KSIĘGI PROROCKIE

PROFETYZM

• od grec. Profetes

Profetyzm izraelski jawi się jako coś jedynego, niepowtarzalnego w historii całej ludzkości. Prorok to rzecznik Boga naziemni. Byli to mężowie wiary, nosiciele religijnych tradycji. Dzięki prorokom dziedzictwo wiary Izraela przechodziło nienaruszone do następnego pokolenia, a jednocześnie było ono pogłębione. Prorocy byli przewodnikami Izraela w wędrówce ku Nowemu Testamentowi. Profetyzm ma długą historię, która stanowi integralną część religiologii i historii Starego Testamentu. Historia profetyzmu nie pokrywa się treścią i zakresem z przekazywanymi w Starym Testamencie księgami poszczególnych proroków. Po wielu prorokach nie została spuścizna literacka. Księgi biblijne nie zawierają opisu powstania profetyzmu i jego rozwoju, podkreślają jedynie znaczenie profetyzmu dla historii zbawienia. Profetyzm, rozumiany szeroko, nie jest zjawiskiem tylko izraelskim. Na Wschodzie, zwłaszcza w Mezopotamii, istnieli ludzie przemawiający w imieniu różnych bóstw. W żadnym ze starożytnych środowisk profetyzm nie miał tak wielkiego znaczenia jak w Izraelu. O istnieniu proroków pozabiblijnych dowiadujemy się z samej Biblii - 1Sm 6, 2-9 – o filistyńskich przepowiadaczach przyszłości, 1Krl 18,19-40 – o publicznych wystąpieniach proroków Baala i Aszery. O tego rodzaju prorokach czytamy też w 2Krl 10,19 i Jer 27,9. W odróżnieniu od proroków Izraela, prorocy pozabiblijni zapowiadają często wydarzenia czysto naturalne, dotyczące króla, kapłanów, nie obejmują nigdy całego narodu, nie ma ani gróźb, ani pocieszeń.

GENEZA PROFETYZMU IZRAELSKIEGO

Najstarsze opisy pochodzą z III w. Stary Testament przekazał ślady dwóch typów profetyzmu, jakie istniały przed ustanowieniem monarchii:

1 – roe (widzący)

2 – nabi (prorok)

Ad.1) roe (patrzeć, widzieć, oglądać). Instytucja proroka „roe” wywodzi się z kultury Nomadów. W najdawniejszych czasach tzw. widzącym był zapewne patriarcha. Prorocy widzący przekazywali polecenia Boże ze snu lub widzeń. Zapowiadali przyszłość i objawiali rzeczy ukryte o charakterze religijnym lub dotyczące życia codziennego (1 Sm 9,6-9). Wśród proroków roe wyróżnimy:

• Debora - zwana prorokinią, pełniła ona funkcję sędziego, a zarazem miała tytuł matki w Izraelu (Sdz 4,4; 5, 7);

• Samuel – posiadał funkcję kapłańską, funkcje widzącego i sędziego.

Instytucja proroka „widzącego” istnieje jeszcze za Dawida. Pewne cechy tego typu proroka posiada Natan. Formalnie „widzącym” jest też Gadel. Instytucja proroków widzących rozwijała się początkowo samodzielnie i była związana z historią narodu.

Ad.2) nabi (prorok, nazwa przyjęła się potem jako określenie całego profetyzmu izraelskiego w ogólności). Nurt ten związany jest z kultura osiadłą. Prorocy tego typu byli związani ze świątynią, są często na dworze królewskim. Ich cechą charakterystyczna jest rozwinięta ekstaza prorocka. Swoje posłannictwo wyrażają za pomocą wyroczni prorockiej – krótkie wypowiedzi.

OKRES MONARCHII (X-IXw BC)

Wczasach monarchii oba te nuty zlały się. Wśród postaci indywidualnych wyróżnia się proroków słowa, bez spuścizny literackiej i proroków – autorów ksiąg biblijnych.

Do pierwszej grupy, oprócz Dobory i Samuela, należą Eliasz i Elizeusz

ELIASZ – żył w Państwie Północnym (izraelskim) za czasów króla Ahaba i Ohozjasza (IX w. BC)

• reprezentuje typ proroka wędrującego, nie wiązał się z żadną grupą prorocką

• cechuję go wielka gorliwość religijna

• nawiązuje do niego Nowy Testament – Łk 4,25n; Rz 11,2-4; Jk 5,17n; Ap 11,5

• przeciwstawiał się próbom Ahaba zmierzającym do połączenia kultu religii kananejskiej z izraelską. Jego walka z kultem Baala uwydatniała moc i władzę jedynego Boga.

- Przeciwstawiał modlitwy proroka zabiegom przepowiadaczy na górze Karmel – 1Krl 18,19-40

ELIZEUSZ – prowadzi osiadły tryb życia, w sposób szczególny mówi o nim 2Krl 3, 4-27. 9,1-10. 13,14-21

• tworzy własną wspólnotę prorocką, występując jednocześnie na dworze królewskim. 2Krl 3,11 mówi o wyprawie wojennej króla Jorama przeciw Moabowi, której towarzyszy Elizeusz. Elizeusz zajmuje się oprócz działalności prorockiej również polityczną, jest współautorem obalenia dynastii Omriego i wprowadzenia na tron króla Jehu (2Krl 9,1-10)

• przynależy do proroków, którzy przejęli i złączyli tradycyjne formy profetyzmu roe (widzącego) i nabi (proroka)

W okresie monarchii są też grupy prorockie odpowiadające pierwotnym ekstatycznym nabim. Ich występowanie datuje się od początków Samuela do panowania Ahaba (IXw. BC). Prorocy ci skupiali się przy świątyniach, gdzie odprawiali formy kultu, śpiew, religijny taniec (1 Krl 25, 1-3). Opisy z 1 i 2 Sm wskazują na zbiorową ekstazę tych proroków, była ona skutkiem działania ducha Jahwe. Prorok w ekstazie zachowywał się inaczej, łączył entuzjastyczny śpiew z okrzykami itp. (1Sm 10,9; 1Krl 22,10; 22,12). Stan takiego uniesienia udzielał się często innym, całej wspólnocie. Z tych grup w okresie monarchii utworzyła się instytucja proroków, która za cel życia obrała pełnienie funkcji prorockich. Niektórzy bardziej znani prorocy nie akceptowali ich. Grupy prorockie miały własne misje i zlecenia otrzymywane od Pana (1Krl 20,35n;I Krl 22, 35-42). Sam prorok Elizeusz był zwierzchnikiem jednej z takich grup. W okresie monarchii stanowili oni oddzielny stan, obok mędrców, kapłanów i innych warstw społecznych (Oz 4,4n; Mich 3,11). Prorocy są duchowymi przywódcami Izraela. Ten stan prorocki nazywano „synami prorockimi” i nie oznaczało to, że są oddzielna grupą prorocką, ale określało to całe zrzeszenia prorockie. Zrzeszenia udzielały porad, zapowiadały przyszłe wydarzenia(1Krl 11,29). Zrzeszenia miały przywódcę zwanego panem lub ojcem. Niektórzy prorocy wiedli życie rodzinne, utrzymując się z jałmużny (2Krl 4,1). Za czasów Samuela charakterystycznym ich strojem był płaszcze ze skór zwierząt i pas na biodrach. Odmienna kategorię proroków zrzeszonych stanowili prorocy nadworni, którzy zapowiadali koniec bitwy. Zrzeszenia odegrały rolę religijna i polityczną.

Prorocy byli zdecydowanymi zwolennikami tradycji izraelskich i jahwizmu, występowali otwarcie przeciw bałwochwalstwu i prorokom pogańskim, co stawało się niejednokrotnie przyczyną ich prześladowań. Profetyzm izraelski pomimo wielu punktów stycznych z profetyzmem krajów ościennych Izraela, ma wiele cech oryginalnych. Prorocy izraelscy odznaczają się powaga Słowa Bożego i są pewni swego powołania. Istnieje też silny związek profetyzmu z Bogiem narodowym Jahwe. Prorocy izraelscy mają pełniejsze poznanie religijne, co rzutuje na postawę etyczną i gorliwość głoszenia wizji prorockiej. Przyjęte od krajów sąsiednich formy i formuły otrzymują w Izraelu treść zupełnie nową, podporządkowaną jednemu Bogu i kierującą ku określonym celom religijnym. Pełnienie funkcji prorockiej napotykało niejednokrotnie na trudności, ze względu na pogańskie wpływy, przede wszystkim wpływ kananejski na kształtowanie poglądów i postaw Izraela, który nie zawsze chciał słuchać proroków. Z drugiej strony czasami sami prorocy byli niekiedy podmiotem nadużyć, niekiedy głoszenia wypaczonych idei. Pojawiali się fałszywi prorocy, którzy głosili Słowo bez powołania, o nich wspomina zwłaszcza Jer14, 13-14. Terminologia hebr. nie zna specjalnego terminu na określenie proroka fałszywego, dopiero Septuaginta wprowadza rozróżnienie między prorokiem fałszywym i prorokiem prawdziwym słowem pseudoprofetyzm. Jak odróżnić proroków fałszywych od prawdziwych? Sam prorok odróżnia swoje myśli od Słowa Jahwe. Dlatego też ocena proroków fałszywych w Starym Testamencie jest bardzo surowa. Iz 9,14, Jer 5,31. Sprawdzianem prawdziwości proroków jest:

- osobista świadomość misji prorockiej, poparta chęcią mówienia w imię Pana, niezależnie od skutków głoszenia tejże misji, S.T.zna przypadki cierpień i śmierci proroków w imię Pana 1Krl 19,10; Jer 11,18.

- innym sprawdzianem prawdziwości proroka jest zgodność głoszonej nauki z nauką wielkich postaci prorockich

- świętość życia Jer 23,14,

- bezinteresowność,

- znaki – nadzwyczajne wydarzenia, które wykluczały interwencję ludzką Iz 7,11; 2Krl, 20, 8n.

SPOSÓB OTRZYMYWANIA OBJAWIENIA BOŻEGO PRZEZ PROROKÓW

O objawieniu czy też natchnieniu do mówienia w imię Boga dowiadujemy się na podstawie wypowiedzi samych proroków. Prorocy mówią o Duchu Bożym, który stanowi siłę wiodącą, wzmacnia, ożywia i uzdalnia człowieka do prowadzenia nowego życia, podporządkowanego planom Boga.

Powołanie prorockie – to najważniejszy moment w życiu proroka. Niektórzy opisują je bardzo dokładnie, udowadniając autentyczność swej misji. Powołanie odbywa się w różny sposób, często łączy się z wizją lub pierwszym objawieniem udzielonym prorokowi. Powołanie prorockie zakłada misję Jahwe, Pan Bóg wybiera i przeznacza do wykonania określonego zadania w jego zbawczych planach. Powołanie zakłada przemianę wewnętrzną człowieka, obejmuje jego rozum i serce. Okoliczności powołania mogą być różne, podobnie jak i sama odpowiedź proroka. w sposób prosty przedstawia swe powołanie prorok Amos, Am 7,15. Podobną relację o swym powołaniu przekazuje Ozeasz - Oz 1,2n. Bardzo uroczysty charakterm ma wizja związana z powołaniem Izajasza, Iz 6. Inny opis powołania u Jeremiasza, Jer 1,7. Prorok Ezechiel otrzymuje misję prorocką w sposób symboliczny, Ez 3,1-3. Odpowiedzią proroka na powołanie Boże jest posłuszeństwo i głęboka wiara. Pełnienie misji prorockiej wymaga wielu wyrzeczeń osobistych umartwień. Np. Jer 16, 1-3, zakaz zakładania rodziny. Powołanie jest stałe i nieodwołalne, Jer 20,9.

WIZJE PROROCKIE

Są dwa typy objawień prorockich:

1 – obrazowe (wizje)

2 – pozawizualne (słowo słyszane)

„Słowo Jahwe” nie oznacza zawsze, że chodzi o drugi typ objawień. Wyraz hebr. dabar ma znaczenie szersze niż dzisiaj, nie ogranicza się tylko do zasłyszanego słowa. W języku prorockim oznacza ono objawienie jako takie. Ponad to, oba typy objawień nie stanowią form odrębnych, ale łączą się i przenikają. Doświadczenie subiektywne i obiektywne stanowi jedność, odmiennie niż w kulturze europejskiej, toteż w wielu przypadkach niemożliwe jest stwierdzenie, w jaki sposób prorok „widział”. Jednakże niektóre wizje, nie mające odpowiednika w rzeczywistości (Iz 6;Ez 37), zaliczamy do czysto subiektywnych. Wizje te stają się częstsze w miarą zbliżania się do okresu apokaliptyki, szczególnie u Ezechiela i w księdze Daniela. Skrajnie niewłaściwą rzeczą byłoby doszukiwanie się u proroków tylko doświadczeń obiektywnych lub odwrotnie, traktowanie proroków jako wizjonerów, którzy posiadają w sobie wyłącznie abstrakcyjny świat myśli. Prorok żyje w określonym środowisku, choć pod wpływem Ducha Bożego widzi rzeczy, jakich inni ludzie nie dostrzegają – nazywamy to wizją. Prorocy często wspominają o widzeniach, czy o pewnych obrazach oglądanych wizji (Lb 12, 6). Często trudno określić z jaką wizją mamy do czynienia, obiektywną (zewnętrzną), czy jeszcze inną, gdyż prorocy używają pojęć nieprecyzyjnych, jak „widzieć słowo”, „słyszeć wizję” (Iz 2,1-5; Jer 23,18).

Wydaje się jednak, że wizje prorockie możemy podzielić na 3 grupy:

1. wizja zewnętrzna (obiektywna) – chodzi o jakiś przedmiot zewnętrzny, istniejący poza samym prorokiem lub o wrażenie wywołane przez Boga w jego zmysłach (Wj 3,1n; Dn 5,1n);

2. wizja wyobrażeniowa (subiektywna) – polega na przekazaniu prorokowi nowych wyobrażeń lub też na nowym zestawieniu wyobrażeń znanych (Iz 6,1-3);

3. wizja umysłowa (intelektualna) – chodzi o wywołanie pojęć zmysłowych bez wpływów zmysłów. To najdoskonalszy rodzaj wizji – w wizji umysłowej Bóg wprowadza tu nowe pojęcia do umysłu lub też wywołuje w umyśle nowy (Am 3,7; Ez 12,21).

Niektórzy egzegeci sądzili, że wizja jest wyrazem ekstazy – czyli zjawiska naturalnego, zachodzącego w psychice człowieka, spowodowanego intensywną koncentracją umysłu i wyobraźni, i rzeczywiście, niektóre stany duchowe proroków można by uznać za ekstatyczne (Jer 20,7-9). Jakkolwiek należy zauważyć, że mimo pewnych oznak ekstatycznych (np. utrata sił, drżenie ciała), prorocy nie utracili pełnej świadomości ani nie dostawali umniejszenia działalności władz duchowych. Nie ma też oznak stanów patologicznych, jak to ma miejsce w przypadku niektórych sekt. Ekstaza jako zjawisko psychiczne nie wskazuje bezpośrednio na interwencję Bożą, ale jej nie wyklucza. Stany ekstatyczne u proroków należy uznać za coś drugorzędnego i dodatkowego.

SEN PROROCZY

O możliwości snu prorockiego jest wyraźnie mowa w Lb 12, 6. We śnie, gdzie ustaje działalność rozumu, zwiększa się jednocześnie wyobraźnia i podatność na przyjęcie wizji. Sam Bóg czuwa nad tym, by prorok miał pewność swego snu i właściwy jego osąd. Niektórzy prorocy interpretują sny swych władców (sen Faraona lub Nabuchodonozora). W NT jest mowa o śnie proroczym w Mt 1,20.2,13-15.

SPOSOBY GŁOSZENIA NAUK PROROCKICH

Zadaniem proroka było nie tylko przyjęcie pouczenia od Boga, ale także przekazanie go innym. Najczęstszą formą komunikowania pouczeń było nauczanie ustne. Stąd też pochodzi słowo „nabi” na oznaczenie proroka. Pismo Święte przedstawia proroków jako gorliwych kaznodziei i nauczycieli. Prorok głosił to, co widział lub słyszał, przekazując treść w odpowiedniej formie poetyckiej. Najbardziej typową formą prorocką jest tzw. słowo posłańca. Prorok przekazuje polecenie Boga, groźbę, zapowiedź kary lub pomyślności używając formuły: „To mówi Pan”, po czym kontynuuje wypowiedź w pierwszej osobie. Ta forma przekazywania wiadomości przez posłańca była znana na Bliskim Wschodzie (Rdz 32,5). Prorocy stosowali też inną typową formułę: „ wyrocznia Jahwe” (neum Jahwe), znajduje się ona zwykle na końcu proroctwa.

Wśród proroctw egzegeci, pod względem gatunków literackich wyróżniają:

- groźby – dotyczą poszczególnych osób, ale także klas społecznych całego narodu Izraela; specjalny rodzaj gróźb stanowią wystąpienia proroków przeciw narodom pogańskim

- zapowiedzi pomyślne

- mowy karcące

- upomnienia

- ostrzeżenia

Interesującą formą przekazywania posłannictwa prorockiego są tzw. mowy, przemówienia, które zdają się być wzorowane na postępowaniu sądowych, w roli oskarżyciela występuje tu sam Jahwe, jest On jednocześnie świadkiem (Mich 1,2; Mal 3, 5). Niekiedy na świadków są powołane wszystkie narody, całe ziemia i niebo (Iz 1,2-3; Mich 6, 1-2). W uzasadnieniu winy pojawiają się takie motywy jak np. bałwochwalstwo, lekceważenie przykazań Bożych, popieranie narodów pogańskich i występki moralne. Gdy idzie o Upomnienie prorockie, to mają one charakter bardziej ogólny. prorok zachęca naród do powrotu do Boga, do nawrócenia. Niektóre zapowiedzi kary mają charakter warunkowy i ograniczony (Oz 14,2; Am 3,1-2). Innym sposobem przekazywania proroctw są dysputy. Prorok polemizuje ze swoimi przeciwnikami, używając nieraz mocnych słów i wyrażeń. Polemiki dotyczą fałszywych kapłanów, proroków i królów, jeszcze częściej obcych bóstw i ich czcicieli (Jer 28, 1-4). Doskonałą satyrę na obce bóstwa stanowi Bar 6. Prorocy w swym nauczaniu używają zwykłych i współczesnych sposobów przekazywania myśli. Odnajdziemy więc w Biblii w mowach prorockich przysłowia ludowe (Jer 13,12; Ez 16,44), sentencje (Iz 10,15), pieśni (Iz 5,1-7). Inna forma nauczania prorockiego to lamentacje – mają one swe źródło w obrzędach pogrzebowych i dotyczą jednostki lub też całego narodu. Typowym przykładem są lamentacje proroka Jeremiasza czy lamentacje psalmowe. Proroctwa pomyślne, podobnie jak lamentacje, dotyczą nie tylko jednostki, ale całej społeczności izraelskiej. W ST spotykamy zapowiedzi pomyślne odnośnie dynastii lub całego Izraela. Można wymienić tu takie formuły, jak „Oto nadchodzą dni”, „Stanie się w tym dniu”, „Przy końcu dni”.

