Moduł 5. Społeczeństwo i dyskurs

Teoria dyskursu od niedawna cieszy się uznaniem w kręgach naukowych badaczy społecznych. Swe źródła czerpie z dwóch nurtów: badań językoznawczych nad tekstem pisanym oraz badań etnometodologicznych nad wypowiedzią ustną. Dopiero od lat 70 - tych XX wieku funkcjonuje jako odrębne podejście teoretyczno-metodologiczne, i wciąż się rozwija. Jednym z bardziej znanych na świecie badaczy dyskursu jest Teun van Dijk, który reprezentuje tzw. krytyczne podejści w analowaniu zjawisk dyskursywnych.

Co to jest dyskurs i jak go badać?

Początek formularza

Dół formularza

Społeczeństwo i dyskurs

Nie trzeba nikogo przekonywać, że rzeczywistość społeczna ma charakter komunikacyjny, językowy. Dzięki komunikacji możliwe jest życie społeczne.

Pierwsze modele komunikacji powstawały już w czasach starożytnych (jak choćby model Arystotelesa).

MÓWCA ––>> MOWA ––>> SŁUCHACZ

Również współcześni badacze społeczni zwracają uwagę na fundamentalne znaczenie komunikacji w życiu ludzi. Aby badać owe zjawiska, potrzebne są odpowiednie ramy teoretyczne oraz określone założenia metodologiczne.

Jednym z istotnych nurtów poświęconych badaniom nad zjawiskami komunikacyjnymi jest tzw. teoria dyskursu. Jest to dosyć rozległy obszar teoretyczno-badawczy. Warto jednak odnieść się do jego najważniejszych elementów.

Co to jest dyskurs?

Mimo wielu problemów ze zdefiniowaniem pojęcia dyskurs, można odnieść się do definicji zaproponowanej przez holenderskiego badacza dyskursu, Teuna van Dijka (2006: 1021).

Dyskurs, to:

1. UŻYCIE JĘZYKA;

2. PRZEKAZYWANIE IDEI;

3. INTERAKCJE.

Dyskurs czyli tekst i wypowiedź w kontekście

Jeśli chcemy zbadać zjawiska komunikacyjne, to z pewnością musimy zwrócić uwagę na takie elementy jak tekst oraz wypowiedź w kontekście.

Do lat 60-tych XX wieku badania nad zjawiskami komunikacyjnymi miały charakter rozdzielony:

1. w Europie koncentrowano się nad badaniami nad tekstem pisanym (np. były to prace strukturalistów);

2. w Stanach Zjednoczonych uwagę poświęcano przede wszystkim badaniom nad wypowiedzią ustną (np. były to badania etnometodologów, z których potem narodziła się tzw. analiza konwersacyjna).

Dopiero na przełomie lat 70-tych i 80-tych XX wieku połączono te dwa typy badań i tak powstały najnowsze studia nad dyskursem.

Wymiary dyskursu

Istnieje bardzo wiele wymiarów dyskursu (począwszy od codziennych, potocznych interakcji, poprzez dyskursy instytucjonalne, czy medialne, a skończywszy na najszerszym wymiarze, w którym zawierają się wszystkie pozostałe – dyskursie publicznym). Systematyczną próbę uporządkowania wymiarów dyskursu przedstawiają M.Czyżewski, S. Kowalski i A.Piotrowski (1997: 10-21). Oto owe wymiary:

1) DYSKURS PUBLICZNY – najszerszy zakresowo, do którego można zaliczyć wszelkie przekazy dostępne publicznie, czyli na przykład dyskursy instytucjonalne, takie jak dyskurs parlamentarny, sądowy czy też szkolny, jak również dyskursy związane z określonymi światami społecznymi (dyskurs literacki, sportowy, dyskurs ludzi biznesu) a także dyskurs środków masowego przekazu (czyli dyskursy medialne). Jest to zatem ogół wszystkich komunikatów dostępnych publicznie jakie docierają do odbiorców z różnorakich źródeł.

2) DYSKURS POLITYCZNY – odnosi się bezpośrednio do świata polityki i do wypowiedzi polityków, jakie padają w kontekście sprawowanej przez nich władzy (np. w parlamencie, na posiedzeniach różnorakich komisji, itp.)

