Farmakognozja

Wykład II

Surowce mogą pochodzić z roślin dziko rosnących, lub z upraw.

1. Zbiory dziko rosnące, miał jak również ma duże znaczenie w przygotowaniu surowców farmakognostycznych. Do zbioru ze stanu dzikiego, nadają rośliny, które obficie występują. Zasoby naturalne niektórych gatunków są jeszcze dostatecznie duże, aby uwzględniając ochronę środowiska przyrodniczego mogły dostarczać surowców farmakognostycznych.

Przykłady roślin:

• Pokrzywa zwyczajna

• Borówka czernica

• Kasztanowiec zwyczajny

• Mniszek pospolity

• Dzika róża

• Czarny bez

• Podbiał pospolity

W celu ułatwienia zbioru stosowane są różne przyrządy np.

• Grzebienie do zbioru koszyczków rumianku, czy owoców borówki

• Sekatory do zbiorów kwiatostanów lipy

Niedopuszczalne jest zbieranie roślin ze stanowisk blisko ulic, ścieków, wysypisk śmieci, czy fabryk.

Zioła zbieramy w dni suche, najlepiej ze stanowisk nasłonecznionych. Najlepszą porą dnia na zbiór jest późny ranek. Rośliny zielarskie należy pozyskiwać w określonych porach roku i na przykład iglice sosnowe powinno się zbierać w porze zimowej ( na wówczas dużo vit. C).

1. Uprawa roślin leczniczych – jest i będzie w przyszłości najważniejszym źródłem surowców farmakognostycznych (ok. 75% surowców pochodzi z upraw). W stosunku do roślin dziko rosnących, uprawa ma wiele zalet:

1. Uzyskujemy dużą ilość surowca z małej powierzchni.

2. Uprawa dostarcza surowca wyrównanego pod względem cech morfotycznych, a także zawartość substancji czynnych.

3. Pozwala na ekonomizację pracy w zbiorze.

4. Plantacje można mieć w odpowiednich rejonach.

5. Możliwość stosowania zabiegów agrotechnicznych podnoszących wydajność surowca.

6. Pozwalają na prowadzenie prac badawczych.

Przykłady roślin uprawianych w Polsce na większą skalę:

• Mięta pieprzowa

• Kminek zwyczajny

• Koper włoski

• Rumianek pospolity

• Szałwia lekarska

• Melisa lekarska

• Dziurawiec zwyczajny

• Kozłek lekarski

• Nagietek lekarski

1. Biotechnologia leku roślinnego – rozwijająca się dziedzina ma ogromne znaczenie dla farmakognozji, jako jeszcze jedno źródło uzyskiwania biologicznie czynnych substancji.

Techniki biologiczne:

• Hodowla tkanek i komórek in vitro

• Biotechnologia genowa (inżyniera genetyczna)

Zalety hodowli tkanek:

1. Możliwość uzyskiwania metabolitów z dowolnego gatunku rośliny 9 (także takiej, która w kraju nie występuje)

2. Możliwość prowadzenia procesu technologicznego w dowolnym czasie i miejscu.

3. Możliwość uzyskiwania dużej ilości jednolitego materiału roślinnego, wykorzystując technikę rozmnażania.

4. Możliwość prowadzenia prób sterowania procesami biosyntezy, przez śledzenie wpływu różnych czynników na ilość wytwarzanych substancji czynnych.

Wady hodowli tkankowej:

1. Mała wydajność biosyntetyzowanych metabolitów.

2. Konieczność stosowania drogiej aparatury.

1. Fitopreparaty – są to preparaty wykonywane z surowców roślinnych.

Lekiem roślinnym mogą być, oprócz samego surowca:

• wyciągi płynne lub suche

• izolowane czyste związki chemiczne

• w najprostszej czystej postaci stanowią mieszanki ziół, lub rozdrobnione pojedyncze surowce roślinne do sporządzania odwarów, wywarów, lub maceratów.

• Surowiec leczniczy – dowolna część rośliny używana do celów leczniczych (np. korzeń, liście, ziele).

1. Preparaty z roślin surowców świeżych – Ich cechą jest to że zawierają wszystkie substancje czynne łącznie z enzymami. (soki i preparaty alkoholowe)

2. Preparaty z roślin surowców suchych – zioła, mieszanki ziołowe, maceraty, odwary, napary, wyciągi.

Podział farmaceutyczny ze względu na postać:

• Stałe; maski, tabletki

• Płynna; soki, nalewki, napary, odwary, macerat

Podział ze względu na rodzaj podania:

• Enteralne (doustne)

• Parenteralne (iniekcje)

• Stosowane zewnętrznie (externa) (maści, kremy, emulsje, balsamy, mazidła, czopki)

Charakterystyczną cechą większości leków roślinnych, jest wolniejsze i słabsze działanie, oraz mniejsze prawdopodobieństwo wywołania objawów niepożądanych w porównaniu z lekami syntetycznymi. Charakteryzuje je również duża rozpiętość terapeutyczna (różnica między dawką działającą, a trującą).