Nauczanie proroków ma charakter nieograniczony ani miejscem, ani czasem. Prorocy skupiają się przeważnie przy świątyni, chociaż nie brak i takich, którzy występują niezależnie do wszelkich instytucji sakralnych, poddając je krytyce. Występują oni w związku z trudną sytuacją narodową, przy zagrożeniach religijnych i politycznych. Np. Eliasz występuje w związku z bałwochwalczą postawą króla Araba i Jezebel, Amos przeciw schizmatycznemu kultowi, Jeremiasz próbuje odwrócić groźbę niewoli. Niektóre polecenia Jahwe określają dokładnie misję prorocką (pod względem miejsca i czasu). Amos ma nakaz nauczania w Państwie Północnym (Am 7,15), Izajasz ma się spotkać z królem Ahazem w wyznaczonym miejscu miasta, itp. Częściej jednak sami prorocy wybierali miejsce i czas swej działalności. Izajasz występuje często na dworze królewskim, Ezechiel wśród wygnańców swych rodaków w Babilonii, itp. Chociaż działalność prorocka nie miała bezpośrednio charakteru kultowego, wielu z proroków skupiało się przy Świątyni Jerozolimskiej, tam znajdowali licznych słuchaczy. Niekiedy prorocy występują podczas bitwy, udzielając rad dowódcom (1krl 20, 13-15). Ogólnie należy stwierdzić, że ustne nauczanie proroków było podstawą przekazywania orędzia Boga.

Innym sposobem głoszenia nauk przez proroków są czynności symboliczne. Symbol (grec. symbolon) stanowi znak określający inny przedmiot lub zjawisko. Symboliczny sposób przekazywania myśli był bardzo rozpowszechniony w kulturze starożytnej. Semici wyrażali swe myśli w sposób konkretny, związany ze światem widzialnym, niejako namacalnym. Nawet współcześnie pewne gesty mają znaczenie symboliczne. Cały Bliski Wschód używa gestów. Gest czasami wyraża więcej niż samo słowo, wyraża się przez nie tylko treść, ale także uczucie. Prorocy oprócz słów używają więc właściwych mentalności wschodniej gestów i symboli. W pewnym sensie całe życie proroka można nazwać symbolem (Iz 8,18). Ezechiel traktuje swe życie jako znak dla pokoleń izraelskich (Ez 4,1-3.12,6). Znak odgrywał w starożytności ogromna rolę. Już w pierwszych księgach Biblii spotykamy się ze znakami w kontekście symbolicznym, np. w Lb 14,6 jest mowa o rozdarciu szat na znak żałoby, 1 Krl 11,29-39 – Ahiasz Sylo w sposób symboliczny rozdziera płaszcz na 12 części, zapowiadając rozpad państwa Salomona, Izajasz chodził bosy na znak przyszłej klęski, Jeremiasz nosi symboliczne jarzmo niewoli babilońskiej(Jer 27,2), Ezechiel łączy dwa kawałki drewna na znak przyszłego zjednoczenia narodu(Ez 37,15-19). Współcześnie pojawił się zarzut, że te czynności miały charakter magiczny, jak u innych narodów wschodnich. W odpowiedzi należy stwierdzić, że owszem Izraelici znali czynności magiczne (Pwt 18,9-13), jednak zostały one wyparte przez prądy religijne jachwizmu. Sami prorocy gorliwie zwalczali nie tyle przejawy magii, ile magiczne interpretacje obrzędów religijnych. Podkreślali przy tym różnicę między praktykami pogańskimi, a czynnościami symbolicznymi. Dla proroków siłą twórczą była moc Jahwe.

Problem stanowią tzw. wewnętrzne wizje prorockie, które poprzedzają czynności symboliczne. Czasami trudno jest ustalić, która wizja przedstawia rzeczywiste czynności symboliczne, a która nie ma pokrycia z rzeczywistością. Pomoc w rozwiązaniu tej kwestii stanowi zwykle analiza literacka kontekstu, np. okoliczności towarzyszące czynnościom symbolicznym, zdziwienie, reakcja otoczenia. W miarę zbliżania się do apokaliptyki (zacgZach) powoli ustępują czynności symboliczne na korzyść wizji apokaliptycznych. Trudno ustalić ile jest realnych opisów czynności symbolicznych. Wstęp do ST sugeruje liczbę 32, z czego 4 czynności symboliczne miałyby miejsce proroków proroków starszych, reszta tekstów dotyczyłaby proroków młodszych. Liczba ta nie jest pewna ze względu na trudności ustalenia czy poszczególne czynności syboliczne były realne czy stanowiły tylko symboliczne wizje.

Odnośnie do struktury czynności symbolicznych można wyróżnić trzy elementy:

1) polecenie spełnienia czynności symbolicznej, pochodzącej od Pana - dla proroka najważniejszą sprawę stanowi nakaz Boży spełnienia danej czynności. Wykluczone są tu motywy osobiste, jakie miały miejsce u fałszywych proroków (1Krl 22,11);

2. sama czynność prorocka – jest często zróżnicowana, nie zawsze widać zależność nakazu w stosunku do jego wykonania. Czasem jednemu nakazowi odpowiada szereg czynności symbolicznych, czasem autor nie podaje opisu czynności symbolicznej, nie znaczy to jednak, że nie została wykonana;

3. wyjaśnienie znaczenia czynności symbolicznej – ten element dokonuje się zwykle przez słowo proroka, który tłumaczy słuchaczom. Nie zawsze wyjaśnienie to jest pełne, szczególnie, jeśli dotyczy przyszłej rzeczywistości, np. czasów mesjańskich.

PISMA PROROCKIE

Chociaż Biblia wymienia wielu proroków, tylko niektórzy pozostawili po sobie spuściznę literacka. Najstarsi prorocy kładli akcent przede wszystkim na głoszenie Słowa Bożego. Chociaż na podstawie pewnych wzmianek w Biblii możemy się domyślać, że w IX w. BC istniała już literatura prorocka. Krn wspomina o źródłach prorockich, takich jak „Dzieje Samuela widzącego”, „Dzieje Natana proroka” czy „Słowa proroka Semejasza”. Te zapiski zaginęły. Tylko niektórzy egzegeci twierdzą jakoby przez wieki prorocy nauczali tylko w sposób ustny. O spisaniu proroctw mówią niekiedy sami prorocy - Iz 8,16 – ukształtowanie świadectwa i opieczętowanie objawienia odbywa się w jego uczniach. Prorok Habakuk otrzymuje polecenie spisanie słowa na tablicach (Ha 2,2). Klasyczny przykład opisu powstania księgi natchnionej w Jer 36. Prorok, któremu uniemożliwiono spełnianie działalności prorockiej w Świątyni, otrzymuje od Boga nakaz spisania gróźb w celu publicznego odczytania. Zadanie to poleca swojemu przyjacielowi sekretarzowi Baruchowi. Ten spisuje proroctwa (Jer 36,4), a następnie odczytuje przed całym ludem (Jer 36,10). Nie wiemy dokładnie, w jaki sposób Baruch dokonał zapisu, czy prorok dyktował z pamięci, czy korzystał z przygotowanych wcześniej notatek, czy Baruch dokonał redakcji, czy były to dosłowne wypowiedzi Jeremiasza. Zresztą, na redakcji baruchowej nie kończy się proces kształtowania księgi Jeremiasza. Zawiera ona, w dzisiejszym wydaniu, nie tylko mowy i czyny Jeremiasza, ale i uzupełnienia kolekcjonerów i redaktorów czasów niewoli. Egzegeci mówią o pewnych tradycjach pisarskich. Tradycje te były zróżnicowane. Różniły się układem, a jednocześnie objętością przekazanej treści. Nie wszystkie księgi prorockie miały tak skomplikowaną historię. Należy jednak zawsze pamiętać o historii redakcji, która niejednokrotnie w stosunku do jednej księgi wynosi kilka wieków. Tekst z Iz był też kilkakrotnie redagowany. Proces utrwalenia tekstu trwał aż do ostatnich wieków przedchrześcijańskich. Było to więc żywe i ciągle aktualizujące się słowo. Wyrazem tego były adaptacje liturgiczne, związane z wydarzeniami historycznymi, aktualizacja teologiczna, nowe interpretacje i inne czynniki, które powodowały rozwój pisanego słowa. Niektóry fragmenty ksiąg prorockich sprawiają wrażenie późniejszego dodatku, inny jest styl literacki, język, a nawet teologia w stosunku do danej księgi. Należy jednak zachować umiar w ocenie tych fragmentów i zawsze powinna je poprzedzać gruntowna analiza historyczno – literacko – krytyczna. Błędne byłoby twierdzenie, jak u skrajnych uczonych protestanckich, że nie sposób jest na podstawie dzisiejszych pism prorockich do właściwych słów wypowiedzianych i spisanych przez proroków. Niektóre księgi prorockie zachowały swe pierwotne tytuły. Często w tekście możemy wyodrębnić oddzielne jednostki literackie, które niewątpliwie stanowią własne słowa proroków. Trudno ustalić schematy kompozycyjne ksiąg prorockich. Wydaje się jednak, że późniejsi, również natchnienie redaktorzy, przy kompozycji dzieła używali słów kluczowych, spinających jakby klamrą cały tekst. Były to przeważnie słowa teologiczne, takie jak wierność, wybranie. Tym zjawiskiem zajmują się egzegeci, stosujący metodę strukturalną.

PODZIAŁ PROROKÓW

Ze względów metodologicznych proroków dzielimy na:

1. starsi – nie pozostawili po sobie spuścizny literackiej

2. młodsi – tzw. pisarze

Ad a) – Gad, Natan, Ahias (1 Krl 11, 29); Semejasz (1Krl 12, 22); Hanani (2Krl 16, 7); Jehu (1Krl 16, 1); Lahazier, Eliezer (2Krn 20,14); Elias (1Krl 17 – 18); Micheasz (1Krl 22,8 – 28); Elizeusz (2Krl 4, 1n);

Ad b) ze względu na objętośc pism:

• więksi: Izajasz,, Jeremiasz, Ezechiel, Daniel

• mniejsi: było ich 12, Ozeasz…

Ze względu na chronologie wyróżniamy 3 okresy:

1. okres asyryjski 770-612 BC (Amos, Ozeasz, Michaesz, Izajasz, Nahum, Habakuk, Sofoniasz i być może Jonasz)

2. okres nowobailoński 612– 538 BC (Jeremiasz, Baruh, Ezehiel, Daniel i być może Joel)

3. okres perski 538-ok.450 BC (Aggeusz, Zahariasz, Malahiasz, Abbiasz?)

Prorocy okresu asyryjskiego

Ogólny rys działalności proroków tego okresu.

Cały ten okres życia narodu izraelskiego, podzielonego na dwa państwa, północne i południowe charakteryzuje groźba inwazji ze strony Asyrii, która w tym czasie staje się potęgą militarną Mezopotamii. Asyria podbija nie tylko Syrię (Damaszek zdobyty w 732 r. BC), ale także Palestynę (Samaria zdobyta w 722 r. BC) i Egipt. Prorocy tego okresu nawołują do ożywienia kultu Boga wewnątrz kraju do zachamowania ześwietczenia, wzywają swych rodaków do zachowania dekalogu, w duchu prawodawstwa mojższowego. Przyszłe nieszczęścia narodu traktują jako karę przygotowaną przez Boga za grzechy Izraela. Prorocy mówią w swych pismach o zbrodniach ludów pogańskich, na czele z Asyrią, piętnują te zbrodnie i zachęcają do wspólnoty narodów pod rządami jednego, prawdziwego Boga (Iz 2, 2-4; Mich 4,1-3). Prorocy rozwijają w swych pismach tematy teologiczne dotyczące przymiotów Boga, Jego wielkości, sprawiedliwości, miłości, sądu nad Izraelem, czasów mesjańskich. Na szczególną uwagę, oprócz Izajasza zasługują prorocy Amos, Ozeasz, którzy działali w królestwie izraelskim (północnym) za panowania Jeroboama II (764-745 BC). Mimo gospodarczego rozwoju państwa istnieje groźba inwazji asyryjskiej. W narodzie ma miejsce formalizm religijny. Ofiary i pielgrzymki nie są wyrazem wewnętrznego przekonania czy też życia pobożnego na co dzień, stąd prorocy zapowiadali karę Bożą.

KSIĘGA IZAJASZA

Słowo Izajasz (hebr.Jeszaja) oznacza „zbawieniem jest Jahwe). Izajasz należał zapewnie do wyższych warstw społecznych, o czym świadczy łatwy dostęp do króla, wykształcenie, język księgi. Nic nie wskazuje na to, że piastował jakiś urząd państwowy, działał wyłącznie jako prorok i patriotata. Jego ojcem był Amos, różny od proroka o tym samym imieniu (Iz 1,1). Izajasz urodził się ok. 765 r. BC. Miał uczniów, którym mógł powierzyć spisanie swych mów. Apokryficzne dzieło „Męczeństwo Izajasza” mówi właśnie o jego męczeństwie, nie ma na to jednak bliższych danych. Izajasz miał być przecięty piłą. Był obdarzony dużymi zdolnościami. Odznaczał się głęboką kulturą duchową. Jako kaznodzieja i wychowawca narodu walczył o dobre obyczaje w życiu społecznym i prywatnym. Piętnuje pychę, zepsucie moralne, wyzysk biednych, krzywdę społeczną, niesprawiedliwość w wydawaniu wyroków. Potępia wróżbiarskie praktyki i formalizm religijny. Zapowiada klęskę narodu, a jednocześnie pociesza naród, że Bóg go nie opuści. Akcentuje transcendencję Boga, świętość (kadosz), wszechmoc, jedyność. Bóstwa pogańskie są niczym wobec Pana (Iz 2,8; Iz 40, 19n). Księga Izajasza zawiera także ideę mesjańską: odnośnie królestwa Mesjasza (Iz 9,1-6), Mesjasz i Królestwo pokoju (Iz 11), 4 tzw.Pieśni o Słudze Jahwe (Iz 42,49,50), a także męczeństwie Mesjasza i o skutkach Jego owocnej męki. Pod względem stylu księga Izajasza uchodzi za przykład dobrej hebrajczyzny starotestamentalnej. Język dzieła jest wzniosły, uroczysty, jednocześnie barwny. Autor natchniony używa licznych porównań, obrazów wziętych z życia codziennego, z przyrody, jest to jednocześnie język prosty i naturalny.

STRUKTURA I JEDNOŚĆ LITERACKA KSIĘGI IZAJASZA

Tekst Izajasza w tradycji starożytnej, począwszy przynajmniej od III wieku przed Chrystusem, jawi się jako całość. Mimo to, współcześni egzegeci wykazują wewnętrzną złożoność księgi. Już na pierwszy rzut oka można stwierdzić różnice językowe w różnych częściach dzieła, różnice, jeśli idzie o styl literacki, a nawet myśli teologiczne. Trzeba tu wyraźnie zaznaczyć, że na temat charakteru kompozycji księgi Izajasza, jej genezy i autora, istnieje do dziś znaczna rozbieżność poglądów uczonych, zwłaszcza krytyków tekstu. Nie wdając się w szczegółowe hipotezy w tym względzie, należy przyjąć, że księgę można podzielić przynajmniej na dwie części:

1. rozdziały 1 – 39 (obejmujące mowy Izajasza) – część pierwsza zwana Proto - Izajaszem

2. rozdziały 40 – 66 (obejmująca wypowiedzi późniejsze) – część druga zwana Deutero – Izajaszem

Niektórzy bibliści w tej drugiej części (Iz 40-66) wyodrębniają rozdziały:

• 40 – 55 przypisując je Deutero - Izajaszowi

• 56 - 66 inny autor –Tryto - Izajasza.

O ile w rozdziałach 1-39 są zawarte zasadniczo wypowiedzi proroka z VIII wieku, to rozdziały 40-66 pokazują sytuację narodu, tendencje teologiczne i literackie, różne od poprzednich. Np. w świetle rozdziałów 40-66, nauczający prorok nie znajduje się w Judzie, tak jak w części pierwszej, lecz na wygnaniu, W Babilonii (Iz 40-55) lub też powrócił do kraju po jego zakończeniu (Iz 55-66). Nieprzyjaciele uciskający proroka w II części, to nie Asyryjczycy, jak to jest w części pierwszej u Proto - Izajasza, lecz Babilończycy, o których w rozdziałach 55-66 są zaledwie wzmianki. W świetle tekstów Iz 56-66 Świątynia już nie istnieje, została zburzona, jawi się problem jej odbudowy, a w rozdziale 6 jest mowa o świątyni. Wg Izajasza 40-55 na arenie politycznej postacią pierwszoplanowa staje się król perski Cyrus II (559-529 r BC). Za jego panowania żyją wygnańcy, którzy wrócili do Judei po upadku Babilonii (Iz 56-66).

Traktując o strukturze księgi, należy wspomnieć o różnych tendencjach mów prorockich w ramach poszczególnych części dzieła. I tak, na przykład, o ile u Proto – Izajasza jawią się często groźby, przestrogi i napomnienia, o tyle w Iz 40-55, pojawiają się wątki pocieszające, nadziei i obietnice. Wprawdzie w Iz 56-66 są także zawarte mowy karcące i groźby, ale ich adresatem nie jest naród wybrany, lecz jedynie ludzie nieprawi, bezbożni i niewierni. Natomiast „sprawiedliwi”, tzw. reszta Izraela, zostaną ocaleni. U Proto – Izajasza rzadko pojawiają się akcenty natury uniwersalistycznej, tymczasem zarówno u Iz 40-55, jak i Iz 55-66, element uczestnictwa narodów w zbawianiu Izraela jest dość wyraźny. Podane przykłady, różnice, gdy idzie o tendencje tematyczne poszczególnych części księgi stanowią istotny argument, by uznać w rozdziałach 40-55 i 56-66, dzieło różne od poprzedniego, powstałe około dwa wieki później, zredagowane w innym środowisku przez innego autora. Najstarsza tradycja żydowska, a po niej chrześcijańska uważały proroka Izajasza za autora księgi. Złożoność księgi nie jest zjawiskiem wyjątkowym w Starym Testamencie. Z dużym prawdopodobieństwem można wskazać na analogiczny charakter księgi Jeremiasza, Zachariasza i Daniela. Niektórzy egzegeci, rozpatrując kwestie jedności księgi, przyjmują hipotezę reinterpretacji izajaszowego dzieła wraz z ewentualnymi glosami i dodatkami, jak to ma miejsce w przypadku innych starotestamentowych tekstów. W podobnym duchu wypowiadając się ci uczeni, którzy twierdzą, że autorzy Iz 40-55 i Iz 56-66 uważali się za kontynuatorów proroka, a dzisiejsza jedność księgi jest owocem późniejszej teologicznej refleksji redaktorów.

