Wstęp do zielarstwa i fitoterapii

Oraz podstawy profilaktyki chorób metodami naturalnymi

w ujęciu historycznym i współczesnym

Ciała czynne zawarte w ziołach: alkaloidy, aminokwasy, aminy biogenne, antrachinony, biopierwiastki, flawonoidy, garbniki, glikozydy, gorycze, kumaryny, olejki eteryczne, pektyny, prowitaminy, saponiny, śluzy, witaminy

Witaminy i biopierwiastki - znaczenie dla organizmu; zastosowanie w lecznictwie; objawy niedoboru; źródła witamin
i biopierwiastków

Ciała czynne zawarte w ziołach

Poszczególne zioła mają określony skład chemiczny obejmujący rozmaite związki organiczne i nieorganiczne. Wiele z tych związków w organizmie człowieka wykazuje działanie farmakologiczne. Jedne z nich leczą, inne natomiast działają stymulująco i tonizująco na organizm, np. sole mineralne, aktywne enzymy, alkaloidy, flawonoidy, glikozydy, witaminy i prowitaminy.

W niektórych ziołach znajdują się substancje trujące lub szkodliwe, jeśli zostaną spożyte w nadmiernych ilościach. To, czy dana substancja zadziała jako lek, czy jako trucizna - zależy od jej dawki. Są również substancje obojętne dla naszego ustroju, np. suberyny, kutyna, woski.

Ciała czynne zgromadzone są przeważnie w wakuolach czyli w wodniczkach, gdzie są rozpuszczone w soku komórkowym.

Gorycze

Gorycze są to bezazotowe związki najczęściej o charakterze glikozydowym, które wykazują silnie gorzki smak i odruchowo zwiększają wydzielanie śliny, kwasu solnego, soku jelitowego i trzustkowego. Jest to nazwa o znaczeniu historycznym, bowiem zbiorcza dla rozmaitych substancji o smaku gorzkim, często bardzo różnorodnych pod względem chemicznym Działają ogólnie wzmacniająco w różnego rodzaju osłabieniach. Polepszają trawienie, pobudzają apetyt, podwyższają kwasowość soku żołądkowego, przyspieszają wchłanianie mleczka pokarmowego (strawiony, upłynniony pokarm) z jelit do krwi i limfy. Większość z nich działa także żółciopędnie i dlatego stosuje się je w przypadku przewlekłych chorób układu żółciowego.

Glikozydy gorczyczne zawarte są np. w goryczkach Gentiana (gencjopikrozyd, amarogentyna), w bobrku Menyanthes (loganina, menyanthyna, meliatyna), w bylicy Artemisia (absyntyna, artabsyna, anabsyntyna), w centurii Centaurium (erytrocentauryna, amarogentyna).

Do substancji gorzkich należą także olejki gorczyczne, to jest izotiocyjaninowe o ogólnym wzorze R-N:C:S. Enzymatyczny rozpad tzw. glukozynolatów (glikozydowe połączenia siarki) prowadzi do wydzielania się olejków gorczycznych. Podstawową strukturą olejków gorczycznych jest układ izonitryli. Rozpowszechnione są w rodzinie Cruciferae (krzyżowe) i Umbelliferae (baldaszkowate). Te z kolei dodatkowo działają silnie odkażająco i żółciotwórczo (np. rzodkiew Raphanus, gorczyca Sinapis alba).

Antrachinony

Antrachinony są to związki pochodne antracenu (zw. trójcykliczny), podobnie jak antrony. Spotkać je można w grzybach Penicillinum i Aspergillus oraz w roślinach wyższych, np. w rodzinie rdestowatych Polygonaceae, trędownikowatych Scrophulariaceae, liliowatych Liliaceae czy szakłakowatych Rhamnaceae. Są to związki z reguły glikozydowe, rozpuszczone w soku komórkowym (wakuolarnym). Działają rozwalniająco - przeczyszczająco, wpływając drażniąco na śluzówkę i mięśniówkę jelit. Zbyt częste stosowanie ziół zawierających tego typu związki, np. kruszyny, szakłaku, senesu - jest niebezpieczne, gdyż powoduje przekrwienie jelit i narządów pobliskich; zaburza (rozleniwia) także naturalne odruchy motoryczne jelit, co prowadzi z kolei do atonii jelit. Podczas przerabiania (suszenia, gotowania) antrachinony ulegają stopniowemu utlenianiu.

Atomy węgla i tlenu w pochodnych antronu u grzybów pochodzą z octanu zaś u roślin wyższych pierścień A powstaje z kwasu szikimowego. Dimery to produkty złożone z większej liczby jednostek antrachinonu. Dimerem jest np. hiperycyna zawarta w dziurawcu, czy fagopiryna zawarta w gryce. Nie działają one przeczyszczająco, ale uczulają na światło (wpływ fotouczulający), działają przeciwzapalnie oraz pobudzają układ nerwowy (hamują rozkład adrenaliny i noradrenaliny).

Kumaryny

Kumaryna - lakton o-hydroksycynamonowy, dwupierścieniowy związek heterocykliczny, pochodny alfa-pironu, czyli mają rdzeń benzo-alfa-pironowy na którym są rozmaite podstawniki (grupy chemiczne). Związki kumarynowe występują w roślinach jako glikozydy, niekiedy są składnikiem olejków eterycznych. W hydrolizie enzymatycznej rozkładają się na glukozę i wolne kwasy kumarynowe, w wyniku czego wyzwala się przyjemny i charakterystyczny zapach siana. Kumaryny zgromadzone są w wakuolach komórek w różnych organów, głównie jednak nadziemnych (wolny aglikon). Wyraźnie oddziałują na organizm człowieka. Piranokumaryny (np. wisnadyna w aminku) rozszerzają naczynia krwionośne (wieńcowe) i wywierają wpływ rozkurczowy. Umbeliferon (u baldaszkowatych), eskulina (w kasztanowcu) i herniaryna (u połonicznika) posiadają właściwości ochraniające organizm przed działaniem promieni ultrafioletowych. Dużo związków kumarynowych (melilotyna, dikumarol, kwas kumarynowy, kw. melilotowy) posiadają nostrzyki Melilotus. Dikumarol hamuje wytwarzanie protrombiny we krwi, a co za tym idzie obniża jej krzepliwość (działanie przeciwzakrzepowe). Najwięcej kumaryny w nostrzyku przypada na okres kwitnienia, kiedy zawartość jej dochodzi do 1,2%. Większość kumaryn działa też przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i uspokajająco. Niektóre z furanokumaryn uczulają na światło, np. psoralen zawarty w baldaszkowatych. Angelicyna (np. w arcydzięglu) obniża ciśnienie krwi i uspokaja. Oczywiście łatwo się domyśleć skąd nazwy: furanokumaryny mają przyłączony pierścień furanowy, a piranokumaryny - pierścień piranowy.

Dicumarol znalazł zastosowanie w lecznictwie. Syntetyczne pochodne kumarolu, np. acenokumarol, dihydroksykumaryna są silnymi lekami przeciwzakrzepowymi. Podawane są osobom mającym sztuczną zastawkę serca, ponadto w profilaktyce i leczeniu zatorów i zakrzepicy żylnej i w chorobie niedokrwiennej serca. Dawkowanie zależy od choroby i wrażliwości indywidualnej pacjenta na lek; średnio podaje się 2-4 mg acenokumarolu/ dobę. Preparaty: Acenocoumarol (Polfa Pabianice, Polfa - W-wa) - tabl. 4 mg, Sintrom Novartis - tabl. 1 mg i 4 mg.

Glikozydy

Glikozydy to grupa związków organicznych o bardzo skomplikowanej budowie chemicznej. Są to pochodne cukrów prostych, utworzone przez połączenie cukru z hydroksylowym składnikiem niecukrowym. Część niecukrową glikozydu określa się jako aglikon lub genina, a część cukrową mianem glikonu. Pod względem konfiguracji wiązań glikozydowych rozróżnia się:

1. 1.     O-glikozydy, które są najbardziej rozpowszechnione w świecie roślin. W tych glikozydach cukier przyłączony jest do cząsteczki alkoholu lub kwasu karboksylowego poprzez atom tlenu.

2. 2.     C-glikozydy - reszta cukrowa dołączona jest bezpośrednio do atomu węgla.

3. 3.     S-glikozydy, zawierające aglikony siarkowe.

4. 4.     N-glikozydy - reszta cukrowa dołączona jest do atomu azotu.

W zależności od jakich związków pochodzą aglikony, glikozydy dzielimy na:

1. Glikozydy pochodne fenylopropanu, gdzie należą związki flawonoidowe obejmujące bardzo ważne w ziołolecznictwie antocyjany, leukoantocyjanidyny, flawony, flawonole, flawanony i chalkony.

•          Antocyjany zawierają aglikon - antocyjanidynę (związek amfoteryczny) i cukier (np. glukoza). Aglikon tworzy z kwasami sole oksoniowe barwy czerwonej, a z zasadami sole fenolowe barwy niebieskiej. Antocyjany są więc barwnikami czerwonymi lub niebieskimi kwiatów i owoców. Zawartość ich w płatkach korony bywa nieraz znaczna, np. 20% w płatkach bratków. Pod wpływem hydrolizy kwasowej rozkładają się na cukier (cukry) i antocyjanidyny. Zabarwienie antocyjanów zależy od odczynu pH soku komórkowego. Przy odczynie kwaśnym kolor jest różowy lub czerwony, przy zasadowym - niebieski, błękitny, granatowy. Czynnikami sprzyjającymi syntezie antocyjanów są: światło, niska temperatura, niedobór azotu. Rośliny w trakcie wegetacji (w miarę starzenia) i na różnych glebach mogą mieć różną barwę kwiatów, np. miodunka, fiołki (różne odcienie). Antocyjany rozpuszczają się w wodzie. Wykazuja działanie farmakologiczne. Działają przeciwzapalnie, przeciwalergicznie, uspokajająco, przeciwwysiękowo, poprawiają krążenie w naczyniach włosowatych, wzmacniają ścianki naczyń krwionośnych. Nazwy antocyjanów pochodzą często od nazw łacińskich rodzajów lub gatunków roślin, np. malwidyna (w malwach), peonidyna (w piwoniach, czyli peoniach), pelargonidyna (w pelargoniach), petunidyna (w petuniach), cyjanidyna (w Centaurea cynus czy w chabrze bławatku), sambucyna (w Sambucus nigra - bzie czarnym), wiolanina (w Viola - fiołkach).