1. Typy działania farmakologicznego:

Amarum – godzkie

Antisepticum – odkażające zewnętrzne (np.jodyna)

Aromaticum – aromatyczne

Cardiacum – nasercowe

Cholagogum – żółciopędne

Depurativum – oczyszczające krew

Digestium – pobudzające trawienie

Diureticum – moczopędne

Emolliens – zmiękczające

Expectorans – wykrztuśne

Hypertonicum – podnoszące ciśnienie

Hipotonicum – zmniejszające ciśnienie

Lactagogum – mlekopędne

Laxans – przeczyszczające

Narcoticum – odurzające

Protectivum – osłaniające

Sedativum – uspokajające

Spasmaticum – rozkurczające

Stimulens – pobudzające

Stomachikum – na żołądek

Vasotonicum – tonizujące

1. Cele i metody stabilizacji preparatów roślinnych.

Zauważono że preparaty sporządzone ze świeżego surowca działają korzystniej niż z surowca suszonego. Podczas suszenia, lub przechowywania substancje znajdujące się w roślinie ulegają różnym przemianom chemicznym. Najważniejszą rolę z pkt. widzenia trwałości związków czynnych odgrywają enzymy, które katalizują przemiany chemiczne.

Świeżo zebrane rośliny są materiałem nietrwałym, dlatego w celu utrwalenia składników w ich pierwotnej postaci, niezbędne jest unieczynnienie (inaktywacja) enzymów, któro nazywamy stabilizacją.

Sposoby stabilizacji:

1. Inaktywacja termiczna, polega na działaniu na surowiec parą wodną, lub oparami etanolu. (następuje dezaktywacja enzymów)

2. Suszenie, gdzie rośliny tracą około 90% wody, w wyniku czego zostają zahamowane procesy powodujące enzymatyczny rozkład substancji czynnych

1. Podział surowców zielarskich

• Botaniczno – taksonomiczny

• Organograficzny oparty o towarzystwo lekarskie

• Ze względu na substancje czynne w roślinie

• Podział farmakologiczny (typ działania)

1. Suszenie surowców roślinnych

• Temperatura

• Ruch powietrza

• Grubość warstwy surowca

Rośliny mogą być suszone na powietrzu (w cieniu).

W suszarniach, elektryczną pompą z nadmuchem świeżego powietrza. Poddane specjalnym procesom: w próżni, promieniami podczerwonymi liofilizacja (jest to suszenie przez wysublimowanie wody w próżni w niskiej temp.)

Temperatura ma bardzo duży wpływ na zawartość substancji czynnych surowca.

Szczególnie wrażliwe są:

• Substancje lotne (olejki eteryczne, cośtam estrowe, witaminy, enzymy i hormony) (do 35°)

Warunki suszenia są dokładnie określone w monografiach farmakopealnych.

W niektórych przypadkach podczas suszenia pojawiają się np. zapach (ziele nostrzyku)

Niektóre substancje zanikają podczas suszenia np. drażniące skórę związki zawarte w świeżych roślinach np. w jaskrowatych.

1. Przechowywanie – celem właściwego przechowywania surowców roślinnych jest zapobieganie strat substancji czynnych. Składniki występujące w surowcach należą do różnych grup chemicznych i mają różną trwałość, lotność, oraz właściwości fizykochemiczne (utlenianie, hydroliza).

• Utlenianiu ulegają najbardziej związki nienasycone.

• Hydrolizacji substancje glikozydowe i estrowe.

• Polimeryzacji garbniki katechinowe.

Wyjątkowo podczas przechowywania zwiększa się zawartość składnika czynnego np. w owocach kminku zawartość glikozydu nasercowego, lub w liściach naparstnicy wełnistej ilość lanatozydów.

Podstawą prawidłowego przechowywania jest składowanie surowców w suchych pomieszczeniach o niskiej temperaturze. Z badań wynika że przy wilgotności względnej powietrza w granicach 87-91% istnieją warunki do rozwoju pleśni. Jednak pomimo zachowania odpowiedniej temp. i wilgotności po pewnym czasie następuje zmniejszenie zawartości ciał czynnych.

• Surowce alkaloidowe i glikozydowe tracą po 5-10 latach kilka procent składników czynnych

• Surowce garbnikowe po 2-3 latach tracą około 20% składników czynnych

• Surowce olejkowe tracą olejek szybko, ale w zależności od opakowania, najmniej w blaszanym.

1. Ochrona przed szkodnikami; na małą skalę stosuje się parę chloroformu, a na większą skalę parę(opary) czterochlorku węgla, lub bromku etydyny, lub dichloroetan. Związki te są toksyczne i muszą być staranie usunięte przez wywietrzenie.

Czas przechowywanie jest ściśle określony przepisami i dla mieszanek ziołowych w Polsce wynosi 1 rok.

1. Najczęstsze rodzaje zmian występujące w poszczególnych typach surowców.

• Surowce alkaloidowe są najmniej trwałe

• Surowce z glikozydami nasercowymi

• Surowce z antrazwiązkami

• Surowce garbnikowe

• Surowce śluzowe

• Surowce flawonoidowe

• Surowce olejkowe

• Surowce antraglikozydowe