Ponieważ dyskusja nad autentycznością Izajasza rozwinęła się głównie wśród uczonych protestanckich i sprawiła wrażenie podważania autentyczności tekstów mesjańskich, z Iz 40-66, głównie 4 Pieśni o Słudze Pańskim, stąd Papieska Komisja Biblijna, w wypowiedzi z dnia 28 VI 1908 r., broniła poglądu o jedności księgi. Komisja oparła się głównie na nauczaniu Ojców Kościoła, biorąc pod uwagę treść teologiczną całej księgi, tematy takie, jak świętość Boga, zagadnienie wiary, idei mesjańskiej, eschatologii, itp. Gdy stało się jasne także w kręgach katolickich, że księgi nie mógł napisać jeden człowiek, pojawiło się pytanie, w jaki sposób można pogodzić wypowiedzi Kościoła, w tym także wspomnianej Komisji Biblijnej, z wynikami analiz tekstu omawianej księgi. Na to pytanie niektórzy egzegeci, np. Michał Peter, odpowiadają, że problem autentyczności księgi Izajasza w swej istocie jest zagadnieniem krytycznym, literacko – historycznym, nie odnosi się wprost do dziedziny wiary. Mesjańskie teksty o Słudze Pańskim pozostają więc zapowiedziami, choć pochodzą z VI wieku BC. Księga Izajasza jest w znacznej mierze żywym echem ustnego przepowiadania proroka. Refleksje redaktorskie nie zamierzały zmieniać takiego charakteru (Iz 1-39), a uczniowie chcieli być żywym echem działalności mistrza. Nieco inny charakter ma Iz 40 -66. I tak, u Iz 40-55 brak jest wyraźnej chronologii, gdy idzie o następstwo wypowiadanych mów czy też myśli. W odróżnieniu od pierwszej części księgi, gdzie przeważają mniejsze jednostki literackie, w drugiej części jawią się obszerniejsze poematy. Niemal wszystkie wypowiedzi Iz 40-55 mają charakter poetycki. Tryto – Izajasz (Iz 56-66) nie ma charakteru jednolitego. Atmosfera Iz 56-66 jest różna od poprzednich wypowiedzi, tj. Deuter – Izajasz. Ponieważ Deutero – Izajasz i Tryto – Izajasz, jako duchowi uczniowie wielkiego proroka przyswoili dobrze jego naukę, a nawet i język, można mówić o szkole izajaszowej. Cała księga Izajasza została ostatecznie zredagowana po koniec VI w. BC. Od początku była przypisywana Izajaszowi.

TŁO HISTORYCZNE

Proto – Izajasz – VIII w. BC, Deutero i Tryto – Izajasz – VI w. BC

Część pierwsza 1 – 39

Z zagadnieniem struktury i jedności literackiej Księgi Izajasza wiąże się zagadnienie tła historycznego działalności proroka. Losy narodu Izraelskiego i Zjednoczonego Królestwa, następnie podzielonych krajów, Judzkiego i Północnoizraelskiego, były zależne od układu sił politycznych na starożytnym wschodzie. Izajasz został powołany przez Boga poszczególnej misji w 739 roku (w roku śmierci króla Ozjasza, Iz 6,1). Żył za czasów królów judzkich Ozjasza, Jotama, Ahaza i Ezechiasza (Iz 1,1). Dokładna data urodzenia prorka nie jest znana, zapewne po roku 701. Jest to data najazd Asyryjczyków na Królestwo Judzkie, zdobycie Latisz, oblężenie Jerozolimy, powtórny najazd Asyryjczyków i klęska pod Jerozolimą.

Wyróżniamy kilka okresów jego działalności.

1. Za pierwszy okres działalności Izajasza przyjmuje się lata wzmiankowanego od powołania go przez Boga aż do wojny syroefraimskiej (736 – 733 BC). Wtedy to prorok wygłasza mowy karcące, piętnując m.in. występki moralne dworu królewskiego. W związku z groźną sytuacją polityczną Judy, interweniuje u króla Achaza na rzecz polityki neutralności w stosunku do asyryjskiego króla, który miał wrogie plany wobec Palestyny, i przeciwko któremu sprzymierzyli się królowie Damaszku i Samarii. Postanowili oni włączyć Achaza do swej koalicji. Takich okolicznościach nastąpiło spotkanie króla Achaza z Izajaszem (Iz 7,4n). Słowa Izajasza, wypowiedziane podczas spotkania z Achazem (734r. BC), podtrzymujące na duchu, aby nie bał się władców Samarii i Damaszku, sprawdziły się - Jerozolima nie została zdobyta. Natomiast Asyryjczycy ukarali Samarię i Damaszek za koalicję. W 724r. władca asyryjski Salmanassa V stanął pod murami Samarii i po dwóch latach oblężenia miasto zostało zdobyte głodem. Tak sprawdziły się przepowiednie Izajasza, że grzeszny naród nie przetrwa.

2. Powtórnie Izajasz występuje w obliczu nowego niebezpieczeństwa grożącego Judzie za panowania Ezechiasza. Tym razem król judzki próbuje przez przymierze polityczne związać się z Asyrią, przeciwko czemu występuje prorok. Egipt w tym czasie tworzy koalicję antyasyryjską, szukając sprzymierzeńców, m.in. Judę. Iz 18, 1-7 traktuje o poselstwie etiopskim (711r), na krótko przed oblężeniem Asztodu przez Sargona. Począwszy od 705 r. BC Ezechiasz przestaje prowadzić wobec Asyrii politykę neutralności.

3. I od 705 r. przypada trzeci okres działalności Izajasza (Iz 28-31). Chociaż wypowiada się on przeciwko polityce przymierzy, to z drugiej strony podtrzymuje na duchu króla Ezechiasza w czasie zagrożenia stolicy przez Sennaheryba i zapowiada jej uwolnienie. Polityka przymierzy prowadzona przez Ezechiasza doprowadziła do zależności Królestwa Judy wobec Asyrii. W 701 r. Sennaheryb, wódz asyryjski, zajął niemal cały kraj. Począł też oblegać Jerozolimę. Ezechiasz, za namowa Izajasza, nie poddał miasta (Iz 37, 6n; 2Krl 19,6), a jedynie wysłał na żądanie Sannyheryba wielki trybut 300 talentów złota i inne kosztowności. Jerozolima nie została zdobyta. Autor natchniony podaje, że wyszedł Anioł Pański i pobił w obozie Asyryjczyków 185 tys. osób (Iz 37, 36; por. 2Krl 19,35). To nadzwyczajne ocalenie wpłynęło zasadniczo na ożywienie religijne izraelczyków. Jednak nie trwało to długo. Za panowania króla Judy Manassesa szerzy się pogaństwo i ma miejsce męczeńska śmierć proroka Izajasza.

Część druga Iz 40 - 55

Deutero - Izajasz został napisany w VI wieku, w okresie niewoli babilońskiej. Wcześniej miały miejsce dwie wielkie deportacje Żydów do Babilonii – w 597 i 587 r. Przesiedlenia całych narodów lub większych i grup, miały miejsca już wcześniej, w okresie imperium neoasyryjskiego. Babilończycy nie zasiedlali terenów pozbawionych części mieszkańców, jak to czynili np. Asyryjczycy (por. 2Krl 17,24). Na tej podstawie L. Stachowiak przypuszcza, że zakres wysiedlenia mieszkańców Judy nie był tak znaczny. Z drugiej strony, znawcy zagadnienia podkreślają, że przesiedleńcami byli ludzie wybitni, zajmujący poczesne stanowiska w państwie, specjaliści poszczególnych zawodów, rzemieślnicy itp. (por. Jer 52,28-30). Wyrażenie, iż wyprowadzono do niewoli Judę należy uważać za określenie ogólne. Tymczasem mogło się rozwijać na terenie Palestyny życie religijne, a nawet duchowe wśród pozostałych tam mieszkańców.

W 606 roku nastąpił kres panowania mocarstwa asyryjskiego. W latach 605-562 panuje w Babilonii słynny władca Nabuchodonozor. Jego panowanie utrwaliło hegemonię nad całym ówczesnym starożytnym wschodem. Po jego śmierci pojawiają się oznaki upadku tego wielkiego mocarstwa. Pojawia się na scenie politycznej Cyrus II, władca perski. Wygrywa on szereg bitew, m.in. zdobywa Sartl (?) w 547 r. a tym samym panowanie nad Azją Mniejszą. W tym czasie w Babilonii panuje Nabonid, a potem jego syn Baltazar, który nie był królem, lecz współ-regent swego ojca w czasie jego nieobecności w Babilonii. Wśród Żydów Cyrus przedstawiany był jako wybraniec Jahwe (Iz 45, 1-4), który miał ukarać Babilończyków. Cyrus II w 538 r. niemal bez walki zdobywa niegdyś potężny Babilon i wydaje słynny edykt zezwalający Żydom na powrót do swego kraju oraz wprowadza większą swobodę religijną. Władca perski był dość tolerancyjny. Uszanował zarówno bóstwa babilońskie, jak też wiarę Izraelitów w jednego Boga.

Część trzecia Iz 56 - 66

Zdaniem wielu egzegetów różni się w formie i treści względem II części (Iz 40-55). Świątynia, która leżała w gruzach od 586 roku wydaje się być odbudowana, a prorok omawia problemy religijne i gospodarczo - polityczne w nowej społeczności izraelskiej. Autor natchniony, tzw. Tryto–Izajasz, oczekuje już nie wygnańców babilońskich, ale raczej zgromadzenia rozproszonych Izraelitów, żyjących w diasporze w wielu miejscach ówczesnego świata. Zdaniem L. Stachowiaka, nauczanie Tryto-Izajasza miało prawdopodobnie miejsce od 515r do 485r. I tym samym, należy odrzucić opinię niektórych egzegetów, że tzw. Tryto-Izajasz rozpoczął działalność w 537 roku, tj. bezpośrednio po powrocie pierwszych deportowanych. Sytuacja, jaką stawiają słowa Tryto – Izajasza zakłada pewien okres pobytu w ojczystej ziemi. Wystąpienie Tryto-Izajasza jest związane ściśle z Jerozolimą i nic nie wskazuje by miał działał i nauczał w innych miastach.

STRUKTURA LITERACKA Iz 1-39

Chociaż ta część księgi stanowi najstarszą warstwę i przypisywana jest prorokowi, zawiera materiał niejednolity. Spotykamy tu szereg oddzielnych proroctw, opowiadań i biografii ułożonych w odpowiednie grupy. Większość egzegetów przyjmuje podział tej części izajaszowej księgi na 6 odrębnych sekcji:

1). Rozdziały 1 - 12 – stanowi wg uczonych najstarsza warstwę księgi. W rozdziale pierwszym spotykamy oprócz krótkiego wprowadzenia zapowiedz kary jaka spadnie na Judę ze względu na ich formalizm religijny i obłudę. Zapowiedź kary dotyczy także Jerozolimy – świętego miasta. W rozdziale 2 jest mowa o trwałym pokoju mesjańskim (Iz 2,1-5) i o sądzie Bożym nad ludźmi pysznymi, zarozumiałymi. 3 rozdział traktuje ponownie o Jerozolimie, wadach jej mieszkańców, a jednocześnie zapowiada sprawiedliwość Bożą. Zapowiedz ta w rozdziałach 4-5 rozdziale przybiera formę gróźb i przekleństw. Tekst Iz 6,1-12,6 nazywany jest zwykle Księga Emanuela, gdzie kulminacyjny punkt stanowi zapowiedz mesjańska Emanuela (Iz 7,10-17, w sposób szczególny Iz 7,14 – najważniejszy tekst mesjański w Starym Testamencie). W tekście Iz 10,1-4 mowa jest o wewnętrznych problemach Judy. Iz 10,5-34 - wypowiedziane groźby dotyczą Asyrii. Iz 11,1-9 - jest to klasyczny tekst mesjański, o przyszłym sprawiedliwym królu, który przyniesie światu pokój. Tekst Iz 11,10-16 stanowi zapowiedź odnowy kraju, pochodzi prawdopodobnie z okresu późnego.

2). Rozdziały 13 – 23 – zawiera mowy przeciwko narodom obcym. Zachowany tekst nastręcza egzegetom poważną trudność ze względu na chronologię, czas jego powstania. Nie brak opinii, że zbiór ten powstał po niewoli babilońskiej, i że nie pochodzi bezpośrednio od Izajasza. Rzeczywiście, niektóre fragmenty tej sekcji są zbieżne z tekstami Jeremiasza i Ezechiela, prorokami, którzy pisali w późniejszym okresie. Szczególnie Iz 13-14 wydaje się być rezultatem późniejszej redakcji. Nie sprzeciwia się to faktowi natchnienia.

3). Rozdziały 24 – 27 – tzw. Apokalipsa Izajasza, zwana wielką. Ta część Księgi jest napisana najpóźniej, po niewoli babilońskiej. Jest tu mowa o powszechnym, ostatecznym sądzie nad wszystkimi narodami. Są to wypowiedzi o charakterze eschatologicznym, przeplatane hymnami. Nawiązują one nie tylko do mów samego Izajasza, ale do innych wcześniejszych proroków, np. Ozeasza, Amosa. Niektóre myśli teologiczne, jak np. zmartwychwstanie ciał (Iz 26,19-21), symbolika zwierząt, itp, są zbieżne z myślami, koncepcjami proroka Daniela. Nie przesądza to jednak całkowicie o wieku Apokalipsy. W sekcji tej pojawia się obraz uczty mesjańskiej (Iz 25,6-12), zapowiedz pełnego zbawienia. Rozdział 26 zawiera pieśń dziękczynną (Iz 26,1-6), psalm eschatologiczny (Iz 26,7-21) oraz proroctwa eschatologiczne (Iz 26,20-21). W rozdziale 27 jest mowa o winnicy pańskiej i łasce, jakiej dostąpi pokolenia Jakuba.

4). Rozdziały 28 – 33 – są tu zawarte zapowiedzi kar pod adresem Samarii i ludów pogańskich. Pod względem struktury literackiej sekcja ta jest podobna do poprzedniej, tj. do sekcji trzeciej. Zawiera opis pomsty Pana nad narodami. Rozdział 28 traktuje o przestrogach względem Samarii, są tu mowy przeciwko kapłanom, fałszywym prorokom. W rozdziale 29 pod symboliczną nazwą występuje Jerozolima, miasto doświadczające pomocy Bożej. Rozdziały 30-31 to zapowiedz kary jaka spotka Egipt i Asyrię. Tekst Iz 32,1-5 zawiera wypowiedzi dotyczące sprawiedliwego mesjańskiego króla oraz opis czasów odnowy kraju (Iz 32,15-20).

5). Rozdziały 34 – 35 – tzw. Mała Apokalipsa. Rozdział 34 opisuje zagładę Edomu, która to zagłada jest typem kary, jaka spotka narody pogańskie. Rozdział 35 nawiązuje do sądu Bożego, który jest wybawieniem Izraela. Jest to krótki, zaledwie dziesięciowierszowy tekst i ma charakter radosnej zapowiedzi wybawienia zapowiadanego przez proroka.

6). Rozdziały 36 – 39 – obejmuje dodatki historyczne, podobnie jak u Jer 52, o charakterze biograficznym. Być tekst ten ma źródło w zapiskach uczniów proroka. W rozdziałach Iz 36-39, z wyjątkiem pieśni Ezechiasza (Iz 38, 9-20), stanowią powtórzenie z 2 Krl 18,13-20,19. Wydaje się, że rozdziały 36 i 37 stanowią dublety opowiadania o tych samych wydarzeniach.

Podsumowując, należy stwierdzić, że przeprowadzona analiza nie pozwala na odtwarzanie historii literackiej księgi Iz 1-39. Do rozdziałów pierwszych należy zaliczyć księgę Emanuela Iz 6,1-12,6 i teksty o tematyce asyryjskiej. Za następne należy przyjąć mowy spisane przez uczniów proroka (Iz 2-3.9,7-11,9.13-23) oraz zbiór mów inauguracyjnych (Iz 1). Dalsze etapy kształtowania się księgi nie są znane. Zajmują się tym krytyka tekstu. Nawet późniejsze teksty Iz 1-39 nawiązują do teologii myśli Izajasza.

TEOLOGIA Iz 1- 39

W związku z problemami tekstualnymi trudno w odtworzyć myśl teologiczną Izajasza. Późniejsze bowiem dodatki uczniów proroka, czy też nieznanych redaktorów, zawierają własne koncepcje księgi Izajasza. Jednak można wskazać na pewne cechy teologii Izajaszowej. Ulubionym określeniem Izajasza na Boga jest Święty Izraela (Iz 30,11). Bóg jest potrzykroć święty (Iz 6), czyli w sposób absolutny. Tylko on przenika świat i może pokonać dystans, jaki istnieje między Nim a światem. Ze świętości wynika wszechmoc Boga wobec świata. Bóg jawi się jako sędzia, który będzie sądził u kresu dziejów (Iz 2,12-17). Dzień sądu będzie jednocześnie dniem tryumfu Boga. Sąd Jahwe spotka Asyrię, która przeprowadza swe plany polityczne za cenę krzywdy innych narodów; Judę – za przekroczenie przykazań, za bunt przeciwko Bogu (Iz 1,1-2), zaufanie tylko we własne siły (Iz 30,15-17) i własne aspiracje polityczne (Iz 5,21). Izajasz piętnuje niesprawiedliwość społeczną, a zwłaszcza ucisk ubogich (Iz 3,12n). Wyraża naganę za rozrzutne, hulaszcze życie. Przyszłość Izraela zależy od jego postawy nacechowanej wiarą. Nie brak akcentów pełnych nadziei, optymizmu. Obietnice Boga odnoszą się zwłaszcza do tzw. Reszty, która pozostanie po kolejnych deportacjach. Najważniejszym punktem zapowiedzi Izajasza jest Mesjasz z rodu dawidowego (Iz 7,14), który rozpocznie okres prawdziwego odrodzenia, jego wystąpienie przyniesie sąd nad grzechem i upadek nieprzyjaciół. Będzie to sąd ostateczny, oczyszczający (Iz 1,21-26).

