową, a ich 
znaczenie pozostaje bez zmian np. bieganie to ot samo co biegać ale pierwsze to rzeczownik a drugie 
jest czasownikiem (formant pełni funkcję syntaktyczna i strukturalną)
-mutacyjne – nowe nazwy desygnatów mają zmieniona funkcję semantyczną w stosunku do swoich 
podstaw, np. książka – księgarnia (wiąże się z funkcja semantyczną zmiana znaczenia i może być ale 
nie musi zmiana części mowy)
-tautologiczne - występują wówczas gdy formant pełni wyłącznie funkcję strukturalną np. głębia > 
głęb –ina, wzór > wzorz –ec
-modyfikacyjne – nie zmienia się część mowy i następuje modyfikacja znaczenia wyrazu 
podstawowego są to: zdrobnienia (kot/ kotek), zgrubienia (zamek/zamczysko), formy ekspresywne 
(pismo/piśmidło, mięso/mięcho), derywaty związane z określeniem płci (student/ studentka), 
czasowniki wskazujące na częstotliwość wykonywania czynności (pisać/pisywać, czytać/czytywać), 
przymiotniki oznaczające intensywność cechy (najczęściej chodzi o przedrostek) 
(ciekawy/arcyciekawy, piekny/przepiękny)

1. Słowotwórstwo przymiotników.

Przymiotniki tworzymy od: czasowników (płatny, słyszalny); rzeczowników (domowy, zawałowy, wieczorowy); wyrażeń przyimkowych (nadmorski, beztroski), liczebników (setny, podwójny, dwojaki, dwoisty), przymiotników (głupawy, przygłupi), od przysłówków (wczorajszy, wsteczny, dotychczasowy).

1) Najogólniejsze kryterium podziału stanowi przynależność podstaw słowotwórczych do odpowiednich klas – rzecz., czas., itd. Niektóre przymiotniki dopuszczają dwie interpretacje, np. odrzeczownikową i odczasownikową – wymienny od wymiana lub wymieniać; władczy od władca lub władać)
2) Na niższym poziomie klasyfikacji stosuje się kryteria semantyczne.
- przymiotniki derywowane nazywają cechy przedmiotów i sytuacji przez wskazanie na czynność proces lub stan, które są dla nich charakterystyczne (obraźliwy, słynny)
- przymiotniki derywowane nazywają cechy przedmiotów i sytuacji przez wskazanie na relacje do innych przedmiotów (ogrodowy, cenny)
- przymiotniki derywowane nazywają cechy przedmiotów i sytuacji przez wskazanie na modyfikację cechy nazywanej przez podstawę (przepiękny, niebieskawy)
- przymiotniki derywowane nazywają cechy przedmiotów i sytuacji przez wskazanie na miejsce lub czas charakteryzujące przedmiot lub sytuację(tutejszy, dzisiejszy).

Derywaty odczasownikowe

Derywaty odczasownikowe dzielimy na predyspozycyjne i niepredyspozycyjne. Predyspozycyjność – uleczalny: „taki, który może być uleczony” – w derywacie tym pojawia się dodatkowy predykat o charakterze modalnym, przynoszący wiadomość o możliwości zaistnienia czynności. Granica między przymiotnikami predyspozycyjnymi a niepredyspozycyjnymi nie zawsze jest ostra, np. wstydliwy: „taki, który wyraża wstyd” lub „taki, który jest skłonny do wstydu, czasami się wstydzi ”, jadalny: „taki, w którym się jada” lub „taki, który można zjeść” – toteż dokonujemy wyboru interpretacji znaczenia przymiotnika (a tym samym wyboru parafrazy) w kontekście określanego rzeczownika, ergo:
wstydliwe zachowanie bądź wstydliwe dziecko
jadalny pokój bądź jadalny grzyb

Określane rzeczowniki pełnią różne role semantyczne względem czynności nazywanej przez przymiotnik, przy czym nawet przy tym samym przymiotniku wystąpić mogą różne argumenty, jak w przykładach: kot łowny – „taki, który łowi”, zwierzyna łowna – „taka, którą się łowi”. Rzeczownik kot nazywa subiekt (wykonawcę czynności), a zwierzyna obiekt (analogicznie oczy łzawiące, gazy łzawiące) – toteż potrzebny jest kontekst rzeczownikowy, aby sprecyzować znaczenie przymiotnika odczasownikowego oraz naturę relacji semantycznej w grupie przymiotnikowo-rzeczownikowej.

