NORMY POSTĘPOWANIA:
Prawo – zespół norm określających postępowanie ludzi, norm ustanowionych lub usankcjonowanych przez państwo.
Prawo – całokształt generalnych i abstrakcyjnych norm postępowania ustanowionych lub uznanych przez państwo, których przestrzeganie jest zagwarantowane przez państwo (wg A. Łopatki).
Prawo – całokształt norm postępowania, które SA poparte przymusem państwowym (wg J. Kowalskiego).
Norma – pewien wzorzec pozwalający podzielić zachowania na takie, które są z nią zgodne, takie, które są z nią niezgodne, oraz na takie, do których dana norma się nie odnosi.
Norma postępowania – będąca wytworem ludzi wypowiedź bezpośrednio wyrażająca wobec danego podmiotu polecenie pewnego zachowania się we wskazanych okolicznościach.
Każda norma postępowania musi posiadać:
- adresata normy (podmiot), któremu wyznacza obowiązek danego postępowania
- okoliczności, w których postępowanie to ma być zrealizowane
- sposób zachowania adresata normy (działania lub zaniechania czynności).
Rodzaje norm postępowania
W zależności od określenia adresata i okoliczności wyróżniamy:
• Normy indywidualne
norma, w której indywidualnie wskazany jest adresat lub okoliczność np. „rodzina Kowalskich ma przekroczyć granicę o 6 rano”
• Normy generalne
adresat jest wskazany generalnie lub w sposób generalny określone są okoliczności np. „harcerz, jak dostrzeże pożar w lesie, to…”
Ze względu na sposób, w jaki norma określa zachowanie adresata, wyróżniamy:
• Normy konkretne
jednorazowe zachowanie się adresata np. „pójście na wykład w czwartek o godzinie 9.00”
• Normy abstrakcyjne
stałe lub wielokrotne zachowanie się adresata np. „prowadzenie pojazdu”
Do prawa zalicza się tylko normy generalne i abstrakcyjne. Pozwala to odróżnić prawo od decyzji.
Cecha zasadnicza odróżniająca prawo od innych zespołów norm postępowania: normy prawne są chronione przez państwo, które zabezpiecza ich stosowanie .
Prawo musi być egzekwowane (przestrzegane).
Cechy normy prawnej:
a) ma charakter ogólny- każdy musi zachować się w sposób nakazany w normie, nie ma indywidualizacji osoby
b) ma charakter dwustronny- z każdej normy wynika dla jednej strony prawo, dla drugiej obowiązek (dłużnik ma obowiązek zwrócić pieniądze, wierzyciel ma prawo żądać zwrotu).
c) jest zagwarantowana przymusem państwowym
d) zbudowana jest z 3 części:
-hipoteza - dana sytuacja
-dyspozycja - co należy zrobić, a co jest zakazane
-sankcja - informuje o skutkach niezastosowania się do dyspozycji (nie należy utożsamiać z karą)
Norma prawna zbudowana jest z trzech części:
Hipoteza (każda norma prawna znajduje zastosowanie tylko w pewnej sytuacji)
Dyspozycja (dyspozycja jest to część normy prawnej, która wskazuje obowiązujący - w danej sytuacji - sposób zachowania. Co należy zrobić, a co jest zabronione - o tym informuje właśnie dyspozycja. Jest ona kluczową częścią normy)
Sankcja (sankcja jest to ta część normy prawnej, która mówi, jakie ujemne skutki pociągnie za sobą niezastosowanie się do dyspozycji)
Rodzaje norm:
normy bezwzględnie obowiązujące ( normy imperatywne zawierają niepodważalny nakaz państwa, od wypełnienia którego nie można się uchylić
normy względnie obowiązujące ( normy dyspozytywne mają odmienny charakter. Strony umowy zobowiązane są w trakcie jej wykonania postępować zgodnie z normami dyspozytywnymi tylko wtedy, gdy spraw, których norma dotyczy, nie uregulowały inaczej w umowie).
Elementy
Trzy elementy normy prawnej:
- hipoteza,
- dyspozycja,
- sankcja.