•          Leukoantocyjanidyny - pokrewne związki antocyjanom, lecz bezbarwne, jednakże pod wpływem kwasów przechodzą w barwne antocyjany. Występują w owocach. Wzmacniają serce, uszczelniają naczynia krwionośne. Obecne są, np. w owocach kaliny, głogu, aronii.

•          Flawony - związki 2-fenylochromonowe barwy jasnożółtej, obecne w kwiatach, owocach i w organach asymilacyjnych. Działają moczopędnie, kardiotonicznie, wzmacniająco na naczynia i rozkurczowo na miocyty gładkie. Przedstawicielami są: witeksyna obecna w kwiatach głogu, luteolina i diosmina oraz ich pochodne (praktycznie wszędzie rozpowszechnione), apigenina (np. w rumianku, dalii), linaryna (w lnicy Linaria), chryzyna (w topolach i wierzbach).

•          Flawonole są intensywnie żółtymi barwnikami rozpowszechnionymi u wszystkich roślin. Należy tu kwercetyna i jej pochodne (kwercytryna i izokwercytryna obecne, np. we wrzosach, borówkach, w kasztanowcu, w herbacie, skrzypie; rutozyd w rucie, hiperozyd w dziurawcu i w brzozie, awikularyna w rdestach, ramnetyna w szakłaku),kemferol i jego pochodne (np. robinina w robinii, astragalina w arnice, ekwizetryna w skrzypie). Rutyna, kwercetyna i hesperydyna to 3 najważniejsze substancje składowe witaminy P (patrz witamina P). Ogólnie biorąc działają one przeciwzapalnie, moczopędnie, przeciwalergicznie, przeciwwysiękowo, przeciwmiażdżycowo, uspokajająco, rozkurczowo, wydłużają i potęgują działanie witaminy C. Wymiatają wolne rodniki, chronią przed nowotworami, wzmacniają serce. Powodują umiarkowany wzrost siły skurczów i wzrost pojemności minutowej serca.

•          Flawanony - występują w korze, liściach i owocach roślin, np. eriodykcjol i noryngenina obecne w śliwach i czeremchach, hesperydyna - w pomarańczy, cytrynach, grejfrutach, w mięcie, pinocembryna - w sosnach i w propolisie, likwirytyna - w lukrecji. Działanie jak wyżej.

•          Chalkony - produkty pośrednie w biosyntezie flawonoidów o działaniu spazmolitycznym na miocyty gładkie. Należy tu ksantohumnol obecny w chmielu i izosalipurpozyd i w kocankach.

2. Glikozydy pochodne sterydów - aglikonem jest pochodna steranu. Należą tu glikozydy nasercowe, saponiny sterydowe i glikoalkaloidy sterydowe.

•          Glikozydy nasercowe dzielimy na kardenolidowe (mają pięcioczłonowy pierścień laktonowy) i bufadienolidowe (sześcioczłonowy pierścień laktonowy). Do kardenolidów zaliczyć można m.in. oleandrynę, digitoksynę, gitoksynę, digoksynę, lanatozydy, peruwozyd, adonitoksynę, konwalatoksynę, konwalozyd, strofantozyd, strofantynę cymarynę. Do bufadienolidów zalicza się, m.in. helebrynę, scylareninę i scylaren.
  Glikozydy nasercowe występują w miłku wiosennym - Adonis vernalis, w naparstnicy wełnistej i purpurowej - Digitalis lanata et Digitalis purpurea, w konwalii majowej - Convallaria maialis, w oleandrze pospolitym - Nerium oleander, w kokoryczkach - Polygonatym, w cebulicach - Scilla i in. Wchodzą w skład prostych i złożonych preparatów farmakologicznych, np. Cardiol C (Herbapol) - krople (konwalia), Neocardina (Herbapol) - krople (konwalia) - krople, Kelicardina (Herbapol) - krople (konwalia), Phytocard (Phytopharm) - krople (konwalia), Convafort (Herbapol) - draż. (konwalia), naparstnicowe: Digitoxin Didier (Hormosan) - tabl. 0,07 i 0,1 mg, Digitoxin Streuli - tabl. 0,1 mg, Coramedan (medice) - tabl. 0,07 mg, Digimed (Corax) - tabl. 0,07 i 0,1 mg, Digoxin (Polfa Kutno, Polfa W-wa) - tabl. 0,1 i 0,25 mg, amp. 0,5/2 ml, Digoxin - Sandoz Novartis - tabl. 0,125 i 0,25 mg, amp. 0,25 mg/2 ml, Lanicor (Roche) - tabl. 0,25 mg, fl. 10 i 20 ml - roztwór, amp. 0,25 mg - dożylnie, Lanoxin (Wellcome) - tabl. 0,25 mg, amp. 0,5 mg/2 ml; scylarenowe: Proscillaridin (Polfa Kutno) - tabl. powl. 0,25 mg /30 szt.), Talusin (Knoll) - draż. 0,25 mg /50 szt.); strofantynowe (skrętnikowe): Strodival (Herbert) - kaps. 3 i 6 mg, kaps. dojelitowe 3 mg. Oczywiście dawniej było o wiele więcej preparatów z roślinnymi glikozydami nasercowymi, obecnie zastępowane syntetykami. W miłku wiosennym występują głownie: cymaryna, adonitoksyna, wernadigina, adonitoksol i kwas akonitowy (kwas trójkarboksylowy). Ciała czynne zawarte w miłku wzmacniają skurcze mięsnia sercowego, zwalniają czynność serca, rozszerzają naczynia nerek, działają moczopędnie, uspokajająco i przeciwobrzękowo. Glikozydy miłkowe nie kumulują się w organizmie. Przedawkowane powodują nudności, wymioty, biegunkę i zaburzenia sercowe. Miłek i preparaty z niego sporządzone były stosowane w przewlekłej niedomodze mięśnia sercowego, w dusznicy bolesnej, w obrzękach na tle niedomogi serca. Obecnie stosowane jedynie w ziołolecznictwie ludowym, a surowiec pozyskiwany jest z własnych upraw. Napar dawkuje się 3 razy dz. po 15 ml (6-8 g suchego ziela na 220 ml wrzącej wody). Sproszkowane ziele można zażywać na miodzie w dawce 1,5 -2 g 3 razy dz. Z kolei naparstnica purpurowa i leki naparstnicowe wykorzystywane były i nadal są w leczeniu nadkomorowych zaburzeń serca, w niewydolności mięśnia sercowego, w zastojach płucnych połączonych z nieżytem oskrzeli, w dusznicy sercowej, w bloku serca. Skuteczna jest w migotaniu przedsionków oraz w osłabieniu serca po przebytych chorobach zakaźnych. Naparstnice zwiększają siłę skurczu mięśnia, przedłużają pauzę rozkurczową serca, zwiększają pojemność wyrzutową komór serca. Likwidują zastój krwi w żyłach. Działają przeciwobrzękowo. Rozszerzają naczynia wieńcowe. Sproszkowane liście stosowano w dawce 300-600 mg/dobę, czyli np. 150 mg 3 razy dz. przez 3-4 dni, aż do ustąpienia obrzęków; po kilku dniach dawkę stopniowo obniżano; dawka podtrzymująca wynosi 50 mg 3 razy dz. Stosowanie naparstnicy wymaga umiejętności i staranności ze strony nie tylko lekarza, ale również i pacjenta. Dlatego też wprowadzono nowoczesne preparaty naparstnicowe o ściśle określonej zawartości glikozydów i wygodne w użyciu oraz dawkowaniu. Naparstnica jest bardzo niebezpieczna po przedawkowaniu. Przedawkowanie objawia się znacznym zwolnieniem czynności i niemiarowością serca, skurczami jelit, wymiotami, biegunką i zatrzymaniem serca w maksymalnym skurczu. Dawka śmiertelna jednorazowa suszu wynosi 2-3 g. Nalewka zabija człowieka w dawce około 20 g. Napar (1,2 g suchych sproszkowanych liści na 180 ml wody wrzącej) stosuje się w ziołolecznictwie ludowym w dawce 4 razy dz. po łyżce stołowej. W lecznictwie wykorzystuje się także naparstnicę wełnistą, silniejszą w działaniu co przejawia się również w jej dawkowaniu: sproszkowany liść 50 mg 3 razy dz. przez 3 dni; dawka podtrzymująca 50 mg 2 razy dz.; napar sporządza się z 1 g suszu na 180 ml wrzącej wody i pije 3 razy dz. po 1 łyżce stołowej. Efekt leczniczy po podawaniu naparstnicy pojawia się po kilku dniach, kiedy to tkanki ulegną wysyceniu glikozydami. Deslanoside to substancja zawierająca glikozyd naparstnicy wełnistej. Obecnie rzadko stosowna, np. w formie zastrzyków dożylnych Cedilanide (Novartis) - amp. 0,4 mg/2 ml. Dawniejsze (o znaczeniu historycznym) polskie preparaty zawierające glikozydy naparstnicy wełnistej to Deslanosidum - amp. 0,0004, Lanatosid C - tabl. 0,00025 i Acetyldigitoxinum - tabl. 0,0002. Podczas zażywania digoksyny i jej podobnych leków (naparstnicowych) nie wolno jednocześnie pobierać niektórych medykamentów ze względu na poważne interakcje, np. neomycyny, chinidyny, preparatów wapnia i witaminy C, salicylany, penicyliny, kortykosteroidy, teofiliny, werapamilu, spironolakton. Osoby w podeszłym wieku nie powinny dostawać leków naparstnicowych, ponieważ często u nich występuje niedobór magnezu i potasu, ponadto często zażywają leki moczopędne zwiększające wydalanie potasu. Brak tych dwóch pierwiastków przyczynia się do nasilenia objawów ubocznych i toksyczności oraz kumulacji w organizmie glikozydów naparstnicowych. Mogą również doprowadzić do pomyłkowego zażycia zbyt dużych dawek leku. Patrz także konwalia, kokoryczka w opisie ziół. Preparaty scylarenowe (Proscillaridin i Talusin) zwiększają pojemność minutową serca, zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego, działają moczopędnie i przeciwobrzękowo, są bezpieczniejsze od glikozydów naparstnicowych i szybciej działają. Zastosowanie: zastoinowa niewydolność krążenia, zespół płucno-sercowy, serce starcze. Dawkowanie: 1 tabl. 0,25 mg 3 razy dz. przez 4 dni, potem 1 tabl. 0,25 mg 2 razy dz. przed jedzeniem. Glikozydy scylarenowe są zawarte w wielu roślinach z rodziny liliowatych. Z krajowych roślin zawierają je cebulice: syberyjska i dwulistna Scilla sibirica et Scilla bifolia. Na skalę przemysłową były uzyskiwane z oszlocha morskiego (Kraje Śródziemnomorskie) Urginea maritima (obecnie zaliczana do rodziny Hyacinthaceae). Oszloch (ostrawka) był stosowany w formie nalewki, intraktu i naparu (Tinctura, Intractum et Infusum Scillae). Napar (1 g rozdrobnionej suchej cebuli na 200 ml wrzątku) zażywano 3 razy dz. po 1 łyżce stołowej. Miała szczególne zastosowanie w niedomodze krążenia z obrzękami. Glikozydy oleandrowe działają na serce 3 razy silniej niż glikozydy naparstnicy, nie kumulują się w organizmie, są szybsze ale krótsze w oddziaływaniu. Zastosowanie jako cardiotonicum (wzmacniające serce) i diureticum w obrzękach na tle niewydolności krążenia. W niektórych krajach nadal w użyciu. Sproszkowany liść oleandru Folium Oleandri (Fol. Nerii) - Pulvis Folium Oleandri dawkuje się 3 razy dz. po 50 mg. Glikozydem bufadienolidowym jest helebryna obecna w ciemiernikach Helleborus (Ranunculaceae), np. w Helleborus niger (rośnie w Alpach) oraz Helleborus viridis (środkowa Europa; brak w Polsce). Niegdyś były one stosowane w lecznictwie jako lek nasercowy zastępujący glikozydy strofantynowe. Substancje balastowe zawarte w surowcu łatwo jednak wywołują nudności, wymioty i biegunkę, dlatego stracił on na znaczeniu. Dawkowanie: sproszkowane kłącze ciemiernika Rhizoma Hellebori - 250 mg 3 razy dz. Preparaty naparstnicowe próbowano w niektórych krajach zastąpić preparatami z cieciorki pstrej Coronilla varia (Papilionaceae), które są bezpieczniejsze. Rośnie ona na łąkach i pastwiskach, pospolita w Polsce. Cieciorka zawiera glikozyd kardenolidowy - koronilinę. Działa ona uspokajająco, przeciwobrzękowo, moczopędnie, wzmacniająco na serce. Szczególnie przydatna okazała się w leczeniu nerwic serca podczas okresu po- i przekwitania i w kołataniu serca. Stosowana w formie naparu Infusum Coronillae: 2 g suchego rozdrobnionego ziela na 200 ml wrzącej wody; napar zażywano w dawce 15 ml 3-4 razy dz.