Formanty derywujące przymiotniki niepredyspozycyjne pełnią funkcję transpozycyjną. Natomiast derywaty predyspozycyjne, stanowiąc wynik przekształcenia składniowego, zawierają ponadto nadwyżki znaczeniowe. Ujawniają je parafrazy w postaci dodatkowych predykatów, jak np. potencjalność można przymiotnika uleczalny, są to zatem mutacje.

Przymiotniki niepredyspozycyjne:
- określany rzeczownik pełni funkcję subiektu: szkodliwy pokarm, wędrowne ptaki, tkanka łączna, nudny nauczyciel, dokuczliwy wiatr, pies gończy, statek holowniczy, itd. Do tej grupy zaliczyć należy przymiotniki o postaci imiesłowów biernych: zaginiony ląd, zdziwiony chłopak, wyspane dziecko, uśmiechnięte dziecko.
- określany rzeczownik pełni funkcję obiektu: uprawne pole, pieczone mięso, znany wiersz, najęty pracownik.
- określany rzeczownik nazywa narzędzi czynności: piec ogrzewczy, metody badawcze, obraźliwe słowa, środki oszałamiające.
- określany rzeczownik w roli lokatywnej lub temporalnej: dom wychowawczy, pokój przechodni, miejsce siedzące, okres twórczy, sezon badawczy.
- określany rzeczownik w roli skutku lub przyczyny czynności: rana cięta, cechy dziedziczne, leki wykrztuśne, gazy łzawiące.

Przymiotniki predyspozycyjne:
- przymiotniki potencjalne – [można]: zauważalne zmiany, poznawalna rzeczywistość, łamliwe kości, rozsuwany stół.
- przymiotniki habitualne – [stale], [często]: gderliwy dziadek, ustępliwy brat, chorowite dziecko, chwiejna trzcina, marudny pacjent.
- przymiotniki kwantytatywne – [dużo] i oceniające – [dobrze]: kosztowny strój, dokuczliwy wiatr, wytrzymały piechur, pracowity chłopiec, bitny żołnierz, widny pokój, życzliwy kolega.

Derywaty odrzeczownikowe

Przymiotniki relacyjne – powstają w wyniku przekształcenia składniowego form przypadkowych rzeczownika lub wyrażeń przyimkowych:
zupa mleczna – zupa z mleka
chłopska chata – chata chłopa
Grupy te są ekwiwalentami składniowymi i semantycznymi, toteż uznajemy je za derywaty transpozycyjne, ponieważ derywujące je formanty pełnią funkcję wyłącznie gramatyczną.
Przymiotniki jakościowe – oznaczają jakąś cechę charakterystyczną przedmiotu, a nadwyżki semantyczne ujawniają się w parafrazie w postaci dodatkowego składnika, np.
szczudłowate nogi – [nogi podobne do szczudeł]
soczyste jabłko – [ jabłko, w którym jest dużo soku]
Formanty pełnią funkcję nie tylko syntaktyczną dlatego zaliczymy je do mutacyjnych.

Przymiotniki te analizujemy w kontekście rzeczownika, wynika to z niesamodzielności zarówno semantycznej jak i składniowej – relacje między rzeczownikiem, a przymiotnikiem ujawnia parafraza grupy, np.
wycieczka rowerowa – [za pomocą roweru] – środek czynności
sklep rowerowy - [w którym sprzedaje się rowery] - obiekt
koło rowerowe – [które jest częścią roweru] – część względem całości.