Iz 5, 1-7- Opowieść o winnicy nie przynoszącej owocu

Tą winnicą jest Izrael. Naród wybrany okazał się niewdzięczny, oporny w swej zatwardziałości. Wzmiankowana winnica i winogrona występują często w Piśmie Św. na oznaczenie narodu wybranego (Jer 2,21.12,10; Ez 19,10-14). Izajasz nie przytacza dosłownie słów pieśni, nie wkłada w usta Umiłowanego, jedynie podaje zasadniczą treść. Odsłania w ten sposób fakt, że chodzi o przypowieść. Wyraża ją krótkim opowiadaniem, przedstawiając wielką troskę właściciela o winnicę.

Werset 1 -Podaje najpierw, że została założona w dobrym miejscu, na żyznym zboczu pagórka.

Werset 2 – autor biblijny szczegółowo zapisuje starania „Umiłowanego”, gdy idzie o winnicę – kopanie ziemi, wybranie kamieni, zasadzenie szlachetnej winorośli, ogrodzenie płotem. Tymczasem, wbrew słusznym oczekiwaniom, winnica sprawiła „Umiłowanemu” gorzki zawód, rodząc kwaśne, cierpkie owoce

Werset 3 – Prorok oddaje głos właścicielowi winnicy. Wzywa on mieszkańców Judy i Jerozolimy na sąd nad winnicą. W ten sposób mają wydać wyrok na samych siebie. Podobnie czynił niegdyś prorok Natan, przywodząc króla Dawida do potępienia samego siebie za zbrodnie wobec Uriasza (2Sm 12,1n). W Nowym Testamencie, w podobny sposób postąpił Pan Jezus w przypowieści o niesprawiedliwych dzierżawcach (Mk 12,1n).

Werset 4 – w dwóch pytaniach retorycznych mocniej zostaje uwydatniony fakt, że wina za zły plon leży po stronie winnicy, a nie jej właściciela

Wersety 5-6 – Mieszkańcy Jerozolimy milczą, ale wyrok zapada. Ponieważ winnica nie przynosi owocu, dlatego zostaje wydana na zniszczenie. Właściciel zapowiada, że pozbawi ją ochrony, burząc jej mury i płoty. Właściciel przestanie ją uprawiać, pielęgnować, a wtedy porośnie dzikim chwastem, ostem, cierniem. Pozbawi ją wilgoci, gdyż nie da jej deszczu i w ten sposób spowoduje jej całkowite wyschnięcie. Słońce ją spali i dokona dzieła zniszczenia. Z ostatnich słów w.6 już wyraźnie słuchacze mogli wnioskować, kim jest właściciel winnicy. Każdy Izraelita był głęboko przekonany o tym, że dać albo powstrzymać deszcz może tylko sam Pan Bóg. Żeby nie było wątpliwości co do osoby właściciela winnicy, Izajasz mówi wyraźnie „Winnicą Pana Zastępów jest dom Izraela”. Przy końcu tej przypowieści, autor biblijny w mistrzowski sposób przedstawia gorycz Bożego rozczarowania, przeprowadzając porównanie między zamierzonym przez Boga ideałem a bolesną rzeczywistością. Zamiast oczekiwanej świętości pojawia się wina, grzech

1.Widzenie Boga (Iz 6,1-4)

Werset 1 – podaje dokładna datę powołania Izajasza, rok śmierci króla Ozjasza, tj. r. 740 przed Chr. W stanie ekstazy Izajasz ujrzał Boga, siedzącego na wysokim tronie. Mamy tutaj nawiązanie do historii, wzmianka o tronie wskazuje na władzę królewską Boga. Wyniosły i wysoki tron- podkreśla władzę i traktuje na temat powołania Izajasza. Świątynia jest centrum święta religijnego. Są psalmy poświęcone świątyni (Ps 64). Arka Przymierza – jest symbolem obecności Boga. Izajasz w tym wersje opisuje wizje powołania go przez Boga.

Werset 2 – tron Boga otaczają Serafini, jako najbliżsi dworzanie. Ich obecność podkreśla majestat Boga, Którego nieustannie adorują i spełniają przy nim różne posługi. Serafini są to byty niebiańskie, aniołowie, angelologia (w Ks. Tobiasza, Ks. Rodzaju). Skrzydłami zasłaniają się na znak uszanowania Boga i dwoma unosili się w górze, czyli poruszając nimi unosili się w postawie wyprostowanej wokoło tronu. Skrzydła są synonimem opieki Bożej (Ps 91)

Wersety 3-4 – Serafini wielbią Boga wołając „jeden do drugiego” trzykrotnie „Święty”, a w w.4 Autor doda, że „fundamenty drżały w posadach”. Domyślamy się, że drżały od potężnego rozgłosu tego wołania. Nie chodzi więc tu o dwóch Serafinów, ale o całe chóry.

Wizja powołania ma miejsce w świątyni. To ma szczególne znaczenie, prorok zostaje powołany w miejscu centralnym. Początkowo były różne świątynie, tzw. przybytki – w Sychem, Marem, później tylko Jerozolima i był obowiązek dorocznej pielgrzymki. Prorok opisuje teofanię, objawienie się Boga

Świętość podkreślają jako szczególny przymiot Boga. Bóg jest źródłem świętości, ludzie święci to „kedoszim”. Oznacza ona nie tylko świętość moralną. Słowo hebr. Qadosz pochodzi od czasownika Qadasz, którego podstawowe znaczenie jest: być wyłączonym, oddzielonym. W odniesieniu do Boga oznacza to, że Bóg jest święty Sam w sobie dzięki Swemu wyniesieniu ponad wszystko, co niedoskonałe i przemijające. Wszystko zaś, co jest dobre i doskonałe posiada On w stopniu najwyższym. Stąd trzykrotnie powtórzony „Święty” przez Serafinów winniśmy tu traktować, zgodnie z zasadami gramatyki hebrajskiej, jako stopień najwyższy. Używając tej formy Izajasz pragnie podkreślić, że Bóg jest święty w stopniu najwyższym, niedościgłym dla człowieka.

Jest On nieskończenie doskonały. W ten sposób została tu wyrażona transcendencja Boga, Jego wyniesienie ponad wszystko co ziemskie. Wzmacnia to jeszcze przytoczenie tu imienia „Jahwe Zastępów” przywodzące na pamięć fakt, że Bóg jest Panem i rządcą wszechświata.

2.Konsekracja na proroka (Iz 6,5-7)

Werset 5 – zachwycony wizją niebieską Izajasz stracił poczucie rzeczywistości. Kiedy jednak obłok przysłonił Boga, uświadomił sobie znaczenie tego widzenia. Przede wszystkim zdaje sobie sprawę z niegodności swojej wobec Boga i ogarnia go uczucie lęku. Za czasów Izajasza było przekonanie, że kto zobaczy Boga, ten musi umrzeć.

Kiedy Izajasz zaczyna mówić o swoim grzesznym stanienie wskazuje nie na serce, lecz na zanieczyszczone wargi. Być może, iż słuchając śpiewu Serafinów, pragnął włączyć się w ten chór uwielbienia Boga, ale nie czuł się tego godnym. Poprzez uświadomienie własnej niedoskonałości i odpowiedzialności za stan moralny swoich ziomków Pan Bóg stwarza więc w duszy wybrańca odpowiednią dyspozycję do godnego przyjęcia łaski powołania.

Werset 6-7 – po wyznaniu własnej winy i winy ludu przez Izajasza, dokonuje się jego oczyszczenie za pośrednictwem czynności zewnętrznej dokonanej przez jednego z Serafinów, a więc z woli i łaski Pana Boga. Nawiązując do poprzedniego wyznania o nieczystych wargach, dotknął on warg Izajasza rozpalonym kamieniem(węglem) wziętym szczypcami z ołtarza. Ogień, podobnie jak woda, jest wg Biblii żywiołem oczyszczającym ze zmazy grzechów. Anioł wziął rozpalony kamień z ołtarza, podkreślił bowiem w ten sposób związek między ołtarzem i ofiarą na nim składaną, a oczyszczeniem z grzechów.

Werset 8 – oczyszczenie przygotowało Izajasza duchowo na przyjęcie jeszcze większej łaski, a mianowicie łaski powołania na Proroka. Słyszy on teraz pytanie; „Kogóż poślę, któż Nam pójdzie?” Pan Bóg wie, kogo wybrał i nie potrzebuje pytać. Chodzi jednak o to, żeby sam powołany wyraził swą zgodę na przyjęcie trudnego posłannictwa. Pan Bóg nie zmusza go, ale pozostawia możność wyboru. Izajasz natychmiastowo i zdecydowanie wyraża gotowość do działania. Jest to także jedyny wypadek w dziejach Proroków, że pan Bóg zapytuje o zgodę, a wybrany ochoczo zgadza się na ofiarę. Podobnie ochoczo, bez namysłu podjął wezwanie Boże Abraham. Inni natomiast bronili się przed nim.

Werset 9-10 – Pan Bóg przyjmuje gotowość Izajasza i od razu zleca mu posłannictwo; „Idź!” Odsłania jednak przed nim, jak trudna będzie jego misja wobec tego ludu, który wielokrotnie się przeciwstawiał Bogu. Nie otrzymuje też żadnych wskazówek, co do treści nauk, które ma głosić, lecz jedynie objawia mu Bóg negatywne skutki jego działalności.

Z treści w.9 i 10 zdaje się wynikać, że zatwardziałość ludu została zamierzona przez Boga, który w tym celu posyła swego Proroka, aby zrealizował to Boże zamierzenie i swoją działalnością doprowadził Judejczyków do pełnego odstępstwa od Boga, a tym samym doprowadził ich do ostatecznej zagłady. Takie sformułowanie rodzi poważną trudność teologiczną, albowiem zarzuca dążenie do zła samemu Bogu. W rozwiązaniu powyższego problemu trzeba uwzględnić jego aspekt literacki i psychologiczny. Należy bowiem wziąć pod uwagę właściwości języka biblijnego. Chodzi mianowicie o to, że Pan Bóg przepowiada tu negatywny wynik ostateczny działalności Proroka, a bynajmniej nie nakazuje mu działać w celu zaślepienia i doprowadzenia do zatwardziałości Judejczyków. Bóg posyła zaś Proroka do ludu wierny swoim obietnicom. Działalność Proroka natrafi jednak na opór, gdyż lud nie zechce jego słuchać.

Werset 11 – mimo to Izajasz nie przestaje kochać swego ludu i stawia Bogu pytanie pełne troski o jego los: „jak długo” – nie może się on pogodzić z myślą, by zaślepienie narodu było nieodwracalne i odrzucenie go ostateczne. Odpowiedz Boża jest jednak mało pocieszająca. Wynika z niej, że prawdziwe nawrócenie nie nastąpi wcześniej, aż przyjdą straszne klęski na kraj: ziemia zostanie spustoszona, a mieszkańcy wymordowani i uprowadzeni w niewolę. Bibliści dostrzegają nawiązanie do sytuacji historycznej-opuszczenie domów po deportacji.

Egzegeza tekstu „Proroctwa o Emmanuelu” Iz 7,10 - 16

Werset 10 – stanowi kontynuację rozmowy Izajasza z królem Achazem. Król zwleka z odpowiedzią na słowa proroka, nie chcąc zrezygnować ze swych politycznych planów. By pomóc w decyzji Izajasz proponuje Achazowi, by zażądał od Boga znaku potwierdzenia prawdziwości. Achaz nie poszedł za wezwaniem proroka, brak mu żywej wiary w Boga. Tłumaczy, że nie będzie wystawiał Boga na próbę.

Werset 13-14 – zapowiedz znaku wybranego przez Boga. Izajasz przypomina, że Achaz i jego dwór staje się przykry dla ludzi, bo uniemożliwia sprawowanie kultu w świątyni zgodnie z przepisami Mojżesza. Dlatego Izajasz mówi, że sam Pan da wam znak opieki. Zapewnia, że nie będzie to znak zwykły, będzie stanowił dla króla życiowy znak.

Proroctwo o Emmanuelu 7-14

Przekład Wulgaty: Oto panna poczynająca i rodząca syna i nazwą go imieniem Emmanuel.

Słowo – Emmanuel (Bóg z nami) odgrywa tu zasadniczą rolę, ma charakter symboliczny. Imię to określa osobę – główny przedmiot dalszych rozdziałów Iz 9-11. W Iz 9,5 jest mowa o dziecięciu, którego nazwano „przedziwny doradca”, Bóg Mocny, Odwieczny Ojciec, Książe Pokoju. Widać tu wyraźne odniesienie do Syna. Ten tekst traktuje wyraźnie o potomku Dawida, na którym spocznie Duch Święty (Iz 11,32). Potomek Dawida będzie dobrym władcą, zatroszczy się o ubogich, przyniesie światu pokój. Biorąc pod uwagę inne teksty, np. Łk 1,31, Hbr 1,5, można widzieć w Emmanuelu rozpoznawanego Mesjasza. Słowo Emmanuel nie ma tu znaczenia podwójnego, dosłownego ani typicznego. Nie oznacza konkretnego aktualnego władcy, który ma idealne cechy, chociaż w pełni zrealizuje je przyszły król Mesjasz.

Słowo: Alma (młoda kobieta), niezupełnie ścisłe byłoby tradycyjne tłumaczenie i interpretacja maryjna. Tradycja żydowska nie zwracała uwagi na ten zwrot. Protestanci odnosili to do żony króla Achaza, która miała urodzić syna, idealnego władcę na tron dawidowy. Z dynastii Dawida wyjdzie kiedyś Mesjasz. Typiczne tłumaczenie ma obecnie wielu zwolenników, choć są trudności natury ..., gdybyśmy słowo Syn odnosili do Ezechiasza. Ze względu na tłumaczenie Wulgaty nic nie szkodzi, by tekst Iz 7-14 traktować jako przepowiednie o dziewiczym poczęciu Mesjasza, co nie wyklucza aluzji do czasów Achaza i jego syna. Werset 15 jest traktowany przez niektórych egzegetów jako późniejszy dodatek, niczego nie wyjaśnia.

Rozdział 2, 1-5

Werset 2 – wyrażenie „I stanie się na końcu czasu” nie oznacza jakiegokolwiek okresu czasu, lecz czasy mesjańskie, okres zapoczątkowany przyjściem Mesjasza i dalej trwający(Pwt 4,30, Lb 24,14n) (koncepcja czasu biblijnego). Okres pokoju z w.4, może być argumentem za przyjęciem interpretacji mesjańskiej. Wyrażenie „góra domu Jahwe” to góra Moria, na której zostanie wybudowana świątynia Jerozolimska. „Wszystkie narody do niej popłyną” – wskazuje na uniwersalizm zbawienia.

Werset 3 – te „mnogie narody” zachęcają się do pochodu i idą dobrowolnie, bez przymusu. W wyrażeniu „do świątyni domu Jakubowego” podkreślony jest fakt przynależności całego narodu do Boga Jahwe i zapowiedz mesjańska. Zapowiedź ta (por. Rdz 18,18-19) ma się wypełnić poprzez powołanie pogan do wiary gdyż celem wędrówki ludów jest znalezienie pouczenia Tory, jak mają postępować w życiu (Ps 119,1-8). Wyrażenie „drogi i ścieżki Pana” to rady Boga dane ludziom, by wcielali je w życie dla wspólnego dobra. Wyrażenie „Głos z Syjonu ma wyjść” stanowi zapewne wypowiedź samego proroka, a nie np. jego sekretarza. Podobną myśl znajdujemy u Joela 3,5. Ze względu na zachodzący paralelizm, słowo Syjon i Jerozolima możemy uznać za synonimy. Słowo zaś Tora, prawo, oznacza w ogóle naukę, pouczenie. Liczne narody pogańskie otrzymają od Boga niezbędne pouczenie, które będzie odnosić się do spraw Bożych i to pouczenie wprowadzą w życie.

Werset 4 – Bóg zostanie powszechnie uznany za sędziego narodów. Poprzez poddanie się Jego sądom zostanie utrwalony pokój między narodami, ustaną wojny, a jej narzędzia zostaną zamienione w narzędzia pracy. Podobny tekst jest u Mich 4,1-4. Większość uczonych przyjmuje Izajasza za autora ze względu na styl tekstu, zwięzłość, obrazowość, zwroty, wyrażenia (por. Iz 26,1-9).

Werset 5 – Po omówieniu przyszłości pogan, którzy dobrowolnie idą do Boga, autor natchniony zwraca się do narodu wybranego, do Izraela rozumianego jako całość, dom Jakuba, by naród ten postępował zgodnie z nauką Bożą. Przyszła wierność ludu jawi się w kontraście, gdy idzie o lekceważenie Jego woli przez Dom Jakubowy. Światłość Pańska oznacza często prawo.

Znaczenie proroctwa Iz 2,1-5

Ten tekst trzeba interpretować w sposób symboliczny. Z górą domu Pańskiego łączy się przymierze Izraela z Bogiem. W czasach mesjańskich, eschatologicznych, liczne, mnogie narody będą skupiać się wokół Jerozolimy, będą poznawać drogi Pańskie. Izajaszowe obietnice wypełniły się i Mesjasz przejął całą tradycję Starego Testamentu, w formie przykazań, udoskonalił Prawo, założył swój Kościół

Budowa literacka Iz 40-55

Ta część księgi jest uznawana przez egzegetów za autorstwa Deutero -Izajasza. Spotykamy tu inny styl, język, inne nieco myśli teologiczne. Naród będący w ucisku zwracał się do Boga. Rozpamiętywał przeszłość, wyznawał swoje winy. Trudno ustalić czy tekst Iz 40-55 pochodzi od jednego proroka czy całej szkoły prorockiej. Część ta ma oddzielne wprowadzenie Iz 40, 1-11 i zakończenie Iz 55, 10-13. Można podzielić ten fragment na dwie sekcje:

1). Iz 40-48 – nawiązuje do pobytu narodów w Babilonie

2). Iz 49-55 – zapowiada odnowienie Syjonu.

W obu sekcjach pewne są fragmenty, które stanowią całość tematyczną np. Iz 44,24 do Iz 48,12 to opis zwycięstwa Cyrusa. Obie części mają pieśni o słudze pańskim: Iz 42,1-7; 49,1-9; 50,4-9; 52,13 - 53,12.

O ile Proto – Izajasz zwiera groźby, o tyle u Deutero-Izajasza pojawia się element pociechy, nadziei.

