KSIĘGI PROROCKIE II

OKRES BABILOŃSKI, PERSKI, GRECKI

Opr. S. dr Jolanta Judyta Pudełko PDDM

UKSW - WARSZAWA 2007

WPROWADZENIE DO KSIĘGI JEREMIASZA

1.Kontekst historyczny:

Jr 1,1-3: Słowa Jeremiasza, syna Chilkiasza, z rodu kapłańskiego, który był w Anatot, w ziemi Beniamina. Do niego Pan skierował słowo za czasów Jozjasza, syna Amona, króla judzkiego, w trzynastym roku jego panowania i następnie za czasów Jojakima, syna Jozjasza, króla judzkiego, aż do końca jedenastego roku rządów Sedecjasza, syna Jozjasza, króla judzkiego, aż do uprowadzenia w niewolę mieszkańców Jerozolimy w piątym miesiącu.

• Jeremiasz (whymry= Jahwe wyniesie) jest synem Chilkiasza z rodu kapłańskiego, z Anatot (przedmieścia Jerozolimy). Mocno włączony w ówczesną politykę, pochodził z ziemia Beniamina (najmniejsze pokolenie). Jego życie i posłannictwo sytuują się za panowania następujących władców:

• Jozjasza (640 - 609 B.C.; 622 B.C. reforma), syna Amona ( 642 - 640r.), syna Manassesa( 687 - 642 B.C.). W 13 roku panowania Jozjasza, czyli Jr został powołany w 627 B.C. (przed reformą!). Po śmierci Jozjasza w 609r. panuje krótko Joachaz (3 miesiące),następnie Jojakim (Eliakim; 609-598r.= następuje powrót bałwochwalstwa; wzrasta stronnictwo proegipskie, powstanie przeciw Babilończykom, następuje pierwsza deportacja, w których są uprowadzeni m.in. Ezechiel, Jojakin, syn króla, który po krótkim oblężeniu poddaje miasto), zostaje w nim osadzony król Sedecjasz (597-587 B.C.). Wzrasta stronnictwo probabilońskie, następuje jednak bunt Sedecjasza, czemu sprzeciwiał się uwięziony za to potem Jeremiasz, następuje najazd, druga deportacja. Jr 40-44 przekazuje inne fakty z pobytu proroka w Egipcie, wraz z inną grupą uchodźców (ok. 5 tysięcy). 19 lipca 586 B.C. następuje zdobycie Jerozolimy i zburzenie Świątyni przez wojska Babilońskie. Uciekający Sedecjasz został pojmany, oślepiony i wywieziony do Babilonii.

• Narody sąsiednie: W 630r. następuje śmierć Assurbanibala, z czym wiąże się zmierzch potęgi Asyrii. 626r. Nabopolassar ogłasza niezależność Babilonii od Egiptu, co daje początek hegemonii Babilonu (Chaldea). W 616 B.C. ma miejsce wyprawa Nabopolassara przeciw Asyrii, w 615 B.C. pada Assur, podbite przez Medów sanktuarium narodowe, w 612 B.C. Babilończycy i Medowie podbijają Niniwę , następuje kres Asyrii, w 609 B.C. rozgrywa się bitwa pod Meggido, (pasmo Karmelu), pomiędzy Egiptem i Wojskami judzkimi, Jozjasz ginie w obronie Babilonii. W 605r. egipsko-babilońska bitwa pod Karkemisz, pieczętuje zwycięstwo Babilonii, objawiając wybitne zdolności przywódcze Nabuchodonozora. W Egipcie był władcą Psametyk II (593-588), który zwracał swe dążenia ku Etiopii, ale jego następca faraon Hofra skierował się ku konfrontacji z Babilonią. Wzmogło to konflikt egipsko-babiloński, co przyczyniło się do upadku Jerozolimy.

2. Osobowość Proroka

W życiu i w działalności proroka odbijają się te wszystkie napięcia, wyraża je w sposób poetycki, widać głębokie zaangażowanie, wyobraźnię, specyficzne są dla niego wyznania( por. Paweł, Augustyn). Wiara religijna Jr przeżywana jest w okresie wielkiego kryzysu, dochodzi do zakwestionowania form życia Biblijnego Izraela.

Okresy życia Jr:

od powołania 627 - 622( reforma)= Jr widzi przepaść między ideałem (powołanie Izraela), a rzeczywistością (występki czasów Manassesa i Amona). Dzieje Izraela porównuje do losów człowieka ( por. Oz!). Młodość= czas idealny, wyjście z Egiptu, sprzeniewierzenie się Bogu, kulty płodności, Jr woła o nawrócenie ( zob. Jr 3). Opisując używa symboliki małżeńskiej (por. Oz), rozwija temat cudzołóstwa = niewierność Izraela. Zauważa narastające zagrożenie ze strony Babilończyków, prorok ostrzega, że nie będzie lepiej, oni zastąpią Asyrię (zob. 4, 19 - 20). Prorok toczy samotną walkę ze sobą ( zob. 5 - 6), widzi zepsucie rodaków, wymagające kary, ale z drugiej strony wzbrania się przed tym, by być prorokiem zagłady. Przeżywał to wszystko bardzo żywiołowo. Jego nauczanie przygotowało grunt pod reformę Deuteronomiczną;

622 - 609 - krytyka zepsucia i wzywanie do poprawy moralnej ;

609 - 597 - Wezwania do przywrócenia sprawiedliwości społecznej; (605 B.C. - groźba przeciwko Egiptowi - Jr 46,2nn);

597-586 - walka z fałszywymi prorokami, wzywanie do zaniechania oporu wobec Babilonii; (Jr 21,1nn; 34;) fragmenty dotyczące uwięzienia proroka (Jr 37-39);

586 - Wydarzenia po upadku Jerozolimy - spór o ucieczkę do Egiptu i walka z bałwochwalstwem; Prorok uczestniczy w losie grzesznego Ludu Boga (Jr 39-44).

3. Kompozycja Jr

Pod względem budowy Księga wykazuje znaczne zróżnicowanie. S. Mowinckel, B. Duhm oraz W. Rudolph wyszczególniają w niej 3 podstawowe warstwy: A - fragmenty poetyckie, B - fragmenty biograficzne, C - fragmenty pisane prozą, styl Pwt, przypisywane redakcji Deuteronomistycznej.

Możliwości strukturyzacji:

I= 1 - 25= wypowiedzi przeciwko Judzie i Jerozolimie, prorocka samokrytyka narodu( poezja);

II= 26 - 45 = opowiadania biograficzne o życiu, działalności Jr (proza; 36-46=biografia Barucha);

III= 46 - 51= proroctwa przeciw sąsiednim narodom (poezja);

IV= 52= dodatek historyczny.

Struktura Koncentryczna:

A - 1,1-3 - Wstęp - proza

B - 1,4-19 - Prorok dla narodów

C - 2-6 - Sentencje przeciwko Judzie - inwazja z Północy

D - 7-10- Odrzucenie Słowa Bożego

E - 11-20 - Złamane przymierze

F - 21-24 - Konflikty z Królem, Prorokami, Nie - wygnańcami

X - 25 - Wyrocznie przeciw Judzie i Narodom

F' - 26-29 - Konflikt z Królami, Prorokami i Wygnańcami

E' - 30-33- Nowe Przymierze

D' - 34-38 - Odrzucenie Bożego Słowa i Proroka

C' - 38-45 - Inwazja z Północy - realizacja

B' - 46-51 - Proroctwa przeciwko narodom

A' - 52 - Konkluzja - proza

Z samej treści Księgi można się dowiedzieć, że spisany tekst posiadał dwie wersje (zob. Jr 36). Sekretarz Jeremiasza, Baruch, po tym jak król Jojakim spalił zwój, napisał drugi, dołączając nowe treści do niego. Zdaniem uczonych jest to tekst Jr 1-25, z pominięciem małych, późniejszych wstawek (np. Jr 7). Porównanie TM z LXX wykazuje znaczne różnice między wersjami. LXX jest o 1/8 krótsza od TM, posiada też nieco inną kompozycję. Powody tego mogą być różne. Niektórzy uważali, że tłumacz chciał uczynić tekst bardziej prostym, zrozumiałym i dlatego go skrócił i pozmieniał. Nowe światło wnoszą odnalezione rękopisy Jr w Qumran. Są tam zarówno wersje dłuższe, odpowiadające TM, jak i krótsze zgodne z LXX, co potwierdzałoby istnienie dwóch wersji Księgi.

4. Teologia Księgi, wątki ważne

Jeremiasz, jako potomek Beniamina (syn Racheli) przekazuje nieco inne ujęcie tradycji, niż członkowie pokolenia Judy. Mniej akcentuje się tradycje o Dawidzie i Syjonie (por. Izajasz), więcej natomiast znajduje się elementów wspólnych ze stylem orędzia Ozeasza. Zauważa się to już w stylu przepowiadania, bardzo osobistym i antropopatycznym sposobie przedstawiania Boga.

a. Prorocka krytyka kultu (Świątynia Pana, jaskinia zbójców). Na Izrael, który zapomniał o swym Bogu i oddał się kultowi bałwochwalczemu nadciąga nieprzyjaciel z Północy. Naród Wybrany po wejściu do Ziemi Obiecanej zapomniał o więzi małżeńskiej, o przymierzu. Ziemia ta staje się przez to tak zbezczeszczona, że nawet deszcz na nią nie spada! (Jr 3,2). Świątynia - duma Izraela staje się przykrywką do ich niewierności i niesprawiedliwości społecznej (= uderzenie w przymierze!).

b. Idea Słowa Bożego= pomiędzy Bogiem i człowiekiem istnieje trzeci element - SŁOWO, które Bóg wypowiada: rbd (Davar). Jest pojmowane w kategoriach fizycznych. Wiąże się z hry (jara) = rzucać, ciskać, miotać, z tego pochodzi hrwt (TORA) - Nauka. Słowo Boże obowiązuje - kiedy Bóg mówi, nie gardź Jego Słowem, jest normatywne. Ma powszechny, uniwersalny charakter, jest skierowane do wszystkich. Słowo nie tylko ocenia, opisuje rzeczywistość, ale ją skutecznie kształtuje. Jednym ze skutków jest powołanie człowieka. Nacisk na obecność Słowa Bożego w ST. Stanowi zapowiedź IDEI WCIELONEGO SŁOWA, które nie tylko jest kierowane do człowieka, ale staje się człowiekiem. Moc Słowa jest tak wielka, że Jr nie może odmówić, prorokuje wbrew sobie (zob. Jr 20), co staje się następnie powodem jego rozlicznych cierpień. Jeremiasz wyznaje, że czuje się przez Boga „uwiedziony”, tak, jak młoda dziewczyna. Dar, który otrzymał jest jednak silniejszy od jego ludzkich oporów.

c. Idea serca jako wnętrza człowieka= Bóg zna ludzkie serce ( inni akcentowali poznanie Boga = Oz), Jr odwraca to, Bóg zna człowieka. Wprowadza pojęcie sumienia (tAy=l'K. bleÞ serce, nerki. Por. Augustyn), W każdym człowieku obecny głód Boga. Dwa sposoby dochodzenia do Boga:

1) Przez świat stworzony, pytanie o przyczyny, skutki, droga męska.

2) Rozpoznawanie w sobie głębokiego głodu Boga, droga kobieca. Ją zapoczątkował Jr, potem Augustyn, Jan Paweł II. Głębokie przeżywanie Boga, ładunek emocji.

d. Idea sądu, grzechu i pojednania= wynika to z pojmowania, przeżywania Boga. U Jr Bóg nie tylko istnieje, ale jest rzeczywiście obecny w życiu: pojedynczych osób. Izraela, świata. Z obecności Boga wynika charakterystyczna biegunowość (ambiwalencja): Bóg karze, ale i uzdrawia, Bóg sądzi, ale i zbawia. Boża dialektyka nie jest na zasadzie alternatywy, lecz dopełniania się. Jr kształtuje typowy dla ST. sposób uprawiania Teologii: zamiast definicji - przypowieść. Odwzorowanie rzeczywistości= prorok bardziej czuje obecność Boga, niż ją rozumie.

e. Eschatologia= nie jest to wprost nasza eschatologia, lecz stwierdzenie względności obecnej rzeczywistości, coś więcej istnieje „ za zasłoną”( por. So). Nie należy polegać na składnikach politycznych, społecznych, religijnych rzeczywistości, lecz na Bogu. Potrzebne zaprowadzenie nowego porządku dzięki Nowemu Przymierzu ( zob. 31, 30 - 31). Nie tylko zewnętrzne wybranie, ale wewnętrzna przemiana serca, wnętrza, usposobienia. Jr pierwszy dokonał INTERIORYZACJI RELIGIJNOŚCI. Kult jest pochodną wewnętrznego stanu ducha. Jr nie potępia kultu jako takiego, ale domaga się oczyszczenia, kult ma wyrażać wnętrze człowieka. Napięcie między kultem a moralnością i potrzebę nawrócenia wyraża Jr w kategoriach ludzkiej miłości małżeńskiej, narzeczeńskiej (por. Oz).

WNIOSEK: Z ludzkiej perspektywy życie Jr było przegrane, nie słuchano go. Uczył czego nie chciał. Z dalszej perspektywy ( ex post), okazało się, że miał rację. Nie zawsze skuteczność tego co robimy jest natychmiastowa. Jr przygotował Izraela na przeżycie zbliżającej się katastrofy, zanim ona nastąpiła. Przed zagładą dokonał religijnej oceny. Choć jego rodacy spodziewali się pomyślności i zwycięstwa, prorok przepowiadał zagładę i tak się stało. Jr kończy czas Izraela przedwygnaniowego. Przygotował naród na przetrwanie tej katastrofy: wyjaśnił zjawisko diaspory. Zapowiadając wygnanie, prorok odkrywa jego sens. Ta sytuacja nie będzie trwała zawsze - symbol zakupionego pola zapowiada powrót wygnańców do ich ziemi (Jr 24,5-7)

GRZECH I WEZWANIE DO NAWRÓCENIA

Jr 3,6-18

1. Kontekst

Fragment Jr 3,6-18 przynależy do początkowej części Księgi, która została rozpoznana jako przynależąca do autentycznego orędzia Jeremiasza, choć wiadomo, że przesłanie zostało później poddane pewnym obróbkom redakcyjnym. Jr 1,4 - 4,4 zalicza się do początkowej fazy aktywności prorockiej Jeremiasza. Ma on na celu ukazać stan grzeszącego ludu, posługując się obrazem, niewiernej żony. Umiłowana Boga staje się nierządnicą. Obraz odnosi się najpierw do Izraela, a następnie do Judy. Grzech powoduje karę, ale wzmaga również wezwania do nawrócenia i powrotu. Jeżeli to nie nastąpi, wówczas kara jest nieunikniona i dogłębna - lud Boga poniesie konsekwencje własnego wyboru.

Tematyka małżeństwa pojawia się już w rozdziale drugim. Małżeństwo Izraela z Bogiem zostało zbezczeszczone, co przywołuje też bezpośredni kontekst naszego fragmentu (3,1-5). Prorok stawia sobie pytanie o możliwość tej więzi, skoro zdrady były liczne i trwały przez długi czas. Podkreśla swoistą schizofrenię duchową Izraela, który wołał do Boga, a jednocześnie mu się sprzeniewierzał. Kontekst następujący przywołuje zarówno tematykę wezwania do powrotu, jak i zapowiedź kary (3,19-4,4).

2. Struktura literacka

W Jr 3,6-18 możemy wyróżnić trzy podstawowe tematyczne części:

3,6-11 - Dwie siostry - Izrael i Juda

3,12-14 - Wezwanie do nawrócenia

3,14-18 - Przyszłe zjednoczenie Izraela i Judy w zjednoczonej Jerozolimie, która stanie się tronem Boga

3. Gatunek literacki

W stylu wyroczni wygłaszanej przez Jeremiasza zauważa się mowę na styl „sporów” (riv). W ten sposób wyrocznię stylizuje się na rozprawę sądową, podczas której wzywa się oskarżonego, wymienia się oskarżenie wraz z winą, wspomina się Boże dobrodziejstwa, aby w końcu wygłosić werdykt.

Dodatkowo używa się tu swoistej alegorii. Obraz sióstr, ich małżeńskich zdrad symbolizuje grzechy przeciwko przymierzu i samemu Bogu.

Spór prowadzony z Bogiem kończy się jednak werdyktem, którym jest miłosierdzie i łaska...

4. Analiza Tekstu

DWIE SIOSTRY (6-11)

⁶ Rzekł do mnie Pan za dni króla Jozjasza: «Czy widziałeś, co zrobił Izrael-Odstępca? Chodził na każdą wysoką górę i pod każde zielone drzewo i uprawiał tam nierząd.

⁷ Pomyślałem: Po tym wszystkim, co uczynił, powróci on do Mnie; ale nie powrócił. I zobaczyła to niegodziwa siostra jego, Juda.

⁸ Zobaczyła, że za wszystkie czyny nierządne, jakie popełnił Izrael-Odstępca, odrzuciłem go, dając mu list rozwodowy. Lecz nie zatrwożyła się niegodziwa siostra jego; poszła także i ona cudzołożyć.

⁹ Przez lekkomyślność swoją stała się cudzołożnicą i zbezcześciła ziemię, dopuszczając się nierządu z kamieniem i drzewem.

¹⁰ Także z tego wszystkiego nie nawróciła się do Mnie niegodziwa siostra jego, Juda, całym sercem, lecz pozornie - wyrocznia Pana».

¹¹ Wtedy Pan powiedział do mnie: «Izrael-Odstępca okazał się sprawiedliwszy niż niegodziwy Juda.

Bóg zwraca się do Jeremiasza w czasie panowania króla Jozjasza. Możemy więc spodziewać się, że jest to czas w miarę pomyślny, dokonuje się stabilizacja religijna, polityczna i kultyczna. Bóg zadaje niejako prorokowi pytanie. Pytanie to jednak odnosi się do IZRAELA - państwa, które nie istnieje od 100 lat! Prorok powraca w wyroczni do sytuacji Państwa Północnego z połowy VIII B.C., tak jak to opisywał Ozeasz. Chodzi tu o kananejskie kulty płodności (Oz 4,13). Jak pamiętamy Bóg nawoływał swój lud do nawrócenia. Tak się jednak nie stało i w związku z tym w wyroczni Jeremiasza Izrael otrzymuje imię „Odstępca” (mĕšûbâ), ten, który odwrócił się, odszedł od Boga.

Przykład ten podjęła siostra Izraela, JUDA (por. orędzie Micheasza). Została tu ona również nazwana symbolicznym imieniem - „Niegodziwa (niewierna)” (bāgôdâ). Juda stałą się świadkiem tego, co czyniła jej siostra Izrael. Widziała, że religijne i kultyczne, nawet polityczne cudzołóstwo skończyło się tragicznie: Zdradzony małżonek wręczył swej żonie list rozwodowy - k^erîtût (por. Pwt 24,4). Dla Izraela takim rozwodem i odejściem od Męża był najazd Asyryjczyków i upadek Samarii w 722 B.C. Zostali oni przesiedleni do Asyrii- stracili Ziemię Obietnic, która była darem wynikającym z Bożej obietnicy i przymierza.

Postępowanie Izraela powtórzyła jej siostra Juda, pomimo iż widziała jakie są tego konsekwencje. To dodatkowo podkreśla winę Judy, że jej zdrada uczyniona była z premedytacją. Co więcej jej powrót okazuje się być pozorny, a nawrócenie kłamliwe. Jest to bardzo dosadna, prorocka ocena efektów reformy Jozjasza! Zamiast sercem, czyli dogłębnie to w kłamstwie i fałszywości. Dlatego pojawia się druzgocząca wyrocznia: Bóg przemawia na korzyść Izraela.

WEZWANIE DO NAWRÓCENIA (12-14)

¹² Idź i głoś następujące słowa ku północy: Wróć, Izraelu-Odstępco - wyrocznia Pana. Nie okażę wam oblicza surowego, bo miłosierny jestem - wyrocznia Pana - nie będę pałał gniewem na wieki.

¹³ Tylko uznaj swoją winę, że zbuntowałaś się przeciw Panu, Bogu swemu, i włóczyłaś się po wszystkich drogach ku obcym - pod każdym zielonym dębem, a głosu mojego nie słuchałaś - wyrocznia Pana.

Wezwanie do nawrócenia zostaje skierowane do będącego na wygnaniu Izraela, jak również do pozostałych w Samarii. Wezwanie posiada podwójne znaczenie:

Użycie czasownika šǔb oznaczać może zarówno powrót z wygnania jak i wewnętrzne nawrócenie się do Boga. Następuje tu przedziwna gra słów, widoczna w języku hebrajskim. Ma się dokonać coś niezwykłego: Odstępczy Izrael ma powrócić: šǔbâ mĕšûbâ Îśrâel. Bóg nie okaże gniewu (dosłownie: nie upadnie Jego oblicze) i nie będzie się gniewał na wieki. Bóg jest miłosierny, dosłownie: Hasid, przymiotnik od Hesed - Bóg przypomina o nieskończenie wiernej miłości, która wszystko wybacza, daje szanse i pozwala zacząć wszystko od początku.

Jednak warunkiem powrotu jest wyznanie winy, pokorne przyznanie się, że Izrael upadł z powodu własnego grzechu, zdrady Boga, co dosadnie oddają obrazy cudzołóstwa - bałwochwalczego kultu. Izrael upadł przez nieposłuszeństwo Bogu.

Wygnanie stało się dla Izraela szczególnym czasem refleksji, gdzie mógł dojrzeć do nawrócenia, a przede wszystkim zrozumieć swoją tragiczna sytuacje. Dlatego Bóg zauważa, że Izrael dojrzewa do powrotu. Tego nie można jeszcze powiedzieć o Judzie, która dopiero poniesie konsekwencje swoich czynów.

JEROZOLIMA PRZYSZŁYM TRONEM BOGA (14-18)

¹⁴ Wróćcie, synowie wiarołomni - wyrocznia Pana - bo jestem Panem waszym i przyjmę was, po jednym z każdego miasta, po dwóch z każdego rodu, by zaprowadzić na Syjon.

¹⁵ I dam wam pasterzy według mego serca, by was paśli rozsądnie i roztropnie.

¹⁶ A gdy się rozmnożycie i wydacie liczne potomstwo na ziemi w tamtych dniach - wyrocznia Pana - nikt nie będzie już mówił: "Arka Przymierza Pańskiego!" Nikt już nie będzie o niej myślał ani jej wspominał, odczuwał jej braku, ani też nie uczyni nowej.

¹⁷ W tamtych czasach Jerozolima będzie się nazywała Tronem Pana. Zgromadzą się w niej wszystkie narody w imię Pana i nie będą już postępowały według zatwardziałości swych przewrotnych serc.

¹⁸ W owych dniach pójdzie dom Judy do domu Izraela i przyjdą zgodnie z kraju północnego do ziemi, którą dałem na dziedzictwo waszym przodkom.

Następuje zapowiedź powrotu: zarówno do Boga, jak i na Syjon. Bóg na nowo ogłasza siebie Panem, dosłownie Mężem (Baalem - Oz 2,18) dla swojego Ludu! Pan chce zgromadzić na nowo wszystkie pokolenia, odbudować swój Lud pod wodzą prawdziwych pasterzy (królów). Lud na nowo będzie się rozrastał. Arka Przymierza, zniszczona podczas najazdu Babilończyków przestanie mieć znaczenie. Ciekawe, według 2 Mch 2,4-8 Jeremiasz miał ukryć Arkę na Górze Nebo, ale nikt nie mógł już jej odnaleźć. Relacja Boga z Ludem nabierze bowiem nowego wymiaru. Już nie Arka, ale Jerozolima będzie tronem Boga. Nastąpi więc wielka jej odnowa. Jerozolima będzie świętym miastem dla wszystkich narodów, następuje więc poszerzenie perspektywy. Istotą będzie wewnętrzna zmiana: NOWE PRZYMIERZE (Jr 31,31nn). Jeremiasz w swej Wyroczni wyjawia więc sens wygnania do Babilonii: tam nastąpi spotkanie i ponowne powiązanie rozbitych pokoleń. Nastąpi powrót i nowe objęcie w posiadanie Ziemi Obietnic.

WPROWADZENIE DO KSIĘGI EZECHIELA

1. Kontekst Historyczny

Po śmierci Jozjasza w 609 B.C. panuje krótko Joachaz (3 miesiące),następnie Jojakim (Eliakim) - 609-598 B.C. Następuje powrót bałwochwalstwa; wzrasta stronnictwo proegipskie, powstanie przeciw Babilończykom, następuje pierwsza deportacja (598), w których są uprowadzeni m.in. Ezechiel, Jojakin (Jechoniasz), syn króla, który po krótkim oblężeniu poddaje miasto. Zostaje w nim osadzony król Sedecjasz (stryj Jojakina; 597-587 B.C.). Wzrasta stronnictwo probabilońskie, następuje jednak bunt Sedecjasza, czemu sprzeciwiał się uwięziony za to potem Jeremiasz, następuje najazd (588), druga deportacja (587). Po 2 latach obrony, zawiodły nadzieje na pomoc Egiptu, w 586 B.C. następuje zdobycie Jerozolimy i zburzenie Świątyni przez wojska Babilońskie. Uciekający Sedecjasz został pojmany, oślepiony i wywieziony do Babilonii. Pozostała w Judzie ludność otrzymała probabilońskiego zarządcę Godoliasza, który został zamordowanych przez Izmaela - członka grupy Judejczyków zbiegłych do Ammonu. W odwecie za to, ze strony Babilończyków w 585 B.C. nastąpiła trzecia fala deportacji. Łącznie na obczyźnie znalazło się około 10 tys. osób (inna wersja - 4600). W tradycyjnym spojrzeniu ich los był określany mianem niewoli (pryzmat Ps 137). Jednak realna sytuacja bliższa była sytuacji wygnania a nawet diaspory - ponieważ mieszkańcy Państwa Południowego trafili do swoich rodaków z Państwa Północnego, uprowadzonych przez Asyryjczyków. Rejony zamieszkania Judejczyków pokrywały się z rejonami zamieszkiwania przez Izraelitów i deportowani przez Babilończyków weszli w istniejące już struktury. Pobyt na obczyźnie posiadał również swoje pozytywne strony - tam nastąpiło opracowanie na piśmie Świętej Tradycji (Pięcioksiąg - DTR). Jednak pojawiły się też poważne braki. Brakowało przede wszystkim Świątyni, ustała monarchia (choć żył na wygnaniu król Jojakin). Stawiano sobie pytanie o centrum życia politycznego i duchowego Izraelitów. Wiara zaczęła wyrażać się w kategoriach czasu (szabat) oraz refleksją nad Świętym Tekstem (początki synagog). EZECHIEL MA TWORZYĆ TOŻSAMOŚĆ NA WYGNANIU.