Role semantyczne przymiotników odrzeczownikowych:
1) użycia subiektowe – praca nauczycielska, złodziejski proceder, synowskie posłuszeństwo, piosenka żołnierska.
2) użycia obiektowe – prześladowania narodowe, wyciąg narciarski, era atomowa, sklep obuwniczy.
3) użycia dzierżawcze – skarby narodowe, chata traperska, dom rodzinny, siostrzana chusta, babcine okulary.
4) użycia instrumentowe – zamach bombowy, roboty ręczne, armatnie wystrzały.
5) użycia materiałowe – bielizna bawełniana, lody śmietankowe, srebrne monety.
6) użycia genetyczne – mięso wołowe, szczątki organiczne, olejek różany, żółwie jaja, krowie mleko.
7) użycia przymiotnika wskazujące na element zbioru – użycia syngulatywne – drużyna piłkarska, bór sosnowy, ekipa realizatorska, , gęsie stado, stowarzyszenie filatelistyczne.
użycia przymiotnika wskazujące na całość w relacji do części – lufa karabinowa, rybia łuska, małżowina uszna.
9) użycia przymiotnika wskazujące na część w stosunku do całości, zwane partytywnymi – piętrowy budynek, leki hormonalne, drzewo iglaste.
10) użycia charakterystyczne konkretne – garbaty człowiek, ogoniaste zwierzę, kudłaty pies (do tej grupy zaliczmy przymiotniki nazywające część całości, z tym, że jest to część charakterystyczna, przede wszystkim osoby lub zwierzęcia).
11) użycia charakterystyczne abstrakcyjne – honorowy człowiek, ironiczny uśmiech, fałszywe zeznanie.
12) użycia porównawcze, zwane symilatywnymi – gruszkowaty wazon [wazon podobny do gruszki], rdzawy kolor [kolor podobny do rdzy], gburowate zachowanie [podobne do zachowania gbura], orli wzrok, sumiaste wąsy, piwne oczy, panikarskie zachowanie.
13) użycia zakresowe – instrument perkusyjny, emigrant żydowski, obiekt zabytkowy, pisarz angielski (wszystkie przymiotniki w pewnym sensie zawężają zakres rzeczownika, ale w tym punkcie chodzi o grupy przymiotnikowo-rzeczownikowe, w których nie zachodzi relacja predykatowo-argumentowa, czyli parafrazujemy je następująco [ten instrument to perkusja], [ten emigrant to Żyd], [ten obiekt to zabytek], [ten pisarz to Anglik].
14) użycia limitujące, inna parafraza niż punkt wyżej – błąd logiczny [błąd w dziedzinie/z zakresu logiki], ustawa budżetowa, wiedza przyrodnicza, medytacje semantyczne.
15) użycia lokatywne – leczenie uzdrowiskowe, kawiarniany stolik, droga morska, rzut rożny.
16) użycia temporalne – bal sylwestrowy, styczniowe mrozy, roczna dzierżawa, letnia sukienka.
PODSUMOWANIE

1) Transpozycje: derywaty odczasownikowe niepodyspozycyjne, derywaty odrzeczownikowe relacyjne, niektóre derywaty od wyrażeń przyimkowych.
2) Mutacje: przymiotniki odczasownikowe predyspozycyjne, niektóre derywaty odrzeczownikowe jakościowe.
3) Modyfikacje: przymiotniki odprzymiotnikowe: nadgorliwy, gorzkawy, niedrogi.