•          Saponiny sterydowe (łac. sapo = mydło) występują w wielu roślinach, np. z rodziny trędownikowatych, liliowatych, psiankowatych, motylkowatych. Saponiny tworzą z wodą roztwory koloidalne i obniżają napięcie powierzchniowe roztworów wodnych. Aglikon nosi nazwę sapogeniny. Wiele saponin glikozydowych wykazuje działanie toksyczne, uszkadzają bowiem komórki nerwowe, erytrocyty (hemoliza krwinek) i miocyty. Zwiększają przepuszczalność błon komórkowych. Zwiększają resorpcję wielu substancji chemicznych (wody, metali). W odpowiednich dawkach są pomocne w leczeniu wielu chorób. Działają też sekrolitycznie i mukolitycznie (wzmagają wydzielanie gruczołów śluzowych, upłynniają wydzielinę). Nasilają działanie wielu leków. Oddziałują przeciwzapalnie. Przedstawicielami są: tigogenina (Yuca, naparstnica), jamogenina (psianki), hekogenina (agawa), diosgenina (kozieradka). Wazne dla przemysłu chemicznego w procesie syntezy sterydów (np. hormonów).

•          Glikoalkaloidy - patrz alkaloidy sterydowe.

3. Glikozydy cyjanogenne. Cyjanogeneza to zespół procesów zmierzających do syntezy związków cyjanogennych, czyli zawierających grupę cyjanową -CN. W wyniku hydrolizy enzymatycznej lub kwasowej związki te wydzielają cujanowodór (kwas pruski) HCN Większość związków cyjanogennych ma charakter glikozydu - nitrylozydu. Spośród około 50 związków cyjanogennych wytwarzanych przez rosliny, można wymienić amigdalinę (migdały), prunazynę (tarnina, czeremcha, wisnia, czereśnia), sambunigrynę (bez czarny, bez hebd, bez koralowy), linamarynę (lnica, len), lotaustralinę (koniczyna), factor Lathyrus (groszek) Podczas hydrolizy enzymatycznej (enzym emulsyna) wydziela się najpierw nitryl (cyjanohydryna) i wolna glukoza. Dopiero po tym etapie dochodzi do uwolnienia HCN i wytworzenia ketonu lub aldehydu. Glikozydy cyjanogenne syntetyzowane są z aminokwasów, np. linamaryna wywodzi się z waliny, a amigdalina - z fenyloalaniny i tyrozyny. Jak wiadomo cyjanowodór i jego sole (cyjanki) należą do najsilniejszych toksyn. Wykazują one silne powinowactwo do układu żelazowo-porfirynowego enzymów oddechowych. Blokują więc funkcję enzymów oddechowych. Cyjanowodór może łączyć się z hemoglobiną tworząc cyjanohemoglobinę, niedysocjującą do hemoglobiny. Niektóre zwierzęta gospodarskie narażone na działanie cyjanowodoru pochodzącego z roślin (np. koniczyna, liczne trawy) wykształciły ciekawy mechanizm detoksykacji: enzym rodanaza przekształca jon cyjankowy w tiocyjanian za pomocą siarki odłączonej od kwasu beta-merkapto-pirogronowego HSCH₂COO₂H. Tę reakcję detoksykującą wykorzystuje się także podczas ratowania osób zatrutych cyjankami. Dożylnie podaje się 50 ml 30% tiosiarczany sodu. Tiosiarczan sodu (25%) używany jest również do płukania żołądka w razie zatrucia cyjankiem drogą pokarmową. Śmiertelna dawka HCN dla człowieka wynosi około 1 mg/kg masy ciała. Niebezpieczne jest w związku z tym spożycie 70 i więcej migdałów jednorazowo, pestek z jabłka czy z owoców mandarynki, gdzie są obecne glikozydy cyjanogenne w ilości 0,5-1 mg. Glikozydy cyjanogenne zawarte w ziołach wraz z innymi składnikami wykazują synergizm i działają uspokajająco, lekko oszałamiająco, rozluźniająco, żółciopędnie, rozkurczowo, przeciwzapalnie, przeciwkaszlowo i odkażająco, pobudzają ośrodek oddechowy; oczywiście wszystko to w dawkach leczniczych. Dawniej w lecznictwie stosowana była woda z nasion migdałowca gorzkiego Aqua Amygdalae amarae, zawierająca około 0,1% HCN; zażywano ją w dawce 2 g 3 razy dz. przy kaszlu, bezsenności, pobudzeniu nerwowym, nieżycie oskrzeli i w zapaleniu płuc. Obecnie lek ten można zastąpić wodnymi wyciągami z czeremchy czy tarniny.

4. Glikozydy fenolowe są to związki zawierające w budowie pierścień pochodny fenolu (np. hydrochinonowy) oraz cukier (np. glukozę). Przykładem może być salicyna (zawarta w wierzbach, w kalinie, w wiązówce), echinakozyd (jeżówka) populina (w topolach), spireozyd (wiązówka, fiołek tr.), arbutyna (wrzos, mącznica, borówka, grusza, kalina). Glikozydy fenolowe wykazują silne działanie lecznicze. Salicyna i populina działają przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo, napotnie, uspokajająco, przeciwbólowo, hamują agregację krwinek, zapobiegając zakrzepom i zawałom. Hamują cyklooksygenazę prostaglandynową. Usprawniaja krążenie. Mają działanie przeciwreumatyczne przeciwartretyczne (zwiększają wydzielanie kwasu moczowego) i żółciopędne. Pobudzają wydzielanie soków trawiennych i śliny. W Polsce dostępny jest preparat Salicortex (Labofarm) zawierający 10 mg salicyny w 1 tabl. 330 mg. Stosuje się go 3 razy dz. po 3 tabl. po jedzeniu (dobrze popić). Salicyna wyizolowana z wiązówki stała się podstawą do wyprodukowania syntetycznej Aspiryny (kwasu acetylosalicylowego) =Polopiryny. Echinakozyd zawarty w jeżówce Echinace pobudza fagocytozę, nasila wydzielanie przeciwciał i interferonów (o działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwwirusowym) - zwiększa odporność organizmu na choroby zakaźne, pobudza wydzielanie kortykosteroidów w korze nadnerczy. Działanie immunostymulujące jeżówki było z kolei podstawą do wyprodukowania licznych preparatów w nowoczesnych formach: Echinapur (Herbapol) - tabl. z koncentratem jeżówki (100 mg); maść (100 g w tubach) - 2 tabl. 3 razy dz.; Succus Echinacea - sok z jeżówki (Phytopharm) - płyn we flakonach po 45 i 100 g (3 razy dz. po 3 ml w 50 ml wody); Immunal (Lek) - sok we flakonach po 50 ml (40 kropli, potem 20 kropli co 2 h przez 2 dni, 3 dnia i dalej po 20 kropli 3 razy dz.); Purex (Hasco-Lek) - maść w tubach po 30 g - 3 razy dz. wcierać w skórę; Lymphozil (Cesra) i Lymphozil forte - tabl. (pierwszy dla dzieci, drugi - mocniejszy - dla dorosłych) - 2 tabl. 3 razy dz.; Esberitox N (Schaper und Brümmer) - tabl., płyn po 20, 50 i 100 ml - 3 tabl. lub 50 kropli 3 razy dz. Wskazania: przewlekłe choroby skórne wirusowe, grzybicze i bakteryjne, choroby zakaźne ogólnoustrojowe, przeziębienie, niska odporność na choroby, choroby alergiczne, osłabienie organizmu. Leczenie zewnętrzne skojarzyć z leczeniem wewnętrznym. Arbutyna i metyloarbutyna zawierają w budowie hydrochinon i glukozę. W moczu wydzielinach i wydalinach (np. w moczu) o odczynie zasadowym hydrolizują, uwalniając hydrochinon. Hydrochinon odkaża drogi moczowe i działa przeciwropnie. Surowce zawierające arbutynowce mają zastosowanie w leczeniu stanów zapalnych i zakażeniowych nerek, moczowodów i pęcherza moczowego. Podczas kuracji należy dążyć do alkalizacji moczu, w tym celu zalecam pić sól Vichy (Ziołolek) - tabl. do rozpuszczania. W Polsce dostępne są gotowe preparaty arbutynowe, np. Uverex (Herbapol) - tabl. dojelitowe zawierające 215 mg wyciągu z mącznicy niedźwiedziego-uszka Arbutus uva-ursi L. (Arctostaphylos) a w nim 40 mg arbutyny: 4 tabl. 4 razy dz.; Nefrosept (Aflopa) - płyn we flakonach po 280 ml - 10 ml 4 razy dz. (zawiera wyciąg z nawłoci i wyciąg z mącznicy).