Teologia Iz 40-55

W Iz 40,1-11 jest mowa o powołaniu proroka oraz zawarta jest zapowiedź ukazywania się Boga (Iz 40,9). Izrael został powołany do niesienia światu wiary w jedynego Boga, Stwórcy świata (Iz 46,1-2), w obliczu którego obce bóstwa są niczym. W tej części jest mowa o tzw. reszcie Izraela, świętej reszcie, ludziach sprawiedliwych. W rozdz. 47 upadek Babilonu oznacza nadejście nowej ery, wtedy to będzie miała miejsce wędrówka ku odnowionemu Syjonowi. Na czele jej będzie kroczył sam Bóg (Iz 52,7). Wezmą w niej udział nawrócone narody. Narzędziem w ręku Boga będzie Cytrus, którego zadaniem jest pokonanie wszelkich nieprzyjaciół. Jego zwycięstwo ma udowodnić, że prawdziwym zwycięzcą jest Jahwe.

Według niektórych egzegetów jawi się tu po raz pierwszy perspektywa eschatologiczna. Grzeszna przeszłość przeciwstawia się zbawczej przyszłości Iz 43,18-19; 49,8. Deutro- Izajasz podkreśla monoteizm, wiarę w jednego Boga (Mdr 13-15), nie uznaje egzystencji bóstw obcych. Wynika z tego godność Boga, jako Stwórcy świata. Jahwe wybawia od wszelkich niebezpieczeństw. Jego działalność zbawcza sięga czasów eschatologicznych, pełnego odkupienia.

Zawarte są tu cztery pieśni o słudze pańskim. Sługa, hebr. ebed, ebed Jahwe – to określenie pojawia się już w pismach sprzed niewoli babilońskiej. Oznacza ono bądź pokorne samookreślenie, bądź też tytuł udzielany przez Pana wybitnym postaciom historii zbawienia (Wj 14,21). Oprócz osób indywidualnych Deutro-Izajasz odnosi ten tytuł często do całego narodu będącego w niewoli Iz 42,19; Iz 44,1. Stąd też uczeni pieśni te interpretowali dwojako. Po pierwsze w sposób indywidualny – dopatrując się w słudze pańskim postaci historycznej lub eschatologicznej. Po drugie w sposób zbiorowy – utożsamiając go z całym narodem wybranym. Zwolennicy pierwszego sposobu sugerują takie postacie: Mojżesz, Jeremiasz, Jozjasz, Sedecjasz, Cyrus. Pomocą w określeniu sługi pańskiego służy egzegeza paralelnych tekstów i Nowego Testamentu. Chociaż ma ona cechy mojżeszowe i jeremiaszowe, można ją odnieść do Mesjasza proroka, który przez swą mękę odkupi całą ludzkość z grzechu. Nowy Testament przedstawia sługę pańskiego jako typ i zapowiedź Chrystusa (Łk 22,37, Dz 8,32-35). Opowiadamy się raczej za interpretacją indywidualną, odnosząc umęczoną postać sługi pańskiego do Chrystusa.

Chociaż język wszystkich czterech pieśni jest różny, to większość egzegetów uznaje, że autorem jest Deutro-Izajasz, ale jest tu możliwa kilkakrotna późniejsza redakcja przez samego proroka lub jego uczniów.

Myśli teologiczne pieśni

I pieśń – Iz 42,1-4

Słowo „sługa” – hebr. ebed – charakterystyczne dla wszystkich czterech pieśni. Sługa ten jest postacią wyjątkową, wysłańcem Bożym, umiłowanym przez Boga. Podobnie jak w Iz 11,2, jest tu mowa o duchu, który został na niego wylany. Duch ten stale ożywia, sprawia owocne skutki, uzdolni sługę do wielkiego posłannictwa, przyniesie narodom i poganom prawo, rozumiane nie jako wyrok sądowy, ale jako prawo moralne (Ps 119). Mojżesz głosił Prawo boże jednemu narodowi, Izraelowi, sługa pański ma głosić Prawo wszystkim narodom. Ten sługa Boży jest pełen pokory, prostoty, trzciny nadłamanej nie skruszy, nie zgasi knota tlącego. Pojawiają się pewne obrazy. Przekaże ludziom Prawo jako dzieło i naukę Bożą. Sługa Pański nie spocznie, zanim nie ustanowi prawa na ziemi.

II pieśń – Iz 49,1-9a

1 werset – nawiązanie do wysp, do odległych ludów, które będą czekały na pouczenie sługi. Wyrażenie „wspomniał moje imię” – jest hebraizmem, użytym na oznaczenie nie tylko osoby i jej przymiotów, lecz także istoty jej działalności

2 werset – mówi o przygotowaniu sługi do dzieła i pełnienia ważnych funkcji. Porównanie ust do miecza jest też w NT w Hbr 4,11. Wzmiankowana strzała zaostrzona wyraża ideę przygotowania.

Kolejne wersety akcentują uniwersalność powołania Bożego. Pan powołuje narody pogańskie. Nawiązanie do Iz 2, 2-4.

4 werset – Myśl o niepowodzeniu dotychczasowych poczynań sługi. Mimo to nie traci on nadziei, oddaje się Panu

5-6 werset – kontynuują myśl z Iz 2,2-4 o uniwersalności powołania Bożego. Jahwe przez sługę powołuje narody pogańskie.

7 werset – podaje niepowodzenia działalności sługi, jest wzgardzony i wyśmiewany przez narody, ale los jego się odmieni, nadejdzie czas, gdy władcy i poddani złożą należny hołd słudze. Paralela w NT - Flp 2,8-11.

8-9 werset – zawierają pomyślną zapowiedź w stosunku do sługi Bożego, nadejdzie czas łaski i wysłuchania, sługa będzie stanowił przymierze dla ludu. „Odnowić kraj” nie rozumiemy dosłownie.

III pieśń – Iz 50, 4-9

Stwarza poważne trudności do interpretacji ze względu na uszkodzony tekst.

werset 4 - nawiązanie do poprzednich pieśni. Wyrażenie „Pan Bóg mnie obdarzył językiem wymownym”, chodzi tu nie tyle o elokwencje, ale o dar głoszenia nauk prorockich ,

Werset 5 akcentuje posłuszeństwo sługi, „który otworzył mu ucho” – hebr. Uczynić gotowym na słuchanie i przyjęcia słowa.

6-7 wersety - traktują o prześladowaniu sługi, sługa nie uchyla się od cierpienia, od zadania, jak np. Jon 1,3; Jer 1,6n. Prześladowcy hańbią sługę, karcą, biją, plują. Sługa jest spokojny, nie reaguje. Wyraźne odniesienie do Jezusa

8-9 wersety - wskazują, że wsparciem sługi jest sam Bóg. Przeciwnicy sługi będą zniszczeni, ten obraz sądu ma podkreślić niewinność sługi.

IV pieśń – Iz 52,13 – 53,12

Najdłuższa i najważniejsza pieśń o słudze (ebet Jahwe). Przedstawia cierpiącego Mesjasza i powszechny zakres Jego zbawczej myśli. Cały utwór ma formę dramatyczną. Występuje tu Jahwe i prorok. Autor już na wstępie zapowiada wywyższenie sługi. Takie wyprzedzenie wypadków pojawia się u Iz 7,1.

Rozdział 52:

Werset 13 – jest tu trzykrotny zwrot wywyższający sługę – stopniowanie celem ukazania czci, jakiej dostąpi.

werset 14 – ma swój odpowiednik u Mt 27,29n

Werset 15 – o zdumieniu licznych narodów ze względu na działalność sługi. Gest zamknięcia ust oznacza tu zawstydzenie (Ps 107,42). Liczne narody pogańskie będą podziwiać dzieło odkupienia.

Rozdział 53:

Werset 1 – autor w imieniu głoszących po świecie naukę o Mesjaszu, to rodzaj skargi, że tak mała liczba ludzi wierzyła Bogu i Jego mocy objawionej (paralela Rz 10-16)

Werset 2 – aluzja do Iz 11,1, prorok porównuje pochodzenie sługi do latorośli. Sługa ma postać zwykłego człowieka, nie wzbudza zainteresowania.

Werset 3 – o wzgardzeniu sługi, który spotyka się z cierpieniem; nazwany jest tu mężem boleści. Zakrywanie twarzy sugeruje odstąpienie od sługi, jak od trędowatego

Werset 4 – prorok wyjaśnia, dlaczego ludzie wzgardzili nim. Wg starotestamentalnego przekonania wszelkie nieszczęście były skutkiem grzechu. W Nowym Testamencie sam Chrystus walczył z tą opinią. Cierpienie, choroba to tajemnica, a nie zawsze kara. Autor używa tu liczby mnogiej, przemawia w imieniu całego narodu. Ma ten werset wielorakie paralele w Biblii (Kpł 13,2;Pp 24,8; Mt 8,17;). Chociaż autor używa tu obrazów, należy rozumieć je w sensie cierpień ogólnych fizycznie i duchowo.

Werset 5 – kontynuacja 4, nawiązuje do męki i cierpienia, aż czterokrotnie powtarza zaimek „nasze winy”, by podkreślić niewinność sługi, charakter zastępczy jego cierpienia. Na sługę spadła kara, która przynosi wybawienie. Słowo „przebodli” ma odpowiednik u Zach 12,10; Ps 22,17.

Werset 6 – uzasadnienie konieczności zadośćuczynienia cierpienia sługi pańskiego. Prorok przyrównuje wiernych do stada owiec zbłądzonych, którym zabrakło pasterza.

Werset 7 – ukazuje bezlitosne traktowanie sługi, nękanie go, dręczenie, swe cierpienia przyjmuje on dobrowolnie, jak baranek na rzeź prowadzony.

Werset 8 – o śmierci sługi, zgładzono go z krainy żyjących, to nagła śmierć, nieliczni się nią przejmą

Werset 9 – nawiązuje do grobu sługi zaliczonego do złoczyńców. Sługa nie dopuścił się wykroczeń. Zaraz po śmierci zaczął doznawać czci, ciało znalazło godny spoczynek w grobie zamożnych ludzi.

Werset 10 – autor wskazuje, że cierpienie było wolą, wyrokiem pańskim, zaplanowanym. On wyda swe życie na ofiary za grzechy (Kpł 5,15), owoc tej ofiary będzie potrójny:

1. sługa będzie oglądał potomstwo ( w sensie dużej liczby wyznawców)

2. sługa przedłuży dni życia (będzie nieśmiertelny)

3. przez sługę wypełni się wola Pana, by ludzie osiągnęli prawdziwe szczęście

Werset 11-12 – epilog utworu, w nagrodę za swa ekspiacyjną mękę sługa pański wysłuży sobie prawo własności w stosunku do ocalonych grzeszników. Oni będą jakby łupem wojennym

Reasumując:

Cztery pieśni – ich treść miała odbicie w życiu i męce Chrystusa. Mają duże znaczenie teologiczne. Wypada przy tym powiedzieć, że ST ma też inne teksty odnoszące się do męki mesjańskiej. Np. Ps 22; Dn l9,26; Zach 12,10.

Zagadnienia literackie i teologia Iz 56-66

Ta część księgi przez wielu egzegetów przypisywana jest Tryto-Izajaszowi. Egzegeci stwierdzają różną problematykę w porównaniu z Deutero-Izajaszem różny sposób wyrażania myśli, odmienny styl, język. Obecnie coraz więcej biblistów twierdzi, że Iz 56-66 nie jest dziełem jednego autora, ale stanowi szereg proroctw z okresu perskiego. Nie przeczy to faktowi natchnienia.

Spotykamy tu tematy teologiczne:

• wybór Syjonu, wyróżnienie przez Pana wobec innych narodów;

• problematyka świątyni Jerozolimskiej – świętość, chwała;

• przyjście Pana na sąd, sąd Pański (Iz 56, 1.60,1-2) i kara dla nieprzyjaciół narodu wybranego;

• potępienie występków Izraela (Iz 64,5-6), a zwłaszcza bałwochwalstwa

• w końcowych rozdziałach księgi jawi się rys apokaliptyczny, odbudowa kraju, nawrócenie obcych ludów – nabieraj charakteru eschatologicznego.

Księga Izajasza zawiera zróżnicowaną i zarazem głęboka teologię. Dzieło to zajmuje szczególne miejsce w Starym Testamencie. Chrystus w swoim nauczaniu często nawiązywał do myśli teologicznej proroka Izajasza.

KSIĘGA JEREMIASZA

Powstanie księgi Jeremiasza nie nastręcza tak skomplikowanych problemów jak księgi Izajasza. Materiały zawarte w tej księdze wiążą się na ogół z osobą Jeremiasza. I tylko niewielkie jej fragmenty są,zdaniem niektórych autorów, innego pochodzenia. należy jednak pamiętać, że dzisiejszy kształt księgi nie jest ani dziełem Jeremiasza, ani jego przyjaciela, ucznia i towarzysza Barucha. Księga ta, podobnie jak inne księgi prorockie, jest rezultatem długiego procesu rozwojowego. Działalność proroka Jeremiasza, podobnie jak jego poprzedników, polegała głównie na nauczaniu ustnym, w którym stosował formy właściwe także dla innych proroków, nawiązując jednak częściej do praktyk kultowych i przeplatane pouczeniami o treści religijnej. Formom tym nadał jednak Jeremiasz specjalnego kolorytu. Zebranie wypowiedzi i nauk proroka w jeden zbiór oraz ich spisanie stanowiło drugi etap w dziejach przekazu posłannictwa prorockiego. Księga Jeremiasza, jak żadna inna księga prorocka, dostarcza bardzo ważnych informacji na temat jej powstania. Dowiadujemy się np., że prorok przystąpił do spisania swych nauk z nakazu Jahwe. W 4 roku króla Judy Jechojakima, syna Jozjasza (Jer 36,1). Wtedy to Jeremiasz, wezwawszy Barucha, podyktował mu swe nauki, głoszone od początku działalności prorockiej, a więc lat 627-605. Zostało to spowodowane niewątpliwietym, że ówcześni zwierzchnicy religijni, kapłani, uniemożliwili Jeremiaszowi głoszenie nauk ludowi w świątyni. Prorok, zaniepokojony niebezpieczeństwem babilońskiego najazdu, zagrażającemu Judei, po zwycięstwie Nabuchodonozora w 605 r. oraz pogłębiającym się kryzysem i upadkiem religijnym, postanowił zwrócić się ze swym posłannictwem do ludu, a także zainteresować nim ówczesne koła rządzące. Nauki jego miał przedstawić Baruch, odczytując przed nimi zapisane słowa Jeremiasza. Spisany wtedy zwój, zwany zwojem pierwotnym lub prazwojem, nie był jednak identyczny z całą księgą Jeremiasza. Zawierał zapewne jakiś mniejszy zbiór proroka, taki, który można było odczytać trzy razy wciągu jednego dnia. Zbiór ten obejmował nauki i wyrocznię proroka dotyczące Jerozolimy i Judei oraz jego wypowiedzi odnoszące się do obcych narodów (Jer 36,2). Zwój ten zniszczył król Jechojakim, a Jeremiasz dowiedziawszy się o tym ponownie podyktował Baruchowi wszystkie słowa tej księgi, którą spalił Jechojakim, król Judy oraz dodał do nich jeszcze wiele nowych słów (Jer 36,32). Nie wiemy jednak ani kiedy po raz drugi spisano księgę Jeremiasza, ani kiedy zostały spisane owe uzupełnienie. wszelkie zaś próby wyodrębnienia pierwotnego zwoju oraz drugiej redakcji są praktycznie niemożliwe. Tym bardziej, że w księdze znajduje się sporo materiału biograficznego, obejmującego wydarzenia z życia Jeremiasza w trzeciej osobie oraz wiele danych autobiograficznych, spisanych w pierwszej osobie. Niektórzy jednak bibliści twierdzili, że tym ostatnim nadał taką formę późniejszy kompilator księgi, który zaczerpnął je z jakiegoś innego źródła, które spisane jest w trzeciej osobie. jest to jednak tylko przypuszczenie. Okres działalności Jeremiasza obejmował bowiem lata od 627 do 586 BC. Wydarzenia zaś z tego okresu oraz fakty z życia Jeremiasza są nam o wiele lepiej znane niż w przypadku innych proroków. W aktualnej wersji księgi Jeremiasza, zachowanej w Biblii hebrajskiej wyróżnia sięzazwyczaj 4główne części.

1. Jer 1-25 – zawiera przemówienia proroka z różnych okresów jego działalności, spisane w formie poetyckiej oraz znaczne fragmenty o charakterze autobiograficznym napisane prozą.

2. Jer 26-45- znajdują się tu przeważnie teksty biograficzne i autobiograficzne spisane prozą oraz nieliczne mowy poetyckie, głównie w Jer 30-31

3. Jer 46-51 – na tę część składa się zbiór mów, przemówień przeciwko obcym krajom i narodom

4. Jer 52 – zdaniem egzegetów dodatek historyczny do księgi prorockiej, być może wzięty z 2Krl 24,18-25,30. Wydaje się to tym bardziej prawdopodobne, że część ta niemal dosłownie powtarza relacje Ksiąg Królewskich.

W księdze Jeremiasza pojawiają się jednak fragmenty traktowane na ogół jako interpelacje, późniejsze wstawki, przypisane nieznanym autorom, np. Jer 10,1-16 – zawierający ostrą polemikę z bałwochwalstwem, polemikę, przypominającą stylem i treścią wypowiedzi Deutero – Izajasza, podobnie proroctwa Jer 50-51, zapowiadające szybki upadek Babilonu i nawiązujące do sytuacji historycznej, która bezpośrednio poprzedziła to wydarzenie, włączono do jego księgi prawdopodobnie również w tym okresie, tzn. w II poł. IV w.BC. Niektórzy uważają, że wypowiedź o świętowaniu dnia Szabatu (Jer 17,21-27) jest jeszcze późniejsza i pochodzi z czasów Nehemiasza. Byli tacy egzegeci, którzy odmawiali Jeremiaszowi autorstwa rozdziałów 30-31. Jednak różne fragmenty tych rozdziałów, a zwłaszcza wypowiedzi proroka o nowym przymierzu (Jer 31,31-34), mają cechy charakterystyczne dla jeremiaszowego nauczania. Ponieważ greckim przekładzie Septuaginty proroctwa dotyczące obcych znajdują się w innym miejscu, gdyż cała księga Jeremiasza w wersji greckiej ma zupełnie inny układ, niektórzy egzegeci sądzili, że pochodzą one od anonimowego autora, który spisał je po śmierci Nabuchodonozora w 561 r. Mając jednak wyraźne świadectwo Jeremiasza i Barucha, wg którego spisana księga zawierała także mowy przeciwko narodom obcym, należy przyjąć, że przynajmniej niektóre z nich były dziełem samego proroka i znajdowały się w źródle, z którego korzystano przy kompilacji księgi. Inny układ księgi w LXX, gdzie po Jer 25,14 następuje fragment Jer 46-51 tekstu hebrajskiego, a inne fragmenty spotyka się w skróconej wersji, wskazuje, że mogły istnieć dwa równoległe zbiory mów Jeremiasza. Potwierdzają to dokumenty z Qumran, gdzie znaleziono teksty hebrajskie, będące podstawą greckiej wersji Septuaginty. Zwykle przyjmuje się, że kompilacji księgi Jeremiasza dokonano między rokiem 580 a 450 BC.