1. Słowotwórstwo przysłówków.

2. Słowotwórstwo czasowników.

Derywaty czasownikowe są motywowane przez czasowniki i dwie imienne części mowy: przymiotniki i rzeczowniki. Wykładnikami derywacji są przede wszystkim formanty prefiksalne, charakterystyczne zwłaszcza dla formacji odczasownikowych: przy – lecieć, od – powiedzieć. Ale derywaty typu – głuch – ną – ć [stawać się głuchym], król – owa – ć [być królem] to derywacje paradygmatyczne. Istnieją także formacje prefiksalno-paradygmatyczne: odpowietrzyć, prefiksalno-postfiksalne: nachodzić się, paradygmatyczno-postfiksalne: bielić się, i rzadkie prefiksalno-paradygmatyczno-postfiksalne: rozgałęzić się.

Ze względu na typy funkcji słowotwórczej formantów derywaty czasownikowe dzielimy na trzy podstawowe klasy: derywaty transpozycyjne, semantyczne, aspektowe.

1) Derywaty transpozycyjne są wynikiem przekształceń wyrażeń predykatywnych nieczasownikowych w wyrażenia predykatywne czasownikowe o tym samym znaczeniu: chorować [być chorym]
spiskować [knuć spisek]
prezesować [być prezesem]
2) Do derywatów semantycznych należą formacje, w których formanty pełnią funkcje znaczeniowe, tzn. wnoszą do derywatów, obok znaczenia podstaw, nowe znaczenie, w efekcie czego derywaty stanowią jednostki leksykalne znaczeniowo bogatsze od swoich podstaw:
a)modyfikacje – przeschnąć, pisywać;
b)mutacje – przegrać coś, gasić, portretować.
3) Klasę derywatów aspektowych stanowią człony, tzw. czystych par aspektowych: napisać – pisać. Są one bliskie derywatom modyfikacyjnym; różnią się od nich tym, że formanty nie są wykładnikami nowych predykatów, lecz aktualizują dwa różne stadia akcji telicznych, tj. procesów i działań.

Czasowniki odczasownikowe

Derywacja czasowników odczasownikowych opiera się przede wszystkim na prefiksacji – informacje o czasownikach odczasownikowych „Gramatyka współczesnego języka polskiego” T. 2 „Morfologia” s. 544 – 568.

Czasowniki odprzymiotnikowe

Czasowniki odprzymiotnikowe są efektem użycia dwóch typów formantów: paradygmatycznych i nieciągłych formantów prefiksalno-paradygmatycznych: chorować, czernieć, chudnąć lub urealnić, obnażyć.
Schemat klasyfikacji czasowników odprzymiotnikowych przedstawia się następująco:
1. Derywaty transpozycyjne, czyli formacje stanowe, np. chorować;
2. Derywaty mutacyjne:
a) formacje procesualne:
- paradygmatyczne, np. dziczeć;
- prefiksalno-paradygmatyczne, np. obezwładnieć.
b)formacje kauzatywne:
- paradygmatyczne, np. bielić,
- prefiksalno-paradygmatyczne, np. oślepić.

Czasowniki odrzeczownikowe

Derywowane podobnie jak odprzymiotnikowe, a wśród czasowników odrzeczownikowych wyróżniamy następujące kategorie:
1) Derywaty transpozycyjne:
a) formacje zdarzeniowe, np. koncertować;
b) formacje stanowe, np. królować.
2) Derywaty mutacyjne:
a) formacje procesualne:
- paradygmatyczne, np. drewnieć,
- prefiksalno-paradygmatyczne, np. rozgałęzić się, przepoczwarzyć się.
b) formacje kauzatywne:
- paradygmatyczne, np. koksować,
- prefiksalno-paradygmatyczne, np. uczłowieczyć.
c) formacje z wbudowanym wyrażeniem argumentowym:
- paradygmatyczne, np. dziurkować
- prefiksalno-paradygmatyczne, np. zalesić, zachwaścić; (proces derywacyjny czasowników tej grupy jest syntetycznym sposobem wyrażania relacji semantycznych i polega na zespoleniu w jednej jednostce leksykalnej wykładników predykatu i jednego z jego argumentów o odpowiedniej roli, np. Jan maluje portret Anny – Jan portretuje Annę; Jan usuwa śnieg z ulicy – Jan odśnieża ulicę. Jak widać wykładni argumentu – rzeczownik wchodzi do derywatu jako jego temat słowotwórczy, a wykładnik predykatu – czasownik – reprezentowany jest przez formant.)