Saponiny trójterpenowe

W przeciwieństwie do wcześniej opisanych saponin sterydowych, saponiny triterpenowe zawierają aglikon - sapogeninę o charakterze trójterpenu. Trójterpeny zbudowane są z 6 cząsteczek hemiterpenowych (półterpenowych). Aglikon może zawierać grupy -COOH co nada saponinie charakter kwaśny, podobnie jak kwasy przy części cukrowej saponiny. Część cukrowa zawiera rozmaite cukry proste, najczęściej glukozę, ksylozę i galaktozę w liczbie kilku drobin. Saponiny obojętne nie zawierają grup kwasowych. Obniżają napięcie powierzchniowe roztworów, mają zdolność pienienia, przyłączają się do cholesterolu w błonach komórkowych, zwiększają przesączalność biomembran, działają odkażająco (niszczą wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki), pobudzają wydzielanie śluzu, upłynniają śluz ułatwiając jego wydalenie (działanie sekrolityczne i mukolityczne). W nadmiernych ilościach uszkadzają błony komórkowe (hemoliza krwinek) i podrażniają ośrodek wymiotny. Niektóre działają silnie rozkurczowo i przeciwzapalnie. Występują u wielu gatunków z rodziny goździkowatych, fiołkowatych, krzyżownicowatych, araliowatych i motylkowatych. Przedstawicielami są: hederasaponiny (w bluszczu Hedera), primulasaponiny (w pierwiosnkach Primula), saponazydy (w mydlnicy Saponaria), glicyryzyna (w lukrecji Glicyrrhiza), escyna (w kasztanowcu - Aesculus). Niektóre saponiny zostały skondensowane w nowoczesnych preparatach: Ulventrol (Herbapol) - draż. (zawierają glicyryzynę, allantoinę i olejek rumiankowy): w leczeniu stanu zapalnego i wrzodów żołądka - 2 draż. 3 razy dz.; Epigen (Cheminova) - płyn, krem ( stosowany w leczeniu opryszczki), Rheumpapai (Ikong) - kaps. zażywać w nerwo-, stawo- i mięśniobólach w dawce 2 kaps. 3 razy dz.; Uldenol (Herbapol) - draż. Dojelitowe w leczeniu stanów zapalnych żołądka i jelit, w chorobie wrzodowej - 2 draż. 3 razy dz.; Aesculan (Herbapol Poznań) - maść w tubach po 30 g (w leczeniu hemoroidów); Fitoven (Herbapol) - pasta w tubach po 100 g (1 łyżeczkę pasty rozpuszcza się w 50 ml wody i pije 3 razy dz.), zawierająca m.in. wyciąg z kasztanowca i żarnowca - stosowana w obrzękach kończyn na tle wadliwego krążenia, w obrzękach pourazowych i w porażeniach; Aesculan (Herbapol Wrocław) - czopki - w leczeniu stanów zapalnych odbytu i hemoroidów (1-2 czopki 1-2 razy dz.); Aesciven (Jelfa) - żel w tubach po 40 g (w leczeniu zwichnięć, sińców, krwawych wylewów, stanów zapalnych mięśni i żył, urazów sportowych) - wcierać 3 razy dz. (zawiera escynę, salicylan); Reparil (Madaus) - draż. z escyną 20 mg, 40 mg i amp. 5 mg (dożylne zastrzyki) - w leczeniu zakrzepów, zakrzepowego zapalenia żył, żylaków, hemoroidów, obrzęków, zaburzeń obwodowego i mózgowego krążenia krwi) - 40 mg 3 razy dz., zastrzyk - 10 mg 2 razy dz.; Sapoven (Hasco-Lek) - maść w tubach po 30 g /20% escyny) - w leczeniu zakrzepowego zapalenia żył, stanów zapalnych tkanki łącznej, urazów sportowych, obrzęków stóp i podudzi - wcierać 3 razy dz. pod bandaż elastyczny; Esceven (Herbapol Poznań) - tabl. zawierające 2,5 mg escyny - 2 tabl. 3 razy dz.; żel w tubach po 30 g (+ heparyna) - wcierać 3 razy dz. - w leczeniu zakrzepowego zapalenia żył, urazów sportowych, zapalenia tkanki podskórnej, obrzęków, zasinień pourazowych, żylaków, zaburzeń krążenia krwi na obwodzie; Intrakt kasztanowcowy (Phytopharm) - płyn we flakonach po 100 g /1% saponin triterp.) - 2,5 ml 3 razy dz. w 50 ml wody lub soku; Proveno Dragees N (Madaus) - draż. 15 mg (escyna) - 2 draż. 3 razy dz. (w leczeniu jak wyżej). Aescin (Polfa Kutno) - tabl. powl. 20 mg (escyna); żel po 40 i 100 g w tubach (escyna+heparyna+ salicylan) - w leczeniu stanów pourazowych (zaburzenia krążenia miejscowego, siniak, obrzęk, ból, stan zapalny) i żylaków, stanów zapalnych żył, zakrzepów, zastojów żylnych - 2 tabl. 3 razy dz., żel wcierać 3 razy dz.

Alkaloidy

Alkaloidy są to związki pochodzenia roślinnego, bardzo rzadko występujące w świecie zwierząt (niektóre ropuchy, salamandry). Niektóre zwierzęta nasycają swe ciało roślinami bogatymi w alkaloidy (spożywają je), aby nabrać właściwości trujących i uniknąć ataków drapieżników (np. owady).

Alkaloidy występują głównie w nasionach i w liściach roślin, zawsze w postaci związanej z kwasami organicznymi, np. z kwasem jabłkowym, z kwasem cytrynowym, z kwasem winowym, czy szczawiowym - tworząc sole. Wiele alkaloidów ma ogromne znaczenie w medycynie. Obecnie znanych jest około 6000 różnych alkaloidów.

W zależności od budowy chemicznej podzielono je na 12 grup:

1. Alkaloidy zawierające azot nie wbudowany w pierścień, np. efedryna otrzymywana z liści i łodyg przęśli Ephedra vulgaris. Efedryna wywiera silne działanie farmakologiczne i jest stosowana w leczeniu wielu chorób. Ma gorzki smak i nieprzyjemny zapach. Rozpuszcza się w wodzie (3,5 części) i w spirytusie (7 cz.). Efedryna zwiększa przemianę materii, nasila oddychanie tkankowe, wzmaga napięcie i siły skurczowe mięśni szkieletowych, zwłaszcza w stanach osłabienia, pobudza mięsień sercowy, pobudza ośrodek oddechowy, wywiera wpływ na korę mózgową (podnieca psychicznie), zwęża naczynia przy miejscowym stosowaniu, po dożylnym podaniu podnosi ciśnienie krwi na około 20 minut, znosi skurcze mięsni gładkich oskrzeli i jelit, rozszerza źrenice, zmniejsza wydzielanie śluzu, kurczy zwieracz pęcherza moczowego, działa rozkurczająco na mięśnie gładkie dróg moczowych. Zwiększa i przedłuża podniecenie seksualne oraz erekcję prącia, zwiększa wydolność fizyczną i psychiczną, wzmaga tonus (napięcie) mięśni szkieletowych, wyostrza zmysły.

Wskazania do stosowania efedryny to: niedociśnienie, moczenie nocne, osłabienie zwieracza, stany alergiczne, dychawica oskrzelowa, obrzęk Quinckego, katar sienny, starcza rozedma płuc, zatrucie morfiną, wstrząs, zapaść, myasthenia gravis, cele diagnostyczne w okulistyce, zespół Margagniego-Adamsa-Stockesa, impotencja.

Dawkowanie: dorośli - 25-50 mg 1-3 razy dz. (maksymalna dawka dobowa wynosi 150 mg, a jednorazowa 75 mg). Nie wolno podawać dożylnie oraz łącznie z preparatami naparstnicy! Ostatnio coraz częściej do wielu leków przeciwalergicznych (Actifed, Sudafed Plus - tabl., Disophrol Retard - tabl.) i stosowanych w przeziębieniu (Nurofen - tabl., Advill Cold - tabl.) dodano tzw. pseudoefedrynę, czyli aminę sympatykomimetyczną (alkohol metyloamino-etylo-benzylowy) o podobnym działaniu jak efedryna czy epinefryna. Pseudoefedryna ułatwia oddychanie rozszerzając drogi oddechowe i zmniejszając wydzielanie śluzu oraz ułatwia oczyszczenie zatok obocznych nosa. W Polsce wprowadzono także czyste preparaty z pseudoefedryną, np. Otrinol - kaps., Sudafed - tabl. i syrop.