W zbiorze ksiąg prorockich, czyli tzw. proroków późniejszych, w Biblii hebrajskiej, drugie miejsce zajmuje właśnie księga Jeremiasza. Dzięki tej księdze, w której znalazły wyraz nie tylko osobiste przeżycia proroka, ale która zawiera także uwagi o jego misji, spisane przez jego przyjaciela i współpracownika Barucha, życie i działalność Jeremiasza jawi się w znacznie jaśniejszym świetle niż działalność innych proroków. Księga ta bardziej niż inne wyraża osobistą postawę jej autora. Widać to szczególnie w obszernych monologach (Jer 1-25), zwanych często wyznaniami. Dają one większy wgląd w życie duchowe proroka i umożliwiają poznanie jego wewnętrznych zmagań.

W działalności proroka wyróżnia się zazwyczaj 4 główne okresy:

1. od powołania w 627 BC do deuteronomicznej reformy Jozjasza (622 -621 BC);

2. za Jechojakima oraz jego syna i następcy Jechoniasza 598 BC;

3. za panowania Sedecjasza, aż do zburzenia Jerozolimy w latach 597 do 587 BC;

4. czasy od zburzenia Jerozolimy do śmierci proroka w Egipcie.

Jeremiasz to drugi prorok większy. Działał w okresie nowobabilońskim (612-538 BC), na terenie królestwa judzkiego. Po upadku Asyrii Palestyna przeszła spod panowania Babiloni. Początkowo Żydzi mieli względną wolność. Dopiero polityka ostatnich królów judzkich – 605, 587 - 2 deportacje, doprowadziła do upadku państwa w 586. Stan religijno moralny izraelitów był niski, wprawdzie w 621 miała miejsce reforma Jozjasza, ale była nietrwała. Panuje ześwietczenie kapłaństwa, materializm panujących, odżywają praktyki bałwochwalcze.

Jeremiasz to jeden z tragicznych proroków, cierpiał razem z narodem, przeżył upadek religijny i moralny rodaków. Jeremiasz – hebr. „Pan wywyższa/podnosi”. Prorok z rodziny kapłańskiej, mieszkającej w Anatod. Wg 1,1 Jeremiasz nie był kapłanem i nie wykonywał funkcji kapłańskich, może pełnił je jego ojciec Hilhiasz. W młodym wieku (Jer 1,6), w 13 roku panowania Jozjasza, poczuł powołanie, które wywarło wpływ na jego osobowość. Po uświadomieniu powołania zaczął głosić swe posłannictwo w Judzie (Jer 4,5), w Jerozolimie (Jer 2,2), wszystkim rodom domu Izraela (Jer 2,4), wykorzystując prawdopodobnie do tego celu uroczyste zgromadzenia ludu z okazji świąt w stolicy. Jako prorok Jahwe, przywiązany do dawnych tradycji przymierza z Bogiem, stanowczo przeciwstawiał się wprowadzaniu praktyk kananejskich, przyjęciu kultu Baala. Prorok piętnował ostro niewierność, odstępstwo od Pana.Za odstępstwa zapowiadał sąd Boży, wzywał do pokuty i nawrócenia. Swoim nauczaniem przygotowywał grunt pod późniejsze reformy religijne i polityczne, przeprowadzone w latach 622 -621, określane mianem deuteronomicznych. Przyczynił się do centralizacji kultu Bożego w Jerozolimie. W reformie deuteronomicznej widział zwrot ku dobremu, ku odnowie kraju. Niekiedy piętnował zbytnią ufność pokładaną w świątyni (Jer 7,26), wyrażającą się w przekonaniu, że świątynia trwać będzie wiecznie. Otoczenie nie zawsze go słuchało. Nawet występowało przeciwko niemu. Kiedy prorok zbił dzban na znak, że tak samo rozbita będzie Jerozolima (Jer 19,10-11) z rozkazu arcykapłana biczowano Jeremiasza, zakuto w dyby, a później zabroniono wstępu do świątyni. Nawet nastawano na jego życie (Jer 11,18-21). Osamotniony, walczy, pełen gorzkiego zwątpienia, o czym świadczą jego wyznania (Jer 12,1.15,10). Nie załamał się, gdy w bitwie, w 605 r. Nabuchodonozor zapewnił Babilonowi panowanie nad światem. Dojrzał w jego władcy owego wroga z północy, który zacznie wypełniać dawne groźby. Prorok polecił wtedy spisać dotychczasowe mowy i wtedy właśnie podyktował je Baruchowi, który odczytał je w świątyni, wywierając na zgromadzonych wielkie wrażenie. Król jednak pozostał nieczuły, a nawet, zniszczywszy zwój, kazał pojmać Jeremiasza i Barucha, którzy zdołali jednak uniknąć kaźni, w porę ukrywając się. Groźby Jeremiasza spełniły się, Jerozolima w roku 597 musiała się poddać, a władca Jechoniasz, i znaczna część obywateli, zostali uprowadzeni do Babilonu. Ostatni król Judy, Sedecjasz, słucha wprawdzie proroka, ale nie miał dość siły, by przeciwstawiać się tym, którzy nawoływali do walki, przed czym przestrzegał Jeremiasza. Prorok napisał wtedy list do wygnanych (Jer 29), nakłaniając ich, aby cierpliwie czekali na odmianę losu. Toteż gdy zaczęło się drugie oblężenie Jerozolimy w 588 r., oskarżono go o spiskowanie z wrogiem, o zdradę i wrzucono do cysterny, z której ledwo uszedł z życiem. Dopiero upadek miasta zmienił jego położenie. Traktowany z szacunkiem przez Nabuchodonozora i Babilończyków, pozostał ze swoim ludem, gdyż chciał uczestniczyć w ostatniej próbie odbudowy. Legenda mówi, że Jeremiasz zginął śmiercią męczęńską, ale trudno jest to dokładnie ustalić. Nie znamy daty urodzin proroka.

Początkowo Jeremiasz nauczał ustnie, nie było specjalnej potrzeby spisywania. Z biegiem czasu, gdy prorok mógł wystąpić osobiście, posługiwano się spisanym słowem. Pierwszy zwój mów Jeremiasza powstał na wyraźny rozkaz Pana. Jeremiasz podyktował swojemu sekretarzowi Baruchowi groźby wypowiedziane przeciwko Judeii i innym narodom. Dyktował z pamięci. Gdy zwój zniszczono Jeremiasz polecił spisać drugi. Znalazły się w nim nowe treści, aktualne problemy życia narodu. Był to czas upadku, reformy religijnej, bałwochwalstwa, upadku moralnego. Można przypuszczać, że po śmierci Jeremiasza sekretarz Baruch kontynuował pracę na bazie materiałów. Zatem w dzisiejszym wydaniu księga jest po kilku redakcjach.

Księgę dzielimy na 6 części:

1. 1,1-19 – opis powołania proroka

2. 2,1-25,14 – groźby przeciwko Izraelowi i Judzie

3. 26,1 – 35,19 – proroctwa o charakterze zbawczym

4. 36,1 – 45,5 – biografie Jeremiasza

5. 46 – 51 – mowy przeciw narodom obcym

6. 52,1-34 – dodatek historyczny

Myśli teologiczne

Księga Jeremiasza jest bogata w myśli teologiczne. Przeważ dialog między Bogiem i prorokiem, między Jahwe i Izraelem. Większa część księgi to nieustanny dialog między Bogiem i prorokiem. Jeremiasz rozwija, a zarazem pogłębia naukę o Bogu. Wszechmoc Boga wyraża się we władzy nad całą naturą i żywiołami, stworzeniami. Wszechmoc tę wyraża często prorok w sposób plastyczny. W rozdziale 18 Jahwe porównany jest do garncarza, wyrabiającego naczynie. Naczyniem tym jest Izrael. Od Boga zależy plon ziemi, czas pór roku (Jer 5,24), deszcze, burze, wiatry, a nawet instynkt zwierząt (Jer 8,7). Jeremiasz krytykuje obce bóstwa, wytwory rąk ludzkich, pozbawione życia i tchnienia. Przeciwnie, Jahwe jest Bogiem żywym (Jer 2,13), udziela On życia nie tylko Izraelowi, ale i innym narodom (Jer 32,27). Narody te powinny podporządkować się Jednemu Bogu. Jeremiasz przedstawia Boga nie tylko jako byt transcendentny, będący w dystansie wobec świata i ludzi, nie tylko jako Boga strasznego (Jer 20,11), przebywającego z daleka, ale prorok przedstawia Boga także jako opiekuna ludzi. Opatrzność Boża obejmuje każdego człowieka i całe stworzenia. Jeremiasz prawdę tę ujmuje w sposób antropomorficzny (Bóg widzi, patrzy itp.). Bóg zna ukryte myśli człowieka, bada jego nerki i serce (Jer 11,20.12,3). Bóg sprawiedliwie osądza czyny człowieka (Jer 16,17).

Księga ta zawiera też idee wybraństwa bożego (Jer 2,3). Pan okazuje swemu narodowi „heset” – szczególną miłość, otacza go troskliwą opieką ojcowską, powierza mu swą posiadłość (Jer 2,7.3,19). Ukoronowaniem wolnego wyboru Pana jest zawarte przymierze (Jer 11,2-3.22,9.31-34.50,5). Istotę przymierza ukazuje tekst (Jer 7,23. Mówiąc o przymierzu prorok nawiązuje do wydarzenia na Synaju (Jer 4,21.31,32), a być może również do przymierza zawartego miedzy Abrahamem a Bogiem. Mimo zerwania przymierza z Synajskiego, Jeremiasz zapowiada ponowne przyjęcie Izraela (Jer 4,1-2). Nie brak tu aluzji do obietnic danych Dawidowi, jego dynastii (Jer 33,15).

W swej księdze Jeremiasz rozbudował teologię grzechu. Grzech to odstępstwo od Boga, od Bożej drogi i wkroczenie na drogę z wrogim przewodnictwem. Grzech w ujęciu proroka stanowi przeszklę w realizacji planów Boga. Za główny grzech, czyli oddalenie się od Boga (Jer 1,16) Jeremiasz uznaje bałwochwalstwo, jako wszelkie odstępstwo od Boga. Potępia błędne koncepcje teologiczne, np. niemożliwość odrzucenia Izraela przez Boga, niezniszczalność świątyni jerozolimskiej. W czasach proroka czczono bóstwa syryjskie, egipskie, babilońskie, przypisywano im cechy prawdziwego Boga. Bałwochwalstwu towarzyszy upadek moralny, lekceważenie prawa Bożego (Jer 5,26-28.21,12). Do najważniejszych wykroczeń piętnowanych w księdze należą kradzieże, kłamstwo, oszczerstwo, niesprawiedliwość społeczna, przemoc, ucisk, stronniczość w wydawaniu wyroków. Pierwszą reakcją Boga na odwrócenie się człowieka od Niego jest gniew Boży. Chodzi tu o przenośny sposób mówienia za pomocą obrazów, Jahwe zakrywa swe oblicze przed narodem (Jer 33,5), wybucha gniewem (Jer 10,10) (antropopatyzm). Następstwem Bożego gniewu jest kara (Jer 2,19). Wyrazem zagniewania Bożego są klęski żywiołowe, np. susza (Jer 14,1-6), najazdy nieprzyjacielskie, przynoszące zagładę (Jer 6,25)). Klęski te to napomnienie i zapowiedź kary większej, ogólnonarodowej, deportacji i zburzenia Jerozolimy wraz ze świątynią. Mimo tych pesymistycznych myśli prorok widzi możliwość nawrócenia, powrotu do Boga. Pan w swej dobroci powstrzymuje zamierzoną karę, skoro tylko dostrzeże oznaki pokuty i nawrócenia. Grzech wymaga oczyszczenia (Jer 4,14). Działalność oczyszczająca Boga to wyraz Jego łaski (Jer 17,14). Izrael usiłuje zadośćuczynić Bogu za wyrządzone krzywdy, w sposób zewnętrzny przez składanie ofiar (Jer 7,10). Ale to nie wystarczy. Bóg domaga się oczyszczenia serca, prawdziwego nawrócenia.

W księdze Jeremiasza jest też rozwinięty temat miłosierdzia Bożego. Bóg czasem zawiesza karę (Jer 31,20) i nie gniewa się na wieki (Jer 3,12). Nawet najcięższej kary zachowuje tzw. świętą resztę Izraela, z której odbuduje nowy naród, będący Jego chlubą (Jer 23,3). Jednocześnie Jeremiasz stwierdza, że dotychczasowe próby aktualizowania przymierza są niewystarczające, bo oparte tylko na stronie zewnętrznej. A potrzeba duchowej relacji Izraelitów z Bogiem. Prawdziwe Przymierze ma być wypisane nie na kamiennych tablicach, lecz w sercach wyznawców (Jer 31,31-34). Stare przymierze traci tu swoją moc i sens, podobnie jak arka przymierza, stanowiąca narodową świętość. Również świątynia, centrum życia religijnego, zdaje się schodzić u proroka na dalszy plan. W zamian pojawiają się wzmianki traktujące o wymiarze uniwersalistycznym zbawienia. Jeremiasz ponad to zapowiada pojawienie się odrośli dawidowej, Mesjasza Króla (Jer 33,15), zapoczątkowanie Jego królewskiej sprawiedliwości. Niewola babilońska będzie miała ograniczony czas trwania. Po jej odbyciu wygnańcy powrócą do swego kraju, a Jerozolima będzie odbudowana. Powrót z niewoli będzie pierwszym krokiem ku nowemu okresowi historii zbawienia (Jer 24,7), początkiem powszechnego nawrócenia ku Bogu. Jeremiasz nie łączy jednak wyraźnie wystąpienia Mesjasza z nowym przymierzem. Dopiero w NT jawi się pełny sens i rola Mesjasza.

Lamentacje Jeremiasza

Tradycja przypisuje autorstwo Jeremiaszowi, powołując się na tekst 2Krn 35,25. Pojawiają się jednak trudności natury chronologicznej. Powstaje pytanie czy treny w swej treści mają związek z upadkiem stolicy judzkiej czy nie? Na podstawie obrazu zrujnowanej świątyni i miasta (Lm 1,1-4) można twierdzić, że ten związek istnieje. Wobec tego tekst 2Krn 35,25 dotyczyłyby lamentacji nad śmiercią Jozjasza, które zaginęły. Tekst ten niczego nie wyjaśnia. By ustalić autorstwo księgi należy wziąć pod uwagę jej treść, styl i język. Treść wskazuje wiele idei i obrazów, jakie zawiera księga Jeremiasza. Z drugiej strony nie brak też tekstów zasadniczo różniących się między sobą (por. Lm 5,7 i Jer 31,29). Język i styl przypominają Jeremiaszowy. Na podstawie tych danych można z pewnym zastrzeżeniem przyjąć, że autorem lamentacji jest prorok Jeremiasz.

Teologia lamentacji

Lamentacje w sposób poetycki przedstawiają klęskę narodu, podkreślają cierpienie, poniżenie tego narodu. Na pierwszy plan wysuwają się cierpienia jednostek i całego narodu, który nosi nazwę Córa Syjonu. Powodem udręki są urągania (Lm 3,14), niewola (Lm 2,9), prześladowania (Lm 3,52n), głód (Lm 4,3n), poczucie winy (Lm 1,18). Autorem tych cierpień jest Jahwe (Lm 1,5). Odrzucony przez naród Jego opiekun występuje jako zagniewany władca (Lm 1,12). Występuje przeciwko swemu narodowi, zadając mu klęskę. Nieprzyjaciołom zapewnia powodzenie (Lm 3,24-36). Pan Bóg napina swój łuk przeciwko Córze Syjony, zsyła z nieba ogień (Lm 1,13).Ponad to Bóg nie wysłuchuje modlitwy, pozbawia naród wybrany swojej życzliwości (Lm 2,3). Grzech Judy, główny powód kary Bożej, jest porównany do grzechu Sodomitów (Lm 4,6), ma on charakter powszechnej apostazji (Lm 1,5) oraz nieprawości poszczególnych stanów, kapłanów, proroków, przywódców (Lm 2,14.4,13). Lamentacje akcentują odpowiedzialność osobistą za grzechy przodków (Lm 5,7). Warunkiem odpuszczenia winy jest odwrócenie się od grzechu. Autor Lm zapewnia o sprawiedliwości Pana (Lm 1,18), który jest opiekunem narodu. Pan Bóg jednak nie opuszcza tego narodu na zawsze (Lm 5,20).

KSIĘGA BARUCHA

W katolickim kanonie Starego Testamentu do grupy pism Jeremiasza zalicza się też księgę deuterokanoniczną, zwaną księgą barucha. Również Septuaginta (greckie tłumaczenie ST) umieszcza bezpośrednio po Księdze Jeremiasza Księgę Barucha.. Wynika z tego, że Baruch był sekretarzem Jeremiasza i autorem obszernej biografii o proroku (Jer 36,32). Baruch jest często wspominany w samej Księdze Ba 36,16; 36,4-5; 32,12. Ponadto łacińskie tłumaczenie Księgi Barucha łączy z nią jako jedność tzw. List Jeremiasza, który w przekładach katolickich występuje jako 6 rozdział Księgi Barucha. Imię Baruch znaczy błogosławiony, hebrajskie barak - błogosławić. Był synem Neriasza, należał do znanej rodziny Neriasza na dworze króla Sedecjasza. Był człowiekiem wykształconym i od pierwszych lat swej młodości oddawał się sztuce pisarskiej. Pod dyktando Jeremiasza spisał jego proroctwa (Jer 36,18). Był jego bliskim przyjacielem, osobistym sekretarzem. jako prawdziwy przyjaciel pozostał mu wierny aż do śmierci, pomimo tego, że musiał wiele za tę wierność wycierpieć (Jer 36,19-26). Baruch jest wspominany obok Jeremiasza podczas oblężenia Jerozolimy. Przez długi okres tradycja przypisywała mu autorstwo tej księgi. Zwolennicy powoływali się na to, że Baruch znał sztukę pisarską i że był uczniem Jeremiasza. Ostatni, coraz większa liczba egzegetów skłania się ku stwierdzeniu, że Baruch nie jest autorem tej księgi. Midraszowy charakter księgi nie wskazuje na dokładne dane historyczne, które pojawiały się na wstępie. stąd wszelkie informacje o autorstwie i dacie powstania tej księgi należy traktować luźno, nie w sensie historycznym, bo midrasz ma charakter bardziej homilietyczny aniżeli świadectwa historycznego. Autor księgi Barucha jest postacią raczej anonimową, a ukrył się pod sławnym imieniem Barucha, wg zasad starożytnych, przypisując księgę znanej postaci.