Normy prawne składają się z trzech elementów:
hipotezy
Hipoteza wskazuje, kiedy dana norma prawna znajduje zastosowanie. Hipoteza może wskazywać opis sytuacji albo opis cech adresata normy prawnej.
dyspozycji
Dyspozycja określa skutek jaki ma wywrzeć dana norma prawna w wypadku jej zastosowania. Dyspozycja może nakładać obowiązek lub udzielać uprawnienia/upoważnienia do określonego działania.
sankcji
Sankcja określa skutek niezastosowania się do dyspozycji normy prawnej. Sankcje mogą być różne, w zależności od rodzaju przepisu, np. sankcja karna, nieważność czynności prawnej, względna nieważność czynności prawnej etc.
RODZAJE SANKCJI PRAWNYCH
Sankcja (funktor normotwórczy) – społeczna reakcja na określone działanie jednostki w postaci kary lub nagrody w danej zbiorowości w zależności od tego, czy jednostka ta działa zgodnie lub niezgodnie z ustalonymi w tej zbiorowości regułami. Karane są działania, które są niezgodne z imperatywami, a nagradzane te, które są zgodne z preferencjami.
W zależności od podjętych przez jednostkę działań można wyróżnić;
sankcje prawne - gdy jednostka narusza normy prawne lub gdy wykonała określony przepis prawny pozwalający jej uzyskać nagrodę
sankcje towarzyskie - sankcje stosowane nieformalnie w zbiorowościach o charakterze wspólnoty w przypadku realizacji bądź łamania norm i wartości przyjętych w zwyczajach
sankcje moralne - doznawane przez jednostkę w postaci poczucia winy, w momencie uświadomienia sobie rozbieżności między własnym postępowaniem, a przyjętymi normami społecznymi zinternalizowanymi w niej w postaci sumienia (normami moralnymi).
RELACJE POMIĘDZY PRZEPISEM A NORMA PRAWNYM
NORMY PRAWNE, RELACJA MIEDZY NORMĄ A PRZEPISEM PRAWNYM Norma prawna jest to wynikająca z przepisów prawa reguła postępowania wydana lub usankcjonowana przez państwo i zagwarantowana jego przymusem. Prawo jest to zespół norm prawnych wydanych lub usankcjonowana przez państwo i zagwarantowana jego przymusem. Tworząc normy prawne można pewne reguły postępowania przenosić do prawa.
CECHY NORMY PRAWNEJ:
- normy o charakterze ogólnym ( nie indywidualizują osoby ) jest istotne to co ta osoba robi, czynność i wtedy staje się jej adresatem.
- Jest ona dwustronna tzn. korelacja, jedna strona nabywa pewne prawa i z jej praw wynika obowiązek dla drogiej strony ( np. wydaje coś z magazynu ).
Z prawa wynika obowiązek , jest to dwustronność normy prawnej. Często z naszego obowiązku korelują się nasze prawa (jak coś kupimy zapłacimy to jest to nasze prawo i obowiązek by to zabrać )
PODSTAWOWY PODZIAŁ NORM:
dyspozytywne- wskazanie pewnych zachowań, pozwala wybrać zachowanie adresatowi (np. regulacja mówiąca, żeby umowę spisać w celach dowodowych, dyspozycja – wybór stron, czy chcę, czy nie chcę sporządzać) ,
obligatoryjne (imperatywne) – konkretny nakaz zachowania wskazuje obligatoryjne zachowanie. Zachowanie inne niż wskazane powoduje nieważność
Cechą normy prawnej jest jej instytucjonalność
BUDOWA NORMY PRAWNEJ:
Rodzaje prawa
Współcześnie znawcy tematu wyróżniają następujące rodzaje prawa:
Prawo międzynarodowe (publiczne)– reguluje stosunki międzypaństwowe oraz pomiędzy państwami, a innymi podmiotami prawnymi np. organizacje międzynarodowe. Obejmuje prawo dyplomatyczne, konsularne i obywatelskie. Celem prawa międzynarodowego jest rozwijanie współpracy oraz rozstrzyganie kwestii spornych na drodze rozstrzygnięć pokojowych. Źródłem jego stanowienia są umowy i zwyczaje międzynarodowe, uchwały organizacji międzynarodowych oraz orzecznictwo sądów międzynarodowych. W razie naruszenia norm mogą być podjęte sankcje międzynarodowe o charakterze politycznym, dyplomatycznym lub ekonomicznym.