2. Alkaloidy pochodne pirolu, np. nikotyna występująca w liściach Nicotiana tabacum i Nicotiana rustica. Jest to alkaloid toksyczny i dlatego nie ma znaczenia w leczeniu chorób. Ma natomiast zastosowanie w badaniach naukowych i jako środek przeciwko szkodnikom w ogrodnictwie i w sadownictwie. Śmiertelna dawka nikotyny dla człowieka wynosi około 50 mg. Jeden papieros zawiera na ogół 1,2-2 mg nikotyny, która z łatwością przenika przez błony śluzowe do krwi wywołując efekty działania ogólnego. Zatem wypalenie 25-40 papierosów w krótkim czasie spowoduje u człowieka porażenie ośrodka oddechowego i śmierć. Oszołomienie, nudności, wymioty, zawroty i bóle głowy oraz utrata przytomności pojawia się po wypaleniu około 10-15 papierosów w krótkim odstępie czasu. Przewlekłe palenie tytoniu - nikotynizm doprowadza do: hipowitaminozy C i P (niedoboru witaminy C i P), obniżenia szczelności i wytrzymałości naczyń krwionośnych (plamice podskórne), obniżenia odporności na choroby zakaźne, zaburzeń miesiączkowania, zaburzeń inteligencji, zaników pamięci, osłabienia wzroku, słuchu, smaku i węchu, zaburzeń trawiennych, choroby wrzodowej, zakrzepów krwi (zapalenie zakrzepowe żył, zatory zakrzepowe), zaburzeń popędu płciowego, obniżenia płodności, a nawet bezpłodności, a u kobiet do poronień. Nikotynizm przyczynia się także do powstania miażdżycy, nerwobólów (rwa kulszowa, czyli przeszywający ostry ból w biodrze), zaburzeń sercowych i nieodwracalnych chorób serca (zawał, zwyrodnienie), skurczów naczyń (dusznica bolesna), chromania przystankowego oraz raka (np. nowotwór układu oddechowego, nowotwór jelita grubego, nowotwór wargi). Palacze tytoniu cierpią na ciągły nieżyt oskrzeli i nosa oraz uporczywy kaszel. Występuje u nich również nieżyt żołądka, zażółcenie i szybkie starzenie skóry, obniżenie wydolności intelektualnej i fizycznej, zaparcia oraz dziwne, oporne na leczenie choroby włosów, skóry i warg. Palacze tytoniu szybko starzeją się i mają małe zdolności regeneracyjne za sprawą ciągłego niedoboru witaminy C, P, PP, B12 i kwasu foliowego. Objawia się to nie tylko brzydkim ziemistym kolorem skóry, ale również ciemnymi plamami i nieświeżością skóry (procesy te przy pomocy odpowiednich zabiegów fitoterapeutycznych, uzdrowiskowych i witaminoterapeutycznych) w porę podjętych można odwrócić). W małych dawkach (0,5-1 mg) nikotyna działa chwilowo pobudzająco (pobudzenie ruchowe i psychiczne), wzmaga odruchy rdzeniowe i pobudza ośrodki wegetatywne. Nikotyna przechodzi do krwi płodu u matki palącej lub żującej tytoń. Skutkiem tego jest urodzenie dziecka z niedowagą, z sinicą, anemią, a nawet niedorozwojem układu nerwowego i pozbawionego odporności na choroby. W żadnym więc wypadku w czasie ciąży nie wolno palić tytoniu! Szkodliwe jest także przebywanie w pomieszczeniu zadymionym palonym tytoniem (tzw. bierne palenie tytoniu).

3. Alkaloidy pochodne imidazolu. Należy tu między innymi pilokarpina znajdująca się w liściach brazylijskiego krzewu o nazwie Pilocarpus iaborandi. Pilokarpina stosowana jest w okulistyce w postaci kropli do oczu, gdyż zwęża źrenice i wywołuje zwiększenie odpływu cieczy wodnistej do gałki ocznej, obniża ciśnienie śródgałkowe. Ma więc zastosowanie w leczeniu jaskry. W stomatologii i w laryngologii używana jest jako środek zwiększający wydzielanie śliny. Dawniej w medycynie pilokarpina miała większe znaczenie i zastosowanie, między innymi w niedomodze wydzielniczej nerek jako lek silnie napotny w celu usunięcia z potem wody i mocznika oraz innych produktów przemiany materii (aby odciążyć nerki). Była też stosowana jako lek kurczący pęcherzyk żółciowy. Maksymalna dawka dobowa - 50 mg, a jednorazowa - 20 mg. Dawka lecznicza wynosi 5-10 mg 1-2 razy dz. Antidotum na zatrucie pilokarpiną jest podanie atropiny. Preparaty do oczu: Pilocarpinum Polfa W-wa 2%, 3%, 4% HEC - krople, Pilocarpinum hydrochloricum Jelfa - maść 2%, tuby 3 g. Salagen (Chiron) - tabl. powl. 5 mg (przy niedoczynności gruczołów śluzowych i ślinowych - 1 tabl. 3 razy dz. doustnie).

4. Alkaloidy pochodne indolu. Należy tu fizostygmina i alkaloidy sporyszu (ergotamina). Fizostygmina występuje w bobie kalabarskim - Physostigma venenosum. Stosowana jest w leczeniu zrostów i wypadnięć soczewki oraz jaskry. Jest to alkaloid bardzo trujący, dawka śmiertelna wynosi 10 mg. Wywiera silne działanie na organizm ludzki. Hamuje czynność cholinoesterazy rozkładającej mediator - acetylocholinę. Dzięki temu zwiększa pobudliwość zakończeń nerwowych przywspółczulnych, zwiększa wydzielanie gruczołów, zwalnia czynność serca, wzmaga napięcie ścian i perystaltykę żołądka, jelit, pęcherza moczowego, pęcherzyka żółciowego, macicy i oskrzeli, zwęża źrenice, obniża ciśnienie krwi, obniża ciśnienie śródgałkowe, pobudza zakończenia nerwowe w mięśniach szkieletowych. Na ośrodkowy układ nerwowy najpierw działa pobudzająco (lęk, ruchliwość, podniecenie), potem porażająco. Znosi działanie kurary. Przenika przez barierę krew-mózg. W organizmie szybko jest metabolizowana i wydalana wraz z moczem.

Wskazania do stosowania fizostygminy to: pooperacyjne porażenie jelit, zaparcia na tle atonii jelit, zatrzymanie moczu na tle niedowładu mięśni pęcherza, porażenie pobłonicze nerwu twarzowego lub po chorobie Heinego-Medina, częstoskurcz napadowy, zatrucia lekami antycholinergicznymi. Miejscowo - w leczeniu jaskry. Najwyższa dawka jednorazowa - 1 mg. Najwyższa dawka dobowa - 3 mg. Preparaty: Physostygminum salicylicum (Pliva) - amp. 0,5 mg/1 ml; Anticholium (Köhler) - amp. 2 mg/5 ml.

Ergotamina występuje w sporyszu (Secale cornutum), który jest przetrwalnikiem grzyba pasożytującego na zbożu. Ergotamina, podobnie jak ergotoksyna wywiera silne działanie farmakologiczne. Jest alkaloidem, który powoduje tężcowy skurcz mięśnia macicy, a także skurcz mięsni gładkich naczyń krwionośnych. Powoduje ona po porodzie szybsze kurczenie się mięśnia macicy (involutio uteri post partum). W związku z tym następuje zaciśnięcie naczyń krwionośnych w ścianie macicy i zahamowanie krwotoku poporodowego. Alkaloidów sporysza nie wolno stosować w czasie ciąży i w czasie porodu. Ergotaminę można podać po całkowitym odejściu łożyska. Najwyższa dawka dzienna w zastrzyku - 1 mg. Najwyższa dawka dzienna doustnie - 10 mg. Dodawana do preparatów przeciwmigrenowych. W zastrzyku - do znoszenia napadów migreny. Preparaty: Ergotaminum tartaricum (Filofarm) - winian ergotaminy - draż. 1 mg (napad migreny: 2 mg, w razie potrzeby dawkę można powtórzyć po 60 minutach). Migrexa (Lichtemstein) - czopki 2 mg, tabl. 1 mg (w ginekologii 1-2 mg 2-3 razy dz., w napadzie migreny 2 mg 1-2 razy dz.). Coffecorn Forte (Filofarm) - preparat zawierający obok ergotaminy (1 mg), również koffeinę (100 mg) - draż. (1-2 draż 1-2 razy dz.). Analogiczny preparat zachodni do krajowego Coffecornu to Gynergene Cafeine (Novartis) - tabl. powl. i Cafergot (Novartis) - tabl. Niemiecki preparat Migrätan (Berlin-Chemie) - czopki, zawiera oprócz 1 mg ergotaminy, także 200 mg propyfenazonu - środka przeciwbólowego; jest pomocny w leczeniu bólu głowy na tle zaburzeń naczynioruchowych.

5. Alkaloidy pochodne pirydyny. Przedstawicielem tej grupy jest arekolina, występująca w nasionach palmy areki = żuwni (Areca catechu) Palmae. Stosowana w lecznictwie (w Polsce od dawna nie jest używana) krajów azjatyckich i arabskich w postaci roztworu 0,5-1% w celu wywołania zwężenia źrenic. Podana doustnie zwalnia akcję serca, wzmaga wydzielanie potu, pobudza nerwy przywspółczulne, zwiększa diurezę (wydzielanie moczu), zwiększa perystaltykę jelit. Nasiona zawierają również czerwony barwnik oraz garbniki katechinowe. Żucie nasion jest rozpowszechnione wśród ludności niektórych krajów (używka Betel). Nasiona zwalczają robaki pasożytnicze (doustna dawka gniecionych nasion to około 5 g). Czysty alkaloid stosowany jest w dawce 4-5 mg.

Do tej grupy należy też alkaloid - piperyna, występujący w pieprzu Piper nigrum oraz lobelina zawarta w stroiczce rozdętej - Lobelia inflata - obecnie bardzo rzadko stosowana w Europie. Piperyna ma smak ostro—paląco-gorzki, pobudza wydzielanie soków trawiennych, polepsza trawienie pokarmu i wchłanianie mleczka pokarmowego z jelit do krwi, poprawia ukrwienie tkanek, wzmaga diurezę. Można ją stosować w formie nalewki pieprzowej (pieprzówka), samodzielnie sporządzonej z suchych lub świeżych owoców pieprzu (torebkę pieprzu ziarnistego zmielić i zalać 500 ml alkoholu 40%, wytrawiać 7 dni; przefiltrować; zażywać kilka kropel dla rozgrzania i pobudzenia apetytu). Pieprzówkę można wcierać w skórę, w zmarznięte stopy oraz przy bólach stawów (1 cz. pieprzówki + 1 cz. spirytusu salicylowego + 1 cz. spirytusu kamforowego, wymieszać; do wcierań rozgrzewających i przeciwbólowych).