Księga Barucha powstała prawdopodobnie II/I w. BC. Według powszechnej opinii poszczególne jej części powstały tak, jak są umieszczone. Podział księgi:

• wstęp o charakterze historyczno-midraszowym – zawiera informacje o autorze, dacie powstania (Ba 1,1-14);

• część I – Ba 1,5 – 3,8 – przedstawia modlitwy wygnańców, jest to zbiorowe wyznanie grzechów;

• część II – 3,9 – 4,4 – rozważanie mądrościowe, w którym Bóg wyznacza ludziom drogę poprawy;

• część III – 4,5 – 5,9 – zbiorowa lamentacja o charakterze pocieszającym, w której prorok ogłasza bliskie uwolnienie oraz mówi o radości, którą doświadczy naród i Jerozolima

• zakończenie – 6 – List Jeremiasza

Doktryna Księgi Barucha

Bóg wybrał sobie naród izraelski, uznał go za swój naród, chciał go doprowadzić do czasów mesjańskich. Według Barucha ten naród okazał się niewierny, dlatego Bóg doświadcza go karą, która miała nim wstrząsnąć i doprowadzić do skruchy. Powodem grzechów są nieposłuszeństwo słowom proroków, bunt przeciwko mądrości prawa Bożego, bałwochwalstwo i apostazja. Grzech jest występkiem całej zbiorowości, dlatego wymaga zbiorowego wyznania win, zbiorowego zadośćuczynienia. Najbardziej słuszną drogą do zmiany obyczajów, jest poznanie prawdziwej mądrości, która pochodzi od Boga, i której Bóg udziela według swojego upodobania. Autor ponad to podkreśla wagę pokuty przed Bogiem i wyznania swych win. Bóg wypełnił wszystkie swe obowiązki wobec narodu, naród zaś się buntował. Skoro Pan Bóg karze, czyni to na skutek nie zachowania przymierza. Naród nie wypełnił swych obowiązków, czynił to świadomie i w całym tym procesie Bóg jest niewinny, a pokorna prośba o przebaczenie, płynąca z wiary w Boże miłosierdzie stanowi rękojmię zbawienia.

List Jeremiasza Ba 6

Do grupy ksiąg biblijnych związanych z prorokiem Jeremiaszem, zalicza się tzw. List Jeremiasza. Rękopisy greckie traktują ten tekst osobno, jako oddzielną księgę i zamieszczają po księdze lamentacji. Przekład syryjski i Wulgata łączą ten list z Księga Barucha, jako jej 6 rozdział. Ten list zalicza się go do ksiąg deuterokanonicznych a jego kanoniczność dopiero potwierdził Sobór Trydencki, traktując go jako część księgi Barucha. List ten jest pismem parenetycznym, duszpasterskim, jego celem jest uchronienie adresatów przed apostazją, wykazując absurdalność kultu bóstw obcych. Jest to ironiczna satyra, która czerpie pewne wzorce literackie i treściowe z Iz 44,9-20 i Jer 10,1-16.

Wstęp listu, Ba 6,1, określa czas trwania niewoli babilońskie na 7 pokoleń i ostrzega judejczyków przed bałwochwalstwem. Autorstwo listu zostało przypisany Jeremiaszowi, ale najnowsze badania wskazują, że raczej powstał za czasów Aleksandra Wielkiego (III w. BC), gdy Seleucydzi wnosili kult obcych bóstw i wprowadzili pogański rytuał Nowego Roku. W tym kontekście sprawą bardzo ważną było zachowanie monoteizmu, prawdziwego kultu Boga. List ten jest reakcją na sytuację religijną wspomnianego okresu.

KSIĘGA EZECHIELA

Ezechiel działał w okresie upadku państwa judzkiego. Podobnie jak Jeremiasz, należy do proroków wygnania. Obaj widzieli nieodwracalność klęskiswego narodu, świętego miasta, obaj wywodzą się z rodu kapłańskiego. Gdy jednak Jeremiasz widzi jeszcze niekiedy możliwość zawrócenia ze złej drogi to Ezechiel zapowiada nieubłagany koniec dla Judei i Jerozolimy.

Imię Ezechiel, hebr. Jeheskel, znaczy „Bóg jest mocny“ lub „Niech Bóg umocni”. Jeśli tekst Ez 1,1 odnosi się do życia proroka, to urodził się on w 623 roku BC. Prawdopodobnie został uprowadzony do Babilonii wraz z królem Jehoniajszem w ok. 597 roku. Toczą się dyskusje czy Ezechiel działał jako prorok także przed deportacją, czy też otrzymał powołanie dopiero na wygnaniu, jak to wskazuje Ez 1,1n. Zwolennicy pierwszej opinii twierdzą, że Ezechiel jest zależny od wcześniejszego Jeremiasza, że działał, nauczał przed upadkiem miasta i dopiero późniejszy redaktor umieścił go w Babilonii. Argumentem na poparcie tej tezy były rzekomo dwa opisy powołania proroka (Ez 1,2 – 2,2). Trudno jednak zrozumieć, dlaczego prorok tak mało wspomina o Jerozolimie, w której miałby działać, ponad to, dlaczego niespotykamy w księdze proroctwa przeciwko Babilonowi. Poza tym egzegeci stwierdzają babiloński sposób wyrażania myśli przez Ezechiela. Wszystko to wskazuje, że Ezechiel był powołany i nauczał wśród deportowanych w Babilonii, choć utrzymywał duchową łączność ze stolicą. Łączność te wzmacniały jeszcze czynności symboliczne, rozumiane przez proroka i jego słuchaczy realnie. Ezechiel jest głównie prorokiem wygnańców. Jego dom gromadzi często tzw. starszych ludu, którzy przychodzą do niego po odpowiednie rady i naukę prorocką (Ez 8,1.14,1). Prorok cieszy się właściwym szacunkiem i poważaniem w swoim środowisku.

Działalność prorocką Ezechiela możemy podzielić na 3 okresy:

1. od powołania do upadku stolicy (593-586 BC) – cechuje głoszona przez proroka zapowiedź nieuchronnej zagłady Jerozolimy

2. od zburzenia miasta do zakończenia procesu osiedleńczego (586-585) – w sposób umiarkowany Ezechiel pociesza naród

3. lata od 585 do śmierci (data nieznana) – w sposób optymistyczny nakreśla obraz odnowionego Izraela.

Ezechiel podjął się trudnego zadania – obrony wygnańców przed apostazją, przed wpływem kultu bóstw babilońskich i ożywienia życia religijnego rodaków i wzbudzenie ufności w pomoc Boga. Stąd też styl całej księgi jest nauczający, duszpasterski. Prorok miał zapewne żywy temperament, o czym świadczy styl pisania, wyobraźnię. Spotykamy tu drobiazgowe omówienia poszczególnych tematów z licznymi powtórkami. Odbiło się to na sposobie przemawiania i przekazywania treści często w formie wizji przeżyć psychicznych. Ezechiel jest wielkim indywidualistą, osobowościowo podobny do św. Pawła. Dowodem interwencji Boga, a nie tylko naturalnych, psychofizycznych cech proroka, są teksty, mówiące, że np. „ręka Pana spoczęła na nim” (Ez 1,3-8,1), „objął go duch Pański”, że zamilkł (Ez 3,22), wpadł jakby w odrętwienie (Ez 3,15). Objawy te mogą wskazywać na przeżycia mistyczne.

Do końca XIX wieku nie poddawano w wątpliwość sprawy jednolitości i autentyczności księgi. Posiada ona bowiem widoczny plan kompozycyjny, dość jednolitą szatę językową. Jednak w związku pogłębiającymi się studiami nad strukturą literacką ksiąg biblijnych zauważono, że księga Ezechiela nie jest tak jednolita jak na początku przypuszczano. Oprócz powtórek pewnych tematów, wypowiedzi pojawiają się dodatki, uzupełnienia, charakterystyczne dla prac redaktorskich. Niektórzy egzegeci wysunęli skrajną tezę, że Ezechiel napisał tylko mały fragment księgi, a pozostały tekst to owoc pracy późniejszych redaktorów. Współczesna egzegeza odrzuca to radykalne wyjaśnienie budowy księgi, przyjmując zasadniczo autorstwo Ezechiela. Prorok spisał swe mowy częściowo przed ich wygłoszeniem lub po nim. Niekiedy uzupełnił je dodatkami, które są na końcu przemówień. Nie była to zatem księga, ale luźny zbiór mów prorockich i dzisiejsza postać księgi to wynik prac późniejszych redaktorów. Świadczą o tym m.in. tzw. glosy, wstawki, uzupełnienia, a także brak chronologii niektórych mów. Zasadniczej redakcji dokonano wcześniej, już podczas niewoli babilońskiej, wprowadzając do mów proroka elementy łagodzące i pocieszające.

Księga ma 4 części:

1. mowy przeciwko Judzie – Ez 1-24

2. mowy przeciwko narodom obcym – Ez 25-32

3. mowy pocieszające, zapowiedź odbudowy nowego Izraela – Ez33-39

4. opis nowej świątyni, kultu i podziału kraju – Ez 40-45.

Cechy charakterystyczne księgi:

WIZJE:

• powołanie proroka do misji Ez 1,1-3,15

• wizja posągu bałwochwalczego Ez 8,1-11

• Bóg opuszcza swą świątynię Ez 10,18-22

• Bóg opuszcza miasto Ez 11,22-25

• wizja ożywienia kości Ez 37,1-14

• Anioł wymierza świątynię Ez 40,1-4

Nie wszystkie wizje są realne, jako odbicie faktycznych przeżyć proroka. Ezechiel wybrał po prostu taką formę literacką, by przekazać słuchaczom zamierzoną przez siebie treść.

AKCJE SYMBOLICZNE – są wynikiem świadomej działalności duszpasterskiej proroka. Ezechiel poprzez poszczególne akcje przekazuje treść, naucza. Akcji tych w księdze jest wiele i nie wszystkie wydają się być autentyczne w sensie historycznym, np. opis spożycia księgi przez proroka, co oznacza przyjęcie nauki Bożej (Ez 2,8-3,3), należy uznać za fikcję literacką. Na uwagę zasługują także takie akcje symboliczne, jak

• rysowanie na glinianej tabliczce Jerozolimy – Ez 4,1-3 (zapowiedź oblężenia miasta)

• przygotowanie i spożywanie chleba, aluzja do chleba oblężenia – Ez 4,9-17

• strzyżenie włosów – zapowiedź zniszczenia kraju – Ez 5,1-4

• gotowanie mięsa w garnku zardzewiałym , jako aluzja do zamknięcia w stolicy możnych i ludu, który jest okryty rdzą grzechu– Ez 24,1-14

• połączenie dwóch kawałków drewna – znak zjednoczenia narodu – Ez 37,15-22

PORÓWNANIA I PRZENOŚNIE

• porównanie Izraela do drzewa winorośli

• orła porywającego zdobycz

• do króla babilońskiego, który pochwycił możnych Jerozolimy (Ez 17)

• porównanie Samarii i Jerozolimy do dwóch nierządnych sióstr (Ez 16.23)

• krokodyla do Egiptu (Ez 29,1-16)

Teologia księgi

Ezechiel w nauce o Bogu podkreśla, że działanie Jahwe nie ogranicza się do określonego miejsca, do ziemi palestyńskiej. Bóg jest wszędzie, jest transcendentny, inny od wszystkiego, co ziemskie. Na takie rozumienie Boga miało wpływ samo powołanie proroka Ez 1,2-3,15 i refleksja nad ciągle zmieniającymi się warunkami społeczno-politycznymi narodu. Wśród zmian, jakie doświadczył naród izraelskich, tylko Bóg pozostał niezmienny. Prorok głosi wielkość i potęgę Boga, ponad to akcentuje wielokrotnie świętość Boga i wynikające z tego obowiązki dla jego czcicieli. Bóg Ezechiela jest Bogiem surowym, w przeciwieństwie do Izajasza, w mniejszym stopniu traktuje o miłości, miłosierdziu. Ezechiel podkreśla raczej nicość, małość człowieka w stosunku do Boga.

Prorok rozwija teologię grzechu. Cały Izrael zgrzeszył, odchodząc od swego Boga, za co musi ponieść zasłużoną karę. Symbolem Izraela jest Jerozolima, którą dosięgnie sad pański. Ezechiel, oprócz odpowiedzialności zbiorowej narodu, rozwija naukę o odpowiedzialności indywidualnej. O życiu czy śmierci rozstrzyga postawa kazdego człowieka w danej sytuacji (Ez 18,1-3.21-22). Ideałem życia jest spełnianie przykazań prawa (Tora), sprawiedliwości. Pomimo tego, że naród jako całość i jednostki dopuszcza się grzechu Pan nie opuszcza swoich wybranych. Zawiera przymierze (Ez 36,26) i zapowiada nadanie nowego serca, uzdalniającego do prowadzenia nowego życia zgodnie z wolą Bożą.

U Ezechiela jawi się też myśl mesjańska, choć mniej rozwinięta niż u Izajasza. Prorok wierzy w przyszłe wybawienie (Ez 20,40-44). Sam Jahwe spowoduje odrodzenie się swego ludu, po czym pojawi się Mesjasz (Ez 34,23). Obietnice zbawienia spotykamy także w Ez 36,23-28. Jest to jednak tylko pewna ogólna aluzja mesjańska. Brak natomiast u Ezechiela wyraźnych zapowiedzi dotyczących przyszłego Mesjasza i Jego posłannictwa. W ostatnich rozdziałach, Ez 40-48, Ezechiel opisuje nowa świątynię i jej obrzędy oraz podział kraju między święty przybytek i 12 plemion. Można postawić pytanie, dlaczego Ezechiel tak szczegółowo opisuje świątynię i podaje przepisy dotyczące kultu. Wydaje się, że prorok poprzez taki drobiazgowy opis świątyni, chciał swym wygnanym rodakom, pozbawionym kultu, przybliżyć obraz dawnej świetności Izraela, chciał im dać nadzieję, przeciwstawić kultowi pogańskiemu, podkreślić moc Boga. Możliwa też jest interpretacja nowej świątyni w sensie zapowiedzi mesjańskiej.

Komentarz do wizji powołania Ez 1,1-3,15

Początkowe wiersze księgi zawierają dane historyczne, podaje czas i miejsce powołania Ezechiela (Ez 1,1-3). Tekst nie jest tu jasny. Występuje tu różnica osób: w wierszu 1 i 4 występuje w pierwszej osobie, w wierszu 2 i 3 w trzeciej osobie (zmiana stylu). Ponad to, są też poważne problemy jeśli chodzi o chronologię wymienionych dat. Wg egzegetów tekst jest uszkodzony. Jeśli chodzi o daty, istotną rzeczą w wierszu 2 jest wzmianka „był to rok V od uprowadzenia do niewoli króla Jojakina” (597r). Wyrażenie „doświadczyłem widzenia Bożego” (Ez 1,1), oznacza stan ekstazy. Kolejny zwrot „była tam nad nami ręka Pańska” (Ez 1,3), zwrot, w którym akcentuje się siłę, z jaką prorok został ogarnięty przez Boga. Wizja rydwanu Bożego Ez 1,4-14. Wizja proroka rozpoczyna się od dostrzeżenia w oddali wielkiego obłoku pędzonego wiatrem. W Starym Testamencie często spotykamy obraz obłoku jako wyraz obecności Bożej. Silny wiatr pojawia się w niektórych tekstach, m.in. towarzyszy teofanii, której świadkiem był Eliasz (1Krl 19,11; Na 1,3). Wiatr według Ezechiela nadszedł z północy, tzn., że był groźny, północ była uważana za obszar ciemności i nieszczęścia. Taki wiatr mógł być rozumiany w sensie kary Bożej. Patrząc z daleka, prorok spostrzega pośrodku chmury istoty żywe, zwierzęta. Są one podobne do ludzi (Ez 1, 5.7.8.10), chociaż nimi nie są. W świetle tekstów Ez 9,3-10,14, można sądzić, że były to cheruby, z wyglądu podobne do posągów bóstw babilońskich. Cheruby te mogły poruszać się samodzielnie, kierowane jednak duchem. Z wiersza 22 wynika, że owym duchem jest Bóg, którego tron one noszą. W wersie 13 prorok mówi o ogniu, który znajdował się między cherubami. Nie jest to jednak zwykły ogień, na co wskazuje wyrażenia ”pojawiły się jakby żarzące się w ogniu węgle” (Ez 1,15-21). Jest tu mowa o kołach wozu Bożego. Bóg jadący na wozie to dosyć częsty obraz biblijny (Iz 66,15; Ha 3,8; Ps 68,5). Koła te były pełne oczu (Ez 1,13), poruszały się w sposób odmienny od zwykłych kół (Ez 1,22-25). Ezechiel w wierszu 22 wspomina o jakby sklepieniu niebieskim, pod którym były wzniesione skrzydła. Jest to aluzja do Wj 24,10. Chodzi o tron Boży, podtrzymywany na głowach cherubów. Silny szum skrzydeł cherubów przywodzi myśl o wojskach niebiańskich, które towarzyszyły Bogu (Ez 43,2).

Ez 1,26-28. W tych ostatnich wierszach pierwszego rozdziału, prorok podkreśla wspaniałość Boga. Bóg wprawdzie jest podobny do człowieka (Ez 1,26), jest najdoskonalszą istotą na ziemi, względem której można porównywać, ale też Bóg jest istotowo czymś innym. Bóg jest jakby samym światłem, cała jego postać jaśnieje różnymi barwami (Ez 1,27). Prorok jednak nie opisuje dokładnie tej światłości, nie potrafi, upada na twarz (Ez 1,28) i oddaje Mu hołd. Wtedy też słyszy głos przemawiającego Boga.