FLEKSJA

1. Mianownik - kto? co?
2. Dopełniacz - kogo? czego?
3. Celownik - komu? czemu?
4. Biernik - kogo? co?
5. Nadrzędnik - z kim? z czym?
6. Miejscownik - o kim? o czym?
7. Wołacz - o!

1. Deklinacja męska, żeńska i nijaka rzeczowników.

Rzeczownik wpływa na rodzaj stojącego obok przymiotnika: biały śnieg, dobra matka, wysokie drzewo.
W liczbie pojedynczej i mnogiej rzeczowniki występują w trzech rodzajach:

Rodzaj męski	Rodzaj żeński	Rodzaj nijaki
(rzeczowniki zakończone spółgłoskami) dobry ojciec, wierny pies, zielony las, uczynni sąsiedzi, znani naukowcy, rącze konie, białe śniegi	(rzeczowniki zakończone samogłoskami -a, -i oraz spółgłoskami) głęboka rzeka, dobra pani, biała kość, piękne kobiety	(rzeczowniki zakończone samogłoskami -o, -e, -ę, oraz -um) duże okno, jasne słońce, małe jagnię, bogate muzeum, szerokie pola

1. Deklinacja przymiotników.

Przymiotnik oznacza cechy i właściwości rzeczowników: dobry, mądry, ciężki, leśny itp. oraz w krótkiej formie: rad, wesół, zdrów, godzien, wart.

Przymiotniki odmieniają się przez przypadki i rodzaje: męski, żeński i nijaki w liczbie pojedynczej oraz męskoosobowy i niemęskoosobowy w liczbie mnogiej.

1. Deklinacja zaimków.

Zaimek (po łacinie pronomen – zamiast imienia) wskazuje przedmiot lub sytuację.

Inny podział rozróżnia zaimki:

• rzeczowne – ten, to, ta, ów,

• przymiotne – taki, taka, owaki,

• liczebne – tyle, ile, ileś,

• przysłowne (nieodmienne) – tak, owak, wszak, wtedy, tu, tam, stąd,
  dotąd, tędy, tamtędy, jak, kiedy, gdy,
  odtąd, gdzieś, kiedyś, nigdy, wszędzie.

1. Deklinacja liczebników.

Liczebniki to nazwy liczb i cech związanych z liczeniem. Liczebniki: tysiąc, milion odmieniają się jak rzeczownik. Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie odmieniają się jak przymiotniki. Liczebniki ułamkowe nie odmieniają się przez przypadki, ich forma zależy od rzeczownika.

1. Koniugacja czasowników.

końcówki	przykład
koniugacja I	-ę, -esz
koniugacja II	-ę, -isz
koniugacja III	-am, -asz

SKŁADNIA

1. Podmiot + rodzaje.

Podmiot odpowiada na pytania Kto? Co? i wyraża sprawcę czynności, nosie la stanu.