Lobelina w małych dawkach pobudza ośrodek oddechowy, ośrodek nerwu błędnego, wywołuje zwolnienie czynności serca, pobudza ośrodek naczynioruchowy, powoduje podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi, pobudza perystaltykę przewodu pokarmowego, zwęża oskrzela. W dużych dawkach poraża zwoje układu przywspółczulnego i rozszerza oskrzela ułatwiając oddychanie. W polskim lecznictwie były wykorzystywane: ziele stroiczki Herba Lobeliae (dawka lecznicza jednorazowa sproszkowanego suchego ziela wynosi 50 mg, a dawka dobowa 150 mg), nalewka lobieliowa =stroiczkowa Tinctura Lobeliae (10-30 kropli 2-3 razy dz.) oraz chlorowodorek lobeliny - Lobelinum hydrochloricum (biały, krystaliczny proszek; rozpuszcza się w wodzie - 40 cz. i w spirytusie - 10 cz.). Wskazania do stosowania preparatów stroiczkowych (z lobeliną) to: obniżenie pobudliwości lub porażenie ośrodka oddechowego (choroby zakaźne, zamartwica noworodków, zatrucia narkotykami, zaczadzenie, ratowanie topielców, zapaść w czasie narkozy, porażenie prądem lub piorunem, zesłabnięcie po zasypaniu śniegiem, zawale ziemią itp.), dychawica oskrzelowa (astma; duża dawka!), rozedma płuc, krztusiec. Dawki: niemowlęta: noworodki - 2 mg, 4-miesięczne - 4 mg, 12-miesięczne - 5 mg; dorośli - podskórnie lub domięśniowo - 10 mg, dożylnie - 3 mg; wstrzykiwać powoli! Najwyższa dawka jednorazowa - 20 mg. Najwyższa dawka dobowa - 100 mg. W wielu krajach preparaty lobelinowe nadal są stosowane w terapii. W Polsce jednym z ostatnich preparatów złożonych zawierających lobelinę (nalewkę stroiczkową) był Kelastmin - płyn, Astmin - płyn, wycofanych w latach 90.

6. Alkaloidy o skondensowanych pierścieniach pirolidynowych (pochodne tropanu). Tu należą alkaloidy mające ogromne znaczenie w medycynie, np. atropina, kokaina, sparteina, skopolamina, hioscyjamina, pelletieryna i lupinina, mandragoryna.

Mandragoryna występuje w korzeniu mandragory Radix Mandragorae - Mandragora officinarum (Solanaceae). Mandragora była stosowana w lecznictwie i magii od starożytności. Korzenie często przybierają kształt małych ludzików, dlatego określano je mianem homunkulusem. Homunkulusy mandragorowe ponoć odpędzają siły nieczyste, a ich właścicielowi zapewniają szczęście, zdrowie i bogactwo. Oczywiście wykopywanie i przygotowanie korzeni mandragory było skomplikowane i powiązane z rozmaitymi czynnościami magicznymi, które raczej nie powinienem tutaj opisywać. W niektórych krajach Afryki i Azji można obecnie nabyć na rozmaitych straganach korzenie mandragory oraz ludziki z nich przygotowane. Wyciągi z korzeni działają rozkurczowo na mięśnie gładkie, uspokajająco, żółciopędnie, przeciwbólowo i przeciwzapalnie. W większych dawkach pobudzają ośrodkowy układ nerwowy.

Hioscyjamina występuje łącznie z kwasem tropowym w takich roślinach jak: pokrzyk wilcza jagoda, lulek czarny, bieluń dziędzierzawa, lulecznica kraińska czyli odurzająca. Wymienione rośliny należą do rzędu trędownikowców Scrophulariales (rodzina psiankowatych - Solanaceae). W czasie przygotowywania wyciągów z surowców roślinnych, hioscyjamina przekształca się w odmianę racemiczną, zwaną atropiną. Hioscyjamina stosowana jest jako lek spazmolityczny (rozkurczowy), rozszerzający źrenice i hamujący wydzielanie soku żołądkowego. Podany dospojówkowo poraża mięśnie wewnętrzne i zewnętrzne oka. Dawki hioscyjaminy: 125-250 mg 3-4 razy dz. Maksymalna dawka 1 mg 3 razy dz. Obecnie dostępne są następujące preparaty hioscyjaminowe (siarczan hioscyjaminy) w Polsce: Levsin (Schwarz Pharma) - tabl. 125 mg, tabl. podjęzykowe 125 mg, krople /15 ml/, amp. 500 mg/1 ml; Olren (Sanofi Winthrop) - tabl. 4,55-6,25 mg suchego wyciągu z kłączy Scopoliae (zawierają 0,2 mg hioscyjaminy). Przeciwwskazane w jaskrze! Nie wolno także podawać przy przeroście gruczołu krokowego!

Oprócz hioscyjaminy w wymienionych roślinach znajduje się jeszcze skopolamina, zwana także hioscyną. Hioscyna to alkaloid lewoskrętny stosowany w skurczach żołądka, skurczach jelit, w kolce żółciowej i nerkowej, przy nadmiernym ślinieniu, w stanach pobudzenia i podniecenia, w napadach szału, do złagodzenia bólów porodowych - łącznie z petydyną. Ponadto w zapobieganiu wymiotom podczas podróży. Hioscyna w formie bromowodorku, metylobromku lub butylobromku wchodzi w skład wielu preparatów, np. Scopolan (Herbapol) - draż. 10 mg, czopki 10 mg /10-20 mg 2-4 razy dz.); Scopolan Compositum (z dodatkiem metamizolu o działaniu przeciwbólowym) - draż. - 1-2 draż. 1-3 razy dz.

Transderm Scop Novartis - plasterki naskórne uwalniające hioscynę do krwi przez skórę (plasterek nakleja się za uchem na 3 godziny przed podróżą). Buscolysin (Pharmachim Sopharma) - tabl. 10 mg, amp. 20 mg/1 ml, czopki 7,5 mg (dla dzieci) i 10 mg dla dorosłych) - w razie kolek 20 mg 4 razy dz. (zastrzyk, tabletka) lub 10 mg 4 razy dz. doodbytniczo.

Atropina (antagoniasta acetylocholiny) ma duże zastosowanie w medycynie jako środek znoszący kolki jelitowe, żołądkowe, żółciowe i nerkowe. Stosuje się ja między innymi w dychawicy oskrzelowej, w bolesnym miesiączkowaniu, przy moczeniu nocnym, w parkinsonizmie, przy zatruciach glikozydami nasercowymi. Atropina odgrywa ważną rolę w okulistyce jako lek rozszerzający źrenice i w leczeniu zapaleń tęczówki. Używana jest również w celu zapobiegania lub zerwania zrostów. Atropina usuwa rzadkoskurcz wywołany odruchowym pobudzeniem nerwu błędnego. Zwiększa pojemność minutową serca, przyspiesza przewodzenie impulsów w sercu (układ bodźcowo-przewodzący serca). Rozszerza oskrzela, zmniejsza ilość śluzu na nabłonku układu oddechowego. Działa przeciwwymiotnie, nasila metabolizm podstawowy. Dawki - podskórnie jednorazowo 0,25-1 mg; dożylnie w ostrym bloku zawałowym przedsionkowo-komorowym - jednorazowo 1 mg. Najwyższa dawka dzienna 3 mg (doustna), a jednorazowa - 1 mg. Murzyni, osoby stare i cukrzycy słabiej reagują na atropinę. Przeciwwskazana w jaskrze i przeroście gruczołu krokowego.

Preparaty: Atropinum sulfuricum (Polfa W-wa) - amp. 0,5 mg/1ml, 1 mg/1ml, krople do oczu 1 % /10ml/, Bellapan (Farmapol) - tabl. 0,25 mg (3 razy dz. po 1 tabl. przy skurczach i in. przewlekłych chorobach, w kolce 2 tabl. jednorazowo), Atropinum sulfuricum AWD Asta Medica - tabl. 0,5 mg; Atropinol (Winzer): flakon 10 ml - 1 % roztwór olejkowy - krople do oczu.

Kokaina występuje w liściach krasnodrzewu peruwiańskiego. W lecznictwie wykorzystuje się chlorowodorek kokainy - Cocainum hydrochloricum - bezbarwne kryształki o gorzkim smaku, rozpuszczające się w wodzie (0,5 cz.) i w spirytusie (3 cz.), temp. topn. 96-98 ^o C. Zastosowana miejscowo wywiera działanie znieczulające i kurczące naczynia krwionośne; wysusza śluzówki, działa przeciwobrzękowo. Kokaina podana doustnie w małych dawkach działa silnie pobudzająco psychicznie i ruchowo. Ponadto podnosi ciśnienie krwi, wywołuje zaburzenia sercowe (częstoskurcz), znosi uczucie zmęczenia, pobudza fantazję, usprawnia procesy kojarzeniowe, ułatwia pracę umysłową i fizyczną. Dobrze wchłania się przez błony śluzowe do krwi, wywołując szybko efekty ogólne (po kilku minutach). Działanie utrzymuje się przez około 1-1,5 godziny, jest więc krótkie. Kokaina powoduje zniesienie lęku, pozbawia człowieka kontroli nad swoim zachowaniem, zwiększa popęd płciowy, pozbawia samokrytycyzmu, wyzwala pozorne odczucie swojej możliwości działania i przewagi (wyższości) nad innymi ludźmi, daje poczucie większej siły mięśniowej niż normalnie, puszcza w niepamięć przykre przeżycia i codzienne troski. Znosi uczucie głodu. Gdy narkotyk przestanie działać, pojawia się stres, depresja, myśli samobójcze, ataki zazdrości, skłonność do popełnienia przestępstwa. Uzależnieni od kokainy są silnie wyniszczeni psychicznie i fizycznie. Duże dawki kokainy powodują porażenie ośrodkowego układu nerwowego, poprzedzone drgawkami i drżeniem mięśni.

Najwyższa dawka jednorazowa - 30 mg; najwyższa dawka dobowa - 60 mg; dawka lecznicza 10 mg. Przekroczenie dawki 1,5 mg/kg masy ciała powoduje zatrucie, a doustne przyjęcie 1000 mg - szybką śmierć. Zatrucie kokainą objawia się uczuciem lęku, nudnościami, wymiotami, dusznościami, utratą przytomności, bladością powłok, drżeniem, drgawkami, rozszerzeniem źrenic, zaburzeniami sercowymi i śpiączką. Zgon następuje wskutek porażenia ośrodka oddechowego.

Zakroplona do oczu wywołuje całkowite znieczulenie rogówki, twardówki i spojówki, poraża akomodację i zmniejsza ciśnienie śródgałkowe. Dlatego też jest stosowana do znieczuleń miejscowych w okulistyce, dermatologii i laryngologii. Śluzówki pędzluje się wówczas 1-10% roztworem wodnym kokainy.

Inny alkaloid z tej grupy to lupinina. Występuje obok sparteiny i lupaniny w łubinach z rodziny motylkowatych. Zwalnia czynność serca, rozszerza naczynia wieńcowe, znosi niemiarowość serca, likwiduje migotanie przedsionków i częstoskurcz serca, hamuje przewodzenie impulsów w sercu, kurczy macicę, pobudza wydzielanie moczu, zwiększa przepuszczalność śródbłonków. Dawki lecznicze (jednorazowa około 60 mg, dobowa max 200 mg) są bliskie dawkom toksycznym, dlatego nie jest stosowana w lecznictwie oficjalnym. Ponadto pewniejsza i silniejsza w działaniu okazała się sparteina.