Należy zadać też pytanie, co pozostało w Judzie? Pomimo zburzenia Świątyni pozostały jej fundamenty, przeżyli kapłani i jest pewne, że kult ofiarniczy w pewnym stopniu trwał nadal. Samo miasto było zniszczone, ale przetrwało. Nastąpiło zubożenie, pauperyzacja ludności, do której zaczęto się odnosić określeniem AM- HAAREC - lud ziemi. Jednak Babilończycy nie doprowadzili do ostatecznego wyniszczenia kraju i ludności tam zamieszkującej.

Po upadku Asyrii jej ziemie zostały podzielone pomiędzy dwa mocarstwa: Na wschód i północ od rzeki Tygrys znajdowało się mocarstwo Medii, którego lennicy rozciągali się aż po wschodnie tereny Zatoki Perskiej, i Kapadocję. Tereny na Południu i zachodzie Mezopotamii należały do Babilonii. Pomiędzy obu mocarstwami nie było początkowo żadnych konfliktów, a Egipt był tak osłabiony, że nie stanowił poważniejszego zagrożenia. Babilonia przeżywała swój rozkwit za czasów Nabuchodonozora. Jednak Po jego śmierci (562), gdy na tron wstąpił Ewil-Merodach osłabił on kult Marduka, popadł w konflikt z kapłanami i ludem. Osłabienie potęgi z przyczyn wewnętrznych przyczyniło się do poprawy losu wygnańców (uwolnienie Jojakina). Ta sytuacja oznaczała również większą swobodę w Judzie.

2. Prorok Ezechiel

Ez 1, 1-3

¹ Działo się to roku trzydziestego, dnia piątego czwartego miesiąca, gdy się znajdowałem wśród zesłańców nad rzeką Kebar. Otworzyły się niebiosa i doświadczyłem widzenia Bożego. ² Piątego dnia miesiąca - rok to był piąty od uprowadzenia do niewoli króla Jojakina - ³ Pan skierował słowo do kapłana Ezechiela, syna Buziego, w ziemi Chaldejczyków nad rzeką Kebar; była tam nad nim ręka Pańska.

Kapłan Ezechiel (Jahwe jest mocny, Jahwe czyni mocnym) syn Buziego znajduje się wśród wygnańców nad rzeką Kebar (kanał Eurfatu). Piąty rok od uprowadzenia Jojakina (593-92); 30 rok= od reformy Jozjasza (622) - w Targumie do Ez znajduje się wzmianka, że liczono czas również od czasu reformy, lub wiek Ez (w 30 roku życia kapłani rozpoczynali pełnić funkcje).

Powołanie Ezechiela dokonuje się podczas tajemniczej wizji. Widzenie Ezechiela dotyczy jego zadania. Ezechiel miał spożyć zwój zapisany skargami i lamentacjami. Prorok ma głosić słowo w imieniu Boga, by widzieli, że prorok jest wśród nich (są bezczelni, zatwardziali, zob. 2, 4-5). Jest to znak, że Bóg nie opuścił swego ludu. Pomimo, że słuchacze, odbiorcy byli mu przeciwni, Bóg obdarzył go niespożytą siłą charakteru, odwagą, bezkompromisową postawą. Obecność Boga to nie bezkarność, choć jeszcze świątynia jest, bliska kara. Niespodziewana śmierć żony ma stanowić zapowiedź klęski Jerozolimy i zburzenie Świątyni. Wygnańcy pierwszej deportacji do końca łudzili się, że Miasto Boga - Jerozolima, zwycięży najazd.

Bóg posyła jednak proroka z orędziem bezlitosnej kary. Zdrada przymierza, dosadnie wyrażona w obrazie perwersyjnego nierządu ma uderzyć sumienia nieczułych Izraelitów. Klęska, wygnanie to konsekwencje ich odstępstwa.

Działalność Ezechiela można podzielić na 3 okresy:

593 - 586 - od momentu powołania do upadku Jerozolimy (Ez 1-24)

586 - 585 - od zburzenia Świątyni do osiedlenia się ludności z drugiej deportacji (Ez 25- 32)

585 - 571 - do końca działalności Proroka. Są to rozdziały zapowiadające przywrócenie Królestwa Izraela (Ez 33-48)

Czyli znów dominują 2 nurty proroctwa:

• Zniszczenia= dlaczego są na wygnaniu

• Odrodzenia= po zburzeniu Jerozolimy, nadzieja, że Bóg ich uratuje.

(Przemieszanie elementów= redakcja.)

2. Kompozycja Księgi

Księga Ezechiela odznacza się wśród pism Starego Testamentu wyjątkowo logicznym układem treści. W związku z tym przez wieki sądzono, że wyszła ona w całości spod pióra proroka, w takim stanie, w jakim znajduje się obecnie. W wyniku rozwiniętych badań krytycznych uważa się za prawdopodobne, że zanim księga powstała istniały już poszczególne jej fragmenty, bardzo bliskie wypowiedziom proroka, jako spuścizna żywego, głoszonego słowa. To dziedzictwo przejęli uczniowie Ezechiela, którzy te teksty uporządkowali i zaktualizowali. Powstała struktura Księgi wykazuje podobieństwa do układu Ksiąg Izajasza i Jeremiasza, co daje pewne podstawy poznania zasad tworzenia literatury w tamtych czasach.

Podobnie jak w Księgach Izajasza i Jeremiasza można w niej wyróżnić podstawowy trójczłonowy podział. Po rozdziałach wprowadzających (1 - 3) następują:

1. wyrocznie przeciw Judzie (Jerozolimie) i Izraelowi (4 - 24);

2. wyrocznie przeciw obcym narodom (25 - 32);

3. wyrocznie i wizje pocieszenia dla Izraela (33 - 48).

Interpretacja żydowska wyszczególnia dwie zasadnicze części księgi, opierając się na świadectwie Józefa Flawiusza. A zatem zapowiedź kary (pars destruens) stanowią rozdziały 1- 24, a zapowiedź odnowy (pars construens) następuje w rozdziałach 25- 48. Interesujący jest fakt, że dla Izraelitów zapowiedź klęski obcych narodów oznaczała zapowiedź pomyślności i odnowy dla nich samych.

Bardzo znaczący podział Księgi proponuje G. Savoca, rozróżniając wymiar przeszłości i teraźniejszości (rozdziały 1- 39) i przyszłości (rozdziały 40- 48). Prorockie spojrzenie na dzieje Izraela pozwala dokonać rozrachunku z przeszłością, odnaleźć powody obecnych porażek, ale również odkryć pełne nadziei zapowiedzi pomyślności i odnowy.

3. Autorstwo Księgi

Powstały różne teorie na ten temat:

• 90% materiału pochodzi od Ez, reszta uczniowie+ redakcja;

• Ezechielowy tylko materiał poetycki i wizje, reszta pochodzi od jego uczniów, którzy nieco złagodzili dosadne wypowiedzi proroka;

Wiadomo, że Księga posiadała 3 etapy powstania:

1. Kompozycja przepowiedni i opowiadań pochodzących od proroka;

2. Różne luźne fragmenty, pochodzące od proroka;

3. Ostateczna redakcja, posiadająca dodatki i glosy w celu lepszego zaktualizowania myśli Ezechiela.

Prorok działał około 20 lat, księga powstała szybko, stąd wierność orędziu głoszonemu, trudno odróżnić warstwy proroka i uczniów (mocna osobowość, grono uczniów). Około 550 B.C. Ez została spisana i zredagowana. O śmierci proroka nic nie wiemy.

4. Teologia Ezechiela

XIX w. krytyka Ez przez psychologów i psychoanalityków( wariat), wnętrze bardzo złożone. Ważny jest wpływ kontekstu na treść: wygnanie, pamięć świątyni (kapłan), w 5 roku po uprowadzeniu powołanie, dylemat - jaki jest sens życia w diasporze, kto jest prawdziwym Izraelem??? Jak ocenić sytuację wygnania, czy jest czymś normalnym, przejściowym, czy trzeba ją zakończyć??

Jak wytłumaczyć zagładę Jerozolimy, czy klęska oznacz koniec wybrania, czy jest początkiem czegoś nowego? O ile Jr zapowiadał karę, o tyle Ez dokonał interpretacji klęski jako kary. Bóg obecny w dziejach Izraela przez ukaranie. Po 587 Ez prorokiem nadziei, zapowiada odbudowę (zob. 40-48).

• Napięcie między kultem a moralnością( por. Amos), przestrzega przed łatwą religijnością. Wzywa do religijności pogłębionej i odpowiedzialnej: 8 i 11. Krytykując kult daje nacisk na konieczność świątyni i odnowionego kultu.

• Surowa synteza dziejów Biblijnego Izraela:( charakter symboliczny 16; 20;23;).Ez podjął symbolikę Oz i Jr i doprowadził ją do ostatecznych możliwości, dosadność, wartość pedagogiczna= wstrząsnąć sumieniami. Aczkolwiek naród podzielony( Izrael nie istnieje), obie części traktowane jako naród= istnienie diaspory asyryjskiej.

• Nacisk na odpowiedzialność osobistą( zob. 14 i 18). Pomimo, że zagłada wskazuje na odpowiedzialność zbiorową, to każdy odpowiada za swe czyny, indywidualizacja problemu.

• Wizje: absolutnie umykają racjonalizacji, ambiwalentne:

*Rydwan Pański (Ez 1 i 10),= Merqawa (od rakaw= biec, ciągnąc, jechać). Sens: Bóg opuszcza świątynię zanim nastąpiła zagłada - to przestała być świątynia. Bóg jest obecny tam, gdzie Jego wyznawcy (11,16), religia Izraela przestaje być religią miejsca, lecz czasu= SZABAT= uświęcony fragment czasu, który można obchodzić wszędzie. ** Wskrzeszenie wyschniętych kości (Ez 37)= starotestamentalny bunt przeciwko śmierci, intuicja zmartwychwstania, nadzieja na przezwyciężenie śmierci, nie jest ona końcem.

*** Woda wypływająca ze świątyni (Ez 47)= zapowiedź wskrzeszenia kultu świątyni. Woda - znak życia, że katastrofa z 587 roku nie jest ostatnim słowem Boga. Wizje wprowadzają w klasyczne proroctwo elementy APOKALIPTYKI.

Doniosłość Ezechiela

• Postawić go obok Jeremiasza= obaj dokonali prorockiej oceny religii przedwygnaniowego Izraela, stworzyli podstawy pomagające przeżyć wygnanie( zamienić je na diasporę), oraz podwaliny pod nową formę biblijnego Izraela = JUDAIZM

WPROWADZENIE DO KSIĘGI DEUTEROIZAJASZA

1. Kontekst Historyczny

W konfrontacji z Babilonią na obczyźnie znalazło się około 4 - 20 tys. osób. W tradycyjnym spojrzeniu ich los był określany mianem niewoli (pryzmat Ps 137). Jednak realna sytuacja bliższa była sytuacji wygnania a nawet diaspory - ponieważ mieszkańcy Państwa Południowego trafili do swoich rodaków z Państwa Północnego, uprowadzonych przez Asyryjczyków. Rejony zamieszkania Judejczyków pokrywały się z rejonami zamieszkiwania przez Izraelitów i deportowani przez Babilończyków weszli w istniejące już struktury. Ich sytuacja była zróżnicowana, na początku bardzo ciężka. Buntownicy zmuszani byli do robót publicznych, niektórzy stali się niewolnikami. Ale inni powoli zakorzeniali się w nowe środowisko, stawali się dzierżawcami ziemi, budowali domy i bogacili się również drogą handlu, dochodząc również do wysokich stanowisk (dokumenty i pieczęcie z tego okresu wskazują na wiele imion hebrajskich). Pobyt na obczyźnie posiadał również swoje inne pozytywne strony - tam nastąpiło opracowanie na piśmie Świętej Tradycji (Pięcioksiąg - DTR). Jednak pojawiły się też poważne braki. Brakowało przede wszystkim Świątyni, ustała monarchia (choć żył na wygnaniu król Jojakin). Stawiano sobie pytanie o centrum życia politycznego i duchowego Izraelitów. Wiara zaczęła wyrażać się w kategoriach czasu (szabat) oraz refleksją nad Świętym Tekstem (początki synagog). Oczywiście nie bez znaczenia były wpływy kultury babilońskiej.

Należy zadać też pytanie, co pozostało w Judzie? Pomimo zburzenia Świątyni pozostały jej fundamenty, przeżyli kapłani i jest pewne, że kult ofiarniczy w pewnym stopniu trwał nadal. Samo miasto było zniszczone, ale przetrwało. Nastąpiło zubożenie, pauperyzacja ludności, do której zaczęto się odnosić określeniem AM- HAAREC - lud ziemi. Jednak Babilończycy nie doprowadzili do ostatecznego wyniszczenia kraju i ludności tam zamieszkującej.

1. Schyłek potęgi Babilonii

Po upadku Asyrii jej ziemie zostały podzielone pomiędzy dwa mocarstwa: Na wschód i północ od rzeki Tygrys znajdowało się mocarstwo Medii, którego lennicy rozciągali się aż po wschodnie tereny Zatoki Perskiej, i Kapadocję. Tereny na Południu i zachodzie Mezopotamii należały do Babilonii. Pomiędzy obu mocarstwami nie było początkowo żadnych konfliktów, a Egipt był tak osłabiony, że nie stanowił poważniejszego zagrożenia. Babilonia przeżywała swój rozkwit za czasów Nabuchodonozora. Jednak Po jego śmierci (562), gdy na tron wstąpił Ewil-Merodach osłabił on kult Marduka, popadł w konflikt z kapłanami i ludem. Osłabienie potęgi z przyczyn wewnętrznych przyczyniło się do poprawy losu wygnańców (uwolnienie Jojakina). Ta sytuacja oznaczała również większą swobodę w Judzie.

2. Czasy Perskie

Przez całą pierwszą połowę pierwszego tysiąclecia B.C. w rejonie Starożytnego Bliskiego Wschody dominowały mocarstwa z terenu Mezopotamii. Początki Persji sięgają VIII w. B. C., kiedy to ze stepów Centralnej Azji przybyli na tereny dzisiejszego Iranu Ariowie. Jedno z plemion aryjskich - Achemenidzi, osiedliło się na zachód od starożytnego Elamu, u wybrzeży Zatoki Perskiej. Za założyciela pierwszej perskiej dynastii Achemenidów uważa się Achemenesa, od którego pochodzi jej nazwa - Achemenidzi, nie wiadomo jednak dokładnie, kiedy Achemenes panował. Pierwszy ich podbój związany był z upadkiem Elamu w wyniku asyryjskiego najazdu w 646 B. C. Korzystając z sytuacji, Achemenidzi zajęli wschodnie tereny zniszczonego państwa tworząc królestwo Anszanu. W 612 B. C., wraz z Medami i Babilończykami, Achemenidzi zdobyli Niniwę, przyczyniając się do upadku Asyrii. Mimo to ich państwo było wciąż mało znaczące i często popadało w zależność od żyjących na północy Medów, którzy wówczas stali się jedną z największych potęg starożytnego świata.

Sytuacja ta zmieniła się, gdy władcą Anszanu został Cyrus Wielki, który około 558 B.C. po Achemenidzie Kambizesie wstąpił na tron. Początkowo jest nazywany królem Anszanu, ale od 546 B.C. określa się go mianem króla Persji. Około 551 B. C. stanął on na czele perskiego powstania przeciwko królowi Medów Astyagesowi (ponoć byli spokrewnieni! - por. Cyropedia Ksenofonta). Król Medów najechał Persję, ale poniósł całkowitą klęskę, gdyż jego wojska i dworzanie przeszli na stronę Cyrusa (Medowie i Persowie byli blisko spokrewnieni), a Astyages stał się jeńcem perskiego władcy. Cyrus zajął następnie stolicę Medów Ekbatanę (549), a następnie całe imperium Medów, rozciągające się wówczas od Anatolii aż po Wyżynę Irańską.

Król Babiloński Nabonid (panujący po zamordowanym Ewil Merodachu i krótko panujących Neri-Gillissarze i jego synu Labaśi-Marduku) początkowo nie sprzeciwiał się tej sytuacji, a nawet wykorzystał ją, aby zająć Harran, co było przyczyną jego wcześniejszego konfliktu z Astyagesem. Szybko jednak zorientował się, że przedsiębiorczy król Persji nie poprzestanie na tym co zdobył. Zawiązała się więc koalicja przeciw Cyrusowi, w skład której weszli: Babilończycy, Królestwo Lidii, Egipt i Sparta. W 546 B.C. doszło do konfrontacji między Cyrusem z królem Lidii Krezusem, zakończonej zwycięstwem Cyrusa (kroniki babilońskie Nabonida podają, że Krezus został zabity przez Cyrusa, źródła greckie, natomiast, że Cyrus go oszczędził). Po upadku Lidii państwo Cyrusa sięgało po Morze Egejskie. Wiele miast jońskich i król Cylicji poddali się mu dobrowolnie, inne, z wyjątkiem Miletu, zostały zmuszone do uległości i w ten sposób cała Azja Mniejsza dostała się pod panowanie Persów. Następnie Cyrus zabezpieczył granice z ludami mieszkającymi po wschodniej stronie swego królestwa (na wschód od dzisiejszego Iranu). Gdy zabezpieczył swe państwo na wschodzie aż po Indie, a na zachodzie po Morze Śródziemne, Cyrus przystąpił do konfrontacji z Babilonią. Następcą Nabuchodonozora i Ewila Merodacha został Nabonid, który pochodził z rodziny o korzeniach asyryjskich. Co ciekawe, zwoził do Babilonu posągi różnych bóstw z terytorium Imperium, co wzmagało niezadowolenie zarówno pokrzywdzonej tym ludności, jak i kapłanów i wyznawców Marduka. Dodatkowo przez 10 lat swoich rządów przebywał poza Babilonem w oazie Tema na Półwyspie Arabskim, w celu opanowania nowych szlaków handlowych (choć nie powody nie są do końca wyjaśnione). Rządy jako Regent sprawował wtedy Baltazar, jego syn. Okoliczności sprzyjały Cyrusowi, a dodatkowo około 545 B.C. sprzyjający Persji wielkorządcy elamiccy sprawowali rządy na południu Chaldei, a również na północy namiestnik Gobriasz był gotowy na każde skinięcie Cyrusa. W 540 B.C. Cyrus podjął więc kolejną wyprawę i bardzo szybko i bez trudu zdobył w 539 B. C. Babilon. Tutaj również nie napotkał poważniejszego oporu, a mieszkańcy przyjęli go z radością, co zawdzięczał swojej sławie łagodnego i tolerancyjnego władcy. Jego panowanie zakończyło się w 529 B. C. śmiercią w bitwie z Śakami - koczownikami z Azji Centralnej. W ciągu kilkunastu lat Cyrus stworzył największe imperium, jakie dotychczas istniało. Jego panowanie wyróżniało się umiarkowaniem (m.in. w wysokości nakładanych danin) oraz poszanowaniem zwyczajów, praw i kultury podbitych ludów. Postępował odwrotnie niż Nabojnic, który chciał skupić całe życie Imperium w Babilonie. Cyrus, przeciwnie - uznawał wolność sumienia i wyznania dla swoich poddanych, a nawet przyswoił sobie znajomość różnych religii, co posiadało efekt psychologiczny- każdy obywatel Imperium mógł przez to znaleźć we władcy współwyznawcę swej religii. Stąd też w Ezd 1,2 można przeczytać o otwartości Cyrusa na wolę Boga Jahwe wobec wygnańców z Judy. Nadszedł czas powrotu z wygnania.

2. Kim był DeteroIzajasz?

Działalność tajemniczego, anonimowego proroka, któremu przypisuje się autorstwo Iz 40-55 umiejscawia się w czasie wygnania, pomiędzy 586 a 539 B. C. Są teorie, że działał on w Mezopotamii (P. Volz, J. Begrich, M. Noth), Palestynie (S. Mowinckel i B. Duhm), a nawet w Egipcie (G. Hölscher, O. Eisfeldt). Niektórzy uważają natomiast, że rozdziały 40-48 posiadają pochodzenie Babilońskie, a 49 - 55 - Jerozolimskie. Przyjmuje się jednak, że prorok działał pod koniec wygnania, kiedy zauważało się zmiany w układzie sił (ok. 550 B.C. - połowa VI w. B.C.). W Księdze nie ma jednak żadnych informacji na temat proroka (choć niektórzy wskazują takowe w Iz 40,1-11 oraz w Pieśniach Sługi Pańskiego). Orędzie proroka odnosi się wyłącznie do wygnańców i zapowiada koniec wygnania. Jest to zasadniczo orędzie pocieszenia. Jednak niektórzy uczeni uważają, że swoim stylem odbiega on od swoich poprzedników, ale jawi się jako pisarz lub uczony w Piśmie.

Jak była o tym mowa już wcześniej, słownictwo, styl i tematyka Iz 40-55 zdecydowanie odbiega od wcześniejszych rozdziałów Księgi Izajasza (brak uwypuklania dynastii Dawida, gróźb prorockich przeciw postawom politycznym i społecznym, tematyki asyryjskiej). To co natomiast łączy drugą część Izajasza z pierwszą jest niewątpliwie silny nacisk na doktrynę monoteistyczną.

3. Kompozycja i treść Iz 40 - 55

Uczeni w badaniach nad Księgo Deutero Izajasza dzielą się zasadniczo na dwie grupy. Jest to około 50 poematów, które dla jednych stanowią zbiór przypadkowych, dłuższych lub krótszych utworów poetyckich. Inni widzą w niej swoiste uporządkowanie pod względem formy (utwory kerygmatyczne na konkretną sytuację, bądź nauczanie w ramach nabożeństw lub skarg ludu w niewoli). Oprócz tego istnieje wiele różnych teorii, które starają się usystematyzować formę orędzia, podkreślając różnorodność użytych przez autora gatunków.

W ogólnej analizie materiału literackiego zauważa się następujący układ (każda z 4 części kończy się hymnem):

• 40 - 44 - Uporządkowane jednostki - w tym 40,1-11 - Prolog (wyrocznia zbawcza; wyrocznia głoszenia i mowy; dysputy sądowe)

• 45 - 48 - Odniesienie do osoby Cyrusa;

• 49 - 53 - Fragmenty o bardziej dowolnym układzie (oprócz podkreślenia roli Syjonu);

• 54 - 55 - Nacisk na stan i czas zbawienia (brak odniesienia do wydarzeń); Epilog 55,6-13;

Są też sugestie, że część materiału DIz została opracowana przez jego ucznia TIz.

Inny podział opiera się na tematyce Zbawienia, które objawia się w 5 momentach:

Wstęp (40,1-11)

• Fundament zbawienia - powołanie Cyrusa (40,12 - 42,12)

• Zbawienie jako wykup (42,13 - 44,23)

• Pełnia zbawienia (44,24 - 49,13)

• Zbawienie jako odrodzenie się nadziei w odnowionych sercach (49,14 - 52,12)

• Zbawienie jako oblubieńcze przymierze pokoju (54,1 - 55,6)

Zakończenie (55,7-13)

DIz dzieli się zasadniczo na dwie większe części:

I. 40 - 48 (Tzw. Mowy do Jakuba; Uwolnienie z niewoli Babilońskiej obrazem nowego i uroczystego wyjścia z niewoli)

40,1-11 - Seria wypowiedzi zapowiadających nowe wyjście, wyzwolenie z ucisku. Zachęta do powrotu. Powrót na kształt procesji liturgicznej( Babilonia-Jerozolima).Analogia z wyjściem z Egiptu.

40,12-31 - Wielkość i wszechmoc Boga, tylko On mógł zrealizować to nowe wyjście, dlatego jest przedstawiany jako Pan natury, stworzenia. To odróżnia Go od bożków. On Jest!( bożki w głowach wyznawców). Bóg obdarza mocą wszystkich, którzy Mu ufają.

41,1-16 - Bóg Panem dziejów, historii, czyli Odkupicielem. Od Niego zależą losy pogan( 1-5), losy Izraela(6-16). Trudne położenie Izraela nie jest znakiem, że Bóg słaby, ale że z narodów pogańskich wybiera sobie narzędzia kary i wybawienia (Cyrus).

41,17-21 - Cuda nowego wyjścia (por. pierwsze wyjście). Symbol, ale Izraelici wzięli dosłownie.

41,21-24 - Wyznanie wiary w Jednego Boga, który ma moc kształtować przyszłość.

41,25-29 - Cyrus król perski narzędziem realizacji planów Boga.

42,10-17 - Hymn - Pieśń Nowa, która nawiązuje do Ps 96 i 98, antropomorficzne wyobrażenie Boga (wojownik i rodząca kobieta), mity demitologizują, autor odwołuje się do tych obrazów (paradoksy), aby wyrazić, że Boga nie da się opisać. Polemika z mitami pogańskimi.

42,18-25 - ślepota Izraela, oraz myśl, że klęska Izraela była spowodowana ich grzechami.

43,1-7 -„ ale teraz....., nie lękaj się”= odwrócenie losów Izraela, Bóg jego Odkupicielem i zgromadzi ich z krańców ziemi.

43,8-13 - wyznanie wiary w jedyność Boga, a Izraelici mają być tego świadkami, mają świadczyć o Bogu Jedynym.

43,14-21 - aluzja do klęski Egipcjan nad Morzem Czerwonym (Wj14), cuda nowego wyjścia będą większe niż pierwszego (znak, że niechętnie szli).

43,22-28 - nawiązanie do nadużyć kultowych i religijnych przed wygnaniem, podjęte w formie sporu (byr), por. Mi. Izraelici nie mogą narzekać, że spotkała ich taka kara, jest to zasłużone.

44,1-8 - obraz rozlanych wód, jako symbol i znak obfitości, błogosławieństwa i pomyślności, zapowiedź wejścia prozelitów do Domu Izraela. Jest to wyznaniem Monoteizmu

44,9-20 - satyra na wyrabianie idoli, bożków (kpina, ironia), przeciwwaga dla wcześniejszego wyznania Monoteizmu.

44,21-28 - pieśni radości związane z misją Cyrusa, cel: odbudowa świątyni i Jerozolimy. Personifikacja Jerozolimy.

45,1-8 - Cyrus jako jedyny obcokrajowiec jest nazwany x;yvim;, pomazaniec, namaszczony. Stanie się on nieświadomie narzędziem Boga.

45,9-13 - Izraelici gorszą się wyborem Cyrusa, Bóg jest Bogiem wszystkich ludzi. Podstawą zbawienia jest stworzenie, wszyscy są dziećmi Bożymi, też Cyrus.

46,1-13 - Motyw upadku bóstw babilońskich (Bel i Nebo, ojciec i syn). Ich niemoc w kontraście do wszechmocy Boga. Znów wątek monoteizmu (najistotniejszy u DIz, pogańskie środowisko).

47,1-15 - pieśń żałoby o zagładzie Babilonu (symbol zła), wróżbiarstwo, czary, magia. Upadek zła staje się zwycięstwem dobra.

48,1-22 - Bóg Panem przyszłości, której składnikiem jest NOWE WYJŚCIE, drugi istotny motyw DIz.