1. Gramatyczny – wyrażony rzeczownikiem w mianowniku, np. Zosia zrobiła ciasto

2. Logiczny – wyrażony rzeczownikiem w dopełniaczu, np. zabrakło chleba

3. Domyślny – ukryty, wyrażony zaimkiem domyślnym, np. spóźniłem się ( JA)

4. Szeregowy – szereg kolejnych wyrazów wyrażony tą samą formą, np. Chłopcy i dziewczęta przyszli na zajęcia

5. Towarzyszący – typ szeregowy wyrażony połączeniem „z”, np. mama z tatą poszli do kina

Podmiotem nazywamy główną część zdania oznaczającą osoby lub rzeczy (zwierzęta, rośliny, przedmioty, zjawiska, pojęcia), o których orzeka się w zdaniu. Odpowiada na pytanie kto?co?
Podmiotem w zdaniu może być:
1. rzeczownik, np. Ptak lata.
2. zaimek rzeczowny, np. On ćwierka.
3. inna część mowy mająca znaczenie rzeczownika, np.
a) czasownik w bezokoliczniku, np. Wstawać z samego rana to dla mnie utrapienie.
b) imiesłów przymiotnikowy, np. Dotknięte uważa się za sprzedane.
c) przymiotnik, np. Chorzy mają pierwszeństwo.
d) liczebnik, np. Wybiła piąta.
e) przysłówek, np. Jutro należy do nas.
Rodzaje podmiotów:
1. gramatyczny.
- odpowiada na pytania kto?, co?,
- wystepuje w mianowniku,
- jest najczęściej spotykanym podmiotem.
np. Książka lezy na stole. Ona ma grubą okładkę.
2. logiczny
- odpowiada na pytania kogo?, czego?,
- występuje w dopełniaczu,
- występuje w zadaniu, w którym
a) czasownik oznacza brak lub nadmiar czegoś, ubywanie lib przybywanie czegoś,
np. Nie ma (kogo?) domowników.
b) obok podmiotu występuje liczebnik główny począwszy od pięciu, liczebnik zbiorowy albo inny wyraz oznaczający ilość lib miarę,
np. W domu pali się pięć (czego?) żarówek.
Kilka (czego?) książek lezy na podłodze.
3. domyślny
- w zdaniu nie wymieniono wprost, kto lub co jest podmiotem, ale można sie go domyślić, ponieważ:
a) przed chwilą była o tym mowa w poprzednim zdaniu,
np. Franek nie ma teraz ochoty na jedzenie. Zje później.
podmiot domyślny drugiego zdania: Franek.
b) końcówka czasownika nam podpowiada, o kogo chodzi,
np. Wybieramy się do teatru.
Podmiot domyślny: my.
- odpowiada w domysle na pytania kto?, co?
4. szeregowy
- kilka wyrazów razem wziętych i wymienionych zazwyczaj bezpośrednio po sobie tworzy podmiot szeregowy,
np. Pszczoły, osy i motyle należą do owadów.
- odmiana podmiotu szeregowego jest tzw. podmiot towarzyszacy, czyli szereg podmiotów, z których jeden jest wyrazony w mianowniku a pozostałe w innym przypadku,
np. Premier wraz z ministrami tworzą rząd.

Nie w kazdym zdaniu musi wystapić podmiot. Są takie zdania, które go nie zawierają. Nazywamy je zdaniami bezpodmiotowymi.
Takie zdania występuja, gdy jest mowa o
1. zjawiskach przyrody,
np. Grzmi. Pada. Już świta.
2. odczuciach zmysłowych
np. Mdli mnie. Było nam miło.
3. czynnościach bliżej nieokreślonych osób,
np. Wybito okno. Mówi się o podwyżkach.

1. Orzeczenia + rodzaje.

Orzeczenie to jedna z dwóch głównych części zdania oznaczająca czynność, stan lub właściwości tego, na co wskazuje podmiot.