Wyróżniamy także prawo międzynarodowe prywatne, regulujące stosunki pomiędzy podmiotem krajowym, a cudzoziemcami, opisujące również sytuację cudzoziemców w danym kraju (np. sprawy spadkowe w małżeństwach mieszanych, czy procedury rozwodowe i wiele innych). Prawo międzynarodowe prywatne wywiera wpływ na prawo wewnętrzne danego kraju. Źródłem podstawowym prawa międzynarodowego są umowy międzynarodowe. W Polsce są to następujące akty prawne:
Konstytucja RP art. 37,52,79,
Ustawa Prawo prywatne międzynarodowe z 12 listopada 1965 roku, DZ.U. Nr 46 poz 290,
Ustawa o obywatelstwie polskim zawarta w Dz.U z 2000 r Nr 28 poz 353,
Ustawa o cudzoziemcach zawarta w Dz.U. 13.06.2003r
Przykładem omawianego prawa międzynarodowego prywatnego, niech będzie Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 4 października 2007 roku w sprawie utworzenia strzeżonego ośrodka dla cudzoziemców w Białymstoku.
Prawo europejskie – rozumiane jako prawo stworzone w ramach przepisów Unii Europejskiej, obowiązujące w państwach członkowskich. Niektórzy znawcy przedmiotu traktują go jako część prawa międzynarodowego.
Prawo krajowe (wewnętrzne) – obejmujące system prawa wytworzony w danym państwie, reguluje zachowanie jednostek i zbiorowości, organów państwowych i samorządowych.
Źródłami prawa międzynarodowego są umowy i konwencje międzynarodowe, natomiast źródłami prawa krajowego są: konstytucja, ustawy i uchwały.
Wśród wyżej wymienionych gałęzi prawa najbardziej rozbudowane jest prawo krajowe (wewnętrzne), gdyż posiada największą ilość sprecyzowanych kategorii, czyli norm prawnych regulującą szczegółowo daną dziedzinę życia społecznego. Współcześnie zwiększa się ilość gałęzi prawa, gdyż wraz z rozwojem cywilizacyjnym powiększa się liczba dziedzin, w których obywatele oczekują szczegółowych zabezpieczeń prawnych. Oprócz tego zwiększa się ewidentnie zakres władzy publicznej. Jeszcze innym powodem opisywanego zjawiska jest upowszechnienie idei ochrony praw człowieka .
Zasada prawa (zasada prawna) to pojęcie języka prawniczego, przez które, zależnie od kontekstu, można rozumieć:
zasadę prawa w ujęciu opisowym, czyli typ ukształtowania określonej instytucji prawnej; np. zasada kontradyktoryjności, zasada prekluzji dowodowej etc.;
zasadę prawa w ujęciu dyrektywalnym, czyli dyrektywę postępowania, którą da się wyinterpretować z tekstu prawnego lub wywnioskować z norm prawnych wyinterpretowanych z tego tekstu i która jest przez to prawnie wiążąca (zasada prawa sensu stricto); czasami pojęcie zasada prawa bywa odnoszone także do tzw. zasad-postulatów, tj. innych dyrektyw postępowania uznawanych w doktrynie za należące do systemu prawa lub dające się z niego wywieść w inny sposób niż ma to miejsce w przypadku zasad prawa sensu stricto - w tym w szczególności wypowiedzi de lege ferenda. Zasady prawa w ujęciu dyrektywalnym wyrażają z reguły wartości, które prawodawca uważa za szczególnie doniosłe i co do których chce, by były respektowane przy stosowaniu norm, które nie są zasadami prawa.
Instytucja prawna (zw. też instytucja prawa) — zespół ściśle powiązanych ze sobą norm prawnych w sposób funkcjonalny regulujących trwanie, powstanie lub ustanie jakiegoś stosunku prawnego. Rodzajem instytucji prawnych są instytucje procesowe, regulujące pozycję stron w czasie trwania postępowania.
Przykładowe instytucje prawne: instytucja małżeństwa, własności, sprzedaży, warunkowego zawieszenia kary.