II. 49 - 55 (Odbudowa Syjonu i nowej Jerozolimy).

Mowy do Syjonu, kontynuacja, ale podkreślenie motywu odnowienia Jerozolimy.

PIEŚNI SŁUGI JAHWE: Kluczowa postać (EVED ADONAI) hwhy db,[,,

Zaufany sługa sprawujący pieczę nad mieniem Pana, z dziedziny społecznej na religijną( słudzy Boga Ps. 136,22), odnoszono do Patriarchów= Abraham Mojżesz, Hiob, Królowie= Dawid, Ezechiasz, Prorocy. W tych tekstach Sługa Pański postacią przyszłości, ukierunkowanie prorockie. 4 Pieśni odnoszą się do tej samej postaci.

42, 1-9

Wątek powszechnego posłannictwa Sługi, Jego misja pochodzi od Boga. Obowiązek= troska o słabych i biednych, cel= powszechne wybawienie (nie tylko w kategoriach społecznych, lecz sięgające wnętrza). Podmiotem pieśni Bóg, przedmiotem zapowiedź tajemniczej Postaci, która ma urzeczywistnić powszechny, Boży plan wyzwolenia.

49, 1-6

Druga Pieśń. Podmiotem Sługa, który przedstawia Boski wybór i trudności w spełnieniu powierzonego zadania. Mimo sprzeciwu ze strony Izraela Sługa dopełni swojej misji wobec innych ludzi, misja wykracza poza Naród Wybrany.

50, 4-9

Trzecia Pieśń. Losem Sługi staną się cierpienia i prześladowania, w których dozna On wsparcia ze strony Boga. Cierpienie było tam pojmowane jako znak kary Bożej, w przypadku Sługi jest znakiem Bożej Obecności. Pomimo prześladowań nie zaprzestanie On Swej działalności, posłannictwa.

52, 13-53, 12

Czwarta Pieśń. Inna struktura niż pozostałe. Rozpoczyna się i kończy Słowem Boga (52,13-15 i 53, 11-12). W środku podmiotem jest „My”( Izraelici? Poganie? Razem?)

* 52, 13-15 - Bóg przemówił na zasadzie paradoksu, kontrastu: wywyższenie przez cierpienie. Przyjęcie cierpienia przez Sługę z godnością, odbiega od normalnego porządku rzeczy.

** 53, 1-10 - Obraz Sługi w oczach tych, którzy na Niego patrzą. Myśli dotyczące sensu Jego cierpienia. Ma ono wartość ZADOŚĆUCZYNIENIA za winy, grzechy wszystkich. Opis cierpień w kategoriach obrazu Baranka. Cierpienia kończą się śmiercią, ale przeznaczeniem Sługi jest Nowe Życie.

*** 53, 11-12 - Interwencja Boża na rzecz Sługi. Misja okaże się skuteczna, bo dokona przebłagania za grzechy wielu (= wszystkich).

Podsumowanie: Sługa Pański łączy w sobie cechy proroka i prawodawcy (Pieśń I), proroka i nauczyciela mądrości (Pieśń II), Cierpiącego (Pieśń III) oraz pośrednika i kapłana (Pieśń IV). Tajemniczość postaci rodzi napięcie, o którym wiemy, że spełni się w przyszłości. Istota Misji: cierpienie drogą zadośćuczynienia za zło. Żadna z osób ST. Nie spełnia tych nadziei. Z perspektywy NT. pieśni te ukierunkowują na Osobę Jezusa Chrystusa.

4. Przesłanie Teologiczne Księgi

MONOTEIZM

Ta charakterystyczna również dla Iz 1-39 tematyka intensywnie rozwija się w również w DIz. Wykazuje on nieustannie swoim słuchaczom, że Jahwe jest Bogiem Jedynym (środowisko Babilońskie). Orędzie to stanowi niejako polemikę z tym, co otaczało zarówno proroka jak i wygnańców. Główne elementy Monoteizmu:

1. Jahwe Wybawiciel Izraela jest jednocześnie Stwórcą Nieba i Ziemi (czyli wszystkiego), a wszelka działalność człowieka bierze początek z Jego stwórczej mocy (45,9nn; 45,18nn;)

2. Jako Stwórca, Bóg jest również Panem całego stworzenia i Panem dziejów świata, historii, Jest ŚWIĘTYM IZRAELA (43,15-15;)

3. Bóg jak Pan dziejów sam dokonuje w świecie wielkich dzieł i przemian

4. Bóg jest wybawcą Izraela (Odkupiciel) z niewoli babilońskiej i do tego posłużył się pogańskim królem Cyrusem, zbawienie jest nowym stworzeniem (41,15; 44,6nn;)

5. Jahwe jest Bogiem Jedynym - inni są nicością (45,20nn)

Niezwykłość orędzia DIz polega na tym, że głosi tak radykalne prawdy wiary Izraela podczas gdy jego byt jest całkowicie zniszczony (było to w gruncie rzeczy skutkiem odstępstwa od monoteizmu). Upadły w nicość zewnętrzne przejawy życia religijnego (Świątynia, kult ofiarniczy) i społeczno-politycznego (monarchia, własna ziemia). Prorok w takiej sytuacjo objawia jednak heroiczną wiarę, że Bóg Jedyny, Pan Izraela wyzwoli swój Lud, który zamieszka znów na Syjonie.

NOWE WYJŚCIE

• Temat nowego wyjścia,

• Wyjście dowodem obecności i przychylności Bożej,

• Wyjście to będzie wspanialsze,

• Ma być dowodem ufnej odpowiedzi ze strony Izraelitów.

Wyjście z Babilonii ma zawierać podobnie jak to z Egiptu etap wyjścia, przejścia przez pustynię i wejścia do Jerozolimy. Pustynia ma niespodziewanie rozkwitnąć, co będzie zapowiedzią przyszłego dobrobytu. Wyjście będzie więc opromienione szczególną Bożą łaską, ale stanie się faktem, jeśli Lud Boży będzie słuchał Bożego wezwania. Lud Boga ma się więc skoncentrować na przyszłych dziełach, które Bóg dla niego uczyni (wymiar profetyczny wyjścia). Drugie wyjście natomiast stanowi również wezwanie do trzeciego - wyjścia duchowego.

Radosna nadzieja wybawienia z niewoli

Iz 40, 1-8

Prolog Księgi DeuteroIzajasza zawiera w sobie zapowiedź tematu Księgi oraz zarys jej głównych idei. Fragment można podzielić na mniejsze fragmenty, które podkreślają konkretne elementy przesłania:

Przebaczenie i odmiana losu (1-2)

¹«Pocieszcie, pocieszcie mój lud!» - mówi wasz Bóg.

² «Przemawiajcie do serca Jeruzalem i wołajcie do niego, że czas jego służby się skończył, że nieprawość jego odpokutowana, bo odebrało z ręki Pana karę w dwójnasób za wszystkie swe grzechy»,

Pierwsze słowa wskazują na bardzo ważne przesłanie księgi. Lud Boga ma zostać pocieszony, otrzymuje bowiem przebaczenie od Boga, jego niedola się kończy. Wyraża to dwukrotne stwierdzenie: „pocieszcie”. Można uznać w tym wzmocnienie, a może jest to również odniesienie do dwóch podzielonych królestw. Bóg jednak widzi swój lud jako całość: „mój lud”. Wcześniejsze proroctwa niosły przestrogi i groźby: prorocy wzywali do nawrócenia. Jednak oporny lud swoim zachowaniem doprowadził do katastrofy. Było to dla Izraela bardzo ciężką karą. Nadszedł jednak czas miłosierdzia, gdy Izraelici zrozumieli swój błąd. Wołanie nadziei kieruje się również do Jerozolimy, która nie tylko oznacza miasto, ale symbolizuje oblubieńczą więź całego ludu z Bogiem (serce). Co się jednak stało? Prorok zapowiada koniec kary, ale czy jest to tak naprawdę zasługa Izraela? Otóż lud Boga otrzymuje od Niego obfitość (dwójnasób), ale nie ma tu mowy o karze. Biorąc pod uwagę styl i zabarwienie Księgi, raczej chodzi o to, że Bóg sam dokonuje podwójnego wykupu, co oznacza nadmiar łaski!

Nowe wyjście (3-5)

³ Głos się rozlega: «Drogę dla Pana przygotujcie na pustyni, wyrównajcie na pustkowiu gościniec naszemu Bogu!

⁴ Niech się podniosą wszystkie doliny, a wszystkie góry i wzgórza obniżą; równiną niechaj się staną urwiska, a strome zbocza niziną gładką.

⁵ Wtedy się chwała Pańska objawi, razem ją wszelkie ciało zobaczy, bo usta Pańskie to powiedziały».

Pojawia się kolejny obraz. Tajemniczy wołający wzywa do przygotowania drogi dla Boga. W Babilonii znana była procesja, którą w dzień nowego roku urządzano dla boga Marduka, aby ogłosić jego moc i panowanie. Podobnie przygotowywano drogi dla zwycięskich królów. Teraz wysłannik dworu Jahwe ma przygotować dla Niego drogę, kiedy będzie powracał w swej chwale do Jerozolimskiej Świątyni. Droga ma prowadzić przez pustynię, co odnosi nas do pierwszego wyjścia. Jest to droga, która oczyszcza lud Boży, a jednocześnie objawia szereg znaków Bożej mocy i chwały. Chodzi tu o przygotowanie drogi (=gościniec), aby chwała Boża, która wg Ezechiela opuściła Świątynię, mogła do niej wrócić, prowadząc jednocześnie swój lud do ich ziemi. Aby tak się stało to, co wysokie musi się obniżyć, to znaczy trzeba usunąć wszelkie inne „panowania” oprócz Jahwe. Choć nie ma tu konkretnego odniesienia, to jednak przychodzi na myśl „dzień Pański”, który zniweczy zło, a nawet wszelkie bożki. Interwencja Boga wiąże się tu z wykluczeniem obcego panowania. Widzialnym znakiem chwały Bożej będzie więc powrót Izraela do jego ziemi.

Bóg i Jego zbawienie (6-8)

⁶ Głos się odzywa: «Wołaj!» - I rzekłem: Co mam wołać? - «Wszelkie ciało to jakby trawa, a cały wdzięk jego jest niby kwiat polny.

⁷ Trawa usycha, więdnie kwiat, gdy na nie wiatr Pana powieje. Prawdziwie, trawą jest naród. ⁸ Trawa usycha, więdnie kwiat, lecz słowo Boga naszego trwa na wieki».

W. 6 może stanowić element powołania proroka. Pojawia się wezwanie do „wołania”, czyli do głoszenia orędzia (może to oznaczać też rozkaz, powołanie czy wezwanie sądowe). Następuje dialog, w którym prorok pyta o treść przesłania (być może wyjaśnia to dopiero „sługa Pański”). Bóg objawia prorokowi przemijalność, ulotność tego, co stworzone. Ale zauważa się tu również, że wszystko, co istnieje staje wobec Bożego sądu. Człowiek powinien więc nauczyć się właściwego wartościowania. Wobec przemijalnej rzeczywistości objawia się jako wieczne SŁOWO BOGA NASZEGO. Co oznacza to wyrażenie? Według DeuteroIzajasza oznacza stwórcze i zbawcze działanie Boga, stwarzanie nowego życia, co przynależy jedynie Bogu! Wypowiedziane Słowo Jahwe jest równoznaczne z powołaniem głosiciela tego Słowa i zapewnia jego skuteczność. Prorok ma głosić orędzie, które ma stać się moralnym obudzeniem dla wygnańców i przygotować ich do podjęcia decyzji o powrocie. Słowo Boga niebawem zostanie zamienione w czyn.

KIM JEST NASZ BÓG?

Iz 46, 1-4

¹ Ugiął się Bel, Nebo runął! Posągi ich włożono na zwierzęta juczne i pociągowe; ciężary ich załadowane - to brzemię dla zmęczonego zwierzęcia.

² Runęły bożki, ugięły się wszystkie, nie mogły ocalić niosącego. One same poszły również w niewolę.

³ «Posłuchajcie Mnie, domie Jakuba, i wszyscy pozostali z domu Izraela! Nosiłem was od urodzenia, piastowałem od przyjścia na świat.

⁴ Aż do waszej starości Ja będę ten sam i aż do siwizny Ja was podtrzymam. Ja tak czyniłem i Ja nadal noszę, Ja też podtrzymam was i ocalę».

Następuje tu kolejne orędzie zwycięstwa, w którym uczestniczą pogańskie bożki. Klęska narodu była wówczas rozumiana jako jednoczesna klęska opiekującego się nimi boga. Bel - był babilońskim bogiem powietrza, a Nebo to jeden z głównych bogów babilońsko-asyryjskich, syn Marduka lub Bela (?), wynalazca pisma i tabliczki glinianej, patron pisarzy, goniec bogów. Zapisywał tablice przeznaczenia (losu) świata i ludzi ustalone przez ojca. Małżonek Taszmetum (rozum), był uważany także za bóstwo mądrości. Pierwotnie prawdopodobnie Nebo było to bóstwo zachodniosemickie, którego kult w Babilonii rozwinął się w I tysiącleciu B.C. Prorok przedstawia tu sytuację pośpiesznego wywożenia posągów podczas oblężenia Babilonu. W tej sytuacji bożki ukazały się zupełną ułudą - ani nie ochroniły siebie, ani miasta i swoich czcicieli. Wobec tego bożki te ostatecznie stracą swoich czcicieli.

W w. 3 odzywa się Bóg Izraela. Zwraca się do swego ludu, do 12 pokoleń Jakuba, które teraz funkcjonują jako „reszta wygnańców”. Bóg objawia siebie i swój stosunek do Izraela. Bożki babilońskie wymagały, aby ludzie nosili je na ramionach, aby je ratowali podczas oblężenia. Bóg Jahwe przeciwnie, On jest tym, który nosi swój lud! Jest to obraz matki, piastunki, która z czułością troszczy się o dziecko (por. Oz!). Przez ten obraz Bóg objawia swoją nieustanną troskę o swoich wybranych.

WPROWADZENIE DO TRITOIZAJASZA (56 - 66)

1. Kontekst historyczny i czas kompozycji

Cyrus Wielki, który około 558 B.C. po Achemenidzie Kambizesie wstąpił na tron, około 551 B. C. stanął na czele perskiego powstania przeciwko królowi Medów Astyagesowi (ponoć byli spokrewnieni! - por. Cyropedia Ksenofonta). Król Medów najechał Persję, ale poniósł całkowitą klęskę, gdyż jego wojska i dworzanie przeszli na stronę Cyrusa (Medowie i Persowie byli blisko spokrewnieni), a Astyages stał się jeńcem perskiego władcy. Cyrus zajął następnie stolicę Medów Ekbatanę (549), a następnie całe imperium Medów, rozciągające się wówczas od Anatolii aż po Wyżynę Irańską.

Król Babiloński Nabonid (panujący po zamordowanym Ewil Merodachu i krótko panujących Neri-Gillissarze i jego synu Labaśi-Marduku) początkowo nie sprzeciwiał się tej sytuacji, a nawet wykorzystał ją, aby zająć Harran, co było przyczyną jego wcześniejszego konfliktu z Astyagesem. Szybko jednak zorientował się, że przedsiębiorczy król Persji nie poprzestanie na tym co zdobył. Zawiązała się więc koalicja przeciw Cyrusowi, w skład której weszli: Babilończycy, Królestwo Lidii, Egipt i Sparta. W 546 B.C. doszło do konfrontacji między Cyrusem z królem Lidii Krezusem, zakończonej zwycięstwem Cyrusa (kroniki babilońskie Nabonida podają, że Krezus został zabity przez Cyrusa, źródła greckie, natomiast, że Cyrus go oszczędził). Po upadku Lidii państwo Cyrusa sięgało po Morze Egejskie. Wiele miast jońskich i król Cylicji poddali się mu dobrowolnie, inne, z wyjątkiem Miletu, zostały zmuszone do uległości i w ten sposób cała Azja Mniejsza dostała się pod panowanie Persów. Następnie Cyrus zabezpieczył granice z ludami mieszkającymi po wschodniej stronie swego królestwa (na wschód od dzisiejszego Iranu). Gdy zabezpieczył swe państwo na wschodzie aż po Indie, a na zachodzie po Morze Śródziemne, Cyrus przystąpił do konfrontacji z Babilonią. Następcą Nabuchodonozora i Ewila Merodacha został Nabonid, który pochodził z rodziny o korzeniach asyryjskich. Co ciekawe, zwoził do Babilonu posągi różnych bóstw z terytorium Imperium, co wzmagało niezadowolenie zarówno pokrzywdzonej tym ludności, jak i kapłanów i wyznawców Marduka. Dodatkowo przez 10 lat swoich rządów przebywał poza Babilonem w oazie Tema na Półwyspie Arabskim, w celu opanowania nowych szlaków handlowych (choć nie powody nie są do końca wyjaśnione). Rządy jako Regent sprawował wtedy Baltazar, jego syn. Okoliczności sprzyjały Cyrusowi, a dodatkowo około 545 B.C. sprzyjający Persji wielkorządcy elamiccy sprawowali rządy na południu Chaldei, a również na północy namiestnik Gobriasz był gotowy na każde skinięcie Cyrusa. W 540 B.C. Cyrus podjął więc kolejną wyprawę i bardzo szybko i bez trudu zdobył w 539 B. C. Babilon. Tutaj również nie napotkał poważniejszego oporu, a mieszkańcy przyjęli go z radością, co zawdzięczał swojej sławie łagodnego i tolerancyjnego władcy. Jego panowanie zakończyło się w 529 B. C. śmiercią w bitwie z Śakami - koczownikami z Azji Centralnej. W ciągu kilkunastu lat Cyrus stworzył największe imperium, jakie dotychczas istniało. Jego panowanie wyróżniało się umiarkowaniem (m.in. w wysokości nakładanych danin) oraz poszanowaniem zwyczajów, praw i kultury podbitych ludów. Postępował odwrotnie niż Nabojnic, który chciał skupić całe życie Imperium w Babilonie. Cyrus, przeciwnie - uznawał wolność sumienia i wyznania dla swoich poddanych, a nawet przyswoił sobie znajomość różnych religii, co posiadało efekt psychologiczny- każdy obywatel Imperium mógł przez to znaleźć we władcy współwyznawcę swej religii. Stąd też w Ezd 1,2 można przeczytać o otwartości Cyrusa na wolę Boga Jahwe wobec wygnańców z Judy. Nadszedł czas powrotu z wygnania.

Otwarty na inne kultury i wyznania Cyrus wydał w 538 B.C. edykt zezwalający powrót ludom przesiedlonym w skutek polityki Babilonii. Mogły one otrzymać zagarnięte posągi bóstw, sprzęty liturgiczne. Ściągnięte przez Nabonida posągi wracały do swych lokalnych sanktuariów. Dla mieszkających w Babilonii Izraelitów Cyrus stał się narzędziem Boga, który obalił pychę Babilonii. A nawet więcej - będąc wyznawcą niewidzialnego boga Ahura-Mazdah udzielił Judejczykom szczególnego poparcia. Zapis woli Cyrusa, który czytamy w Ezd 1,2-4. Nieco inna wersja tego dokumentu została odnaleziona w archiwach w Ekbatanie za czasów Dariusza I.

Powrót do ojczyzny nie nastąpił jednak od razu. Powodowało to zarówno rozproszenie deportowanych, jak i ich prywatne interesy. Poza tym musiano dokonać spisu tych, którzy chcieli powrócić. Nie wszyscy chcieli to uczynić, ale tych, którzy to uczynili było około 42 tys. (Ezd; Ne; 3 Ezd; Flawiusz) w 537 B.C. (wg. 3 Ezd). Według spisu Judejczyków miało być około 30 tys. Kim byli ci pozostali? Tylko niektórzy, zamożniejsi zabrali swe żony i rodziny. Można więc sądzić, że z Judejczykami powracali również wcześniej przebywający na wygnaniu Izraelici, deportowani przez Asyryjczyków. Na czele karawany stanęło 12 starszych (Ne 7,7), reprezentującym wszystkie pokolenia. Jako pierwsi zostali wymienieni Zorobabel i Jozue (Ezd 2,2). Jozue pochodził z rodu kapłańskiego. Pewną trudność przedstawia postać Zorobabela. W różnych tekstach pojawiają się dwie postaci Zorobabel i Szeszbassar. Obaj pochodzą z pokolenia Judy, zajmują stanowisko kierownicze wśród repatriantów, podejmują odbudowę Świątyni. Szeszbassar otrzymuje od Cyrusa tytuł Pechah (gubernator, namiestnik- Ezd 5,14), a Zorobabel tak samo od Dariusza I (Agg 1,1). Jedni uczeni twierdzą, że Zorobabel miałby być następcą Szeszbassara, inni sądzą, że chodzi o jedną i tę samą osobę.

Pierwszą trudnością z jaką zetknęli się powracający wygnańcy był podział terytorium. Miejsca wyznaczali kierownicy karawany na podstawie spisów przeprowadzonych w Babilonii (Ezd 2; Ne 7). Mogło jednak zdarzyć się, że posiadłości były zajęte albo przez pozostałych ubogich Judejczyków, albo nawet przez przybyłych tam cudzoziemców. Rozmieszczanie ludności zajęło więc około rok czasu.

Następnie został odbudowany ołtarz w Jerozolimie, aby składać przynajmniej niektóre ofiary (Ezd 3,1-6). Niektórzy sądzą nawet, że ołtarz odbudowali przez Judejczyków pozostałych w ojczyźnie. Choć nie jest to pewne, jednak taki ołtarz mógł wzbudzać pewne obawy (por. Agg 2,14). Następnie przygotowywano się do odbudowy Świątyni, gromadzono materiał (drewno cedrowe), zamawiano rzemieślników. W drugim roku od powrotu Zorobabel i Jozue założyli fundamenty od budowlę, co stało się powodem do wielkiego świętowania. Jednak radość trwała krótko. Szybko bowiem okazało się, że istnieje wiele przeszkód wobec tego przedsięwzięcia. Zasoby okazały się niewystarczające, a i ludność szybko okazała zniechęcenie i zobojętnienie wobec konieczności zadbania o własne sprawy. Dodatkowo pogarszały się stosunki z bliższymi i dalszymi sąsiadami. Odrzucono pomoc Samarytan (Ezd 4,3) w obawie przed kolejnym synkretyzmem religijnym. Obróciło się to na niekorzyść Judejczyków - Samarytanie (a wraz z nimi „Lud Ziemi”, zaczęli okazywać otwartą wrogość i bojkotować ich zamiary. Dlaczego przerwano odbudowę, do końca nie wiadomo. Uważa się, że być może za pomocą intryg lub przekupstwa skłoniono władze perskie do nieprzychylności budowniczym. Budowa została wstrzymana na około 15 lat! Czy było to możliwe?

Po śmierci Cyrusa na tron wstąpił Kambyzes (529-522), który po bitwie pod Peluzjum (525) zajął Egipt (według dokumentów, pomimo pogardy do religii Egipcjan uszanował świątynię żydowską na Elefantynie). Tej przychylności nie wykorzystali mieszkańcy Jerozolimy. A Kambyzes panował krótko, zmarł prawdopodobnie na skutek uknutego przeciw niemu spisku. Śmierć władcy tak ogromnego Imperium spowodowała wielki wstrząs: nasiliły się rozruchy i bunty. Pojawiali się liczni samozwańczy, lokalni uzurpatorzy. Jednak mocarstwo nie rozpadło się. Tron objął jeden z dowódców, z bocznej linii Achemenidów Dariusz I (521 - 485). Aż siedem lat Dariusz musiał starać się przywracać spoistość monarchii, a nawet próbował rozszerzać ją w kierunku Indii.

Teorie na temat czasu i kompozycji ostatniej części Księgo Izajasza są nieco zróżnicowane. Najbardziej rozpowszechnione są opinie, że jest to zbiór tekstów pochodzących z różnych okresów: z czasu DIz lub wcześniej ( 57,1-13; 63,7-64,11); z pierwszych lat po wygnaniu (60-62); reszta z V w. B.C., a 65 i 66,5-24 miałyby być datowane na IV w. B.C. Dlatego Iz 56-66 odczytuje się w łączności z Agg, Za oraz Ezd i Ne. Po powrocie klaruje się długotrwała refleksja nad losami Ludu Boga, co znajduje swój wyraz w swoistej liturgii pokutnej (63,7-64,11), kiedy Jerozolima i Świątynia są jeszcze w ruinie (Iz 64,9-10: Twoje święte miasta są opustoszałe, Syjon jest pustkowiem, Jerozolima - odludziem. Świątynia nasza, święta i wspaniała, w której Cię chwalili nasi przodkowie, stała się pastwą pożaru, i wszystko, cośmy kochali, zmieniło się w zgliszcza.), a jednocześnie zauważa się głosy kontestujące odbudowę (Iz 66,1: Tak mówi Pan: „Niebiosa są moim tronem, a ziemia podnóżkiem nóg moich. Jakiż to dom możecie Mi wystawić i jakież miejsce dać Mi na mieszkanie?”). Inne teksty, które sławią piękno i chwałę Nowej Jerozolimy wydają się być jeszcze marzeniem przyszłości. Jednak zwrócenie uwagi na zachowanie szabatu, post, ofiary, zachowania przywódców przywodzi na myśl reformę przeprowadzoną przez Ezdrasza i Nehemiasza.

2. Osoba Proroka

Podobnie jak w przypadku DIz niewiele wiadomo o osobie Proroka. Najwyraźniej nawiązuje do niego 61,1nn:

¹ Duch Pana Boga nade mną, bo Pan mnie namaścił. Posłał mnie, by głosić dobrą nowinę ubogim, by opatrywać rany serc złamanych, by zapowiadać wyzwolenie jeńcom i więźniom swobodę; ² aby obwieszczać rok łaski Pańskiej, i dzień pomsty naszego Boga; aby pocieszać wszystkich zasmuconych, ³ by rozweselić płaczących na Syjonie, aby im wieniec dać zamiast popiołu, olejek radości zamiast szaty smutku, pieśń chwały zamiast zgnębienia na duchu. Nazwą ich terebintami sprawiedliwości, szczepieniem Pana dla Jego rozsławienia.

Oczywiście jest tutaj mowa raczej o posłannictwie niż o osobie. Stylem nawiązuje się do Pieśni Sługi Pańskiego z DIz. Podkreślanie szczególnego namaszczenia, odnowy, wyzwolenia - roku łaski (jubileusz) odzwierciedla sposób myślenia bliski kręgom kapłańskim i idei mesjańskiej. Prorok ogłasza nadejście ery mesjańskiej, co będzie zrealizowane za pomocą widzialnych elementów odnowy, odbudowy, ale będzie to wynikało ze szczególnej Bożej interwencji (por. Łk 4,18-19).