1. Czasownikowe – wyrażone za pomocą czasownika, np. dzieci się nudzą, pies goni kota

2. Imienne – składa się z dwóch różnych członów : łącznika i orzecznika, np. ona jest nauczycielką

Orzeczenie- orzeka o podmiocie, czyli mówi ,co się z nim dzieje, działo w przeszłości lub będzie działo w przyszłości. Odpowiada na pytanie, Co robi? Co się z kimś/czymś dzieje?
Wyróżniamy orzeczenie:
-czasownikowe- jest wyrażone formą osobową czas. Lub formą nieosob. zakończoną na –no lub –to
-imienne- składa się z łącznika (być, stać się,zostać) oraz orzecznika (imiesłów przymiotnikowy, rzeczownik, przymiotnik, zaimek), orzecznikiem, jest najczęściej imię (w sensie gramatycznym).
Konkretnie w tej roli wystepują:
1. rzeczownik, najczęsciej w narzędniku,np. Zostanę informatykiem.
2. przymiotnik, np. Oni są lepsi.
3. liczebink, np. Kto był pierwszy na mecie?
4. zaimek, najczęsciej w narzędniku, np. Bądź sobą.
5. imiesłów przymiotnikowy, np. Kiedy to będzie zrobione?
6. przysłówek, np. Było tam strasznie ciasno.
7. wyrażenia przyimkowe, np. Ten stół jest z drewna.
8. wyrażenia porównawcze, np. Jesteś jak dziecko.
9. bezokolicznik, np. Kochac to dawać.

1. Przydawki + rodzaje.

1. Rzeczowna ( w związku zgody i w związku rzędu)

2. Przymiotna (przymiotna, zaimek przymiotny, imiesłów przymiotny, liczebnik)

3. Przyimkowa (wyrażenie przyimkowe)

1. Okoliczniki + rodzaje.

1. Ok. miejsca – oznacza miejsce, w którym odbywa się czynność, odp. Na pyt. GDZIE? Np. grała na pianinie w domu

2. OK. kierunku – kierunek w jakim zmierza pewna czynność, odp. Na pyt. W JAKIM KIERUNKU?

3. Ok. Czasu – oznacza stosunki czasowe, odp. Na pyt. KIEDY? W JAKIM CZASIE? Np. ona się uczyła wczoraj

4. Ok. stadium – stadium rozwoju, np. Nie od razu Kraków zbudowano, w końcu nadszedł egzamin, musiała to powiedzieć po raz drugi

5. Ok. sposobu – charakterystyczna czynność ze względu na postać, kształt, odp. Na pyt. W JAKI SPOSÓB? JAK?, np. dziecko biegnie jak wariat

6. Ok. miary (stopnia i miary) np. dziewczyna bardzo mi się podobała, stokrotnie się jej odpłaciłam;

1. Miary czasu (ILE? JAK DŁUGO?) np. pracowała dzień i noc na otrzymanie dzieci

1. Ok. celu – oznacza przyszły stan jaki chcemy przez naszą czynność osiągnąć, odp. Na pyt. W JAKIM CELU?, np. walczę dla sławy

2. Ok. przyczyny – przyczyna czynności, odp. Na pyt. Z JAKIEJ PRZYCZYNY? Z JAKIEGO POWODU?, np. umarł z przepracowania

3. Ok. skutku – oznacza czynność, która jest wynikiem innego procesu [AŻ!], np. walczyć do upadłego, opaliłam się na czerwono

4. Ok. warunku – określa środek czynności konieczny do realizowania określonego celu; jeśli coś się stanie, coś innego będzie miało miejsce, np. przy dobrej pogodzie pójdę w góry, na Twój rozkaz to czynię

5. Ok. przyzwolenia – [MIMO!] np. mimo niepogody czułam się dobrze, mimo późnej pory czułam się bezpiecznie

6. Ok. niewspółmierności treści – [WBREW!] występuję między czynnością a skutkiem, np. wbrew logice studiowałam w USA, zamiast przyjaciół spotykałam wrogów

7. Ok. względu – aspekt w jakim coś się dzieje (pod względem, na podstawie, w zakresie czego, według czego), np. w zakresie rozwoju spójników zaszły duże zmiany, na podstawie istniejącego prawa nie wolno bić dzieci

8. Ok. akcesoryjny/ okoliczności towarzyszących – np. szedłem drogą wśród burzy, szukałem po ciemku wyjścia, zamieszkał na stałe w Krakowie

9. Bezokolicznik – np. poszedł otworzyć drzwi, poszedł odprowadzić gości.

1. Dopełnienia + rodzaje.

1. Bliższe – przy zmianie zdania ze strony czynnej na bierną przyjmuje funkcję podmiotu (obywatele myją zęby; zęby są myte przez obywateli)