Sparteina w przeciwieństwie do lupininy była stosowana w medycynie oficjalnej. Obecnie jednak nie jest już wykorzystywana. Występuje w żarnowcu, w złotokapie, w łubinach, w szczodrzeńcu i w glistniku. Ważna jest jednak dla zielarzy, bowiem zioła ją zawierające są efektywne w działaniu. Dawniej w lecznictwie była wykorzystywana w formie siarczanu Sparteinum sulfuricum (maxymalna dawka jednorazowa 50 mg; maksymalna dawka dobowa 150 mg; dawka lecznicza przeciętna 20-40 mg) i preparatów żarnowcowych: Tinctura Scopari (3 razy dz. po 30-40 kropli), Pulvis Herbae Spartii (sproszkowane ziele: max dawka jednorazowa 2 g, max dawka dobowa 8), Extractum Scopari sicc. (ekstrakt suchy 3 razy dz. po 200-400 mg). Czysty siarczan sperteiny jest proszkiem krystalicznym barwy białej lub bezbarwny, o smaku gorzkim, rozpuszczalny w wodzie (2 cz.) i w spirytusie (5 cz.). Sparteina pobudza ośrodek oddechowy, zwalnia czynność serca, zmniejsza wrażliwość mięśnia na impulsy, w tym także mięśni szkieletowych; znosi niemiarowość serca, kurczy macicę, działa moczopędnie, zwiększa szansę zapłodnienia i implantacji zarodka, to ostanie jednak wymaga potwierdzenia naukowego. Prawdopodobnie wzmaga czynności układu rozrodczego kobiety i usprawnia wędrówkę nasienia męskiego do jajowodów oraz zapłodnionego jaja do macicy. Zwiększa przepuszczalność śródbłonków, nasilając działanie niektórych leków i toksyn. Wskazania do stosowania preparatów sparteinowych to: nerwica serca, zaburzenia miarowości serca, atonia macicy, atonia macicy, niepłodność kobiety.

7. Alkaloidy zawierające pierścień chinolinowy, np. cynchonina, kupreina, chinina. Chinina (quinina) jest głównym alkaloidem różnych gatunków Cinchona (Rubiaceae). W lecznictwie stosuje się siarczan chininy - Chininum sulfuricum (białe igiełki o gorzkim smaku, rozpuszczalne w zimnej wodzie (800 cz.), we wrzącej wodzie (35 cz.)), chlorowodorek chininy - Chininum hydrochloricum (krystaliczne igiełki o gorzkim smaku, rozpuszczalne w wodzie zimnej (32 cz.), bardzo łatwo rozpuszczalne we wrzącej wodzie, w spirytusie (3 cz.) i w glicerynie; bardzo rzadko (w naszym kraju już nie stosowany) bromowodorek chininy - Chininum hydrobromicum i nie stosowany już chininian wapnia Chininum calcium. Chinina zmniejsza przemianę materii, hamuje czynność enzymów oksydacyjnych (zmniejsza się wówczas ilość wydzielanej energii cieplnej), obniża ciepłotę ciała, wywiera działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe, wzmaga skurcze macicy (uczula macicę na bodźce porodowe), pobudza wydzielanie soków trawiennych, rozszerza naczynia krwionośne w skórze, wzmaga wydzielanie potu (wpływ napotny), kurczy mięśnie gładkie, działa zabójczo na zorodźce malaryczne; w dużych dawkach zwalnia przewodzenie bodźców w sercu. W małych dawkach działa profilaktycznie w chorobach zakaźnych, zwłaszcza w grypie i przeziębieniu. Do niedawna produkowany był w Polsce preparaty złożone: Isochin i Amidochin, zawierające obok środka przeciwbólowego i przeciwzapalnego (salicylamid, aminofenazon) także chininę. Isochin był naprawdę dobrym lekiem przeciw przeziębieniom i szkoda, że już nie jest produkowany.

Wskazania do stosowania chininy to: profilaktyka i leczenie zimnicy (malarii) opornej na inne leki; nerwobóle, zapalenie płuc, choroby przeziębieniowe, gorączka, grypa, brak apetytu (nalewka chinowa, np. na korze chinowca), pierwotne słabe bóle porodowe, krwawienia porodowe. Dodawana do niektórych napojów orzeźwiających, np. Tonicu (należy zwrócić uwagę na skład chemiczny napojów i wybrać te z naturalną chininą, a nie z syntetykami).

Dawkowanie: doustnie - 30-150 mg jako tonicum; 300 mg dz. jako środek napotny i przeciwgorączkowy; zimnica 1500-2000 mg dziennie (3-4 razy dz. po 500 mg); dawka maksymalna dobowa 2 g!, jednorazowa max 0,5 g!; jako lek przeciwbólowy - 250 mg 2 razy dz. Nalewka z kory chinowej (nie tak dawno dostępna w aptekach) działa żółciopędnie, pobudzająco na apetyt i trawienie oraz pobudzająca wydzielanie śliny oraz soków trawiennych; była stosowana w dawce 20-30 kropli 2-3 razy dz. przed jedzeniem. Nalewka chinowa znakomicie leczy skórę łojotokową, zasusza pryszcze, ropnie, opryszczki, pleśniawki, afty, zajady, leczy bolesne uszkodzenia w jamie ustnej. W wielu krajach nadal dostępna. Z kory chinowej sporządza się odwar 10% i zażywa 1 łyżkę stołową 4-6 razy dz. jako lek przeciwgorączkowy. Sproszkowana korę Pulvis Cinchonae stosuję się niektórych krajach jako lek w dawce 1500 - 3500 mg/dobę w dawkach podzielonych /gorączka, grypa). Dawka śmiertelna wynosi ok. 8000 mg.

Cynchonina i cynchonidyna to alkaloidy otrzymywane z różnych gatunków kory chinowej, zwłaszcza z Cinchona micrantha. Podobnie jak chinina wykazują działanie przeciwmalaryczne, jednakże w mniejszym stopniu. Cynchonidyna najczęściej jest uzyskiwana z kory Cinchona cuccirubra. Oba alkaloidy różnią się od chininy tym, że nie mają grupy metoksylowej.

Obecnie w lecznictwie stosowane są nowoczesne formy chininy: Chininum dihydrochloricum (Casellamed.) - amp. 250 mg/1 ml; Chininum hydrochloricum (Merck) - tabl. 250 mg; Quinine Lafran - tabl. 250 mg i 500 mg. W zapobieganiu zimnicy -250-500 mg dziennie w dwóch dawkach. Patrz także: http://www.parazyt.gower.pl/parazytologia2002.htm

8. Alkaloidy zawierające pierścień izochinolinowy. Należą tu między innymi: salsolina i salsolidyna (w zielu solanki Richtera - Salsola richteri z rodz. Chenopodiaceae; rośnie w Turkmenii), papaweryna, narkotyna, berberyna, kuraryny, boldyna, chelidonina ( w glistniku Chelidonium), oksykantyna (w głogu Crataegus oxyacantha), protopina = fumaryna (w zielu dymnicy Fumaria officinalis), readyna (w makach Papaver).

Salsolina w krajach Związku Radzieckiego ma zastosowanie w leczeniu nadciśnienia. Hamuje ośrodek naczynioruchowy, rozszerza naczynia obwodowe, obniża ciśnienie krwi i działa uspokajająco. Dawka lecznicza wynosi 20-30 mg 3-4 razy dz.; max dawka jednorazowa 100 mg, max dawka dobowa 300 mg. Nalewka z ziela solanki stosowana jest w dawce 30-40 kropli 3-4 razy dz. przekroczenie dawki kończy się porażeniem ośrodka oddechowego i śmiercią.

Narkotyna otrzymywana jest przez ekstrakcję opium i słomy makowej jako produkt dodatkowy przy otrzymywaniu morfiny. Używana była niegdyś jako lek przeciwbólowy i przeciwkaszlowy (dodatek do leków złożonych).

Bardzo ważnym alkaloidem jest papaweryna otrzymywana z opium. Hamuje ona fosfodiesterazę, działa rozkurczowo na miocyty (komórki mięśniowe) gładkie przewodu pokarmowego i układu moczowego. Stosowana jest w formie chlorowodorku Papaverinum hydrochloricum (biały krystaliczny proszek o gorzkim smaku, rozpuszczalny w wodzie 40 cz., trudno rozpuszczalny w alkoholu i eterze). Wybitnie zmniejsza napięcie mięsni gładkich i szkieletowych, hamuje skurcze, zmniejsza pobudliwość mięśni, rozszerza naczynia krwionośne, obniża ciśnienie krwi, rozszerza oskrzela; duże dawki działają narkotycznie na ośrodkowy układ nerwowy. Papaweryna znosi bolesne miesiączkowanie i bóle w kurczach naczyniowych, hamuje napady dychawicy oskrzelowej, ułatwia oddychanie. Stosuje się ja w zaburzeniach krążenia wieńcowego, mózgowego i obwodowego na tle stanów skurczowych naczyń lub zmian zarostowych w miażdzycy i cukrzycy. Wskazaniem do jej stosowania są też: choroby siatkówki, dusznica bolesna, bolesne skurcze żołądka, skurcze odźwiernika, kolka wątrobowa, kolka jelitowa, atak pęcherzyka żółciowego, kolka nerkowa, bolesne biegunki, wymioty, spastyczne zaparcia, kamica moczowa (ułatwia wydalenie piasku i drobnych kamyczków moczowych), skurcze zwieracza pęcherza moczowego, bolesne parcie na mocz, przewlekły zespół płucno-sercowy, zator tętnicy płucnej.

Dawkowanie: podskórnie lub domięśniowo - 40-80 mg jednorazowo; w przewlekłym zespole płucno-sercowym - 40 mg 2-3 razy dz., zator tętnicy płucnej - najpierw powoli 40 mg, a po dobrej tolerancji chorego dalsze 40-80 mg, łącznie 150-200 mg/24 h - dożylnie.

Produkowana jest w nowoczesnych postaciach: Papaverinum hydrochloricum (Polfa W-wa) - amp. 40 mg/2 ml; Czopki przeciwskurczowe (Cefarm) - czopki 1,5 g (zawierają dodatkowo wyciąg z pokrzyku wilczej jagody); Theopaverin (Polfa Pabianice) - tabl. (40 mg papaweryny + 300 mg teobrominy). Theopaverin stosuje się w dawce 1 tabl. 3-4 razy dz. przy miażdżycy, niewydolności wieńcowej, w nadciśnieniu, w obrzękach i w skurczach przewodu pokarmowego. Papaweryna wchodzi w skład czopków Tolargin GlaxoWellcome (doodbytniczo 1 czopek 1-3 razy dziennie w razie bolesnych miesiączek, bolesnego zaparcia, przy kolce żółciowej jelitowej lub moczowej; działa uspokajająco, rozkurczowo, przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo i przeciwbólowo).