3. Struktura i treść zbioru

Pomimo zróżnicowania fragmentów, można usystematyzować je w następujący sposób:

1. Przynależność cudzoziemców do wspólnoty Izraela (56,1-8)

2. Bezczynność przywódców i bałwochwalstwo (56,9-57,13)

• Oskarżenie przeciw korupcji rządzących

• Lamentacja o śmierci pobożnych

• Rozprawa sądowa przeciwko obcym kultom

3. Pojednanie i prawdziwa pobożność (57,14-58,14)

4. Grzechy Izraela opóźniają zbawienie (59,1-21)

5. Chwała nowej Jerozolimy (60-62)

6. Poemat o pomście Bożej (63,1-6)

7. Psalm pokutny (63,7-64,11)

• Zbawcze interwencje Boga w przeszłości

• Prośba o pomoc YHWH

• Wyznanie grzechów

• Wyznanie ufności i modlitwa o odbudowę Świątyni

Klęska i eschatologiczne zbawienie (65,1-66,24)

4. Przesłanie Izajasza 56-66

1. Rozczarowanie i nadzieja

Wielkie nadzieje, które roztoczyło orędzie DIz napotkało w realiach życia na wiele trudności. Wygnańcy po powrocie borykali się z nową stabilizacją, problemami politycznymi, religijnymi, społecznymi i ekonomicznymi. Jednak zewnętrzne wysiłki nie przynosiły natychmiastowych rezultatów (Iz 58,3 "Czemu pościliśmy, a Ty nie wejrzałeś? Umartwialiśmy siebie, a Tyś tego nie uznał?"). Wskazuje to na fakt, że potrzeba długo czasu, aby przemienić skostniałe wnętrze. Dlatego prorok wzywa do podjęcia wysiłku wewnętrznego nawrócenia, które jest o wiele trudniejsze niż odbudowa zewnętrznej rzeczywistości.

2. Potrzeba prawdziwego nawrócenia

Opóźnianie się Bożych obietnic wynika z zatwardziałości w grzechu, co charakteryzowało Izraela. Nie chodzi o brak zewnętrznej gorliwości (co widać w orędziu Agg), ale o wymiar społeczny, relacje międzyludzkie (58,3b-12; 59,3-15) i postawy religijne, post, szabat, ofiary, (58,13-14; 57,3-13; 65,2-7; 66,3-4). Pomimo tego, Bóg pozostaje zawsze miłosierny i skłonny do przebaczenia, potrzeba jednak szczerej skruchy i przyznania się do przewinień.

3. Zbawienie obiecane ubogim

Prorok charakteryzuje swe orędzie jako dobrą nowinę dla ubogich (66,1). Po wygnaniu ubodzy, to nie tylko potrzebujący ekonomicznego wsparcia, ale anavim to grupa ludzi pokornych, szczególnie otwartych na Bożą łaskę i dar zbawienia. Są ubodzy i dlatego pokładają w Bogu nadzieję i wszystkiego spodziewają się i zależą od Niego. Bóg jest dla nich Ojcem, który troszczy się o nich i przyjdzie im z pomocą.

4. Bóg zbawia również cudzoziemców

Po powrocie z wygnania zmienia się struktura wspólnoty Izraela. Pojawiają się cudzoziemcy, którzy pragną żyć wiarą w Boga Jedynego. Zadziwiająco, następuje poszerzenie wspólnoty, pomimo ostrych zakazów obecnych np. w Pwt 23,2-5. Wskazuje to na swoisty uniwersalizm w łonie wspólnoty żydowskiej. Nie wiadomo jednak, czy chodzi tu o Żydów przybywających z daleka, czy o samych cudzoziemców. Chodzi o to, aby ci nowi wyznawcy oprócz wewnętrznych przekonań dostosowali się do niektórych przepisów (obrzezanie, szabat, ofiary). Wyczuwa się jednak, pomimo znacznej otwartości, postrzeganie cudzoziemców jako grupę służebną wobec Izraela (Iz 61,5-6 Staną obcokrajowcy, by paść waszą trzodę, cudzoziemcy będą u was orać i uprawiać winnice. Wy zaś będziecie nazywani kapłanami Pana, mienić was będą sługami Boga naszego. Zużyjecie bogactwo narodów, dobrobyt ich sobie przywłaszczycie.).

WPROWADZENIE DO KSIĘGI AGGEUSZA

1. Kontekst historyczny Księgi Agg

Pierwszą trudnością z jaką zetknęli się powracający wygnańcy był podział terytorium. Miejsca wyznaczali kierownicy karawany na podstawie spisów przeprowadzonych w Babilonii (Ezd 2; Ne 7). Mogło jednak zdarzyć się, że posiadłości były zajęte albo przez pozostałych ubogich Judejczyków, albo nawet przez przybyłych tam cudzoziemców. Rozmieszczanie ludności zajęło więc około rok czasu.

Następnie został odbudowany ołtarz w Jerozolimie, aby składać przynajmniej niektóre ofiary:

Gdy nadszedł siódmy miesiąc - a Izraelici mieszkali już w miastach swoich- wtedy zgromadził się cały lud, jak jeden mąż, w Jerozolimie. A Jozue, syn Josadaka, i bracia jego kapłani oraz Zorobabel, syn Szealtiela, i bracia jego przystąpili do zbudowania ołtarza Boga izraelskiego, aby na nim złożyć całopalenia, jak przepisano w Prawie Mojżesza, męża Bożego. I na dawnym fundamencie wznieśli ołtarz, podczas gdy niebezpieczeństwo groziło im ze strony narodów pogranicznych, i złożyli na nim całopalenia dla Pana, całopalenia poranne i wieczorne. Potem obchodzili Święto Namiotów według przepisu i złożyli ofiary codzienne w liczbie wyznaczonej, zgodnie z wymaganą należnością codzienną. Następnie - oprócz całopalenia nieustającego - składali ofiary w szabaty, w dni nowiu i we wszystkie święte uroczystości Pańskie oraz zawsze, gdy ktoś dał dobrowolną ofiarę dla Pana. Od pierwszego dnia miesiąca siódmego zaczęli składać całopalenia Panu - ale fundamenty świątyni Pańskiej nie były jeszcze założone (Ezd 3,1-6).

Niektórzy sądzą nawet, że ołtarz odbudowali przez Judejczyków pozostałych w ojczyźnie. Choć nie jest to pewne, jednak taki ołtarz mógł wzbudzać pewne obawy (por. Agg 2,14). Następnie przygotowywano się do odbudowy Świątyni, gromadzono materiał (drewno cedrowe), zamawiano rzemieślników. W drugim roku od powrotu Zorobabel i Jozue założyli fundamenty od budowlę, co stało się powodem do wielkiego świętowania:

Dali więc pieniędzy kamieniarzom i cieślom oraz żywności, napoju i oliwy Sydończykom i Tyryjczykom, by sprowadzili drzewo cedrowe z Libanu morzem do Jafy na mocy pozwolenia, udzielonego im przez Cyrusa, króla perskiego. A w drugim roku od przybycia ich do domu Bożego w Jerozolimie, w drugim miesiącu: Zorobabel, syna Szealtiela, i Jozue, syn Josadaka, i szereg braci ich: kapłanów i lewitów oraz wszyscy, którzy przyszli z niewoli do Jerozolimy, zabrali się do dzieła i powołali lewitów od dwudziestego roku życia wzwyż do pilnowania pracy około domu Pańskiego. I przystąpił Jozue, synowie i bracia jego: Kadmiel, Binnuj i Hodawiasz wspólnie do kierowania lewitami wykonującymi pracę około domu Bożego: synami Chenadada, ich synami i braćmi. A gdy budowniczowie założyli fundamenty świątyni Pańskiej, wtedy wystąpili kapłani w szatach uroczystych, z trąbami, i lewici, synowie Asafa, z cymbałami, by według zarządzenia Dawida, króla izraelskiego, chwalić Pana; i zaśpiewali, chwaląc Pana i dziękując Mu: Dobry On; na wieki trwa Jego łaskawość dla Izraela. A cały lud podniósł na chwałę Pana krzyk głośny, z powodu założenia fundamentów domu Pańskiego. A wielu starców spośród kapłanów, lewitów i naczelników rodów, którzy dawniej widzieli dom pierwszy, przy zakładaniu fundamentów tego domu na ich oczach płakało głośno; wielu natomiast z radości wybuchało głośnym krzykiem. I nie można było odróżnić głośnego krzyku radości od głośnego płaczu ludu, albowiem lud ten podniósł wrzawę tak wielką, że głos ten było słychać z daleka (Ezd 3,7-13).

Jednak radość trwała krótko. Szybko bowiem okazało się, że istnieje wiele przeszkód wobec tego przedsięwzięcia. Zasoby okazały się niewystarczające, a i ludność szybko okazała zniechęcenie i zobojętnienie wobec konieczności zadbania o własne sprawy. Dodatkowo pogarszały się stosunki z bliższymi i dalszymi sąsiadami. Odrzucono pomoc Samarytan (Ezd 4,3) w obawie przed kolejnym synkretyzmem religijnym. Obróciło się to na niekorzyść Judejczyków - Samarytanie (a wraz z nimi „Lud Ziemi”, zaczęli okazywać otwartą wrogość i bojkotować ich zamiary:

Gdy wrogowie Judy i Beniamina usłyszeli, że wygnańcy budują świątynię dla Pana, Boga izraelskiego, przystąpili do Zorobabela, do Jozuego oraz przedstawicieli rodów i rzekli do nich: «Chcemy budować z wami, albowiem czcimy Boga waszego jak wy i Jemu składamy ofiary od czasów Asarhaddona, króla asyryjskiego, który nas tu sprowadził». Lecz Zorobabel, Jozue i pozostali naczelnicy rodów izraelskich im odpowiedzieli: «Nie wolno wam razem z nami budować domu dla Boga naszego, ale my sami budować będziemy dla Pana, Boga izraelskiego, jak nam rozkazał Cyrus, król perski». I oto ludność miejscowa tłumiła zapał Judejczyków i odstraszała ich od budowy, i by zamiar ich udaremnić, przekupywano przeciwko nim radców przez cały czas panowania Cyrusa, króla perskiego, aż do panowania Dariusza, króla perskiego (Ezd 4,1-5).

Dlaczego przerwano odbudowę, do końca nie wiadomo. Uważa się, że być może za pomocą intryg lub przekupstwa skłoniono władze perskie do nieprzychylności budowniczym. Budowa została wstrzymana na około 15 lat! Czy było to możliwe? Dlaczego? Czy tylko z powodu wrogości Samarytan?

Po śmierci Cyrusa na tron wstąpił Kambyzes (529-522), który po bitwie pod Peluzjum (525) zajął Egipt (według dokumentów, pomimo pogardy do religii Egipcjan uszanował świątynię żydowską na Elefantynie). Tej przychylności nie wykorzystali mieszkańcy Jerozolimy. A Kambyzes panował krótko, zmarł prawdopodobnie na skutek uknutego przeciw niemu spisku. Śmierć władcy tak ogromnego Imperium spowodowała wielki wstrząs: nasiliły się rozruchy i bunty. Pojawiali się liczni samozwańczy, lokalni uzurpatorzy (np. mag imieniem Gaumata). Jednak mocarstwo nie rozpadło się. Tron objął jeden z dowódców, z bocznej linii Achemenidów Dariusz I (521 - 485). Aż siedem lat Dariusz musiał starać się przywracać spoistość monarchii, (inskrypcja w Behistan o jego zwycięstwie nad Gaumatą), a nawet próbował rozszerzać ją w kierunku Indii. Podczas tych zamieszek Judejczycy zadawiali sobie pytanie, czy nie jest to czas odzyskania pełnej wolności i nadejścia czasów mesjańskich... Może dlatego porzucono odbudowę ? Dlatego w drugim roku panowania Dariusza (520) mają 4 miejsce wystąpienia proroka Aggeusza (od sierpnia do grudnia).

2. Osoba Proroka

Agg 1,1: W drugim roku rządów króla Dariusza, w pierwszym dniu szóstego miesiąca Pan skierował te słowa przez proroka Aggeusza do Zorobabela, syna Szealtiela, namiestnika Judy, i do arcykapłana Jozuego, syna Josadaka...

Imię proroka HAGGAI (yG:åx;) oznacza: „świąteczny”. Niewiele o nim wiadomo. Jednak uważa się, że pamiętał Świątynię przed wygnaniem, dlatego w czasie wystąpień mógł mieć ponad 70 lat. Prawdopodobnie nie dożył dnia poświęcenia Świątyni około 516 B.C. Jego osobę i wystąpienie wspomina Ezd 5,1:

Wtedy Aggeusz i Zachariasz, syn Iddo, prorocy, ogłosili Żydom w Judzie i w Jerozolimie proroctwo w imieniu Boga izraelskiego, który nad nimi czuwał.

Oraz w Ezd 6,14-15:

A starszyzna żydowska budowała z powodzeniem dzięki proroctwu Aggeusza proroka i Zachariasza, syna Iddo, i doprowadzili budowę do skutku, zgodnie z rozkazem Boga izraelskiego i z rozporządzeniem Cyrusa i Dariusza - oraz Artakserksesa, króla perskiego. I dom ten był gotowy na dwudziesty trzeci dzień miesiąca Adar - był to rok szósty panowania króla Dariusza.

Aggeusz stanął więc wobec rodaków z silnym wołaniem o odbudowę Świątyni, która po prawie 20 latach od dekretu Cyrusa nie była odbudowana.

3. Księga i jej treść

Księga jest bardzo krótka, liczy zaledwie 2 krótkie rozdziały (15+23= 38 wersetów). Osią Księgi są kolejne wystąpienia proroka:

1. Wstęp (1,1)

2. Pierwsze wystąpienie - prorok gani opieszałość i lenistwo Judejczyków (1,2- 11)

3. Krótka relacja co do podjętych prac (1,12-14)

4. Drugie wystąpienie- prorok uspokaja zmartwienie budowniczych skromnością Świątyni (1,15b- 2,9)

5. Trzecie wystąpienie - prorok wyrzuca kapłanom stan nieczystości rytualnej (2,10-19)

6. Czwarte wystąpienie - prorok składa obietnice Zorobabelowi (2,20-23)

Niektórzy zauważają w kompozycji pewną dysharmonię: 1,15a właściwie jest pozbawione kontynuacji, gdyż w 15b i 2,1 następuje doniesienie do nowej daty. Niektórzy łączą więc notę chronologiczną 1,15a z wyrocznią 2,15-19, otrzymując piątą wyrocznię.

4. Przesłanie teologiczne

• Troska o ducha narodu

Aggeusz jawi się jako strażnik, który troszczy się o ducha narodu. Reszta, która powróciła po wszystkich udrękach agresji Babilońskiej ma być podstawą odnowy całego Izraela. A prorok ma to nieustannie przypominać. Wygnańcy są prawdziwym Izraelem, do którego przynależą przymierze i obietnica. Dlatego też wyrzuca im małoduszność i opieszałość w trosce o Dom Boży, przy ciągłych zabiegach o własne sprawy. Obecność proroka wyraża troskę samego Boga.

• Wezwanie do czystości kultu

Świątynia ma być miejscem uwielbienia Boga i oddania Mu czci (1,7-8). Dokonuje się to między innymi poprzez kult. W orędziu Agg możemy zauważyć wielką pieczołowitość i wierność przepisom Tory kultowej. Rozstrzyga kwestie czystości i nieczystości rytualne (2,10-14). Niektórzy uważają, że to obostrzenie dotyczy chęci wykluczenia Samarytan, jako nieczystych, z odbudowy Świątyni. Z drugiej strony Agg nie pochwala również Judejczyków, którzy też są skalani, a Chwała Boża nie może jeszcze powrócić do Świątyni, znaku wierności i gorliwości religijnej.

• Świątynia jako znak ery mesjańskiej

Nowa sytuacja Judejczyków sprawia, że Aggeusz zaczyna w niej odkrywać realizację wcześniejszych zapowiedzi (por. So; Jr; Ez; DIz). I tu również Świątynia jawi się jako centralny znak nowej sytuacji, przez nią Bóg ma zrealizować swe obietnice zbawienia. Druga mowa proroka wypada w bardzo ważnym momencie, podczas Święta Namiotów, od czasów Salomona obchodzono wówczas Święto poświęcenia Świątyni, tzw. Zamieszkanie JHWH na Syjonie. Oczywiście, Judejczyków zniechęcało ubóstwo nowej Świątyni, ale to nie bogactwo, ale łaska Boża i Boże zbawienie miały być ozdobą i najważniejszym jej elementem. Kolejnym punktem odniesienia jest to postać Zorobabela, w którym widziano osobę wybraną przez Boga, choć Agg nie nazywa go wprost mesjaszem, lecz „ jak sygnet, pieczęć” (~t'_AxK;(). Chce przez to przypomnieć o obietnicach Bożych pozostawionych domowi Dawida.

WPROWADZENIE DO KSIĘGI ZACHARIASZA

1. Złożony charakter Księgi Zachariasza oraz Kontekst historyczny Księgi Zachariasza 1-8

Księga Zachariasza składa się z dwóch części. W układzie zbioru 12 Proroków Za następuje po Księdze Agg. Jednak już pierwsza lektura Księgi pozwala zauważyć jej zróżnicowanie i złożoność. Za 1- 8 stanowią odrębną jednostkę od Za 9-14 (Deutero Zachariasz), która to część jest późniejsza, pochodzi z czasów greckich i przynależy do literatury apokaliptycznej. Za 1-8, tak zwany ProtoZachariasz pochodzi z czasów współczesnych Aggeuszowi, o czym świadczy przytaczany wcześniej Ezd 5,1 i 6,14.

2. Osoba Proroka

Za 1,1: Ósmego miesiąca, w drugim roku panowania Dariusza, Pan skierował to słowo do proroka Zachariasza, syna Berekiasza, syna Iddo.

Wstęp Księgi wskazuje ten sam rok wystąpienia Zachariasza, co proroka Aggeusza (2 rok panowania Dariusza - 520 B.C.). Słowo Boga zostaje skierowane do Zachariasza. Zachariasz (hy"r>k;z>) oznacza „Bóg pamięta, pamiętał, oby pamiętał”. Zachariasz jest potomkiem Berekiasza i Iddo. Ne 12,16 wspomina Zachariasza, który jest głową rodu kapłańskiego Iddo. Sama Księga wskazuje, że przynależał on do personelu kultycznego, kiedy z Betel przybywa poselstwo prosząc o rozstrzygnięcie kwestii postu (Za 7,1-6).

3. Kompozycja i treść

Księga Za 1-8 składa się z wizji i wyroczni, i według tego można wyróżnić następujący układ:

1. 1,1-6 - wyrocznie z VIII (październik/listopad) miesiąca drugiego roku Dariusza;

2. 1,7-6,15 - wizje (8) i wyrocznia z XI (styczeń/luty) miesiąca drugiego roku Dariusza:

- w pierwszej wizji (1,7-17) prorok widzi „jeźdźców niebiańskich”, którzy na koniach różnego koloru obiegli ziemię i przynieśli mu wiadomość, że wszędzie panuje pokój. Od anioła-tłumacza Zachariasz dowiaduje się, że JHWH, nadal zagniewany na narody pogańskie, obciążone winami względem Izraela, wymierzy im kary, podczas gdy Syjon, darzony przez Niego wielką miłością, wkrótce dozna pocieszenia. Jest to odpowiedź dla tych, którzy niepokoili się, że Bóg nie ulitował się jeszcze nad Jerozolimą, mimo, że minęło już siedemdziesiąt lat przepowiedzianych przez Jeremiasza (25,11; 29,10) jako czas trwania niewoli.

- druga wizja (2,1-4) przedstawiła Zachariaszowi „cztery żelazne rogi i czterech rze­mieślników”, którzy mieli je zniszczyć. Anioł wyjaśnił mu, że rogi symbolizują ciemięzców narodu, a ich zniszczenie zapowiada kary na narody pogańskie. Chodzi tu o Egipt, Asyrię, Babilonię i Persję.

- w trzeciej wizji (2,5-9) prorok zobaczył „młodzieńca ze sznurem mierniczym w ręku”, przygotowującego się do mierzenia przyszłej Jerozolimy. Od anioła dowiedział się, że w przyszłości Jerozolima będzie miastem otwartym, w którym znajdzie pomieszczenie niezmierzona liczba ludzi, i które nie będzie potrzebować murów obronnych, bo jego obrońcą będzie sam JHWH. W wyroczniach następujących po opisie tej wizji prorok wzywa wygnańców judzkich, by porzucili Babilon i wrócili na Syjon, gdzie JHWH będzie mieszkał pośród swego ludu (2,10-17).

- czwarta wizja (3,1-10) ukazała prorokowi „kapłana Jozuego”, który w brudnych szatach, symbolizujących jego grzechy i grzechy narodu, stał przed trybunałem niebiańskim i był oskarżany przez szatana. Anioł-komentator przerwał mowę szatana, oświadczając, że Bóg juz ulitował się nad narodem. Następnie zdjął on z Jozuego brudne szaty i przyodział go w czyste na znak otrzymanego od Boga przebaczenia. W wyroczni zaś zapowiedział przyjście Zorobabela, sługi JHWH, określając go mesjańskim tytułem „Pęd” (3,8-10; por. 6,12; Jr 23,5).

- piąta wizja (4,1-14) przedstawiająca „świecznik z siedmioma lampami”, stojący mię­dzy dwoma drzewkami oliwkowymi, miała również zabarwienie mesjańskie. Wyrocznia skierowana podczas niej do Zorobabela (4,6b-10) zapowiadała, że dzieło odbudowy Świątyni zostanie doprowadzone do końca.

- w szóstej wizji (5,1-4) prorok oglądał „zwój”, który zapisany był przekleństwami i unosił się nad ziemią, symbolizując kary, jakie JHWH miał zesłać na złodziei i krzywoprzysięzców judzkich.

- w siódmej wizji (5,5-11) prorok widzi „kobietę zamkniętą w efie, czyli pojemniku zdolnym zmieścić ok 40 litrów, który dwie uskrzydlone kobiety przeniosły potem do Babilonii. Symbolizowała ona grzechy narodu, a jej przeniesienie oznaczało ich wykorzenienie w okresie niewoli babilońskiej.

- w ósmej wizji (6,1-8) ukazały się prorokowi „cztery rydwany” zaprzęgnięte w rumaki różnych barw i wysłane na znak mającego wkrótce nastąpić sądu JHWH nad narodami całej ziemi.

+ zapowiedź koronacji arcykapłana

3. 7,1 - 8,23 - wyrocznie i wizje z IX (listopad/grudzień) miesiąca czwartego roku Dariusza : sprawa postu; obrazy czasów mesjańskich

4. Przesłanie

1. Ufność wobec Boga i osób przez Boga wybranych

Kara za grzechy, jako przyjęcie konsekwencji własnego zła już się dopełniła. Judejczycy uznali swoją winę. Teraz Bóg objawia wobec swego ludu pociechę i zmiłowanie. Ma się to wyrazić w budowaniu nowej rzeczywistości wygnańców. Darem Boga są również wybrani przez Niego przewodnicy (2 oliwki): Zorobabel (władza świecka) i Jozue (władza religijna).

2. Bóg panuje nad stworzeniem i historią

Zachariasz podkreśla prymat Boga nad wszystkim, również nad obcymi narodami, nad którymi zaciążył gniew Boga, z powodu ich pychy (1,15). Dlatego Bóg uniży je (2,12-13). Obce narody rozpoznają Boga i przybędą do Jerozolimy, żeby Go adorować (8,20-23).

3. Oczekiwanie na Mesjasza

Podobnie jak Aggeusz, Zachariasz kieruje się w swym przesłaniu ku nadziejom mesjańskim. Nadzieje przedwygnaniowe zwracały się ku domowi Dawida, dynastii, Aggeusz wskazywał na nią również, przez osobę Zorobabela, choć nie nazwał go mesjaszem. Zachariasz idzie w nieco innym kierunku. Wskazuje w swych wizjach 2 oliwki: Zorobabela i Jozuego, ale dalej koronę przyznaje Arcykapłanowi Jozuemu, pomimo, że bezimiennie mówi też o tym, który odbuduje Świątynię (odrośl) (6,9-15).

4. Tajemniczy Świat duchowy

Prorok przekazuje swe orędzie za pośrednictwem wizji, które do końca nie są zrozumiałe. Dlatego są obecni aniołowie, którzy je tłumaczą (np. 1,7nn). Wskazuje to na istnienie tajemniczego świata duchowego, a ziemia miałaby być jego odzwierciedleniem, powtórką tego, co postanawia się w świecie Boga. Zauważa się nawet rodzaj „niebieskiego dworu”, który często pojawia się w kulturze perskiej. Znajduje się tam również figura szatana - oskarżyciela (3,1) i anioła obrońcy (3,2). Objawia to przekonanie, że świat Boga przenika życie ludzkie na różne sposoby. Bóg posługuje się posłańcami, aby okazać swą opiekę nad człowiekiem (por. Tb; Dn).

WPROWADZENIE DO KSIĘGI ABDIASZA

1. Tło topograficzne i historyczne Księgi Abdiasza

Wydarzenia, do których odnosi się Księga Abdaisza są związane z EDOMEM. Edom jest to nazwa ludu sąsiadującego z Izraelem od południowo-wschodniej strony Morza Martwego, którego terytorium leży też na południe od rzeki Zared, która stanowi granicę z Moabem. Z jednej strony nazwa tego miejsca wywodzi się od ciemnoczerwonego koloru piaskowca, który się tam znajduje, z drugiej strony Edomici mieliby stanowić potomków EZAWA, starszego brata Jakuba. Początkowo nomadyczni, Edomici osiedlili się w Kanaanie około XIII w. B. C. Na tych terenach, górzystych i suchych jedyną możliwością poza wydobywaniem miedzi był handel. Dlatego nieustanną ambicją Edomitów było kontrolowanie szlaków handlowych (droga królewska), co było również powodem rozlicznych konfliktów, również z Izraelem. Na wschód od Doliny Araba Edomici założyli miasto Petrę, co w Księdze Abdiasza wyraża tajemnicze słowo „Sela” ( γ w.3), co można oczywiście rozumieć też jako skałę. Izraelici zetknęli się z Edomem podczas drogi do Kanaanu. Nie przepuścili Izraela przez swe terytorium i dlatego musieli szukać okrężnej drogi za Jordanem. W czasie swego panowania, Dawid objął nad nimi kontrolę, jednak po rozpadzie Królestwa w 931 r. uniezależnili się. Po roku 800 przeszli pod wpływy Asyrii, następnie uczestniczyli w koalicji antybabilońskiej, by jednak przejść na stronę babilońskiego najeźdźcy. Prawdopodobnie należeli do babilońskiej armii zajmującej w 586 r. Jerozolimę. Klęska Judy była dla Edomu wielkim sukcesem (por. 2 Krl 24,2; Lm 4,21). Dla Jerozolimy nastał Dzień Pański, kiedy to miasto święte podeptały stopy cudzoziemców. Około 300 r. B.C. Nabatejczycy (plemię arabskie) zepchnęli Edomitów z ich terytorium i zajęli je.