Prawo nie jest materią, która powinna ulegać łatwym zmianom. Z jednej strony tylko trwałe prawo może cieszyć się uznaniem społecznym. Jego pewność pozwala zrozumieć jego genezę a zatem i potrzebę istnienia. Z drugiej strony, jednostki nieczęsto interesują się, czy dane prawo pozostaje wciąż aktualne. Nawet prawnicy, których domeną jest znajomość norm prawnych, mogą nie zakonotować kolejnej nowelizacji. Dlatego też częste zmiany nasilają tylko zjawisko powszechnej nieznajomości regulacji prawnych. Z drugiej strony, zmiany naszych czasów: obyczajów, relacji politycznych czy postęp techniczny wymagają aktualizacji prawa. Stąd też prawodawca zaproponował szereg mechanizmów i zasad, które mają pogodzić te dwa sprzeczne kierunki.
Należy przyjąć, że istnieje moment początkowy i końcowy obowiązywania prawa. Prawo stanowione nie ma zatem postaci prawa wiecznego (z łac. lex aeterna). Moment narodzin prawa może być różny: przyjęcie ustawy przez Parlament, podpisanie ustawy przez głowę państwa, moment publikacji czy określony w ustawie termin. W Polskim systemie prawnym przyjęto tzw. zasadę „leżakowania prawa” (z łac. vocatio legis) ustaloną na 14 dni. Termin dwóch tygodni liczy się od momentu publikacji aktu w oficjalnym dzienniku promulgacyjnym co poczytuje się za jego ogłoszenie (patrz art. 88 ust. 1 Konstytucji RP). „Spoczynek prawa” zatem to okres jaki biegnie od czasu publikacji aktu a momentem jego wejścia w życie (obowiązywaniem). Pozwala ono na zapoznanie się z jego treścią oraz przygotowanie do jego przestrzegania i stosowania. Termin 14 dni może zostać wydłużony. Wówczas w treści aktu odnajdujemy zapis, po jakim czasie wchodzi on w życie (por. art. 243 Konstytucji RP).
Należy zauważyć, że to od organów legislatywy oraz w dużej mierze mediów zależy, czy obywatele dowiedzą się o terminie wejścia w życie nowego aktu a co istotniejsze- jego treści. System informowania obywateli o nowelizacjach i innych zmianach w prawie nadal „raczkuje”. Oprócz gazet prawnych (których przeważnie nie czyta „przeciętny Kowalski”), baz danych (wyspecjalizowanych a więc drogich albo ograniczonych w dostępie do pewnych grup społecznych) czy informacji zawartych na stronie Sejmu (często łapiącej „zawieszki” :-D ) tylko doniesienia telewizji i radia mają szansę dotrzeć do szerszej grupy odbiorców. Nierzadko zainteresowanej zmianami w prawie.
Odnosząc się do dzienników urzędowych, w których dokonuje się ogłoszenia aktów normatywnych obowiązujących w Polsce należy zauważyć, że jest ich kilka. W Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej publikuje się informacje dotyczące: zmian Konstytucji, nowych ustaw i rozporządzeń z mocą ustaw, rozporządzeń ratyfikowanych umów międzynarodowych, orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, informacji o wyborze prezydenta RP, stanów nadzwyczajnych, zasady vocatio legis czy tekstów jednolitych. Nadto w Dzienniku Urzędowym RP- Monitor Polski publikuje się akty prawa wewnętrznego. Prezes Rady Ministrów wydaje również Dziennik Urzędowy RP- Monitor Polski B. Istnieją również dzienniki resortowe i dzienniki wojewódzkie.
O ile niektóre akty normatywne ograniczone są górną granicą obowiązywania (np. ustawy temporalne jak ta z 25.06.1997 r. o świadku koronnym) to dolne ograniczenie czasowe do ich wydania stanowi rzadkość. Taką postać mają jednak ustawy budżetowe, które z brzmieniem art. 222 Konstytucji RP, muszą zostać przedłożone Sejmowi najpóźniej na 3 miesiące przed rozpoczęciem roku budżetowego. Ponieważ rok budżetowy pokrywa się z rokiem kalendarzowym, to projekt ustawy budżetowej musi wpłynąć do dnia 01.10 każdego roku. Górną granicą obowiązywania każdej ustawy budżetowej jest dzień 31.12 każdego, kolejnego roku.