W rozdziale pierwszym oprócz wstępu zawarte są też wizje. Ezechiel, pod postacią obrazów i symboli, przekazuje prawdę o doskonałym Bogu, którego nikt nigdy nie widział (J 1,18). Mieszka On w światłości niedostępnej (1Tm 6,16). Bóg objawia się ludziom, ale jednak nie w sposób całkowity, a jedynie w postaci, która wskazuje na jego obecność. Spotykamy tu symbolikę, obrazy zrozumiałe dla Izraelitów, m.in. nawiązanie do cherubów Arki Przymierza, ówczesnych pojęć na otaczającą rzeczywistość, itp. Warto przy tym zauważyć, że Bóg objawia się prorokowi na wygnaniu, a zatem nie jest On związany z jednym miejscem na ziemi, jest Panem całego świata. Nosicielami Bożego tronu są cztery cheruby. Liczba 4 symbolizuje 4 strony świata. Cheruby te przypominają posągi bóstw babilońskich, które jednak pod względem doskonałości je przewyższały, mają one np. po 4 twarze, babilońskie po jednej. Myśl autora natchnionego jest taka, że jeśli silne cheruby, doskonałe cheruby są zaprzężone do wozu Pańskiego, są Jego sługami, to cóż dopiero bożki pogańskie. Bóg prawdziwy przewyższa je siłą, rozumem, majestatem. Bożki pogańskie są niczym wobec Pana. Wizja jest z północy zapowiada karę Bożą. Bóg jest sprawiedliwy i jeśli Izraelici nie poprawia swojego życia, spotka ich nieszczęście. Ezechiel przedstawia Boga jako istotę przeniknięta blaskiem. Światło, zdaniem Petera, ma wskazywać na duchowość Boskiej postaci (por. krzew ognisty). Światło u ludów starożytnych jest niejednokrotnie synonimem radości. Cały więc opis, mimo grozy, ma charakter optymistyczny. Wiatr, może również wskazywać na duchowość Boga, w odróżnieniu od materialnej postaci bóstw babilońskich. Podobne akcenty polemiczne w stosunku do materialnych bóstw, wytworów rąk ludzkich spotykamy w Mdr 13,1-9. Trzeba zauważyć, że cała wizja Ezechiela wywarła na nim wielkie wrażenie. Ezechiel czuł się wstrząśnięty, upadł na twarz, słuchał Boga. Ten moment stał się zapewne przełomowym w życiu proroka. W Nowym Testamencie znajdujemy pewną analogię w widzeniu Szawła pod Damaszkiem. Jeśli chodzi o czworo zwierząt z Ez 1,10, tradycja Kościoła dostrzegała tu aluzje do 4 Ewangelii, a nawet samych ewangelistów. Do nich przeniesiono symboliczne twarze. Na Mateusza – człowieka, na Marka – lwa, na Łukasza – wołu, na Jana – orła.

Apel Boży do proroka 2,1-7

Bóg wzywa proroka Ezechiela do powstania i wysłuchania orędzia Bożego. Postawa stojąca jest właściwą postawą słuchania Boga w Starym Testamencie. Jednocześnie jest zapowiedzią, że w przyszłości nie zabraknie Ezechielowi pomocy Boga do wykonania nałożonego zadania.

Wers 1 – Bóg zwraca się do Ezechiela, nazywając go synem człowieczym. Ten charakterystyczny zwrot, pojawiający się często w księdze, oznacza jednostkę, człowieka w stosunku do całego rodzaju ludzkiego. Pan Bóg przypomina prorokowi, że jest człowiekiem, zapewne po to, by podkreślić jego małość, słabość, niewystarczalność. Istnieje ogromna różnica między naturą boską a ludzką;

Wers 2 – mowa o duchu, który wstąpił w proroka – jest to znak szczególnej interwencji Bożej;

Wers 3 – pojawia się wyrażenie „posyłam cię do synów Izraela” – zwrot ten wskazuje na powołanie Ezechiela do odpowiedniej misji. Podobny zwrot spotykamy u Iz 6,8 i Jer 1,7. Misja Ezechiela będzie trudna, bo Izrael to lud buntowników, który sprzeciwił się Bogu. Niewierność Izraela sięga najstarszych dziejów historii narodu wybranego, jego przodków. Tu widać różnicę w porównaniu z Jeremiaszem i Izajaszem, którzy raczej pozytywnie przedstawiali przeszłość. Ezechiel odwrotnie – karci naród, przypomina jego upadki, grzechy;

Wers 4 – tu potęguje się wyrzut proroka, mówi, że są to ludzie o bezczelnych twarzach i zatwardziałych sercach. Z podobnie surową oceną wystąpił w swym przemówieniu w NT, święty Szczepan (Dz 7,51-53);

Wersy 5-6 – powtarza się zwrot „lud oporny” – opór Izraela wyraża się w odrzuceniu nauki Bożej, nieprzestrzeganiu przykazań. Lud oporny to niemal pogański, który wyrzeka się wszystkiego tego, co Bóg proponuje. Prorok ma nie bać się pełnienia swej misji nawet, gdyby były wokół osty, ciernie, które oznaczają wrogość, z jaką spotka się prorok w swej pracy. Podobnie wzmianka o skorpionach, wskazuje na niewłaściwą postawę współrodaków.

Konsekracja Ezechiela na proroka Ez 2,8-3,3

W wierszu 8 Bóg zachęca Ezechiela do ochotnego podjęcia zaproponowanej mu misji, a jednocześnie napomina, by się nie opierał, tak jak to czynili rodacy. Jest to więc dalszy wyrzut Boga pod adresem swego ludu, a może też jednocześnie aluzja do niezdecydowanej postawy Mojżesza (Wj 3,11n; Jer 1,6). Wiersz 9 – mowa o zwoju, który jest zapisany z obu stron biadaniami, narzekaniem, wzdychaniami – chodzi tu zapewne o treść nauki, jaką ma głosić prorok, ma przepowiadać nieszczęścia i klęski. I rzeczywiście Ezechiel utrwalił je na piśmie w wielu miejscach swej księgi, szczególnie w Ez 1-24. Początek 3 rozdziału zawiera dziwny nakaz spożycia księgi. Nakaz ten jest powtarzany czterokrotnie (Ez 2,8.3,1ab.3), co podkreśla wagę misji. Szczególnie Ez 3,3 akcentuje wagę spożycia księgi. Prorok w swej wizji nie waha się, spożywa podaną mu księgę i staje się ona słodka, pełna upodobania. Księgą tą jest nauką Bożą, treść posłannictwa prorockiego. Ezechiel ma się oddać bez reszty Bogu, słuchać Jego pouczeń. Jeśli chodzi o tekst Ez 3,3b, to w Piśmie Świętym znajdujemy gdzie indziej wyraźne paralele do niego, szczególnie Ps 19,11, Ps 119, 103.

W Ez 3,3 wydaje się, że jest zawarta też inna myśl. Nie tylko trudy i gorycz czekają proroka, gdy będzie pełnił swą misję, ale też radość i wewnętrzny pokój. Bóg jest w stanie gorycz zamienić w słodycz. Choćby nawet prorok doznał krzywd, upokorzenia i poniżenia, Bóg odpłaci swemu słudze dobrem. W Nowym Testamencie, w Ewangelii Mateusza spotykamy tę samą myśl - Mt 11,30.

Zakończenie wizji Ez 3,4-15

Prorok odpowiedział pozytywnie, Bóg chce umocnić decyzję prorocką. w tym celu używa 2 argumentów: Ezechiel może nauczać, bo zna język współrodaków i zna ich pragnienia i słabości. Poza tym Bóg umocni swego wysłannika, by przemawiał w Jego imię (por. Jer 1,18-19; Jer 15,20). Wystarczy mu więc sił by spełnić powierzone mu zadanie. Prorok ma pełnić swą misję przez żywe słowo, ze względu na rezultaty (Ez 3,7). W wierszu 9 przejawia się ponownie myśl o opornym nastawieniu Izraelitów w stosunku do przyjęcia nauki Bożej. Ezechiel ma głosić zdecydowanie to co Bóg polecił, bez względu na to czy będą go słuchać (11). W zakończeniu wizji – towarzyszą temu zjawiska niezwykłe, szum skrzydeł cherubów. Werset 15 sugeruje, że było to obok rzeki Kebar. Po zakończeniu wizji prorok przygotowuje się do wypełnienia orędzia Bożego.

Wizja ożywienia kości Ez 37,1-14

Zawiera naukę skierowaną do wygnanych Izraelitów przebywających w Mezopotamii. Ma ona podnieść na duchu, umocnić wiarę wiernych w Panu, wielu bowiem wygnańców traciło wiarę, nadzieję na poprawę sytuacji. Prorok dodaje im otuchy i mówi, że nie wszystko stracone.

1 wers – mowa o ręce Pana, która spoczęła na proroku, jest to antropomorficzny sposób przekazywania prawdy o bezpośredniej interwencji Boga. By jeszcze bardziej podkreślić element interwencji Bożej jest tu wzmianka o prowadzeniu w kierunku bliżej nie znanej doliny, a nawet o oprowadzaniu dokoła niej

2 wers – prorok przedstawia wielką kości, które znajdują się na tej dolinie, czyni to prawdopodobnie po to, by wywrzeć na słuchaczu silne wrażenie.

3 wers – dialog Ezechiela z Bogiem Prorok wyraża wiarę w to, że Bóg wie wszystko, nawet czy wysuszone kości znów ożyją. Pytanie postawione przez proroka nie dotyczyło możliwości przywrócenia kościom życia. Z w.11-14 wynika, że sprawa dotyczyła raczej utraty niepodległości państwowej przez Izrael. Nie wykluczone jest jednak, że prorok rozumiał tę wizję przed jej wyjaśnieniem w sensie przywrócenia do życia.

4-5 werset – nakaz Boga do proroka, by ten prorokował o kościach, a w zasadzie, by mocą pańską ponownie je ożywić po to, by poznano wszechmoc Boga

7-8 werset – stanowią realizację Bożego nakazu. Ezechiel jest świadkiem łączenia się kości w odpowiedni szkielet człowieka. Ap11,11 przyjęła ten obraz w odniesieniu do czasów eschatologicznych.

8 werset – akcentuje jednak, że nowe ciało nie miało jeszcze życia duchowego. Dopiero w wyniku nowej interwencji Bożej, ożywają leżące w dolinie ciała (9-10)

11-14 wersety - zawierają wyjaśnienie całości. Ezechiel akcentuje tu fakt wierności Panu.

Ez 37,1-14 – pytanie, do kogo odnosi się ta wizja? Jakkolwiek z Ez 37,11-13 wynika, że chodzi o przywrócenie wolności narodowej, to jednak w tym opisie można widzieć aluzje do życia pozagrobowego, a nawet Zmartwychwstania. Ezechiel akcentuje bowiem bardzo mocno władzę Boga nad śmiercią i grobem. Tekst ten przyjęto do czytań mszalnych. Być może ta wizja ma swój odpowiednik w eschatologii Daniela – Dn 12,2n.

KSIĘGA DANIELA

Słowo Daniel od hebr. daniel – moim sędzią jest Bóg. Księga powstała późno, gdy był już ustalony kanon pism prorockich. Dlatego też Żydzi w swym kanonie księgę tę zaliczyli nie do ksiąg prorockich, ale do tzw. pism (hebr.ketubim). LXX jednak, a za nią Wulgata, wyliczają słusznie Księgę Daniela wraz z Izajaszem, Jeremiaszem i Ezechielem. Faktem jest, że księga Dn jest różna w porównaniu z innymi księgami. Osoby w niej występujące są bardziej mędrcami, dygnitarzami, niż misjonarzami karcącymi, pocieszającymi naród. W Dn nie spotykamy czynności symbolicznych ani dialogu z ludem. Daniel ukazuje raczej cel i sens historii narodu.

Co do samej osoby proroka, Daniel pochodzi z pokolenia Judy (Dn 1,6), z rodziny zamożnej, a być może z rodziny królewskiej (Dn 1,3). Około roku 605 Daniel zostaje uprowadzony do Babilonii, do niewoli (Dn 1,1-2), tam pozostał wierny prawu, zachowując przepisy mojżeszowe. Cieszył się szczególną opieką Bożą, np. Daniel w jaskini lwów (Dn 6). Doszedł do wielkiego znaczenia na dworze perskim. Nie znamy okoliczności śmierci proroka.

STRUKTURA KSIĘGI

W Dn wyróżniamy dwie odrębne części:

1. Dn 1-6 – zawiera szereg opowiadań natury fragmentarycznej. Jest tu mowa o wychowaniu Daniela na dworze (rozdz.1). Sen Nabuchodonozora o posągu. W rozdz. 2 Daniel wyjaśnia ów sen. W rozdz.3 opis postawy trzech młodzieńców w piecu ognistym, ich modlitwa. Dalej, Daniel wyjaśnia sen króla (koniec rozdz. 4-5). W rozdz. 6 Daniel jest oskarżony przez Dariusza i wrzucony do jaskini lwów

2. Dn 7-12 – wątek prorocki, a nawet apokaliptyczny. Opisy wizji Daniela. W rozdz. 7 opis wizji 4 bestii. R.8 wizja kozła, barana. R.9 wizja 70 tygodni. R.10 wizja męża w białych szatach. R.11-12 – o eschatologii w kontekście historycznym. R. 13-14 – późniejszy dodatek, opis ocalenia Zuzanny, opis oszukańczego kultu Bela, opowiadanie o wężu.

PROBLEM REDAKCJI KSIĘGI

Redakcja księgi nastręcza wielu trudności natury chronologicznej i historycznej. Sam język księgi jest problemem. Została ona napisana w 3 językach – częściowo w hebrajskim, część w aramejskim i 2 fragmenty w języku greckim. Złożoność językową księgi wyjaśniano różnie. Niektórzy egzegeci twierdzą, że było kilku redaktorów. Ostatni redaktor księgi miałby dołączyć wiele opowiadań o danielu w języku aramejskim. Zbierając je w jedną księgę zaopatrzył wstępem pisanym po hebrajskim (Dn 1,1-2,4) oraz dodał tzw. wizje Daniela (Dn 8-12). Być może chciał objawione teksty przekazać sakralnym języku biblijnym i odróżnić je od potocznego języka aramejskiego. Hipoteza ta ma jednak mało zwolenników. Inni uczeni uważają, że pierwotni cała księga była napisana po hebrajsku i dopiero w późniejszym czasie przetłumaczono niektóre rozdziały na język aramejski. Może jednak powstać pytanie, dlaczego te, a nie inne rozdziały przetłumaczono, dlaczego nie w kolejności. Inni twierdzą, że istniały dwie odrębne recenzje księgi Daniela, niezależne od siebie i podobne w treści. Po niewoli babilońskiej zaginęła część tekstu hebrajskiego. Ponieważ wszedł w powszechne użycie język aramejski, zagubione fragmenty tekstu hebrajskiego prawdopodobnie zastąpiono wersją aramejską. Dla całości księgi dodano zaś fragmenty w języku greckim.

W redakcji rzuca się w oczy myśl apokaliptyczna zawarta w księdze. Apokaliptyka jest znana w literaturze pozabiblijnej w III i II w. BC, czyli stosunkowo późno.

Można przyjąć następujący proces formowania księgi: Dzieło rozpoczął prorok wygnaniec, postać historyczna i od niego pochodzi część autobiograficzna, w tym także wizja z rozdziału 7. Dzieło pozostało później rozszerzone około roku 300. W nowej części księgi znalazła się myśl o wiecznym panowaniu Królestwa Bożego w odróżnieniu od nietrwałości państw pogańskich. Ponowna redakcja księgi nastąpiła około roku 164, kiedy umarł Antioch Epifanes. Wtedy to dołączono do księgo watki apokaliptyczne i uzupełniono w LXX fragmentami greckimi. Problem redakcji księgi Daniela nie został jak dotąd całkowicie rozwiązany.

APOKALIPTYKA

Apokaliptyka zajmuje się spekulacjami dotyczącymi świata, jego historii. Grec. apokalipto – odsłaniać, objawiać. Geneza apokaliptyki sięga III w. BC, kiedy zaczęto analizować dawne proroctwa o tendencjach eschatologicznych, nadając im swoistą aktualność, w świetle oczekiwanych zdarzeń zbawczych. U podstaw apokaliptyki leży zapewne kryzys religijny, jaki miała miejsce w okresie po niewoli babilońskiej. Zapowiedzi proroków, np. Jeremiasza i Ezechiela, rozumiano bardzo radykalnie w sensie upadku Babilonii. Spodziewano się nawet, że cały kosmos będzie uczestniczył w głębokiej przemianie. Na rozwój apokaliptyki w tym okresie wpłynęły niewątpliwie prześladowania ze strony Antiocha Epifanesa. Ponad to, apokaliptyka czerpała motywy z tradycji mądrościowych różnych systemów teologicznych. Niepewność ludzkiego bytowania pozwala apokaliptyce szukać innych głębszych wyjaśnień dotąd niedostępnych człowiekowi. Apokaliptyka posługuje się dziwnymi symbolami, obrazami, cyframi. Pojawiają się zwierzęta i stwory dziwne, nawet fantastyczne. Spotykamy tu również często aniołów, którzy są tłumaczami Bożego objawienia. Apokaliptyka zajmuje się zmartwychwstaniem ciał, życiem po śmierci. Świat zmierza, zdaniem apokaliptyki, do nieuchronnej katastrofy, końca świata. Katastrofa ta będzie stanowiła niejako wstęp do wieku przyszłego. W świecie wewnętrznym toczy się walka. Istnieją przeciwstawne siły – dobro i zło, światło i ciemność, prawda i nieprawość. Dotychczas Biblia przedstawiała te siły jako równoległe, obecnie zaś toczą one ze sobą walkę. Księga Daniela jest właśnie przykładem takiego nowego gatunku – apokaliptyki, szczególnie rozdz. 7-11, stanowią praktyczną apokalipsę.

Od strony natchnienia nie ma problemu. Pan Bóg mógł się posłużyć takim sposobem wyrażania, znanym słuchaczom w danym środowisku. Apokaliptyczny sposób przekazania myśli były wtedy na czasie – krwawe prześladowania z czasów machabejskich stanowiły próbę wiary. Istniała potrzeba dodania otuchy, wiary w Opatrzność Bożą. Prorok w tym celu ukazuje cudowne interwencje Boże. Np. Daniel w jaskini lwów, opowieść o trzech młodzieńcach w piecu ognistym. Daniel w sposób obrazowy pokazuje przemijalność różnych państw na tle najpotężniejszego państwa – królestwa świętych (Dn 7,22). Księga Daniela jest tylko jedną z ksiąg apokaliptycznych, bo jest ich wiele w tym okresie. Zaliczamy je jednak do apokryfów – Księga Henocha, Wstąpienie do Nieba Mojżesza, IV Księga Ezdrasza, i inne. Księgi te, naśladując księgę Daniela, starały się nieść pociechę narodowi wybranemu. Przeważnie nie znamy ich autorów, bo chcąc zapewnić sobie autorytet podszywali się oni pod wielkie postaci z historii Izraela – Mojżesza, Abrahama, Izajasza