2. Osoba Proroka

Abd 1,1: Widzenie Abdiasza. Tak rzekł Pan Bóg przeciw Edomowi. Wieść usłyszeliśmy od Pana, a posłaniec wysłany został do narodów: «Powstańcie! Podniesiemy się przeciwko niemu. Do boju!»

Abdiasz σγ - oznacza prawdopodobnie “sługa JHWH”, ale jest to dość problematyczne, gdyż zazwyczaj w imionach teoforycznych, imię Boga stanowiło podmiot. Jednak imię „JHWH jest sługą” wydaje się raczej nieprawdopodobne. Nic poza tą wzmianką nie wiadomo, ponieważ nie ma innych odniesień do tego proroka, choć BH wspomina 8 innych osób noszących to imię. Uczeni przypuszczają, że może przesłanie to odniesiono do słynnego Abdiasza z czasów króla Achaba. Człowiek ten był zarządcą pałacu i bronił proroków przed prześladowaniami okrutnej królowej Jezebel:

³ Achab wezwał Obadiasza, zarządcę pałacu. A Obadiasz odznaczał się wielką bojaźnią Pańską, ⁴ bo gdy Izebel tępiła proroków Pańskich, to Obadiasz zaopiekował się stu prorokami, ukrył ich po pięćdziesięciu w grocie i żywił ich chlebem i wodą (1 Krl 18,3-4). Albo w związku z liturgiczną formułą Księgi łączy się proroka z grupą proroków kultycznych, świątynnych.

3. Treść Księgi i jej powstanie

Treść tej króciutkiej Księgi jest prosta. Abdiasz otrzymał od Boga polecenie ogłoszenia walki przeciwko Edomowi (w. 1). Dalej następuje wyrocznia, w której słyszymy, że za wszystko zło, jakie Edom uczynił Izraelowi zostanie zrujnowany (2-14). Wersety 15-21 ukazują szybkie nadejście Dnia Pańskiego, kiedy to Edom zostanie zdradzony przez inne narody i dozna odwetu za uczynione zło. W związku z tym, wraz z ukaraniem najeźdźców Izrael dozna wyzwolenia. Bóg sam dokona sądu nad obcymi narodami, co stanie się darem zbawienia dla Izraela, który znów będzie panował na Syjonie.

Początki tej Księgi można znaleźć w liturgii pokutnej i żałobnej po zburzeniu Świątyni w 586 r. Uważa się, że Księga mogła powstać podczas wygnania, lub zaraz po nim (około 550 r B.C., lub później). Pomimo, że Księga jest bardzo krótka, i tak istnieją wątpliwości co do jej autorstwa w całości. Przypuszcza się, że ww. 1-6 mogą wykazywać zależność od Jr 49,7-16, choć nie jest to pewne:

⁷ O Edomie. To mówi Pan Zastępów: Czy nie ma już mądrości w Temanie? Ustała już rada wśród roztropnych? Mądrość ich zwietrzała? ⁸ Uciekajcie, uchodźcie, ukryjcie się jak najgłębiej, mieszkańcy Dedanu! Sprowadzę bowiem na niego zagładę Ezawa, czas, w którym ich ukarzę. ⁹ Jeżeli dokonujący winobrania przyjdą do ciebie, nie pozostawią żadnej reszty; jeśli złodzieje w nocy - uczynią szkody do woli. ¹⁰ Bo Ja sam ogołocę Ezawa, ujawnię to, co dla niego najskrytsze, tak że nie będzie mógł się ukryć. Zagładzie ulegną jego potomkowie, jego bracia i jego sąsiedzi - i nie będzie już istniał. ¹¹ Zostaw swe sieroty - Ja utrzymam je przy życiu; twoje wdowy niech we Mnie pokładają nadzieję. ¹² To bowiem mówi Pan: Oto ci, co nie powinni pić kielicha, muszą go pić, tobie zaś ma ujść bezkarnie? Nie ujdzie ci bezkarnie: będziesz pił nieodzownie! ¹³ Przysięgam na siebie samego - wyrocznia Pana - że Bosra stanie się postrachem, pośmiewiskiem, pustkowiem i złorzeczeniem; wszystkie jej miasta pozostaną rumowiskiem na wieki. ¹⁴ Usłyszałem wieść od Pana, że zwiastun został wysłany między narody: «Zgromadźcie się i wyruszcie na niego! Szykujcie się do bitwy!» ¹⁵ Oto bowiem uczynię cię małym wśród narodów i wzgardzonym u ludzi. ¹⁶ Groźne twe położenie i hardość twego serca w pychę wbiły ciebie, co mieszkasz w rozpadlinach skalnych i zajmujesz szczyty pagórków. Gdybyś zbudował swe gniazdo wysoko jak orzeł, nawet stamtąd cię zrzucę - wyrocznia Pana.

Hipotetyczne są również ostatnie wersety, 19-21, które umiejscawia się w czasie powygnaniowym.

4. Przesłanie Księgi Abdiasza

1. Prorok wyraża okrzyk bólu i oburzenia wobec zdrady bratniego narodu;

2. JHWH jest sprawiedliwy i panuje nad narodami. Prorok ufa, że ta sprawiedliwość dosięgnie wrogów;

3. Dzień Pański stanie się wybawieniem dla Izraela, który zwycięży i znów osiądzie na Syjonie i tam będzie Królestwo JHWH;

WPROWADZENIE DO KSIĘGI JONASZA

1. Bohater Księgi

W BH i LXX Księga Jonasza znajduje się po Księdze Abdiasza, a przed Micheaszem i Nahumem. Uważa się, że umiejscowioną ją tam dlatego, że pokazuje jeszcze świetność Niniwy, która w kolejnych księgach (Mi i Na) będzie podupadać.

Imię bohatera , które oznacza „gołąb”, znajdujemy w 2 Krl 14,23-25:

²³ W piętnastym roku panowania Amazjasza, syna Joasza, króla judzkiego - Jeroboam, syn Joasza, został królem izraelskim w Samarii - na czterdzieści jeden lat. ²⁴ Czynił on to, co jest złe w oczach Pańskich: nie zerwał z całym grzechem Jeroboama, syna Nebata, do którego ów doprowadził Izraela. ²⁵ To on przywrócił granice Izraela od Wejścia do Chamat aż do morza Araby - zgodnie ze słowem Pana, Boga Izraela, które wypowiedział przez sługę swego Jonasza, syna Amittaja, proroka pochodzącego z Gat-ha-Chefer.

Wydawało by się, że chodzi o bardzo wczesny przekaz okresu asyryjskiego (Jeroboam II rządził w latach 783-743). Jednak fikcyjny, fantazyjny i wręcz mitologizujący charakter księgi wskazuje, że mamy do czynienia z fikcją literacką, która posiada wprawdzie swój cel, ale wymyka się z ram chronologicznych. Swobodny, wręcz humorystyczny obraz Asyrii wskazuje jednak na znaczną odległość czasową od okresu jej hegemonii nad Izraelem. Uważa się nawet, że Księga mogłaby powstać pod koniec epoki perskiej i na początku hellenistycznej (V-III w.), kiedy to wzmagały się pytania, czy Bóg JHWH jest Bogiem Izraela, czy wszystkich narodów:

W owym czasie czytano z Księgi Mojżesza przed ludem i natrafiono w niej na taki przepis: «Ammonita ani Moabita nigdy nie wejdzie do społeczności Bożej, ² albowiem oni nie powitali Izraelitów chlebem i wodą, lecz przekupili przeciw nim Balaama, aby ich przeklął; lecz Bóg nasz zmienił tę klątwę na błogosławieństwo». ³ Gdy usłyszeli to prawo, odłączyli od Izraela wszelką cudzoziemszczyznę (Ne 13,1-3).

Oraz dalej:

²³ W owym czasie widziałem też Żydów, którzy poślubili kobiety aszdodyckie, ammonickie i moabickie. ²⁴ A co do synów ich - to połowa mówiła po aszdodycku czy językiem takiego lub innego narodu, a nie umieli mówić po żydowsku. ²⁵ Wtedy zgromiłem ich i złorzeczyłem im, i niektórych z nich biłem, i targałem ich za włosy, i zaklinałem ich na Boga: «Nie wydawajcie córek swoich za ich synów! Nie bierzcie córek ich dla synów swoich ani dla siebie za żony! ²⁶ Czyż nie przez to zgrzeszył Salomon, król izraelski? A przecież między wielu narodami nie było króla jak on. Był on miły Bogu swemu, i ustanowił go Bóg królem nad całym Izraelem: nawet jego skusiły do grzechu cudzoziemskie kobiety (Ne 13,23-26).

Czy można było by więc rozpoznać Boga Jedynego nie należąc do narodu Żydowskiego? Co chce w związku z tym powiedzieć Księga Jonasza? Przyjrzyjmy się jej treści...

2. Treść i znaczenie Księgi Jonasza

a. Jo 1. Jonasz otrzymuje polecenie Boga, nie słowa lecz czyn: Wstań. Bóg wysyła go do Niniwy, co pokazuje uniwersalność Bożego działania, powołanie względem pogan. Jonasz ucieka na koniec świata: do Tarszisz (prawdopodobnie Gibraltar). TO JEST PRZEWROTNE POSŁUSZEŃSTWO, wykonuje nakaz Boży, lecz inaczej. Racjonalizuje nakaz. Czy jednak można uciec przed Bogiem??? Nie chce wypełnić woli Bożej z zazdrości. Bóg zsyła gwałtowny wicher. Okrętowi grozi rozbicie. POGAŃSCY ŻEGLARZE MODLĄ SIĘ O RATUNEK, A PROROK BOŻY ŚPI... ZACHĘTA DO POBOŻNOŚCI ZE STRONY POGANINA...Losy częste w starożytności. Pytania do Jonasza, nie od razu zemsta. On nie chciał głosić, a tu staje się katechetą: Bóg jest Stwórcą Nieba i ziemi... Przełamanie stereotypu złego poganina - żeglarze są lepsi od Jonasza. Wrzucają Jonasza w morze i zaczynają się modlić - stają się wyznawcami Boga, co pokazuje, że misja proroka przynosi owoce wbrew niemu. Tu księga mogłaby się skończyć...

b. Jo 2. Ale Pan zesłał rybę... Przypowieść, nie zapis historyczny. Bóg ma swój sposób przeprowadzenia planów... Jonasz 3 dni i noce we wnętrzu ryby, modli się: por. Ps. 14, 18, 30. Psalm przedstawia modlitwę ocalonego z wody, ma osłabić pozytywne spojrzenie na Boga. Na rozkaz Boga ryba wypluwa Jonasza na ląd. Czy Jonasz się zmienił?

c. Jo 3. Początek opowiadania. Jonasz idzie do Niniwy, posłusznie, przewrotność nie popłaca. Nauczył się, że przed Bogiem nie można uciec. Niniwa rozległa, jest to element przesady. Chodziło o obraz. Pedagogia nawrócenia - Jonasz straszy. Niniwici uwierzyli, oblekli się w wory (ludzie i zwierzęta). Wszystkie stworzenia mają udział w losie stworzenia. Jak długo człowiek grzeszy, stworzenie cierpi. Pogański król znów gorliwszy niż prorok, który straszył, a król tłumaczy z wyrozumiałością.

d. Jo 4. Prorok gorszy się dobrocią Bożą, dobro staje się przedmiotem nie świętej zazdrości. Bóg za dobry. Jonasz chce umrzeć, ale nie ze słońca, Bóg daje mu krzew. Gdy po uschnięciu krzewu Bóg na oburzenie proroka stawia pytanie, KAŻDY CZYTELNIK MA SOBIE ODPOWIEDZIEĆ... CZY CHCEMY NAWRÓCENIA `ZŁYCH'???

3. Przesłanie i perspektywy aktualizacji

Treść Księgi zdaje się być nieco prowokacyjna. Bóg wybiera proroka, Żyda, aby niósł orędzie i wezwanie do nawrócenia jednemu z najbardziej okrutnych ludów - Asyryjczykom. Prorok jednak zdaje się być bardziej zatwardziały niż wszyscy poganie, począwszy od żeglarzy, skończywszy na mieszkańcach Niniwy. Bóg Izraela jest ukazany jako Bóg miłosierdzia, który chce ocalić i zbawić wszystkich ludzi, również pogan. Dlatego ogromna żarliwość pogańskiego świata (również zwierząt!) może być dla czytelnika nie lada szokiem, ale jest to celowe, aby tym bardziej uwypuklić zamierzone prawdy. Bóg bez trudu nawraca pogan, posługując się zbuntowanym i opieszałym prorokiem, ale czytelnik zauważy łatwo, że Bóg stara się również nawrócić proroka. Czy się to jednak dokona nie jest to wiadome, gdyż Księga kończy się pytaniem, które Bóg stawia zarówno prorokowi jak i czytelnikowi...

Uważa się, że Księga Jonasza charakteryzuje się walorami dydaktycznymi i stanowi próbę humorystycznej odpowiedzi na pytanie o stosunek Żydów do innych narodów. Księga objawia wielką otwartość, która kategorycznie sprzeciwia się jakimkolwiek formom ekskluzywizmu.

Formą księgi jest MIDRASZ - (od hebr. ρσ darasz - badać, interpretować) to rabinacka metoda wyjaśniania Pisma Świętego polegająca na dostosowanym do aktualnych warunków życia komentowaniu poszczególnych ksiąg lub poszczególnych wydarzeń w nich opisanych. Midrasz zakłada, że tekst biblijny zawiera niewyczerpany zasób znaczeń odpowiednich do każdej kwestii i sytuacji.

Historia opisana w Księdze Jonasza była bardzo znana. Wspomina o niej ewangeliczny przekaz, kiedy Jezus na dwa sposoby przywołuje ZNAK JONASZA i odnosi do swojej Osoby:

³⁹ Lecz On im odpowiedział: «Plemię przewrotne i wiarołomne żąda znaku, ale żaden znak nie będzie mu dany, prócz znaku proroka Jonasza. ⁴⁰ Albowiem jak Jonasz był trzy dni i trzy noce we wnętrznościach wielkiej ryby, tak Syn Człowieczy będzie trzy dni i trzy noce w łonie ziemi (Mt 12,39-40).

²⁹ A gdy tłumy się gromadziły, zaczął mówić: «To plemię jest plemieniem przewrotnym. Żąda znaku, ale żaden znak nie będzie mu dany, prócz znaku Jonasza. ³⁰ Jak bowiem Jonasz był znakiem dla mieszkańców Niniwy, tak będzie Syn Człowieczy dla tego plemienia (Łk 11,29-30).

WPROWADZENIE DO KSIĘGI MALACHIASZA

1. Kontekst historyczny Księgi Malachiasza

Prorok Malachiasz jest nam znany jedynie ze swej księgi. Nie wiemy nic o jego rodzinie ani zawodzie. Przy ustalaniu czasu, w którym żył i działał, opieramy się na zaczerpniętej z księgi wiadomości o istnieniu świątyni, w której odbywa się normalny kult ofiarniczy (Ml 1,10.13; Ml 2,11; Ml 3,10), oraz wiadomości o sprawowaniu władzy nie przez króla, lecz namiestnika („pehah” - Ml 1,8). Te dane niedwuznacznie wskazują na okres perski. Chodzi zapewne o pierwszą połowę V w. B.C., gdyż oprócz wykroczeń rytualnych piętnuje Prorok także małżeństwa mieszane i rozwody, którym położyli kres Ezdrasz i Nehemiasz (reforma z lat 458-445). Dlatego według większości uczonych lata 480-460 stanowią najpewniejszy okres działalności naszego Proroka. Pomimo że w trzech rozdziałach dość dużo miejsca poświęca on zewnętrznej poprawności kultu i dziesięcinom, nie jest on formalistą prawno-liturgicznym. Domaga się bowiem także ducha szczerej pobożności, który ma przenikać zewnętrzne działanie (por. Ml 1,6; Ml 2,1-9). W przeciwieństwie do Aggeusza i Zachariasza Malachiasz jest raczej kaznodzieją pokutnym, w czym przypomina Amosa, Micheasza i wielkiego Izajasza.

2. Osoba Proroka

Hebrajskie imię autora, (yki(a'l.m;), jest prawdopodobnie skróconą formą słowa
h'îyki(a'l.m;; (= maleak Jahwe) i etymologicznie oznacza "posłem jest Jahwe" lub "poseł Jahwe", co widać w Ml 1,1:

yki(a'l.m; dy:ßB. lae_r"f.yI-la, hw"ßhy>-rb;d> aF'îm;

LXX nie jest konsekwentna w ujęciu imienia autora, w nagłówku księgi pisze bowiem Malachias, lecz w wierszu Ml 1,1 imię to pojmuje nie jako imię własne, lecz imię pospolite, tłumacząc: "przez rękę jego posła": evn ceiri. avgge,lou auvtou/

To ujęcie LXX wpłynęło na niektórych Ojców Kościoła (Augustyn, Jan Chryzostom, Cyryl Aleksandryjski), a nawet niektórych współczesnych nam komentatorów, uważających księgę za anonimową, a imię autora za ogólne określenie proroka jako posła, wysłannika Bożego. Nie wiemy więc, czy Malachiasz to imię autora księgi czy też tytuł anonimowego autora, ponieważ Malachiasz oznacza „mój posłaniec”. Jeśli prawdziwą jest ta druga możliwość, to Księga Malachiasza jest jedynym anonimowym dziełem pośród proroczych ksiąg Starego Testamentu. Mimo to, nie ma żadnego uzasadnionego powodu, dla którego mielibyśmy twierdzić, że Malachiasz to nie nazwa własna. Bardziej prawdopodobne jest jednak uznanie słowa yki(a'l.m za imię ostatniego z 12 proroków mniejszych.

3. Kompozycja Księgi, jej treść i powstanie

Księga zawiera jakby streszczenie głównych myśli z szeregu wystąpień Proroka. Dziś nie da się już wyróżnić ich dokładnie ani uporządkować chronologicznie. Ważniejsze od tego jest jednak określenie gatunku literackiego księgi. Otóż różni się ona wyraźnie od innych ksiąg prorockich. Malachiasz rozwija bowiem niejako serię dyskusji z tezą, zarzutem i repliką. Jest to swoisty dialog Proroka z kapłanami i ludem. On wygłasza twierdzenie, słuchacze - domyślnie - reagują na nie, formułując swój zarzut, a ten z kolei służy Prorokowi za punkt wyjścia do dalszych wywodów. Taka forma literacka jest nowością na terenie ST. Czy Malachiasz jest jej twórcą? Do pewnego stopnia tak. Mamy tu do czynienia zapewne z tą formą dysputy, która u Izraelitów weszła w zwyczaj w czasie niewoli i po niewoli babilońskiej. Wtedy to kształtował się powoli styl mówców synagogalnych, którzy nawiązywali - jak właśnie czyni to Prorok - do spraw i kłopotów życia codziennego. Tak więc Malachiasz korzysta ze zwyczajowej formy mówienia i sam wpływa na nią przez żywość swego ujęcia i pasję dyskutanta. W ten sposób staje się prekursorem późniejszych pisarzy żydowskich (skrybów) i przodkiem talmudystów.

Pomimo że zawiera kilka pięknych zwrotów retorycznych, Księga Malachiasza musi być zaliczona do dzieł pisanych prozą. Jest to jednakże proza z domieszką poezji, "podniosła proza", będąca właściwością retoryki wszystkich proroków bez wyjątku. Język uchodzi za czysty, nie zabarwiony jeszcze wpływem języka aramejskiego.

KOMPOZYCJA KSIĘGI

• Miłość Boża do Izraela 1,1-5

• Bezwartościowe ofiary 1,6-2,9

• Nie dotrzymane obietnice 2,10-16

• Sąd Boży 2,17-3,5

• Płacenie dziesięcin 3,6-12

• Boża obietnica miłosierdzia 3,13-4,6

Malachiasz nie tylko jest ostatnim w ciągłym porządku proroków, ale jego księga jest także jedną z ostatnich ksiąg proroczych spisanych w czasach przedchrześcijańskich. Z jego poselstw wynika, że została napisana po upadku królestwa Judy, gdy nad krajem stał namiestnik (Ml 1,8). Fakt ten przemawiałby za okresem perskim. W czasie działalności proroka Świątynia najwidoczniej była już odbudowana, a ofiary regularnie składane Ml 1,7-10. Różne nadużycia ganione przez Malachiasza są w większości tymi, które Nehemiasz zastał, gdy powrócił do Jerozolimy na drugi okres swego namiestnikostwa (Ml 3,8.9; por. Ne 13,10-12; Ml 2,11-16; por. Ne 13,23-27). Niestety nie jesteśmy w stanie datować drugiej kadencji Nehemiasza jako namiestnika, co również utrudnia nam datowanie Malachiasza. Pierwsza kadencja Nehemiasza trwała od 444 do 432 r. B.C. (Ne 5,14), po czym został odwołany do Persji. Spędził tam nieokreśloną liczbę lat zanim powrócił do Judei i odkrył nadużycia opisane w Ne 13. Zaradzono im dzięki zdecydowanym działaniom namiestnika. To prowadzi nas do wniosku, że Malachiasz działał po pierwszej kadencji Nehemiasza, ale przed jego powrotem do Jerozolimy z perskiej stolicy. Wobec powyższego, księga ta może być datowana około roku 425 r. B.C.

4. Przesłanie

Główną treść księgi stanowią groźby i napomnienia. W ostrych, czasem nawet drastycznych słowach (Ml 2,3) piętnuje Malachiasz wykroczenia kapłanów izraelskich (Ml 1,6-2,9), a potem całego ludu (2,10-3,12):

• grzechy małżeńskie (Ml 2,10-16),

• powątpiewanie w sprawiedliwość Bożą (Ml 2,17-3,5),

• niesumienność w składaniu dziesięcin (Ml 3,6-12),

zapowiadając wymiar nagród i kar w dniu Pańskim (Ml 3,13-21).

Z teologicznego punktu widzenia najważniejsze są dwie przepowiednie:

• zapowiedź ustania ofiar ST i nastania nowej ofiary czystej (Ml 1,10n),

• zapowiedź poprzednika Mesjasza (Ml 3,1.23n).

Zwalczając panoszące się w narodzie występki, Malachiasz-teolog szuka ich przyczyn. Wskazuje głównie na dwie: brak czci należnej Bogu, czyli prawdziwej pobożności (Ml 1,6-10) oraz niedocenianiu istoty i znaczenia Przymierza z Bogiem (Ml 2,4n.10). Pan wybrał Izraela (Ml 1,2n), stwarzając przez to ścisłą łączność pomiędzy sobą a tym Ludem Wybranym. Zarazem jednak Przymierze uczyniło wszystkich Izraelitów jakby braćmi, synami jednego Ojca, członkami jednej wielkiej rodziny. Z tego powodu - rozumuje Prorok - małżeństwa mieszane, przynoszące z sobą elementy kultu bóstw narodów ościennych, są bardzo niebezpieczne dla świętości i trwałości Przymierza z Bogiem (Ml 2,10n). Sprawiedliwy Sąd Boży, który zapowiada Malachiasz w perspektywie mesjańskiej, ma być donośnym głosem prorockiej przestrogi zarówno dla tych, którzy mają sobie do wyrzucenia grzechy małżeńskie, jak i dla uprawiających czary, dla krzywoprzysięzców, lichwiarzy, wyzyskiwaczy (Ml 3,5).

Malachiasz wierzył, że jedynym sposobem, aby zaznać Bożego błogosławieństwa, było dotrzymanie wierności Jego przykazaniom. Dużo czasu upłynęło, zanim wygnańcom, którzy powrócili do Jerozolimy, udało się wrócić do dawnego życia narodowego. Wraz z upływem czasu zaczęło m brakować animuszu. Lecz była to ich wina, gdyż więcej uwagi zwracali na własne inklinacje, niż na wolę Bożą. Prorok wzywał ich przeto do właściwego ustalenia priorytetów zachęcał obietnicą Bożego błogosławieństwa w przyszłości.

W NT pięć razy jest cytowana Ml: w Mt 11,10; Mk 1,2; Łk 1,17; Łk 7,27; Rz 9,13. Sobór Trydencki ze swej strony podkreślił znaczenie tekstu Ml 1,11; o ofierze czystej jako przepowiedni o Mszy świętej.

WPROWADZENIE DO KSIĘGI BARUCHA

1. Księgi Deuterokanoniczne a Apokryfy Starego Testamentu

Problemy terminologiczne: Pisząc o apokryfach starotestamentowych powinniśmy wpierw przyjrzeć się zamieszaniu terminologicznemu jakie wiąże się z tym zagadnieniem. Otóż pod słowem "apokryfy" chrześcijanie różnych tradycji mogą rozumieć bardzo różne kategorie utworów. Spróbujmy więc wyjaśnić podstawowe terminy: Apokryf - pojęcie to stosowane jest do opisania ksiąg, które nawiązują treścią i stylem do utworów biblijnych, ale nie wchodzą w skład kanonu ksiąg natchnionych. Protestanci mianem tym określają zazwyczaj księgi zachowane głównie w formie greckojęzycznej (choć niektóre z nich powstawały pierwotnie w językach semickich), które wchodziły w skład Septuaginty, które nie zostały włączone do kanonu hebrajskiego, znalazły się natomiast w kanonie katolickim i prawosławnym. Katolicy nazywają je wtórnokanonicznymi (lub deuterokanonicznymi): Tb; Jdt; Ba; Mdr; Syr; 1-2 Mch (u prawosławnych dodatkowo Ps 151; Psalmy i Ody Salomona; w tym Modlitwa Manassesa; 3-4 Mch; 2 Ezd).

Pseudoepigraf - dzieło literackie podpisane fałszywym imieniem, zazwyczaj jakiejś znanej postaci biblijnej: Adama, Henocha, Mojżesza, Barucha. W starożytności, zwłaszcza w środowisku hebrajskim, już od III - II wieku przed Chrystusem, aż po II wiek po Chr. podpisywanie utworów literackich (głównie o charakterze apokaliptycznym, choć nie tylko) imieniem znanej postaci było powszechną praktyką. Dzisiaj podobne zabiegi traktujemy jako fałszerstwo lub rodzaj plagiatu. Jednak nie należy przekładać naszych współczesnych norm do minionych epok nie znających pojęcia praw autorskich. Jako pseudoepigrafy protestanci określają te dzieła literatury starożytnej, które katolicy często opisują mianem apokryfów.

Księgi, które nie są obecne z BH oraz w kanonie protestanckim, a przynależą do kanonu katolickiego nazywamy DEUTEROKANONICZNYMI i są one uznane za święte i natchnione w Kościele katolickim. Natomiast apokryfy nie są natchnionym Słowem Bożym i nie mogą stanowić podstawy doktryny chrześcijańskiej. Jednak ich znajomość w pewnym stopniu przybliża nam rozwój, oczekiwania i problemy judaizmu w okresie międzytestamentalnym, tj. między IV w. przed Chr. a I w. po Chr. Traktujmy je więc jako świadectwo ciekawej epoki, rodzaj religijnej (choć nie zawsze ortodoksyjnej) literatury czasów, które poprzedziły nadejście Chrystusa.