Jedną z zasad demokratycznego państwa prawa (vide art. 2 Konstytucji RP) jest zakaz stosowania tzw. zasady retroakcji. Wyraża ją łacińska paremia „Prawo nie działa wstecz” (z łac. Lex retro non agit). Oczywistym jest, że normowanie kwestii już przeszłych nie może zakończyć się niczym dobrym. Ze względu na potrzebę zmian prawa i nadal nie wyjaśnioną (np. sądownie) kwestię z przeszłości, koniecznym niekiedy jest zastosowanie nowych rozwiązań do „poprzednich warunków”. Czasami służą temu specjalne przepisy intertemporalne (por. art. 236 i n. Konstytucji RP). W prawie karnym przyjęto z kolei zasadę, że tylko prawo surowsze nie działa wstecz (z łac. lex severior non agit). Zgodnie z art. 4 § 1 Kodeksu Karnego pierwszeństwo ma zawsze nowsza ustawa, chyba, że starsza wersja była bardziej sprzyjająca dla oskarżonego/ podejrzanego. W żadnym wypadku nowa ustawa nie może wpływać na już zapadłe wyroki (zasada stabilności wyroków z art. 4 § 4 Kodeksu Karnego). Z kolei w prawie cywilnym przewidziano trzy zasady, z których największe znaczenie ma tzw. zasada czynności procesowych. Wg niej, czynności procesowe (w prawie cywilnym), dokonane w oparciu o dotychczasowe przepisy zachowują swoją skuteczność także w ujęciu nowej ustawy.
Wydawać by się mogło, że kwestia obowiązywania prawa w przestrzeni jest prosta: każde państwo samorządnie stanowi normy, które obowiązują tylko na jego terytorium. Rzecz byłaby prosta, gdyby nie fakt, że XX wiek przyniósł niespotykaną dotąd integrację podmiotów międzynarodowych. Jedną z jej następstw jest ciągłe rozwijanie prawa międzynarodowego, które reguluje nie tylko stosunki pomiędzy państwami (prawo międzynarodowe publiczne), ale także pomiędzy obywatelami tychże (prawo międzynarodowe prywatne i krajowe regulacje dotyczące cudzoziemców).
Zgodnie z tzw. zasadą terytorialności, kto przebywa na terenie danego kraju podlega jego prawu. Dlatego tak istotne wydaje się zapoznanie z podstawami systemu kraju do którego wybieramy się np. na wakacje, szczególnie jeśli jest to kraj orientalny. Dla przykładu, w polskim prawie karnym przyjęto zasadę, że Kodeks Karny stosuje się ilekroć doszło do popełnienia przestępstwa na terenie naszego kraju, z tym, że za popełnienie uważa się zarówno działanie sprawcy jak i wystąpienie skutku przestępstwa (art. 6 § 2 Kodeksu Karnego). Wyjątkiem od zasady terytorialności jest immunitet dyplomatyczny i konsularny. Na mocy umów międzynarodowych m.in. Konwencji wiedeńskiej o stosunkach dyplomatycznych z 18.04.1961 r. personel dyplomatyczny podlega najczęściej prawu kraju, który reprezentuje.
Określając terytorium danego państwa (a zatem zakres przestrzenny obowiązywania prawa) należy pamiętać, że to nie tylko część powierzchni ziemskiej, ale także przestrzeń powietrzna, pokłady statków i samolotów, wody terytorialne a także obszar placówek dyplomatycznych i konsularnych. To dlatego prymas Węgier, József Mindszenty, podczas rozruchów w 1956 r. mógł schronić się w ambasadzie USA, na obszarze której przebywał przez 15 lat jak emigrant.
Odnosząc się do zakresu podmiotowego obowiązywania umowy międzynarodowej należy wskazać, że dany pakt łączy jego strony i ewentualnie dotyczy państwa trzeciego. Tzw. pactum in favorem tertii może być tylko umową na korzyść danego podmiotu. Ten z kolei zawsze może się zrzec korzyści, chyba że wcześniej je uznała i podjęła kroki celem ich realizacji. Przykładowym zapisem tego typu była wolność żeglugi po kanale sueskim czy kilońskim, określona przez art. 380 Traktatu Wersalskiego. Korzyść dla państw trzecich musi być zobiektywizowana.
Na koniec warto zauważyć, że prawo miejscowe odnosi się tylko do terytorium danej jednostki samorządu terytorialnego (gminy, powiatu, województwa). Nie dotyczy to jednak porozumień pomiędzy kilkoma jednostkami samorządu.