Kurator sądowy – w myśl ustawy Kodeks karny (art. 115 § 13 pkt 3 kk) funkcjonariusz publiczny, pełniący swoje obowiązki w jednym zespole kuratorskiej służby sądowej i realizujący określone przez prawo zadania o charakterze wychowawczo – resocjalizacyjnym, diagnostycznym, profilaktycznym i kontrolnym, które są związane z wykonywaniem orzeczeń sądu. Kuratorzy sądowi wykonują swoje zadania zarówno w środowisku osób których dotyczy postępowanie, czyli podopiecznych, w miejscu ich zamieszkania, jak i na terenie zakładów zamkniętych i placówek ich pobytu, w szczególności na terenie zakładów karnych, placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz leczniczo-rehabilitacyjnych.
Kuratorów sądowych można podzielić na:
kuratorów zawodowych,
dla dorosłych – wykonujący orzeczenia w sprawach karnych, którzy zgodnie z art. 2 pkt 6 kkw są organami postępowania wykonawczego,
rodzinnych – wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich
kuratorów społecznych – wykonujący orzeczenia w jednym z dwóch powyższych zespołów, lecz pełniący swoje zadania społecznie.
Zasady organizacji służby kuratorskiej i wykonywania obowiązków przez kuratorów sądowych oraz status kuratorów sądowych określa odrębna ustawa – Ustawa o kuratorach sądowych[1].
Wymagania zawodowe
Kuratorem zawodowym, może zostać ten kto:
posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
jest nieskazitelnego charakteru,
jest zdolny ze względu na stan zdrowia do pełnienia obowiązków kuratora zawodowego,
ukończył wyższe studia magisterskie z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych albo inne wyższe studia magisterskie i studia podyplomowe z zakresu nauk pedagogiczno-psychologicznych, socjologicznych lub prawnych,
odbył aplikację kuratorską,
zdał egzamin kuratorski.
Prawa i obowiązki
Kuratorzy sądowi działają przy sądach rejonowych. Natomiast kurator okręgowy, do którego zadań należy m.in. wykonywanie działań niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania kuratorskiej służby sądowej w okręgu, koordynowanie działalności kuratorów sądowych na terenie swego działania, czy też kontrola i ocena pracy kuratorów sądowych - działa przy sądzie okręgowym.
Wykonując swoje obowiązki służbowe, kurator zawodowy ma prawo do:
odwiedzania w godzinach od 7[00] do 22[00] osób objętych postępowaniem w miejscu ich zamieszkania lub pobytu, a także w zakładach zamkniętych,
żądania okazania przez osobę objętą postępowaniem dokumentu pozwalającego na stwierdzenie jej tożsamości,
żądania niezbędnych wyjaśnień i informacji od podopiecznych objętych dozorem, nadzorem lub inną formą kontroli zleconej przez sąd,
przeglądania akt sądowych i sporządzania z nich odpisów w związku z wykonywaniem czynności służbowych oraz dostępu do dokumentacji dotyczącej podopiecznego i innych osób objętych postępowaniem,
żądania od Policji oraz innych organów lub instytucji państwowych, organów samorządu terytorialnego, stowarzyszeń i organizacji społecznych w zakresie ich działania, a także od osób fizycznych pomocy w wykonywaniu czynności służbowych.
Powyższe uprawnienia również przysługują kuratorowi społecznemu w związku z wykonywaniem przez niego czynności zleconych przez sąd lub kuratora zawodowego.
Kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia w sprawach karnych
Kuratorzy sądowi dla dorosłych przede wszystkim:
sprawują dozory wobec osób poddanych okresowi próby, w związku z zastosowaniem:
przeprowadzają na zarządzenie sądu lub innego uprawnionego organu szereg wywiadów środowiskowych zarówno na etapie postępowania karnego wykonawczego (vide art. 14 § 1 k.k.w.), jak i postępowania karnego procesowego (vide art. 214 § 1 k.p.k.).
Nadto stricte już sądowi kuratorzy zawodowi:
kontrolują i organizują wykonanie kary ograniczenia wolności oraz pracy społecznie użytecznej, orzeczonej w zamian za karę grzywny,
kontrolują w okresie próby wykonanie nałożonych na skazanych lub sprawców czynów karalnych tzw. obowiązków probacyjnych, czyli tych związanych z poddaniem próbie, a określonych w art. 72 Kodeksu karnego, jak i zachowanie tych osób,
nadzorują wykonanie środka karnego, określonego w art. 41a k.k. (vide art. 181a § 2 Kodeksu karnego wykonawczego),
udzielają pomocy w ramach Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej osobom zwolnionym z zakładów karnych i aresztów śledczych i ich rodzinom oraz rodzinom osób pozbawionych wolności.
kontrolują skazanych pozostających w okresie przerwy w odbywaniu kary pozbawienia wolności, zobowiązanych jednocześnie do utrzymywania kontaktów z kuratorem,
wykonują czynności związane z organizowaniem i kontrolowaniem wykonywania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego.