2. Dalsze – nie ulega zmianie (wierzę przyjacielowi)

1. Przedmiotowe – wyraża obiekt, na który skierowana jest czynność

2. Porównawcze – porównuje ze sobą dwa obiekty (Jan jest wyższy od Andrzeja)

3. Czynnika towarzyszącego – czynność wykonywana jest z osobą towarzyszącą (żenić się z kimś; bić się z kimś)

4. Czynnika pomocniczego – czynność wykonywana za czyjąś pomocą (zrobię coś za pomocą kolegi/ przy pomocy maszyny)

5. Sprawcy – czynność jest wynikiem działać sprawcy (książka jest czytana przez ojca’ drzewa są zwalone przez wichurę; uczył się i został oficerem; został wybrany posłem)

1. Rodzaje modulantów.

Modulanty nie są składnikiem zdania, modyfikują zawartą w zdaniu treść myślową.

1. Stymulujące (tylko, także, dopiero, właśnie, zwłaszcza, szczególnie)

2. Waloryzujące (owszem, naprawdę, istotnie)

3. Modalne (na pewno, niezawodnie, prawdopodobnie, podobno) : c.1 – życzące (niech, oby, bodaj); c.2 – pytające (czy, no)

4. Afektujące (koniecznie, nareszcie, skądże, przynajmniej, na szczęście, nareszcie)

5. Wprowadzające (ewentualnie, wkrótce)

6. Komentujące (najogólniej biorąc, że tak powiem, dosłownie, lepiej, bądź co bądź)

1. Zdania współrzędnie złożone.

1. Łączne – treści oby wypowiedzeń współistnieją w przestrzeni i czasie (czytałam, gdy ktoś zapukał do drzwi)

2. Rozłączne – określone treści się wykluczają (wieczorami czytam książkę lub oglądam TV)

3. Wyłączające – wykluczają wszystkie określone treści (ani nie zapracuję na wyjazd nad morzem, ani na wyjazd w góry)

4. Przeciwstawne – treści pod jakimś względem niezgodne (twarz jego była blada, ale oczy świeciły blaskiem)

5. Wynikowe – treść następnego wypowiedzenia wynika z treści wypowiedzenia poprzedniego (dzisiaj nauczycielka płonęła zapałem toteż nauka była przyjemnością)

6. Synonimiczne – zawierają treści równorzędne (brat zdał ostatni egzamin, czyli zakończył studia)

1. Zdania podrzędnie złożone.

1. Podmiotowe – odpowiada na pytania podmiotu (np. jasne było, że zachorowała poważnie; przeraziło mnie to, co zrobiła Balladyna)

2. Dopełnieniowe – wymagają uzupełnienia w postaci wypowiedzenia dopełnieniowego (np. prosiłam aby się ustatkowała)

3. Orzecznikowe – funkcja ogólnie zapowiedzianego orzecznika (np. taki jestem jaki mam być)

4. Przydawkowe – funkcja rozwiniętej przydawki (np. zobaczyła chłopa siejącego żyto; zobaczyła dziewczynę ubraną w ładną sukienkę)

5. Okolicznikowe

   1. Czasowe – np. odkąd tu mieszkam nie spotkałam tu żadnego Polaka od dłuższego czasu

   2. Miejsca – np. gdzie spojrzała wszędzie były lasy

   3. Sposobu – np. młode życie omijało ją jak wzburzony potok omija las

   4. Stopnia lub miary – np. wykonałem to tak starannie jak mnie tylko było stać

   5. Celu- np. położyła się na kanapie, aby odpocząć

   6. Skutku – np. wszystko mnie bolało, że oka nie zmrużyłem

   7. Przyczyny –np. łzy mi w oczach stanęły, bo głodny byłem

   8. Warunku – np. czuł się niezdrowym jeśli nie oddychał powietrzem zamkowym

   9. Przyzwolenia – np. słońce nadal prażyło choć minęło południe