2. Prorok Baruch i jego powiązania z osobą Jeremiasza

Imię Barucha łączy się z osobą i Księgą Jeremiasza i nawiązuje do wydarzeń upadku Jerozolimy i wygnania Babilońskiego. Baruch był sekretarzem Jeremiasza, co potwierdzają znalezione podczas wykopalisk pieczęcie.

Ba 1,1-4

¹ Oto słowa księgi, którą w Babilonie napisał Baruch, syn Neriasza, syna Machsejasza, syna Sedecjasza, syna Asadiasza, syna Chilkiasza,

¹ kai. ou-toi oi` lo,goi tou/ bibli,ou ou]j e;grayen Barouc ui`o.j Nhriou ui`ou/ Maasaiou ui`ou/ Sedekiou ui`ou/ Asadiou ui`ou/ Celkiou evn Babulw/ni

² w piątym roku, siódmego dnia miesiąca od czasu, jak Chaldejczycy zajęli Jerozolimę i zniszczyli ją ogniem. ³ Słowa tej księgi czytał Baruch wobec Jechoniasza, syna Jojakima, króla judzkiego, wobec całego ludu, przychodzącego na to czytanie, ⁴ wobec możnych, synów królewskich, starszyzny, wobec całego ludu, od najmniejszego aż do największego, wobec wszystkich mieszkających w Babilonie nad rzeką Sud.

W Księdze Jeremiasza jedynie w 4 rozdziałach znajdują się 21 odniesienia do osoby Barucha:

Jr 32,12nn - kontekst związany z zakupieniem pola przez Jeremiasza;

Jr 36 - spisanie i odczytanie zwoju Jeremiasza; spalenie i ponowne spisanie;

Jr 45,1-5 - Bóg kieruje słowo również do Barucha;

Jr 43,2-7 - Judejczycy chcący uciec do Egiptu powstają przeciwko sprzeciwowi Jeremiasza i Barucha;

Według Księgi Jeremiasza, Baruch miałby znaleźć się w Egipcie. Józef Flawiusz podaje, że około 5 lat po zburzeniu Jerozolimy, Nabuchodonozor wyprawił się do Egiptu i sprowadził do Babilonii uciekinierów Judzkich, w tym też Barucha. Stąd może umiejscowienie jego osoby w Babilonii, co podaje Ba 1,1-4. Jednak Św. Hieronim uważa, że zarówno Jeremiasz jak i Baruch, według tradycji rabinicznej zmarli w Egipcie przed inwazją Babilońską.

Czy zatem Księga Barucha przynależy Baruchowi, sekretarzowi Jeremiasza?

Niektórzy Ojcowie Kościoła (Ireneusz, Klemens Aleksandryjski, Cyprian, Atanazy i nawet Augustyn) przypisywali Ba Jeremiaszowi. Następnie uważano, że Księga wyszła spod pióra Barucha. Później, gdy odkryto, że Księga jest niejednolita literacko, przypisywano Baruchowi początkową jej część: 1,1 - 3,8. Niektórzy sądzili, że Księga jest bardzo późna i odzwierciedla sytuację Żydowską czasów Rzymskich, I-II w. A. C., co jednak kłóci się z obecnością Ba w LXX. Uważa się za bardziej prawdopodobne, że Ba 1,15-3,8 mogłoby być napisane pierwotnie po hebrajsku i przypisane Baruchowi. Tekst ten jest prawdopodobnie starszy i wzorcowy dla Dn 9,4b-19 i pokrewny z pokutnymi tekstami Jeremiasza.

3. Kompozycja Księgi, jej treść i czas powstania

Problem z autorstwem, złożoność Księgi wskazują nam jej zróżnicowanie pod względem literackim. Bez trudu wyodrębnia się tu następujące, dość różniące się i specyficzne części:

1. 1,1-14 WSTĘP

2. 1,15 - 3,8 MODLITWA POKUTNA

3. 3,9 - 4,4 WEZWANIE O CHARAKTERZE MĄDROŚCIOWYM

4. 4,5 - 5,9 POCIESZENIE JEROZOLIMY W FORMIE POETYCKIEJ MOWY PROROCKIEJ

5. 6,1-72 LIST JEREMIASZA - KRYTYKA FAŁSZYWYCH BÓSTW - PARENETYCZNY TEKST PROROCKI

Ta różnorodność wskazuje na kompilacyjny charakter Księgi i pochodzenie jej od kilku autorów. Wstęp (1,1-14) stanowi próbę połączenia wszystkich części i odniesienia ich do osoby Barucha (tu byłaby więc okazja spojrzenia na Ba jako na pseudoepigraf!). Ale prawdopodobne jest to tylko w odniesieniu do fragmentu 1,15-3,8, co potwierdza zakończenie tej części obecne w przekładzie Vetus Latina. Część następna (3,9-4,4) powstała prawdopodobnie w czasach perskich, posiada charakter mądrościowy, co ją upodabnia do Prz i Hi, a nawet do Syr. Z kolei fragment 4,5-5,9 klasycznie wpisuje się w literaturę prorocką w stylo DIz lub TIz, choć niektórzy odnoszą tę część do czasów machabejskich.

Księga nawiązuje do Liturgii pokutnej (1,15-3,8), ta jednak mogła być sprawowana jedynie w Świątyni. Obecność na wygnaniu utrudnia tę kwestię, dlatego zostaje przytoczony nieprawdziwy fakt o zwrocie naczyń świątynnych (w piątym roku, czyli w 581, co było wtedy nie do pomyślenia!!!!), aby w ten sposób połączyć czytanie Księgi z prawowitym miejscem przebłagania, jakim była Świątynia. Albo autor/redaktor próbuje połączyć czas po Edykcie Cyrusa z wcześniejszą katastrofą narodową. Po wyznaniu win powinno nastąpić odnowienie przymierza, do czego w Księdze Barucha miała doprowadzać mądrościowe refleksja (3,9-4,4). Niektórzy sądzą, że Księga Barucha stanowi uzasadnienie powygnaniowych liturgii pokutnych, które miały nawiązywać do zburzenia Świątyni jako efektu grzechów Ludu Bożego. Początki Księgi sięgają więc wygnania Babilońskiego i czasów perskich. W całości Księga mogła jednak powstać dopiero II w. B.C. Niektórzy nawet uważają, że całość, oprócz wstępu (1,1-14) miałoby powstać po hebrajsku. A grecki wstęp przynależy do II - I w. B.C. Ale to hipotezy. Choć początkowo Ba cieszyła się popularnością, to zaginięcie hebrajskiego oryginału przyczyniło się do nie uznania jej za autorytatywną w BH.

Księga zachowała się w języku greckim, choć wiele (np. syryjski przekład Heksapli) wskazuje na hebrajski oryginał Ba 1,1-3,8. Język reszty Księgi pozostaje kwestią otwartą. W LXX Ba i List Jr były tekstami osobnymi, dopiero tekst łaciński później dołączony do Wulgaty łączy je razem. Ciekawy, ale dość dowolny jest przekład syryjskiej Peszitty, która prawdopodobnie odnosi się do oryginału hebrajskiego. Poza tym wszędzie podstawą pozostaje tekst grecki i nawet taka wersja Księgi w 1 egzemplarzu znalazła się w Qumran!

1. Orędzie Księgi

1. Uświadomienie własnych win szansą na nowy początek

Dokonuje się wielkie podsumowanie: Izrael wyznaje swe winy; dokonuje się globalne podsumowanie historii Izraela. Wobec niewinności i wierności Boga, całą winę ponosi Lud Boga. Nieposłuszeństwo Bogu jest powodem całego nieszczęścia. Autor nie tyle podkreśla katastrofę, ile sam grzech, niewierność Bogu. Wspólnota potrafi więc spojrzeć na siebie z dystansu i określić powód swej sytuacji. Rozlega się również błaganie o przebaczenie, które poprzedza przyjęcie kary jako sprawiedliwej. Izraelici odwołują się do Bożej łaskawości i miłosierdzia i oczekują na odpowiedź. Czy ich postawa jest wystarczająca, aby uzyskać przebaczenie?

2. Mądrość źródłem życia

Darowanie przebaczenia, to nie wszystko. Potrzeba żyć i postępować we właściwy sposób. Przymierze wskazywało na dwie drogi: życie, albo śmierć. Aby odnaleźć życie, trzeba postępować za wskazówkami mądrości. Nawrócenie stanowi początek mądrości. Istniało też złudne przekonanie, że mądrość wyraża się w życiu dostatnim, władzy, sukcesie politycznym. Mądrość jest jednak darem Boga, a jego wyrazem jest PRAWO dane Izraelowi na Synaju.

3. Macierzyńska rola Jerozolimy

Odnowione przymierze rodzi nadzieję odnowy życia narodu. Celem wędrówki odnowionego Izraela będzie Nowa Jerozolima. W Ba miasto święte ukazane jest jako czuła matka. Bóg jest Ojcem narodu, a Jerozolima matką, która reprezentuje duchową płodność religijnej wspólnoty. Matka cierpi z powodu winy swoich dzieci, ale nie może nic zrobić, aby doznali przebaczenia i odnowy. Choć małżonka jest opuszczona, tu, jak w żadnej innej księdze jest zupełnie niewinna, ponosi ból upadku swych synów, ale jednocześnie wstawia się za nimi i pełna nadziei zapowiada całkowite przebaczenie.

4. Satyra na obce bożki

List Jeremiasza, który jest niejako rozprawą z obcymi bóstwami nawiązuje do Jr 10,1-16 i polemicznych tekstów DIz przeciwko bożkom babilońskim. Z jednej strony dotyczy on sytuacji wygnańców, którzy przebywają w kontekście intensywnego politeizmu, bałwochwalstwa i całego związanego z tym „businessu” , ale niektórzy widzą tu późniejsze ostrzeżenie skierowane do wspólnoty żydowskiej zagrożonej subtelnymi wpływami kultury greckiej. Autor czyni to jednak w dosadny sposób, ukazując głupotę ludzi, którzy dają się w ten sposób omotać i wykorzystać. Autor chce przez to podkreślić, że żadne bóstwa nie są w stanie wpłynąć na życie człowieka, ani mu zaszkodzić. Tym, który jako Jedyny istnieje i ma moc nad światem jest Bóg Izraela.

APOKALIPTYKA

Czym jest apokaliptyka? Jest to dualistyczna wizja świata, kosmosu, rzeczywistości. Istnieją dwa, odrębne, przeciwstawne światy: Boga i szatana; dwa czasy: teraźniejszy i ten, który ma przyjść. Wtedy Bóg odniesie absolutne zwycięstwo, zniszczy szatana, a sprawiedliwi zostaną uszczęśliwieni na wieki. Przy końcu czasów nastąpi jakiś eschatologiczny ucisk, towarzyszyć mu będą znaki kosmiczne, aż nadejdzie Boża interwencja. W wyniku tego powstanie nowy, doskonały świat i wiek.

Greckie apokalipsis oznacza objawienie, odsłonięcie tajemnicy - to ciekawa nazwa dla najtrudniejszego z biblijnych gatunków. Gatunek literacki apokalipsy rodzi się w V - IV w. B.C., a jego początki obserwujemy już u działającego w VI stuleciu Ezechiela. Jednak szczególną popularność zdobywają apokalipsy później, w III - II wieku przed Chrystusem. Można powiedzieć, że w okresie między testamentowym (IV w. przed Chr. - I w. po Chr.) apokalipsy są jednym z popularniejszych w kulturze żydowskiej gatunków literackich. Powstaje szereg dzieł podpisywanych zazwyczaj imionami sławnych mężów Bożych znanych z kart Biblii: Adama, Henocha, Noego, Księgę Jubileuszy. W czasach już chrześcijańskich zbiór ten znacznie się rozrasta. Prócz uzupełniania starszych pism pojawiają się apokalipsy przypisywane apostołom: Piotrowi, Tomaszowi, Jakubowi czy Pawłowi.

Wspólne cechy tych wszystkich pism to:

• liczne wizje, w których pojawiają się postacie zwierzęce oraz aniołowie

• liczne symbole, w szczególności symbole liczbowe oraz obrazy symbolizujące miejsca, wydarzenia, jednostki

• poetycki język, pełen personifikacji, metafor, porównań oraz paralelizmów, chiazmów, inkluzji

• przesłanie nawołujące do wytrwania - apokalipsy powstają najczęściej w okresach prześladowań: panowania babilońskiego, perskiego, syryjskiego, powstania Machabeuszy

Motywy apokaliptyczne ST znajdziemy u Izajasza (24-27; 34-35), Ezechiela (38-39), Joela, Deutero-Zachariasza oraz u Daniela.

WPROWADZENIE DO KSIĘGI JOELA

1. Osoba proroka

Imię proroka „Joel” (Jô'ēl) oznacza „JHWH jest Bogiem”. Trudno jednoznacznie określić czas działalności Joela. Na podstawie jego przepowiadania można jedynie w przybliżeniu stwierdzić, że czas jego działalności można określić na okres między reformami Ezdrasza i Nehemiasza a początkiem epoki hellenistycznej, a więc ok. 445-340 przed Chr. Przepowiadanie Joela koncentruje się na Judzie, Jerozolimie, Syjonie, z czego można wnosić, że prorok mieszkał w Jerozolimie. Bardzo bliskie są mu kręgi kapłańskie, być może sam się z nich również wywodził. W kanonie hebrajskim księga Joela licząca zaledwie 4 rozdziały jest umiejscowiona na drugim miejscu, po Ozeaszu, a w LXX na czwartym miejscu, po Micheaszu.

2. Treść i kompozycja Księgi

Księga Joela dzieli się wyraźnie na dwie części. Pierwsza część (Jl 1-2) ukazuje działanie Boga w historii, natomiast w drugiej części (Jl 3-4) opisuje działanie Boga w eschatologii.

I. Działanie Boga w historii (1,1-2,27)

A. Sąd Boży nad krajem

- opis klęski szarańczy (1,2-4)

- wezwanie do pokuty i modlitwa (1,5-20)

B. Sąd Boży nad Jerozolimą

- opis ataku wrogiej armii (2,1-11)

- wezwanie do pokuty (2,12-17)

C. Zbawienie Boże

- urodzajność ziemi (2,18-22)

- szczęście Jerozolimy (2,23-26)

D. Uznanie JHWH za jedynego Pana i Boga (2,27)

II. Działanie Boga w eschatologii (3,1-4,21)

A. Zbawienie Jerozolimy przez „wylanie ducha” (3,1-5)

- wylanie ducha Bożego

- wzywanie imienia JHWH

B. Sąd Boży nad narodami zgromadzonymi wokół Jerozolimy (4,1-16)

C. Zbawienie kraju przez przywrócenie rajskiego szczęścia (4,18-20)

D. Uznanie JHWH za Pana i Zbawiciela (4,17.21)

3. Orędzie Joela

a. Działanie Boga w życiu narodu

W spojrzeniu na historię Narodu Wybranego Joel podkreśla, że los narodu zależy od jego postawy moralnej. Wszystkie nieszczęścia i klęski są spowodowane grzechami narodu.

Księga rozpoczyna się opisem straszliwej inwazji szarańczy i jej konsekwencji (1,2-8) oraz klęski suszy, dopełniającej miary zniszczenia (1,10-12). Aby odwrócić od Judy nieszczęście, Prorok wzywa uroczyście kapłanów do zarządzenia liturgii pokutnej (1,14-15) i sam wypowiada przed Bogiem modlitwę lamentacyjną (1,15-20). Nieszczęście jest tak wielkie, że przywołuje na myśl straszliwą rzeczywistość karzącego Dnia JHWH (1,15), o którym mówili dawniejsi prorocy. W tym dniu nawiedzenia miał JHWH sprowadzić przeciw Izraelowi i przeciw Jerozolimie nieprzyjacielską armię jako narzędzie kary i zniszczenia.

Rozdział 2 zaczyna się trąbieniem na alarm na Syjonie wobec nadciągającej armii nieprzyjacielskiej (2,1-11). I to nieszczęście jest ukazane jako nadchodzenie Dnia JHWH (2,1). Prorok ponawia żarliwy apel do kapłanów i lewitów, aby odprawili publiczną liturgię pokutną (2,12-17a) i wygłasza lamentację (w. 17b). W odpowiedzi na żarliwe błagania wspólnoty liturgicznej Bóg udziela obietnicy, że klęska zostanie zażegnana i powróci pokój (2,18-20). Wersety 21-27 zawierają dziękczynienie i nowe obietnice.

Pod koniec opisu najazdu wrogiego wojska Joel wskazuje na Boga, który jest ostatecznym sprawcą nieszczęścia. Nieszczęścia i klęski są przejawem gniewu Bożego na Izraela. Jednak prawdziwą przyczyną nieszczęścia są grzechy i niewierność ludu. Jedynym sposobem na odwrócenie sytuacji jest zwrócenie się do miłosierdzia Bożego w pokornej modlitwie i odwrócenie się od złego postępowania.

b. Wezwanie do pokuty

W obliczu zagrożenia prorok wzywa do pokuty i nawrócenia. Posługuje się przy tym liturgią pokutną praktykowaną w rytuale świątynnym (1,13-14; 2,12-17).

W akcie pokutnym mają brać udział wszyscy ludzie. Jednak specjalna rola przypada kapłanom, którzy mają zanosić do Boga błaganie:

2 ¹⁷ „Przepuść, JHWH, ludowi Twojemu

i nie daj dziedzictwa swego na pohańbienie,

aby poganie nie zapanowali nad nami.

Czemuż mówić mają między narodami: Gdzież jest ich Bóg?”

Joel z naciskiem podkreśla, co jest istotą pokuty. Potrzebne są zewnętrzne akty pokutne, jak szaty, post, modlitwa, ale przede wszystkim ważne jest nawrócenie wewnętrzne. To nawrócenie było szczere, bo Bóg okazuje narodowi miłosierdzie i obiecuje usunąć wszelkie klęski. W miejsce nieszczęść zapanuje radość i zbawienie, które będzie dziełem Boga (2,21).

c. Zbawienie w czasach ostatecznych

Druga część księgi zaczyna się zapowiedzią wylania Ducha JHWH na wszystkich mieszkańców Judei wśród niezwykłych znaków na niebie i na ziemi (3,1-5). Wszystkim, którzy wezwą Imienia JHWH w Jeruzalem, obiecane jest zbawienie (w. 5). To wezwanie imienia JHWH oznacza wyznanie wiary i jest uznaniem Go za jedynego i prawdziwego Boga. To eschatologiczne wydarzenie zbawcze idzie w parze z sądem nad narodami pogańskimi w Dolinie Joszafat (4,1-3). W 4,4-8 oskarża się mieszkańców Tyru i Sydonu oraz Filistynów o różne krzywdy wyrządzone Judejczykom. Nad zgromadzonymi w dolinie narodami pogańskimi Bóg dokona w straszliwej kosmicznej scenerii ostatecznego sądu (4,9-17). Zwycięski JHWH zamieszka wtedy wśród swojego ludu na Syjonie (w. 17). Znikną różni nieprzyjaciele ludu Bożego (w. 19) i dla odnowionego Izraela nastanie era rajskiej szczęśliwości (4,18-21).

Znaczenie orędzia proroka Joela

Mimo, że orędzie proroka Joela odnosi się do Judy i Jerozolimy i nosi znamiona nacjonalizmu, to Paweł wykorzystuje słowa zapewniające zbawienie każdemu, kto wezwie imienia JHWH, jako argument o powszechności zbawienia (Rz 10,12). Piotr w dzień Pięćdziesiątnicy objaśnił powszechność daru Ducha Świętego cytując proroka Joela (Dz 2,16-21). U Joela znajdują się podstawy nauki o Duchu Świętym jako przyczynie sprawczej więzi istniejącej pomiędzy wierzącym a Bogiem (J 7,37-39; Rz 5,5; 8,23-26; 1 Kor 6,11) oraz nauki o równości wszystkich wobec Boga (Gal 3,28).

Księga Joela spełnia ważną rolę w liturgii Kościoła. Wezwanie do pokuty (Jl 2,12-17) jest czytane w liturgii Środy Popielcowej. Perykopa o wylaniu ducha Bożego (Jl 3,1-5) jest czytana w liturgii bierzmowania oraz w liturgii wigilii Zesłania Ducha Świętego.

WPROWADZENIE DO DEUTERO-ZACHARIASZA (Za 9-14)

1. Różnice pomiędzy Za 1-8 a Za 9-14 oraz kontekst historyczny

W wyniku wnikliwych studiów uczeni oddzielają Za 9-14 od Za 1-8, przypisując te rozdziały innemu autorowi. Podkreśla się różnice natury historycznej, literackiej i filologicznej obydwu części.

Za 9-14 jest raczej anonimowy, bez ścisłych danych chronologicznych. Świątynia jest odbudowana. Widać przewagę motywów eschatologicznych. Zarysowany jest tutaj ideał teokracji, w której dom Dawida pozostaje jak gdyby w cieniu. Wydaje się, że druga część stanowi zbiór wyroczni dość luźno z sobą powiązanych. Widać tu wpływ Ezechiela, Jeremiasza, Joela, Izajasza, nie brak też związków z księgami historycznymi i Kronik.

Istnieje wiele hipotez odnośnie do czasu powstania Za 9-14. Najbardziej prawdopodobna wydaje się ta, która łączy powstanie Za 9-14 z epoką Aleksandra Macedońskiego (332-323 B. C.) i jego następców.

Aleksander urodził się w roku 356 B.C. w macedońskim mieście Pella. Ojcem jego był król Filip II, a matką - Olimpias. Wpoiła ona Aleksandrowi przeświadczenie, iż królowie macedońscy pochodzą od Heraklesa, jednego z synów greckiego boga Zeusa. Według Olimpias przodkiem Aleksandra był Achilles, bohater Iliady Homera. Młody Aleksander, któremu rodzice zaszczepili pragnienie zwycięstw i chwały królewskiej, nie miał innych dążeń. Gdy go zapytano, czy podczas igrzysk olimpijskich weźmie udział w wyścigu, dał do zrozumienia, iż zrobiłby to, gdyby miał pobiec z królami. Jego ambicją było prześcignięcie dokonań ojca i zyskanie chwały dzięki własnym osiągnięciom. Wychowawcą 13-letniego Aleksandra został grecki filozof Arystoteles, któremu udało się obudzić w nim zainteresowanie filozofią, medycyną i naukami przyrodniczymi. Nie ulega wątpliwości, iż właśnie dzięki Arystotelesowi rozwinął w sobie zamiłowanie do lektury i zdobywania wiedzy. Aleksander przez całe życie był zapalonym czytelnikiem, zwłaszcza dzieł Homera. Podobno znał na pamięć Iliadę - utwór poetycki składający się w sumie z 15 693 wersów. Nauka pod okiem Arystotelesa skończyła się nagle w roku 340 B.C., gdy 16-letni książę wrócił do Pelli, by pod nieobecność ojca rządzić Macedonią. Następca tronu rychło wyróżnił się w rzemiośle wojennym. Ku radości Filipa szybko pokonał zbuntowane trackie plemię Medów, wziął szturmem ich stolicę. Kiedy w roku 336 B. C. zamordowano Filipa, 20-letni Aleksander odziedziczył tron macedoński. Wiosną 334 roku B.C. wkroczył do Azji przez Hellespont ( obecnie Dardanele ) i rozpoczął zwycięską kampanię, nad rzeką Granik, w północno - zachodniej części Azji Mniejszej ( obecnie w Turcji ), Aleksander odniósł zwycięstwo w pierwszej bitwie z Persami. Zimą tego samego roku podbił zachodnią część Azji Mniejszej. Następnej jesieni pod Issos, na południowym wschodzie Azji Mniejszej, stoczył drugą walną bitwę z Persami. Zmierzył się tam z ich potężnym królem Dariuszem III, dowodzącym półmilionową armią. Dariusz był tak pewny zwycięstwa, że wziął ze sobą matkę, żonę oraz innych członków swej rodziny, by mogli być świadkami spektakularnego tryumfu. Ale Persowie nie byli przygotowani na nagły i gwałtowny atak Macedończyków. Wojska Aleksandra doszczętnie rozbiły armię perską, sam Dariusz zaś uciekł, pozwalając, by jego rodzina wpadła w ręce Aleksandra. Zamiast ruszyć w pościg za uciekającymi Persami, Aleksander pomaszerował na południe wzdłuż wybrzeża Morza Śródziemnego i opanował bazy wykorzystywane przez potężną flotę perską. Jednakże Tyr, będący twierdzą położoną na wyspie, nie poddał się. Aleksander odrzucił proponowane pertraktacje, kontynuował oblężenie i w lipcu 332 roku B.C. zdobył tę dumną twierdzę, panującą na morzu. Oszczędziwszy Jerozolimę, która mu się podobała, Aleksander pociągnął na południe i zajął Gazę. Przez Egipcjan, mających już dość władzy Persów, został przywitany jako wyzwoliciel. W Memfis złożył ofiarę bykowi Apisowi, czym zyskał przychylność egipskich kapłanów. Ponadto założył Aleksandrię, rywalizującą później z Atenami jako centrum wiedzy i noszącą po dziś dzień jego imię. Potem Aleksander ruszył na północny wschód, ciągnąc przez Palestynę w kierunku rzeki Tygrys. W roku 331 B.C. stoczył z Persami trzecią wielką bitwę - pod Gaugamelą, niedaleko od rozsypujących się ruin Niniwy. Wojsko Aleksandra w sile 47 000 ludzi rozbiło zreorganizowaną armię perską, liczącą co najmniej 250 000 żołnierzy! Dariusz uciekł i później został zamordowany przez własnych rodaków. Aleksander, upojony zwycięstwem, skierował się na południe i zdobył zimową stolicę Persji, Babilon. Zajął też stolice Suzę oraz Persepolis, gdzie po zagarnięciu ogromnego skarbca Persów spalił wielki pałac Kserksesa. W końcu zdobył stołeczną Ekbatanę. Następnie ten mistrz błyskawicznych podbojów opanował resztę imperium perskiego i pociągnął na wschód aż do rzeki Indus w dzisiejszym Pakistanie. Po przekroczeniu Indusu w regionie graniczącym z perską prowincją Taksila Aleksander napotkał potężnego rywala, indyjskiego władcę Porosa. W czerwcu 326 roku B.C. Aleksander stoczył z nimi swą czwartą i ostatnią wielką bitwę. Poros miał 35-tysięczną armię oraz 200 słoni, które płoszyły macedońskie konie. Bitwa była zażarta i krwawa, lecz wojsko Aleksandra wzięło górę. Poros się poddał i został jego sprzymierzeńcem. Od chwili, gdy armia macedońska wkroczyła do Azji, minęło ponad osiem lat, toteż żołnierze byli już zmęczeni i tęsknili za ojczyzną. Ciężka walka z Porosem odebrała im hart ducha, chcieli wiec wracać do swych domów. Aleksander, zrazu niechętny, w końcu uległ ich żądaniom. Grecja była już mocarstwem światowym. Dzięki koloniom zakładanym w podbitych krajach język grecki i kultura hellenistyczna rozprzestrzeniły się po całym imperium. Wkrótce po powrocie do Babilonu Aleksander zapadł na gorączkę malaryczną i już nie wyzdrowiał. Dnia 13 czerwca 323 roku p.n.e., przeżywszy zaledwie 32 lata i 8 miesięcy.