3) DYSKURS POLITYKI – związany jest z tematami o charakterze politycznymi jakie pojawiają się w mediach poza kontekstem sprawowania funkcji politycznych (czyli np. są to wypowiedzi przedstawicieli elity - polityków, ludzi świata biznesu, ekspertów, duchownych, naukowców, dziennikarzy, pubicystów na tematy polityczne).

Typy badań nad dyskursem – krytyczna analiza dyskursu

Istnieje bardzo wiele podejść teoretycznych w ramach szeroko rozumianej analizy dyskursu. Możemy wyróżnić np.:

1. SPOŁECZNIE ZORIENTOWANĄ ANALIZĘ DYSKURSU – interesować nas będzie wówczas dyskurs jako forma działania w społeczeństwie. Można skoncentrować się zarówno na opisie jak i na wyjaśnieniu owych działań. Istotne jest to, jak ludzie interpretują otaczającą ich rzeczywistość, jakimi sposobami argumentacji się posługują, jakim słownictwem, itp.

2. KRYTYCZNIE ZORIENTOWANĄ ANALIZĘ DYSKURSU – w tym przypadku chodzi nie tylko o opis i wyjaśnienie działań komunikacyjnych, ale też o zajęcie stanowiska, czyli opowiedzenie się po stronie tych, którzy z jakichś powodów traktowani są w sposób niesprawiedliwy, nierówny. I co najistotniejsze – chodzi o zmianę owej rzeczywistości, przyczyniającej się do dyskryminacji i wykluczenia.

Jak zauważa van Dijk, krytyczna analiza dyskursu będzie zajmować się nierównościami społecznymi ze względu na:

1. tożsamość płciową;

2. przynależność klasową;

3. religię;

4. język;

5. orientację seksualną;

6. rasę.

Grupy te mogą być na przykład wykluczane z komunikacji, albo też w nierówny sposób traktowane, dyskryminowane, itp.

W przypadku krytycznej analizy dyskursu badacz staje się więc obrońcą pokrzywdzonych, ma prawo do zajęcia stanowiska i do zaproponowania zmiany, by niwelować opisywane problemy. Krytyczna analiza dyskursu ma więc formę praktyki społecznej (zob. Fairclough, Wodak 2006).

Najbardziej znani współcześnie badacze dyskursu, to m.in. Teun van Dijk, Norman Fairclough czy też Ruth Wodak. Wszyscy oni zajmują się krytyczną analizą dyskursu. Warto obejrzeć na przykład wystąpienie Profesor Ruth Wodak na temat problemu rasizmu w Europie. http://www.viddler.com/explore/cadaad/videos

Analiza dyskursu w Polsce

W polsce powstała niedawno ciekawa inicjatywa wśród badaczy dyskursu, która polega na organizowaniu dwa razy do roku warsztatów badawczych, które pozwalają na wymianę doświadczeń i perspektyw teoretyczno-badawczych wśród uczonych. W spotkaniach tych biorą udział nie tylko znani i uznani socjologowie badający dyskurs, ale też językoznawcy, medioznawcy, politolodzy, czy psycholodzy.

Czyżewski M., Kowalski S., Piotrowski A., Rytualny chaos. Studium dyskursu publicznego, Wydawnictwo Aureus, Kraków 1997.
N.Fairclough, R.Wodak, Krytyczna analiza dyskursu, [w:] Jasińska-Kania A., Szacki J. i inni (wybór i opracowanie) Współczesne teorie socjologiczne, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 1047-1056.
T.van Dijk, Badania nad dyskursem, [w:] Jasińska-Kania A., Szacki J. i inni (wybór i opracowanie) Współczesne teorie socjologiczne, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2006, s. 1020-1046.

Literatura dodatkowa dla czytelników modułu

T.van Dijk, Dyskurs jako struktura i proces, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001.
A.Duszak, Tekst, dyskurs, komunikacja międzykulturowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998.
"Przegląd Socjologii Jakościowej": Krytyczna analiza dyskursu http://www.qualitativesociologyreview.org/PL/Volume2/PSJ_2_1_Jablonska.pdf
"Racjonalista": O mowie nienawiści w dyskursie publicznym: http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,4820
"Discourse in Society": Strona Teuna van Dijka http://www.discourses.org/