Stosownie do art. 173 § 2 k.k.w. do obowiązków sądowego kuratora zawodowego należy w szczególności:
sprawowanie dozorów w stosunku do skazanego lub sprawcy,
kontrolowanie w okresie próby wykonania przez skazanego lub sprawcę nałożonych na niego obowiązków,
składanie wniosków o zmianę okresu próby w sprawach dotyczących wykonywania postanowienia o warunkowym zwolnieniu,
składanie wniosków o podjęcie postępowania warunkowo umorzonego,
składanie wniosków o ustanowienie, rozszerzenie lub zmianę obowiązków w okresie próby, o zwolnienie od wykonania tych obowiązków albo o oddanie pod dozór lub zwolnienie od dozoru,
składanie wniosków o odroczenie lub o przerwę w wykonaniu kary lub o odwołanie odroczenia lub przerwy w wykonaniu kary,
składanie wniosków o warunkowe zwolnienie i o odwołanie warunkowego zwolnienia,
składanie wniosków o zarządzenie wykonania kary, której wykonanie warunkowo zawieszono, oraz o wykonanie kary zastępczej,
składanie wniosków dotyczących wykonania kary ograniczenia wolności,
udzielanie pomocy postpenitencjarnej,
udział w posiedzeniach sądu, w wypadkach wskazanych w ustawie,
podejmowanie czynności mających na celu przygotowanie skazanego do zwolnienia z zakładu karnego,
przeprowadzanie na żądanie uprawnionych organów postępowania wykonawczego wywiadów środowiskowych,
wykonywanie czynności związanych z organizowaniem i kontrolowaniem wykonywania kary ograniczenia wolności,
wykonywanie innych czynności wynikających z niniejszej ustawy oraz przepisów odrębnych.
Natomiast stosownie do art. 174 k.k.w. do zakresu działania sądowego kuratora społecznego (również automatycznie zawodowego) należy w szczególności:
odwiedzanie osób, których dotyczy postępowanie, w miejscu ich zamieszkania lub pobytu, w tym również w zakładach karnych, oraz kontaktowanie się z ich rodziną,
żądanie niezbędnych informacji i wyjaśnień od osób znajdujących się w okresie próby, objętych dozorem lub tych, na które nałożono obowiązki,
współdziałanie z właściwymi stowarzyszeniami, organizacjami i instytucjami w zakresie poprawy warunków bytowych i zdrowotnych, zatrudnienia i szkolenia osób, których dotyczy postępowanie wykonawcze,
współdziałanie z administracją zakładów karnych w zakresie odpowiedniego przygotowania skazanych do zwolnienia,
przeglądanie akt sądowych i sporządzanie z nich odpisów w związku z wykonywaniem czynności zleconych przez sąd,
przeprowadzanie wywiadów środowiskowych i zbieranie niezbędnych informacji od organów administracji rządowej, samorządu terytorialnego, zakładów pracy, stowarzyszeń, organizacji i instytucji,
podejmowanie innych czynności niezbędnych dla prawidłowego wykonywania kar, środków karnych i środków zabezpieczających,
udzielanie skazanym innej stosownej pomocy.
Kuratorzy sądowi wykonujący orzeczenia w sprawach rodzinnych i nieletnich
Kuratorzy sądowi rodzinni w szczególności:
Sprawują nadzory w sprawach opiekuńczych, dotyczących:
ograniczenia władzy rodzicielskiej (art. 109 § 2 pkt 3 k.r.o.),
Sprawują nadzory nad nieletnimi w związku z:
zastosowaniem środka wychowawczego, określonego w art. 6 pkt 5 u.p.n.[2].,
warunkowym zwolnieniem z zakładu poprawczego,
warunkowym odstąpieniem od umieszczenia w zakładzie poprawaczym,
warunkowym zawieszeniem umieszczenia w zakładzie poprawczym,
Kontrolują wykonywanie kurateli lub opieki nad osobami częściowo lub całkowicie ubezwłasnowolnionymi.
Sprawują nadzory wobec osób uzależnionych od alkoholu, zobowiązanych do leczenia odwykowego.
Przeprowadzają na zarządzenie sądu szereg wywiadów środowiskowych na różnym etapie postępowania sądowego oraz w sprawach, pozostających w kompetencji sądu rodzinnego i cywilnego. W szczególności:
w sprawach opiekuńczych, dot. osób małoletnich,
w sprawach małżeńskich (np. w sprawach o rozwiązanie małżeństwa lub separację),
o zezwolenie na zawarcie małżeństwa przez osobę małoletnią,
w sprawach nieletnich,
w sprawach o przysposobienie małoletniego.
Biorą udział w ustanowionych przez sąd kontaktach rodziców z małoletnimi dziećmi.
Wykonują orzeczenie sądu o przymusowym odebraniu osoby podlegającej władzy rodzicielskiej lub pozostającej pod opieką.
Kierują oraz pracują w ośrodku kuratorskim.
Modele kurateli
Wyróżnia się cztery modele kurateli, stosowane w życiu społecznym:
a) kuratela kontrolna - oddziaływania kuratora koncentrują się na oczekiwanych zmianach zachowań wychowanka i na wskazaniu mu dróg, którymi te zmiany może osiągnąć. Jego rola sprowadza się do egzekwowania i kontroli poczynań wychowanka. Środkiem wzmocnienia instrumentalnego jest zapowiedź kary (surowszych środków przez sąd). Jest to model najczęściej stosowany.
b) kuratela casework - cechą charakterystyczną jest tworzenie wokół podopiecznego odpowiedniej atmosfery, skłaniającej go do podejmowania określonego typu działalności. Ważne jest traktowanie każdego przypadku bardzo indywidualnie. Kurator jest tutaj osobą wspierająca i podsuwającą właściwe rozwiązanie. W modelu tym istotne jest podejście psychoterapeutyczne, ważny jest kontakt osoby podlegającej kurateli z psychologiem. Kurator musi także dokładnie ustalić stadium osobowości wychowanka, co jest z natury rzeczy czasochłonne.
c) system kontroli i opieki aktywizującej - kurator jest organizatorem oddziaływań wychowawczych, będąc jednocześnie przedstawicielem i wyrazicielem sądu. Cechą charakterystyczną jest szeroka współpraca z otoczeniem. Kurator jest organizatorem życia wychowanka, z zachowaniem pełnego i aktywnego uczestnictwa w tym procesie samego nieletniego.
d) kuratela wychowująca - połączenie modelu b i c.