2. Treść Księgi (Za 9-14)

Księga Zachariasza 9-14 dzieli się na dwie części. W pierwszej części (9,1-11,17) Bóg urzeczywistnia plan zbawienia. Kraje pogańskie zostają zniszczone. Jerozolimie zapowiada się Króla-Mesjasza, który założy idealne królestwo. Nastąpi odnowa Izraela. W drugiej części (12,1-14,21) narody buntują się przeciw Świętemu Miastu, które jednak zostaje ocalone. Zostaje zabita tajemnicza postać, w rezultacie czego Bóg dokonuje wewnętrznej przemiany. W Jerozolimie objawia się JHWH Cała natura doznaje wstrząsu. Wrogowie Jerozolimy zostają pokonani, poganie się nawracają i idą do Świątyni.

Treść Za 9-14:

- Za 9,1-8: Słowo Boże zaczyna skutecznie działać w Damaszku i na terenach przyległych. Posuwa się wzdłuż wybrzeża ku południowi, poprzez Tyr, Sydon aż do miast filistyńskich. Dokonuje się przy tym niszczący i oczyszczający sąd, który pozwala Filistynom włączyć się do nowej społeczności.

- Za 9,9-10: Pojawia się postać mesjańska o nowych rysach. Pokorny król z dynastii Dawida bierze w posiadanie Syjon, aby z niego rozszerzyć swoje panowanie na cały świat.

- Za 9,11-11,3: Dwa obrazy przywrócenia Izraelowi niezawisłości. Implikuje to pokonanie nieprzyjaciół, którzy będą musieli uwolnić wygnańców. Juda i Efraim, na nowo zjednoczone, wezmą teraz udział w wielkiej wojnie, która przywróci wolność wszystkim rozproszonym.

- Za 11,4-17 i 13,7-9: Alegorie dobrego pasterza, odrzuconego, i złego, który rujnuje trzodę, przedstawiają jakąś sytuację wielkiej degradacji społecznej. Przypuszcza się, że sekcja 13,7-9 mówiła pierwotnie o odnowieniu Przymierza (13,9) po ukaraniu złego pasterza.

- Za 12,1-13,6: Ta sekcja o charakterze wyraźnie eschatologicznym mówi o ocaleniu Jerozolimy i oczyszczeniu serc, dokonanym dzięki ofierze niesprawiedliwie Przebitego. Najpierw roztacza Prorok obraz wielkiej batalii ludów pogańskich przeciw Jerozolimie, w której zostaną one całkowicie pokonane (12,1-8). Przez ofiarę tajemniczej postaci Przebitego dokonuje się nawrócenie i oczyszczenie serc (12,9-13,1). Następuje eliminacja resztek bałwochwalstwa i fałszywych proroków, dzięki czemu kraj staje się na nowo ziemią świętą (13,2-6). To oczyszczenie jest owocem śmierci Przebitego.

- Za 14,1-21: Ostatni rozdział wydaje się być zbiorem różnych wypowiedzi eschatologicznych, które mają za przedmiot definitywne zaprowadzenie powszechnego królestwa Bożego. Nie wspominając już postaci mesjańskiej, tekst podejmuje motyw walki eschatologicznej przeciw Jerozolimie, po której JHWH zapanuje nad całą ziemią, a wszystkie narody udadzą się do Ziemi Świętej, aby tam obchodzić Święto Namiotów.

3. Mesjanizm Deutero-Zachariasza. Mesjanizm bez osobowego Mesjasza

Ponieważ Deutero-Zachariasz ma charakter antologii, dlatego trudno jest ująć syntetycznie doktrynę religijną tych rozdziałów. Pojawia się tutaj zbiór tematów poruszanych już przez proroków wcześniejszych, która zlewa w jedno wizję eschatologiczną bez Mesjasza i mesjanizm eschatologiczny personalny; teokrację narodową i królestwo duchowe; uniwersalizm zbawienia i partykularyzm Świątyni. Myślą jednoczącą te wszystkie ujęcia jest temat zbawienia mesjańskiego.

Inauguracja królestwa eschatologicznego będzie poprzedzona wielkim konfliktem, ostateczną wojną narodów pogańskich przeciw Jerozolimie. Narody te zostaną pokonane, ale zwycięstwo Boga i Jego ludu me ma na celu unicestwienia narodów, lecz ich nawrócenie i ostateczne włączenie do eschatologicznego ludu JHWH. Ten motyw walki eschatologicznej, (znany już u Joela), występuje tu wiele razy (12,2-9; 14,1-5.12-15).

Pokolenia Izraela zjednoczą się na nowo, Izraelici rozproszeni wśród wszystkich narodów wspomną na swego Boga i powrócą do Niego (10,9), naród uzyska niezależność i jedność jak za dawnych dni (10,6). Prorok zwraca uwagę na duchowe aspekty owej rzeczywistości. Lud, uwodzony przez fałszywych proroków i prowadzony przez złych pasterzy, na którym ciąży grzech bałwochwalstwa (10,2n), musi odwrócić się od swych nieprawości i oczyścić.

Inicjatywa zbawczego działania, również tego oczyszczającego, należy do Boga. To Bóg zbawia synów Judy i Jozefa (10,6-8), wylewa na Jerozolimę i na Dom Dawida Ducha łaski i przebłagania (12,10). Bóg sprawi, ze w Jerozolimie wytryśnie święte źródło (13,1), kiedy naród będzie opłakiwać tajemniczego „Przebitego” (12,10). To oczyszczenie najlepiej stanie się widoczne w Reszcie, która przepro­wadzona przez ogień, zacznie wzywać imienia Bożego i da początek nowemu ludowi Bożemu (13,7-9). Bóg jest pierwszorzędnym sprawcą wydarzeń eschatologicznych, nawet jeśli posługuje się ludźmi.

Kiedy Bóg wykupi swój lud z niewoli i zbierze z rozproszenia, kiedy go oczyści i da mu nowego Ducha, kiedy pociągnie ku sobie wszystkie narody ziemi, wtedy zacznie się era definitywnego królestwa Bożego: „I JHWH będzie Królem nad całą ziemią. W owym dniu JHWH będzie jedyny i jedyne będzie Jego Imię” (14,9). W ten sposób w erze eschatologicznej cała ludzkość zostanie zjednoczona we czci i posłuszeństwie wobec Boga Zbawiciela. Nastąpi odrodzenie. Tę wizję można porównać z Pawłowym finałem wywodu o zmartwychwstaniu w 1 Kor 15: na końcu pokonane zostaną wszelka Zwierzchność, Władza i Moc, i wszystko zostanie poddane Bogu jako Królowi, „aby Bóg był wszystkim we wszystkich” (ww. 24-28).

4. Mesjanizm Deutero-Zachariasza. Osobowy Mesjasz czasów eschatologicznych

Obok eschatologii bez osobowego Mesjasza, gdie głównym działającym będzie sam Bóg, w Deutero-Zachariaszu występuje również mesjanizm personalny. Deutero-Zachariasz dodaje kilka nowych szczegółów do obrazu Mesjasza znanego z dawniejszych zapowiedzi prorockich, mianowicie pokorny Król Pokoju (9,9-10), dobry Pasterz (11,14-17), tajemnicza postać „Przebitego” i Pasterza uderzonego mieczem (12,1-13,6).

Pokorny Król Pokoju (Za 9,9-10)

Po przedstawieniu wizji nowej Ziemi Świętej czasów eschatolo­gicznych Deutero-Zachariasz opisuje sylwetkę realizatora tej szczęśliwej ery i zwiastuje Jego nadejście. Zaczyna się on od zaproszenia Jerozolimy do radości:

9 ⁹ „Raduj się bardzo, Córko Syjonu!

Wołaj radośnie, Córko Jeruzalem!

Oto Król twój idzie do ciebie.

On jest sprawiedliwy i zwycięski,

pokorny i jadący na osiołku,

na oślątku, źrebięciu oślicy.

¹⁰ I wyniszczę rydwany w Efraimie i konie w Jeruzalem

i zniszczone będą łuki wojenne.

A ludom obwieści Pokój”.

Uroczyste zaproszenie do radości: „Wesel się!”, „Wołaj z radości!” wprowadzają w atmosferę liturgicznych celebracji na Syjonie, w szczególności sławiących królestwo JHWH (np. Ps 47,2; 66,1; 81,2; 95,1-2; 98,4.6). Tutaj te radosne okrzyki mają towarzyszyć ingresowi na Syjon Króla Syjonu. Określenie: „Oto Król twój idzie do ciebie” wskazuje, że na Syjon wstępuje kró1 z dynastii Dawida (por. Ps 2,6; Ps 132,17).

Autor wizji określa przymioty przybywającego króla i pokojowy cel jego misji. Pierwszym przymiotem jest to, że jest to król sprawiedliwy (caddiq). Sprawiedliwość jest zasadniczym rysem mesjańskim, znanym z dawniejszych zapowiedzi prorockich (por. Iz 11,3-5; Jr 23,5; 33,15; Ps 72,1-3). Drugi przymiot określa go jako nosza`, „zbawiony” (nifal) lub „zwycięski”, a więc wybawiony przez JHWH, protegowany przez Boga, ten, który przy Bożej pomocy odniósł zwycięstwo, obdarzając jego owocami swoich poddanych. Trzecim przymiotem Króla-Mesjasza jest pokora (`ani). Hebrajski termin `ani znaczy dosłownie „uciśniony”, ale tu, podobnie jak w innych tekstach ST ma on religijne znaczenie „pokorny, skromny” (por. So 3,12; Iz 66,19). Tę samą zaletę Mesjasza jako bojownika o prawdę, o sprawiedliwość, troszczącego się o ubogich uwypuklają Psalmy królewskie (np. 18,28; 45,5; 72,2). W wypo­wiedzi Deutero-Zachariasza wyraża się powygnaniowa teologia ubogich `anawim, których przedstawicielem ma być Mesjasz. Hieronim objaśniał wypowiedź Za 10,9 w świetle Mt 11,29, gdzie Chrystus przedstawia się sam jako „cichy i pokornego serca”.

W dalszym ciągu wypowiedzi Prorok mówi, że ten Mesjasz przybywa na osiołku. W przeciwieństwie do królów, którzy swą ufność pokładali w bogactwie i rydwanach, a może też w przeciwieństwie do Aleksandra Macedońskiego, Mesjasz nawiąże do starych tradycji, jak Dawid, czy jesz­cze wcześniejsi książęta Izraela, przybędzie na oślęciu (por. Sdz 5,10; 10,4; 12,14; 2 Sm 19,27; 1 Krl 1,33). Być może Prorok nawiązał także do proroctwa mesjańskiego o królewskim potomku Judy z Rdz 49,10-11. Wjazd Mesjasza na oślęciu ukazuje jego ingres na Syjon jako królewską intronizację (por. 1 Krl 1,38-40).

Po intronizacji Mesjasza, na Syjonie zostanie ustanowione królestwo Boże (w. 10). Objawi się ono w tym, że JHWH zniszczy wszelkie narzędzia wojny, a Mesjasz obwieści powszechny pokój. Akcja militarna, mająca na celu ustanowienie królestwa Bożego, będzie dziełem samego JHWH, natomiast sprawowanie rządów nad naroda­mi, wprowadzenie pokoju i dobrobytu Bóg powierza swemu Pomazańcowi. Po zniszczeniu narzędzi wojny Mesjasz uroczyście proklamuje narodom Pokój, najszerzej pojęte i największe dobro mesjańskie. To mesjańskie „królestwo pokoju” będzie obejmować cały świat.

Za 9,9-10 przedstawia ważną zapowiedź mesjańską (por. Iz 9-11; Pieśni o Słudze Pańskim). Chrystus nawiązuje do tej zapowiedzi i spełnia proroctwo Deutero-Za­chariasza w Niedzielę Palmową, a jego wjazd „na źrebięciu oślicy” został przez Ewangelistę zinterpretowany jako spełnienie Za 9,10 (Mt 21,1-11; par.; J 12,12-19). Wiwatujący ludzie pozdrawiali Jezusa „Syna Dawida” i „Króla Izraela”, a więc jako Mesjasza.

Dobry Pasterz (Za 11,4-17)

W pierwszej części (11,4-14) Prorok przedstawia alegorię dobrego pasterza, którego Bóg posłał do owiec, aby je uwolnił od dotychczasowych złych pasterzy. Prorok, który pełni rolę dobrego pasterza, stara się ocalić owce. Usuwa on złych pasterzy i sprawia sobie dwie laski, które nazywa „łaskawość” i „jedność”. Ale owce szybko się zraziły do dobrego pasterza, a on stracił do nich cierpliwość i pozostawił je swojemu losowi, na pastwę poprzednich pasterzy-handlarzy. Wtedy dobry pasterz złamał laskę „łaskawość” jako symbol złamania Przymierza z JHWH. Z rozkazu Boga Prorok każe sobie wypłacić należność za swoje usługi pasterza, a gdy dano mu sumę 30 sykli srebra, porzucił je w Świątyni. Razem z łaskawością znikła również „jedność”.

W drugiej części (11,15-17) Prorok przedstawia alegorię złego pasterza, który nie dba o owce i pozostawia je ich losowi, i który ostatecznie zostaje surowo ukarany przez Boga.

W odniesieniu do przesłania mesjańskiego ważne są ww. 12-13, gdzie jest mowa o zapłacie dobrego pasterza, co cytuje Nowy Testament w kontekście męki Chrystusa:

„I powiedziałem do nich: Jeśli to uznacie za słuszne, dajcie mi moją zapłatę, a jeżeli nie - zostawcie ją sobie. I odważyli moją zapłatę: trzydzieści srebrników. I powiedział JHWH do mnie: Wrzuć do skarbony tę wspaniałą cenę, na jaką MNIE oszacowali. Wziąłem więc trzydzieści srebrników i wrzuciłem je do skarbony w Domu JHWH” (Za 11,12-13).

Zrażony wynikami i zdecydowany na zrzeczenie się urzędu, pasterz domaga się wynagrodzenia. Przywódcy narodu zlekceważyli Proroka, i ostatecznie samego JHWH, odmierzając trzydzieści sykli srebra, tyle ile według Kodeksu Przymierza wynosiło odszkodowanie za niewolnika (Wj 21,32). Bezczelność tego gestu polega przede wszystkim na tym, że przywód­cy w ten sposób „oszacowali MNIE”, czyli samego Boga. Przeliczenie Boga na srebrniki oznaczało bluźnierstwo i było aktem apostazji oraz złamania przez ludzi Przymierza.

Chrystus uroczyście stwierdził swoją godność i urząd pasterza: „Ja jestem dobrym Pasterzem” (J 10,11), a Mateusz stwierdził spełnienie się proroctwa o trzydziestu srebrnikach na osobie Chrystusa (Mt 27,3-10). Między proroctwem i spełnieniem jest sporo różnic, ale występuje też zasadnicze podobieństwo: jak zlekceważono Proroka poprzez śmieszną zapłatę za jego pracę i ta zniewaga dotknęła samego Boga, w którego imieniu Prorok działał, tak samo Chrystus został zdradzony za sumę trzydziestu srebrników.

Pasterz uderzony mieczem (Za 13,7-9)

Postać pasterza Izraela powraca jeszcze raz we fragmencie Za 13,7-9, stając się przedłużeniem alegorii pasterzy w Za 11.

13 ⁷ „Mieczu, podnieś się na mego Pasterza,

na Męża, który jest mi bliski

- wyrocznia JHWH Zastępów.

Uderzę Pasterza, aby rozproszyły się owce,

bo prawicę moją zwrócę przeciwko słabym.

⁸ W całym kraju - wyrocznia JHWH -

dwie części zginą i śmierć poniosą,

trzecia część tylko ocaleje.

⁹ I tę trzecią część przeprowadzę przez ogień,

oczyszczę ją, jak oczyszcza się srebro,

i wypróbuję tak, jak próbuje się złoto.

Ona to zacznie wzywać mego Imienia,

a Ja jej wysłucham.

I będę mówił: Oto mój lud,

a on będzie mówił: JHWH moim Bogiem”.

W wyroczni Prorok stwierdza, że JHWH ma zamiar zabić Pasterza, aby owce zostały ukarane i rozproszone (w. 7). Ale kara jest zastrzeżona tylko dla dwóch trzecich, gdyż pozostała część, Reszta (w. 8), po oczyszczeniu wśród ciężkich doświadczeń, jest przeznaczona na to, by stać się nowym ludem Bożym (w. 9).

Kim jest Pasterz, którego Bóg postanawia zabić? Najprawdopodobniej nie jest to zły pasterz. Ponieważ pasterz cieszy się szczególną bliskością Boga i jego śmierć ma bezpośredni związek z narodzinami nowego ludu Bożego, dlatego można przypuszczać, że chodzi o dobrego pasterza.

To, co spotyka Pasterza, dzieje się bardziej dla ukarania i oczyszczenia owiec, a nie dla ukarania jego samego. Przez straszliwe próby nieokreślonego bliżej rodzaju przejdzie pomyślnie tylko mała Reszta (w. 8). Po tych doświadczeniach stanie się możliwe definitywne odnowienie Przymierza. Obietnica w. 9b jest formułą tego Przymierza (por. Oz 2,5; Jr 31,33; Ez 34,24.30; Za 8,8). Redaktorzy Księgi Zachariasza, umieszczając omawianą wyrocznię w jej aktualnym miejscu, tzn. bezpośrednio po scenie z „Przebitym” (12,9-14), sugerują być może identyczność tych dwóch postaci. Przez ten kontekst niesprecyzowana wypowiedź o Pasterzu uderzonym mieczem została pogłębiona. Skoro ów Pasterz jest identyczny z Przebitym, to jego dzieło trzeba widzieć w perspektywie Pieśni o Słudze Pańskim (Iz 53).

Nowy Testament zacytował wyraźnie Za 13,7 w kontekście męki Chrystusa (Mt 26,31; por. Mk 14,27; J 16,32). Po Wieczerzy, a przed aresztowaniem, Jezus powiedział do uczniów: „Wy wszyscy zwątpicie we Mnie tej nocy. Bo jest napisane: Uderzę pasterza, a rozproszę się owce stada” (Mt). Obraz stada odnosi się do Apostołów, a Jezus jest tym „dobrym Pasterzem” z Za 11,4nn., którego Bóg wydał na uderzenie i przebicie mieczem dla zbawienia Reszty.

Tajemnicza postać „Przebitego” (Za 12,1-13,1)

Perykopa Za 12,1-13,1 należy do najtrudniejszych w odniesieniu do je interpretacji. Rozpoczyna się doksologią sławiącą potęgę Boga Stworzyciela (12,1). Następnie Prorok zapowiada pokonanie i zniszczenie narodów pogańskich, które zaatakują Jerozolimę (12,2-8). Jerozoli­ma odniesie zwycięstwo dzięki pomocy Boga, a Prorok opisuje to, co JHWH uczyni na korzyść swojego narodu: ześle swego Ducha na wszystkich, którzy będą opłakiwać Przebitego (12,10). W 12,10-14 pojawia się wzmianka o żałobie narodu po śmierci Przebitego i całość kończy się wizją cudownego źródła, które oczyści lud Boży z wszelkiego grzechu (13,1).

W centrum wypowiedzi Proroka znajdują się wiersze 10-12:

,,Wtedy wyleję na Dom Dawida i na mieszkańców Jeruzalem ducha łaski i modlitwy. I będą patrzeć na tego, którego przebili, i boleć będą nad nim, jak się boleje nad jedynakiem, i płakać będą nad nim jak się płacze nad pierworodnym. W owym dniu będzie wielki płacz w Jeruzalem, podobny do płaczu nad Hadad-Rimmon w Dolinie Megiddo”.

Miłosierne współczucie i modlitwa przechodzą w wielki płacz. Powodem żałoby jest to, że „będą patrzeć na tego, którego przebili”. W tekście hebrajskim jest wersja „na Mnie, którego przebili”. Czasownik dakar ma zawsze znaczenie „śmiertelnie ugodzić, przebić mieczem”. Ale „przebicie” JHWH było dla Izraelitów czymś zupełnie nie do przyjęcia, dlatego wiele starożytnych przekładów i współczesnych uczonych przyjmuje lekcję „na tego, którego przebili”.

Kim jest ów śmiertelnie przebity? W tym względzie istnieje wiele hipotez identyfikujących tajemniczą postać „Przebitego”. Niektórzy widzieli tu króla Jozjasza, inni dopatrywali się materiału mitycznego, gdzie pojawia się Hadad-Rimmon, bóg burzy.

Ponieważ żałoba obejmuje cały naród, dlatego można przypuszczać, że chodzi o osobę o wysokiej godności. Z tego względu, że cała wypowiedź ma charakter eschatologiczny, wielu uczonych uważa, że chodzi tu o osobę przyszłego sprawcy zbawienia, czyli Mesjasza. Postać „Przebitego” wyraźnie przypomina obraz Sługi Pańskiego z Pieśni Deutero-Izajasza. W obu przypadkach występuje ta sama niewinna postać, która jest przez swój naród odrzucona i wydana na śmierć, a owocem tej śmierci jest nawrócenie i zbawienie Izraela.

Znamienne jest to, że Deutero-Zachariasz związał ,,Przebitego” z dynastią Dawida. W całym proroctwie Dom Dawida oraz Jerozolima, są niezmiernie uwypuklone: „W owym dniu... Dom Dawida będzie jak Elohim (tj. Bóg), jak Anioł JHWH na ich czele” (w. 8b). Określenie „Dom Dawida” to znana z proroctwa Natana królewska dynastia Dawida. Wyniesienie do boskości jej mesjańskiego potomka było przez objawienie ukazywane stopniowo. Na tego potomka wskazywano jako na Syna JHWH (Ps 2; 110), nadano mu imię „Bóg Mocny” (Iz 9,5), odważono się nazwać go wprost „Bogiem” (Ps 45,7). W Ps 89 znajdujemy następujące słowa JHWH: „Ja go nawet uczynię pierworodnym (bekor), Najwyższym (`Eljon) wśród królów ziemi” (w. 28). Przymiotnik `Eljon w tradycji jerozolimskiej jest tytułem JHWH, podkreślając Jego najwyższe i uniwersalne panowanie. JHWH tę swoją wielką godność i władzę przekazuje Pierworodnemu. Jest bardzo znamienne to, że ten sam tytuł „Pierworodny” określa u Zachariasza (13,11) tajemniczą postać „Przebitego”.

Autor Czwartej Ewangelii (J 19,37) stwierdził wypełnienie się proroctwa Zachariasza (12,10) w zbawczej śmierci Jezusa na krzyżu: „Stało się to, aby się wypełniło Pismo... Będą patrzeć na Tego, którego przebili”. Według Ewangelisty Jezus jest Barankiem, który gładzi grzechy świata oraz źródłem wody żywej, tryskającej dla oczyszczenia Jerozolimy. Odkreśla to również inna scena: podczas Święta Namiotów Jezus stanął na dziedzińcu Świątyni i ogłosił, że z Jego wnętrza, z Jego Osoby, popłyną strumienie wody żywej (J 7,33-39). Jezus ukazał siebie jako nową Świątynię, z której wytryśnie cudowne oczyszczające źródło, zapowiadane przez proroków.

WPROWADZENIE DO KSIĘGI DANIELA

1. Księga Daniela w Biblii a czas jej wydarzeń

Tradycja chrześcijańska zalicza Księgę Daniela do ksiąg ściśle prorockich, a autora uważa za jednego z czterech tzw. "proroków większych" (biorąc pod uwagę objętość dzieła). Tradycja żydowska natomiast umieszcza Księgę Daniela w zbiorze "Ketubim", tzn. "Pisma", który jest zbiorem dzieł bardzo różnych. Samego autora zaś nie nazywa prorokiem, pomimo wielu apokaliptycznych wizji natchnionych Duchem Bożym, lecz zalicza go raczej do mędrców Izraela. Księga Daniela uważana jest za najmłodsze dzieło literackie Biblii Hebrajskiej.

Omawiając Księgę Daniela napotykamy istotne trudności już w określeniu czasu jej powstania. Daniel żył w VI w. B.C. Jego wizje pochodzą z okresu jego życia w Babilonie. Dla tradycyjnej, konserwatywnej nauki jest to dzieło Daniela, które powstało w VI w. Dla współczesnej liberalnej biblistyki Daniel to utwór bardzo późny, spisany w okresie powstania Machabeuszy, w latach 167-164. Bibliści zauważają w nim bardzo precyzyjnie opisany (choć przy użyciu licznych symboli) przebieg prześladowań Żydów za czasów Antiocha IV Epifanesa oraz walk mających na celu wyzwolenie Judei. W księdze zawarto tyle szczegółów na temat drugiego wieku przed Chr., że wielu ludzi sądzi, iż Księga Daniela uzyskała swoją ostateczną postać przy samym końcu okresu Starego Testamentu, gdy nad Judeą sprawował władzę król Antioch IV Epifanes (około 165 r. B.C.). Proroctwo osiąga swój punkt szczytowy w wizji czterech imperiów, która wydaje się być opisem despotycznych rządów tego władcy. Aby pozostać wiernym Bogu, potrzeba było odwagi. Historie o odwadze Daniela inspirowały także późniejsze pokolenia.

Daniel, [Belteszassar] („Bóg jest moim Sędzią”, Bóg jest moim Obrońcą”), w opinii tych badaczy jest legendarną postacią z bliskowschodnich podań, wymieniany zresztą w Biblii jako Denel w Ez 14,14.20; 28,3, żyjący w zamierzchłych czasach, może w epoce patriarchów. To legendarny mędrzec, który został zaimportowany do realiów epoki królestwa neobabilońskiego i perskiego. Pozostały niewyjaśnione również problemy historyczne. Księga nie wymienia Nabonida, a pewne fakty z jego życia przypisuje Nabuchodonozorowi. Być może po prostu tym mianem określa zarówno prawdziwego Nabuchodonozora, jak i jego następcę Nabonida. Być może chodzi o błąd kopistów, gdyż niektóre manuskrypty z Qumran przekazują imię Nabonida. Niektóre błędy "historyczne" mogą wynikać z błędów kopistów. Inny problem sprawiają rękopisy Księgi. W Qumran znano je już w latach około 150 - 125 (najstarszy rękopis). Jeśli przyjmiemy datę powstania na 164 rok, to będzie oznaczało, że w ciągu kilkunastu lat Księga dotarła do tej grupy i została tu skopiowana oraz uznana za autorytatywną, co wydaje się niemal nieprawdopodobne.

Dn 2. Sen Nabuchodonozora o posągu - cztery królestwa: złote (Babilon - por. 2,38), srebrne ("inne"), miedziane (2, 39: "opanuje całą ziemię") i żelazne zmieszane z gliną

Dn 7. Wizja czterech zwierząt, paralelna do poprzedniej. Ostatnie zwierze ma dziesięć rogów, z których wyrasta jeden mówiący "zuchwałe słowa" (7,8). Ten róg prowadzi wojnę z ludem Bożym (świętymi; 7, 21). Ostatecznie święci zwyciężają, a Bóg daje im królestwo.

Dn 8. Wizja kozła i barana. "Baran... oznacza królów Medii i Persji, a kozioł to jest król grecki" (8,20-21)

Róg kozła zostaje złamany, a z niego wychodzą cztery rogi - królestwa

• w. "oto jeszcze trzej królowie powstaną w Persji, lecz czwarty będzie większy... (Kserkses) ruszy przeciwko państwu greckiemu" (11,2)

• "I powstanie bohaterski król...(Aleksander Wielki), a gdy powstanie, rozpadnie się jego królestwo i będzie rozdzielone między cztery strony świata" (11,4)

• wojna króla z północy (Syria) i króla z południa (Egipt).

• "pewien dowódca położy kres jego zniewadze" (11,18)

• "poborca podatków" (11, 20 - Heliodor)

• "wyrzutek", który zdobędzie władzę podstępem (11,21 - Antioch IV)

• "obrzydliwość spustoszenia" (11,31)

rozdział	treść	wydarzenia historyczne
Dn 1	oblężenie Jerozolimy i uprowadzenie "niektórych, spośród synów Izraelskich z królewskiego i szlachetnego rodu" (1,3) - ok 606	to wydarzenie nie jest znane z innych źródeł. Pierwsze oblężenie Jerozolimy miało miejsce w 598/587 r., drugie zaś w 587/586 r. Obu towarzyszyły deportacje
Dn 1-2	panowanie Nabuchodonozora	605-562 - panowanie Nabuchodonozora
Dn 4	Nabuchodonozor (= Nabonid?) odsunięty od władzy przez Boga z powodu pychy, przez 7 okresów żył jak zwierzę, a później został przywrócony na tron	555 - 539 Nabonid. Władca ten spędził dłuższy czas (7 lub 10 lat) w oazie Tejma w Arabii
Dn 5	król Belsazar	Belsazar (Baltazar)syn Nabonida współwładcą w Babilonie
Dn 6	Dariusz Medyjczyk królem nad Babilonem, wspomniany Cyrus (też w: 10, 1)	538 - Cyrus podbija Babilon. Imperium Persów.
wizje		do 539 - królestwo neobabilońskie 538 - 331 - królestwo Persji - władcy: Cyrus, Kambyzer, Dariusz I, Kserkses (wojna z Grekami) 331 - 323 - Aleksander Wielki podbija znany ówcześnie świat, aż po Indie 301 - podział państwa Aleksandra. Powstanie królestw: Ptolemeuszy, Seleucydów, Antygonidów. 198 - Palestyna we władaniu Seleucydów 190 Lucjusz Scypion zwycięża armię syryjską pod Magnezją (por. 11,18) 175-154/163 - Antioch IV Epifanes, król z dynastii Seleucydów. 167 - 164 - Prześladowanie Żydów. W Światyni Jerozolimskiej staje posąg Zeusa (por. 11, 31. 38) 166-160 - Powstanie Judy Machabeusza. W 164 r. zdobyto Jerozolimę i przywrócono ofiary w Świątyni. Zgodnie z tradycją powstanie trwa 3, 5 roku (czas, czasy i pół czasu)

Warto pamiętać o tym, że księga posługuje się licznymi symbolami liczbowymi. Dla tego wszelkie arytmetyczne działania na datach u Daniela zapisanych stają się cokolwiek jałowe. Jak się wydaje, wszelkie proroctwa zapisane w Księdze należy uznać za wypełnione przynajmniej w większości. Znaczenia księgi nie poszukujmy więc w próbie przeniknięcia wydarzeń przyszłych. Skupmy się raczej na wadze świadectwa Bożej wierności i władzy nad historią. To On rządzi wydarzeniami. Nawet jeśli lud Boży dotykają ciężkie doświadczenia, Bóg ostatecznie zwycięży.2. Kontekst historyczny powstania Księgi

Niewątpliwie nową epokę w dziejach Izraela zapoczątkowało zajęcie Palestyny przez Aleksandra Wielkiego w 332 r. przed Chr. Józef Flawiusz nie bez upodobania przekazuje wiadomość o entuzjastycznym przyjęciu Aleksandra podążającego w kierunku Egiptu. Miał on okazać się wielkim czcicielem Jedynego Boga, przychylnie przyjmując wychodzących mu naprzeciw mieszkańców Jerozolimy, dla których miał ustanowić nowe przywileje. Jest to oczywiście obraz dość wyidealizowany, aczkolwiek rzeczywiste „zdobywanie” Judei odbywało się w nieco inny sposób. Marzeniem Aleksandra Wielkiego było scalenie Wschodu z Zachodem. Jego zdobycze terytorialne wiązały się z zakładaniem nowych miast i kolonii, które rządziły się prawami nowej cywilizacji i promieniowały kulturą hellenistyczną. Mała Judea nie pozostała wolna o tych wpływów. Życie kulturalne i handlowe zależne w dużej mierze od Greków zaczęło przenikać kulturę żydowską. Po śmierci Aleksandra Wielkiego, na skutek podziałów pomiędzy Diadochami, przewaga polityczna przez pewien czas pozostawała w rękach egipskich Ptolomeuszy. Poprzez prowadzoną pokojową politykę hellenizm mocno zakorzenił się w Palestynie. Był to oczywiście czas nieustannej rywalizacji pomiędzy Ptolemeuszami a Seleucydami, kiedy raz po raz dochodziło do konfrontacji pomiędzy potęgami. Początkowa przewaga Ptolomeuszy zaczęła słabnąć już podczas rządów ambitnego Antiocha III Wielkiego (223-187). Następujące po sobie porażki i zwycięstwa przedłużały konfrontację aż do 198 B. C., kiedy to po bitwie pod Paneas u źródeł Jordanu szala zwycięstwa przechyliła się na stronę Seleucydów. Zmienia się też wtedy radykalnie sytuacja mieszkańców Judei, którzy zaczynają boleśnie odczuwać obecność agresora. Następca Antiocha III, Seleukos IV Filopator (187-175) posuwa się nawet do próby ograbienia skarbca świątyni w Jerozolimie, co jednak nie dochodzi do skutku (zob. 2 Mch 3,16nn). Sytuacja dochodzi do ekstremalnego napięcia gdy rozpoczyna swe panowanie Antioch IV Epifanes (gr. Επιφανής 175-163). Początkowo nosił imię Mithradates, które zmienił na Antioch po śmierci swego starszego brata, Antiocha. Był synem Antiocha III Wielkiego i bratem Seleukosa IV Filopatora. Antioch objął władzę po śmierci brata - Seleukosa, mimo że korona należała się synowi zmarłego. W latach 170-168 toczył walki z Egiptem, w wyniku których zdobył Cypr i większość ziem egipskich. Jednakże w wyniku interwencji Rzymu musiał wycofać się z zajętych terytoriów. Dążył również do hellenizacji Żydów, co zakończyło się wybuchem powstanie Machabeuszy, które było żydowskim powstaniem narodowowyzwoleńczym skierowanym przeciwko rządzącej Syrią hellenistycznej dynastii Seleucydów. Wybuchło w 166 r. B.C., gdy znienawidzony Antioch IV Epifanes rozkazał wybudować pogański ołtarz w świątyni Jerozolimskiej. Jednocześnie rozesłał po całym kraju urzędników, którzy mieli dopilnować składania ofiar Zeusowi. Bunt rozpoczął się w Modin, gdzie kapłan Matatiasz sprzeciwił się pogańskiemu kultowi zabijając urzędnika oraz składającego ofiarę Judejczyka. Matatiasz wraz z pięcioma synami schronił się w górach i dał początek szybko rozwijającemu się powstaniu. Po śmierci ojca dowództwo objął Juda zwany Machabeuszem (aram. makaba - młot), a jego przydomek przeszedł na całą rodzinę i jej stronników. Początkowo powstańcy odnieśli kilka zwycięstw - największym było zdobycie terenu świątynnego, oczyszczenie go z pogańskiego kultu i ponowne poświęcenie w 164 r. (upamiętnione w święcie Chanuka). Niestety cztery lata później Juda poległ w bitwie. Jego miejsce zajął Jonatan, a następnie Szymon. Walki trwały dopóki nie wywalczono formalnej niepodległości Judei w 141 r. B.C. Władzę objął wówczas syn Szymona, Jan Hirkan (Hasmoneusz), co dało początek rządom dynastii hasmonejskiej w Izraelu, która przetrwała do czasów rzymskich.

3. Kompozycja i treść Księgi Daniela

Księga zaczyna się od historii Daniela. Jako młody chłopak został on uprowadzony do Babilonu, gdzie zatriumfował dzięki swej niezwykłej odwadze i wierności Bogu. Druga część księgi zawiera wizje przyszłości i słynną modlitwę. Część protokanoniczna jest następująca:

Część 1: Daniel w Babilonie 1-6

• Daniel i przyjaciele na dworze Nabuchodonozora 1

Deportowani do Babilonu Daniel i jego 3 towarzysze wiernie zachowują przepisy pokarmowe wg Tory. Są obdarzeni niezwykłą mądrością.

• Sen Nabuchodonozora 2

Daniel wykłada Nabuchodonozorowi sen o posągu, którego nikt nie zdołał objaśnić. Przez to zyskuje wielki szacunek.

• Rozpalony piec 3

Szadrak, Meszak i Abed-Nego zostają wrzuceni do rozpalonego pieca za odmówienie złozenia pokłonu bóstwu. Zostają jednak ocaleni.

• Szaleństwo Nabuchodonozora 4

Daniel wyjaśnia nowy sen króla, który ma być na 7 lat dotknięty obłędem, a następnie uzdrowiony.

• Uczta Baltazara 5

Podczas uczty królewskiej pojawiła się ręka na ścianie, która napisała tajemnicze słowa. Daniel wyjaśnia je jako zapowiedź kresu potęgi Babilońskiej, która ulegnie Medom i Persom. Tej samej zaś nocy król Baltazar został zabity.

• Daniel w jaskini lwów 6

Daniel modląc się do Boga przekroczył prawo Dariusza, króla Medów i został wrzucony do jaskini lwów. Jednak cudownie ocalał.

Część 2: Wizje Daniela i jego modlitwa 7-12

• Wizja czterech imperiów 7-8

Wizja 4 bestii, z których ostatnia wydaje 10 rogów, a ostatni jest najokrutniejszy. Nad bestiami (=królestwa) Bóg dokonuje sadu, a panowanie zostaje przekazane Synowi Człowieczemu i świętym Najwyższego. Wizja barana i kozła odnoszą się królestw perskich i macedońskich.

• Modlitwa Daniela 9

Po żarliwej modlitwie Daniel otrzymuje wyjaśnienie proroctwa Jeremiasza (25,11) o 70 latach niewoli.

• Wizje przyszłego konfliktu 10-11

Objaśnienie biegu historii od Cyrusa do Aniocha IV.

• Czas końca 12

Bóg ostatecznie zwycięża, a umarli doświadczą zmartwychwstania, aby otrzymać odpłatę za swoje uczynki. Słowa Boga, zapieczętowane wypełnią się na końcu czasu.

(Jedna część księgi /2,4b-7,28/ spisana jest w języku aramejskim, którym w tych czasach się powszechnie posługiwano. Reszta jest po hebrajsku).

Księga Daniela posiada również greckie (deuterokanoniczne) dodatki, które nie wchodzą w skład BH:

• Opowiadanie o Zuzannie 13

• Oszukańczy kult Bela i opowiadanie o wężu 14

4. Język Księgi Daniela.

Poszczególne części Księgi proroka Daniela dotarły do naszych czasów aż w trzech różnych językach oryginalnych: hebrajskim, aramejskim i greckim. Tekst hebrajski rozpoczyna dzieło, lecz już w drugim rozdziale (2,4) przechodzi płynnie w język aramejski, który był wspólnym językiem Żydów, przebywających na wygnaniu, i Babilończyków, nazywanych też Chaldejczykami. Autor powraca do uświęconego w tradycji żydowskiej języka hebrajskiego dopiero w ósmym rozdziale (8,1). Swe dzieło kończy jednak opowiadaniami o Zuzannie (Dn 13), o kulcie Bela i o wężu (smoku), które zostały nam przekazane w języku greckim (Dn 14). W tym języku zachowały się także dwie modlitwy: pieśń Azariasza (3,25-45) oraz pieśń trzech młodzieńców (3,51-99), którą Kościół często wykorzystuje w niedzielnej i świątecznej Liturgii Godzin.

5. Autor.

Tradycja zakłada, że autorem Księgi był uprowadzony do niewoli babilońskiej, pochodzący z wpływowej rodziny, Judejczyk o imieniu Daniel (1,1-6). Dzięki swej heroicznej wierności przepisom Prawa Mojżeszowego oraz niezwykłym uzdolnieniom, mającym swe źródło w Bogu, Daniel wywarł ogromny wpływ na przebywających na wygnaniu Żydów. Zapomniany jednak po powrocie z wygnania, po raz drugi został poniekąd "odkryty" w czasach machabejskich, czyli ponad 400 lat później. Materiał literacki Dn 2-6 istniał w formie luźnych opowiadań już wcześniej (czasy perskie), a centralna wizja Dn 7 mówiąca o upadku Seleucydów połączyła tę część z właściwą Apokalipsą (Dn 8-12). Dn 1 powstał prawdopodobnie po aramejsku wraz z Dn 2,4b-7,28, a następnie przetłumaczony na hebrajski w czasach hellenistycznych. Były to czasy obcej okupacji, pragnącej narzucić Żydom inny, pogański styl życia. Daniel z czasów niewoli babilońskiej stał się wówczas po raz kolejny wzorem do naśladowania, dając przykład: jak zachować wierność Prawu. Wtedy to właśnie powstała Księga Daniela. Z tego też wypływa wniosek, uprawniający nas do mówienia o podwójnym autorstwie: o Danielu - proroku z czasów niewoli babilońskiej i o redaktorze z czasów machabejskich, którego wprawdzie nie znamy z imienia, ale którego śmiało możemy także nazwać autorem Księgi. Oczywiście, podwójne autorstwo w niczym nie umniejsza, ani nie podważa historyczności Daniela, od którego swą nazwę wzięło całe dzieło. Potwierdzeniem zaś tego jest fakt istnienia w Suzie tradycji o znajdującym się tam grobie proroka. Średniowieczny podróżnik żydowski Beniamin z Tudeli przekazał nam nawet informację, że jeden z szachów perskich zawiesił trumnę z ciałem proroka Daniela na środku rzeki po to, aby uniknąć w ten sposób konfliktu, jaki miał miejsce pomiędzy mieszkańcami miasta, zamieszkującymi różne brzegi rzeki i pragnącymi mieć u siebie święte, słynące cudami, relikwie.

5. Teologiczna interpretacja.

W świetle tego, co zostało powiedziane o podwójnym autorstwie, należy podkreślić także podwójne tło historyczne: czasy niewoli babilońskiej (VI w. B.C.) i czasy machabejskie (II w. B.C.). Pomimo tych czasowych rozbieżności, teologiczne przesłanie Księgi jest jednak bardzo proste i sprowadza się do religijnego pouczenia dotyczącego zachowania wierności Bogu. Aby ten cel osiągnąć, redaktor Księgi z II w. przywołał dzieło proroka Daniela z czasów niewoli babilońskiej i dokonał - w pewnym sensie - konfrontacji z sytuacją sobie współczesną, czyli religijnymi prześladowaniami za czasów Antiocha IV Epifanesa (zm. w 163 r. B.C.) oraz żydowskimi nadziejami związanymi z narodowym powstaniem pod wodzą Machabeuszy (166-160 r. B.C.). Teologiczna interpretacja nie może nie brać pod uwagę tych historycznych uwarunkowań, gdyż są one istotnym elementem analizy tekstu.

- wierność przykazaniom (rozdz. 3)

To opowiadanie poświęcone jest trzem towarzyszom proroka, podobnie jak on, uprowadzonym do niewoli babilońskiej. Pragnąc dochować wierności wymogom Prawa religijnego, Szadrak, Meszak i Abed-Nego sprzeciwili się królewskiemu rozkazowi, nakładającemu na wszystkich obowiązek oddawania boskiej czci, sporządzonemu przez króla posągowi. Młodzieńcy, poddani próbie wiary, nawet za cenę życia, pozostali wierni Bożym przykazaniom, a w nagrodę Bóg wybawił ich z rozpalonego pieca. Ocaleni wyśpiewali wspaniały hymn uwielbienia Jedynego i Prawdziwego Boga JHWH.

- sąd nad królestwami tego świata (rozdz. 7)

Wizja czterech bestii wyłaniających się z morza jest obrazem królestw tego świata, wrogich Bogu i Jego narodowi. Ich władza jest jednak ograniczona. W wyniku sądu nad nimi, ich królestwo zostanie przekazane "Synowi Człowieczemu" (7,13-14) i "Świętym Najwyższego" (7,27). Szczególnie ważny jest tu mesjański tytuł "Syn Człowieczy", który stał się ulubionym tytułem autoprezentacji Jezusa (np. Mt 8,20). Jezus Chrystus świadomy wypełnienia się w Nim mesjańskich obietnic Starego Testamentu, bardzo często używał w odniesieniu do siebie tego właśnie określenia, zaczerpniętego z Księgi Daniela, choć jest to na płaszczyźnie Księgi Daniela odniesienie do tajemniczej Istoty niebiańskiej, która sprawuje sąd nad światem w imieniu samego Boga.

- wizja barana i kozła (rozdz. 8)

Wizja barana i kozła przedstawia historycznie konfrontację Persów (baran) z Grekami (kozioł). Róg kozła oznacza Aleksandra Macedońskiego, który pobił Persów i stworzył olbrzymie imperium. Złamanie zaś tego rogu, na którego miejscu wyrastają cztery inne - "ku czterem stronom świata" (8,8), to obraz podziału imperium, jaki nastąpił po śmierci Aleksandra. Ta wizja zwraca jednak szczególną uwagę na "mały róg" (8,9), który powstał nieco później, a który swoją pychą i zuchwałością przewyższył wszystkich, próbując walczyć nawet z Bogiem (8,10-12). Chodzi tu o znienawidzonego przez Żydów Antiocha IV Epifanesa. To za jego czasów miało miejsce Powstanie Machabejskie i właśnie wtedy została zredagowana Księga Daniela.

- sens proroctwa Jeremiasza 25,11 (rozdz. 9)

Daniel pouczony w kolejnej wizji przez anioła Gabriela, wyjaśnia Jeremiaszowe proroctwo o "siedemdziesięciu latach" niewoli. Tym razem jednak Daniel mówi o "siedemdziesięciu tygodniach" (9,24), które - według wielu egzegetów - oznaczają okres 490 lat (70 szabatów). Przyjmuje się, że wygłoszenie proroctwa Jeremiasza miało miejsce w 605 r. przed Chrystusem. Od tej więc daty należy liczyć poszczególne "tygodnie", zgodnie z podziałem, jakiego dokonał anioł: "siedem tygodni" (49 lat), "sześćdziesiąt dwa tygodnie" (434 lata) i "jeden tydzień" (7 lat). Szczególnie interesujące jest wskazanie na "czasy pełne ucisku" (9,25), które zbiegają się z panowaniem Antiocha IV Epifanesa (po "sześćdziesięciu dwóch tygodniach" - 434 lat). Na ten właśnie czas wskazuje także wiele innych szczegółów wizji, takich jak zamordowanie "Pomazańca" (9,26), najprawdopodobniej arcykapłana Oniasza (por. 2 Mch 4,30-38), czy ustawienie w świątyni "ohydy ziejącej pustką" (9,27; por. 1 Mch 1,54: "ohyda spustoszenia"). Słowa Daniela mają zatem umocnić tych, współczesnych redaktorowi Księgi, którzy w II w. przed Chrystusem, pomimo obcej okupacji, całą swą ufność pokładali w Bogu i doskonale pragnęli zachować Prawo Boże.

- losy narodu aż do czasów zbawienia (rozdz. 10-12)

Ostatnia z wizji - pod względem literackim - nosi znamiona prawdziwej apokalipsy, czyli "objawienia", w którym Bóg za pośrednictwem anioła odsłania znaczenie dziejów (Od Cyrusa do Antiocha). Jedynie Bóg jest Panem historii i jakkolwiek nie toczyłyby się dzieje świata, zawsze ostatnie słowo należeć będzie do Niego. W tym ostatecznym rozrachunku, sprawiedliwi wreszcie zatriumfują i otrzymają zasłużoną nagrodę. Będzie nią zmartwychwstanie "tych, co posnęli w prochu ziemi" (12,2), a za dochowanie wierności Bogu osiągną wieczne zbawienie. W zakończeniu Daniel otrzymuje jeszcze polecenie "zapieczętowania księgi" (12,4), co oznacza, że na spełnienie tych obietnic będzie trzeba poczekać.

"Pieczęcie" księgi Daniela zostały złamane dopiero przez Chrystusa. Mówi o tym wyraźnie Apokalipsa św. Jana, która bardzo często odwołuje się do Księgi Daniela, a złamanie jej pieczęci przedstawia w następujący sposób: "I ujrzałem na prawej ręce Zasiadającego na tronie księgę zapisaną wewnątrz i na odwrocie zapieczętowaną na siedem pieczęci. I ujrzałem potężnego anioła, obwieszczającego głosem donośnym: "Kto godzien jest otworzyć księgę i złamać jej pieczęcie?" A nie mógł nikt - na niebie ani na ziemi, ani pod ziemią - otworzyć księgi ani na nią patrzeć. A ja bardzo płakałem, że nikt nie znalazł się godzien, by księgę otworzyć ani na nią patrzeć. I mówi do mnie jeden ze starców: "Przestań płakać: Oto zwyciężył Lew z pokolenia Judy, Odrośl Dawida, by otworzyć księgę i siedem jej pieczęci". I ujrzałem między tronem z czworgiem Zwierząt a kręgiem Starców stojącego Baranka jakby zabitego. (...) I poszedł, i z prawicy Zasiadającego na tronie wziął księgę. A kiedy wziął księgę, czworo Zwierząt i dwudziestu czterech Starców upadło przed Barankiem, każdy mając harfę i złote czasze pełne kadzideł, którymi są modlitwy świętych. I taką nową pieśń śpiewają: "Godzien jesteś wziąć księgę i jej pieczęcie otworzyć, bo zostałeś zabity i nabyłeś Bogu krwią twoją [ludzi] z każdego pokolenia, języka, ludu i narodu"" (Ap 5,1-9). Ten tekst Apokalipsy św. Jana pozwala nam zrozumieć, że zawsze w Chrystusie należy szukać pełnej interpretacji proroctw Starego Testamentu. Jedynie Chrystus odkrywa przed nami prawdziwe znaczenie Biblii, w tym także Księgi Daniela. Prośmy Go więc, by podczas dzisiejszej lektury Pisma Świętego złamał dla nas kolejną pieczęć i pozwolił nam lepiej zrozumieć zawarte w Słowie Bożym przesłanie.

TEZY EGZAMINACYJNE

WYKŁAD Z KSIĄG PRORCKICH ST

SEMESTR II

1. Kontekst historyczny Księgi Jeremiasza

2. Osobowość Proroka Jeremiasza i główne wątki jego orędzia

3. Analiza Jr 3,6-18: Grzech i wezwanie do nawrócenia

4. Kontekst historyczny i autorstwo Księgi Ezechiela

5. Przesłanie Księgi Ezechiela

6. Kontekst historyczny Deutro-Izajasza

7. Co wiemy o Deutero-Izajaszu i jego przesłaniu?

8. Analiza Pieśni Sługi Pańskiego

9. Analiza Iz 40,1-8: Radosna nadzieja wybawienia z niewoli

10. Kontekst historyczny Trito-Izajasza

11. Przesłanie Trito-Izajasza

12. Kontekst historyczny Księgi Aggeusza

13. Problematyka i przesłanie Księgi Aggeusza

14. Złożoność Księgi Zachariasza

15. Kontekst historyczny Za 1-8

16. Cechy charakterystyczne Księgi Aggeusza i jego przesłanie

17. Tło topograficzne i historyczne Księgi Abdiasza

18. Treść i przesłanie Księgi Abdiasza

19. Charakterystyka Księgi Jonasza

20. Kontekst historyczny i autorstwo Księgi Malachiasza

21. Przesłanie Księgi Malchiasza

22. Prorok Baruch i jego powiązanie z osobą Jeremiasza

23. Kompozycja Księgi Barucha i jej czas powstania

24. Orędzie Księgi Barucha

25. Apokaliptyka biblijna i jej główne cechy

26. Prorok Joel i jego orędzie

27. Kontekst historyczny Za 9-14

28. Mesjanizm Deutero-Zachariasza bez osobowego Mesjasza

29. Osobowy Mesjasz Deutero-Zachariasza na przykładzie wybranych tekstów

30. Kontekst historyczny w Księdze Daniela a czas i kontekst powstania Księgi

31. Języki Księgi Daniela i jej autor

32. Elementy przesłania Księgi Daniela

33. TEZA NA OCENĘ 5,0:

• Ezechiel świadek asyryjskiej diaspory

• Księga Ezechiela w Ewangelii Jana/ Apokalipsie

• Księga Ezechiela w Qumran

• Targum do Księgi Ezechiela

• Księga Ezechiela w symbolice wczesnochrześcijańskiej

Nabuchodonozor II (? - 562 B.C.), król Babilonii w latach 605-562B.C., syn Nabopolassara. Jego panowanie było okresem hegemonii państwa chaldejskiego na Bliskim Wschodzie. Jeszcze jako książę pokonał w 605B.C. faraona Neko II w bitwie pod Karkemisz. Po objęciu tronu podbił Syrię, Palestynę i części Fenicji (zajął miasto Tyr), ponoć po 13 latach blokady miasta. Dążył do podboju Egiptu, ale bez skutku. W roku 598 B.C. poprowadził wojska babilońskie na Jerozolimę stolice królestwa Judy. Zasłynął także jako wielki budowniczy. Za jego czasów powstały w Babilonie m.in. brama Isztar, świątynia Marduka Essagila, potrójny mur Babilonu (strategiczna budowla na lewym brzegu rzeki Eufrat, miał 18 km), czy wreszcie ziggurat Etemenanki (biblijna Wieża Babel). Z jego osoba wiąże się podanie o jednym z siedmiu cudów świata starożytnego - "wiszących ogrodach" w Babilonie dla medyjskiej księżniczki - Semiramidy, w tradycji greckiej, żeby żona nie czuła się samotnie na bezgórnej, płaskiej równinie Mezopotamii.

52

---