Jeszcze w latach 90 dostępny był preparat przeciwbólowy i rozkurczowy z papweryną - Isalgin - tabl., obecnie nie produkowany.

Berberyna występuje w glistniku Chelidonium maius, w kaczeńcu błotnym Caltha palustris, w rutewce żółtej Thalictrum flavum i oczywiście w berberysie - kwaśnicy - Berberis vulgaris. W korze berberysu Cortex Berberidis jest około 1,5 % berberyny.

Berberyna nie jest stosowana w formie czystej. Działa przeciwpierwotniakowo (zabija pierwotniaki, nawet w niskich stężeniach, np. Leishmania, patrz: http://www.parazyt.gower.pl/parazytologia2002.htm), przeciwbakteryjnie, silnie żółciopędnie i spazmolitycznie (rozkurczowo). Obniża ciśnienie krwi, zmniejsza częstość oddechów, pobudza wydzielanie moczu. Działa poronnie, zatem nie wolno podawać preparatów ziołowych z berberyną kobietom w ciąży.

Jak już wpomniałem, do 8 grupy należą też alkaloidy kurary otrzymywane z lian brazylijskich - Strychnos toxifera (rodz. Logoniaceae), Strychnos diaboli et Chondrodendron tomentosum (rodz. Menispermaceae). Kurara jest zywicą zawierającą rozmaite alkaloidy (pochodne 3-rzędowych zasad amonowych, np. protokuraryna, pochodne 4-rzędowych zasad amonowych, np. kuraryna, pochodne indolu). Tubokuraryna była stosowana pozajelitowo, bowiem doustnie nie działa. W dawkach leczniczych rozkurcza mięśnie i poraża zakończenia nerwów ruchowych, bowiem blokuje receptory cholinergiczne ( w płytkach motorycznych; patrz tkanka mięśniowa, mięśnie, tkanka nerwowa, układ nerwowy: http://www.rozanski.henryk.gower.pl/rozanski2002.htm ).

Kurara (stosowana do zatruwania strzał przez Indian) ma postać ciemnobrązowej substancji, zawierającej około 40 alkaloidów. W lecznictwie wykorzystywano chlorowodorek tubokuraryny w leczeniu tężca, zatruć strychniną, przykurczów, przy narkozie w celu uzyskania pełnego zwiotczenia mięsni bez konieczności stosowania dużych dawek narkotyków (zabiegi na klatce piersiowej i jamie brzusznej). Dawkowanie: 150-300 mg/kg masy ciała dożylnie. W razie przedawkowania podawano zatrutemu prostygminę (podskórnie 5 mg) lub fizostygminę (1 mg podskórnie lub domięśniowo).

Protopina zawarta w krajowej roślinie zielnej - dymnicy lekarskiej. Działa przeciwbólowo, żółciopędnie, lekko narkotycznie. Obniża ciśnienie krwi. Można stosować przetwory samodzielnie sporządzone z dymnicy lub gotowe leki: Amphochol (Herbapol) - tabl.: 2-3 tabl. 3 razy dz.; Oddibil (Rhone-Poulenc Rorer) - draż.: 2 draż 3 razy dz. Wskazania: kamica żółciowa, zastoje żółci, niedobór żółci, bóle wątroby, bóle pęcherzyka żółciowego, skurcze jelit.

Boldyna jest zawarta w liściach orcza boldo czyli boldowca Peumus boldus (Boldoa fragrans)z rodziny Monimiaceae (surowiec Folium Boldo) w ilości około 0,2%. Boldyna jest składnikiem preparatu Boldaloin (Herbapol), w którym prócz niego (1 mg boldyny) występuje ekstrakt aloesowy - 23,6 mg; tabletki zażywa się 1-3 razy dz. po 1-2 przy chorobach dróg żółciowych, wzdęciach, zaburzeniach trawiennych, skurczach jelit i zaparciach. Jest bardzo wartościowym lekiem w przewlekłych schorzeniach (kamica żółciowa, zastoje i niedobór żółci). Nie wolno go podawać w czasie ciąży i w czynnej chorobie wrzodowej. Z zagranicznych preparatów warto tu wspomnieć o Elusanes Boldo (Plantes de Medecines) - kaps. - 200 mg suchego wyciągu z boldowca (dawkowanie: 1 kaps. 1-2 razy dz.). Boldyna wzmaga wydzielanie i przepływ żółci, działa rozkurczowo, pobudza wydzielanie soku trzustkowego i jelitowego, ułatwia wydalenie piasku żółciowego, zapobiega odkładaniu złogów żółciowych, reguluje wypróżnienia. Przedawkowana wywołuje wymioty i biegunkę. W Ameryce Południowej stosuje się także napar 5% z liści, który dawkuje się po 15 ml 2-4 razy dz.

Do alkaloidów izochinolinowych zalicza się także alkaloidy Ipecacuany, zawarte w wymiotnicy Cephaelis ipecacuanha (=Uragoga ipecacuanha) z rodziny Rubiaceae. Są to głównie emetyna i cefelina. Skumulowane są głownie w tkankach obwodowych korzenia Radix Ipecacuanhae. Niegdyś ten surowiec figurował we wszystkich farmakopeach, obecnie już nie. Alkaloidy wymiotnicy działają wykrztuśnie, a w większych dawkach - wymiotnie. Drażnią błony śluzowe, wzmagając wydzielanie i przesuwanie śluzu, śluz staje się płynniejszy (mukolityczny wpływ), co ułatwia odksztuszanie. Działanie jest widoczne w układzie oddechowym i pokarmowym. Emetyna podrażnia zakończenia nerwów ścian przewodu pokarmowego, wywołując wymioty. Sproszkowany korzeń wymiotnicy działa także przeciwpasożytniczo (głównie na pełzaka czerwonki i lamblie). Wskazaniem do stosowania jest nieżyt oskrzeli, angina Plaut-Vincenta, czerwonka amebowa. Sproszkowany korzeń stosowany jest w dawce 5-50 mg (jako środek wykrztuśny); w dawce 200-500 mg działa wymiotnie. Maksymalna dawka jednorazowa to 200 mg, maksymalna dawka dobowa to 400 mg. Napar: 500 mg korzenia na 200 ml wrzącej wody: 3 razy dz. po łyżce jako środek wykrztuśny. Dawniej (w latach 50) stosowano także emetinum hydrochloricum czyli chlorowodorek emetyny w formie zastrzyków podskórnych (max dawka 50 mg, dawka lecznicza 10 mg).

9. Alkaloidy morfiny i kryptopiny, np. kodeina, tebaina, kolchicyna.

Kodeina to alkaloid pochodny morfiny, znajdujący się w opium. Wyjaśnijmy jednak co to jest opium? Opium, czyli Laudanum to zagęszczony sok makówek, głównie gatunku Papaver somniferum (Papaveraceae) zawierający ogół alkaloidów izochinolinowych (narkotyna, papaweryna, narceina), fenantrenowych (morfina do 10%, kodeina, tebaina) i ciała balastowe (żywice, flawonoidy, enzymy, tłuszcze, kwasy). Opium ma postać żywicowatego brązowego, brunatnego lub prawie czarnego płynu (zagęszczony), ciemnobrązowych grudek lub brązowego proszku. Właściwości farmakologiczne opium są wypadkową działania wszystkich alkaloidów. Na ogół jednak dominuje morfina i papaweryna. Zatem opium działa silnie narkotycznie, przeciwbólowo, nasennie, przeciwkaszlowo, rozkurczowo, spowalniająco na oddech, zapierająco (zatwardzenie), zmniejsza wydzielanie gruczołów, hamuje wydzielanie moczu. Często zażywany prowadzi do nawyku i tym samym uzależnienia. U małych dzieci często powoduje porażenie ośrodka oddechowego i zgon. Maksymalna dawka jednorazowa opium: 150 mg, maksymalna dawka dzienna 500 mg. Dawka lecznicza opium 30-50 mg, jednorazowo. Opium stosowano w leczeniu bolesnych biegunek (z kolkami), przy kolkach nerkowych, żółciowych i żołądkowych oraz w silnym kaszlu. Słynne były także preparaty złożone zawierające opium, np. krople Inoziemcowa - Guttae Inoziemcowi skuteczne w wielu zaburzeniach trawiennych, bólach brzucha i biegunkach. Interesujący jest skład kropli Inoziemcowa: nalewka z rzewienia 3,6 g, krople walerianowe 1,8 g, nalewka opium 0,9 g, nalewka glistnikowa 0,3 g, olejek miętowy 0,0375 g, ekstrakt strychninowy - 0,0072 g, spirytus 1,8 g; ten preparat zażywano w dawce 20 kropli 1-3 razy dz. Innym ciekawym lekiem dawniej stosowanym jest proszek Dovera - Pulvis Doveri (Pulvis Ipecacuanhae opiatus Doveri) zawierający 10% opium i 10% sproszkowanego korzenia wymiotnicy. Stosowano go w dawce 300-500 mg przy nieżytach oskrzeli i silnym kaszlu, zwłaszcza suchym i bolesnym).

W lecznictwie wykorzystuje się kodeinę czystą - Codeinum purum (metylomorfina), fosforan kodeiny - Codeinum phosphoricum, rzadziej siarczan, chlorowodorek czy kamfosulfonian kodeiny. Kodeina czysta ma postać białych lub bezbarwnych kryształków (proszku) o gorzkim smaku; rozpuszcza się w wodzie zimnej (120 cz.), w wodzie gorącej (17 cz.) i w spirytusie (2 cz.). Najwyższa dawka jednorazowa czystej kodeiny - 50 mg; najwyższa dawka dobowa 200 mg.

Fosforan kodeiny ma postaź bia³ego krystalicznego proszku bez zapachu i o gorzkim smaku; rozpuszcza się w wodzie (3,2 cz.) i w spirytusie (300 cz.). Najwyższa dawka jednorazowa fosforanu kodeiny - 75 mg; najwyæsza dawka dobowa - 300 mg. Kodeina wywiera działanie uspokajające, przeciwbólowe (codeinum purum - ¼ siły działania morfiny), obniża pobudliwość ośrodka oddechowego i kaszlowego, hamuje kaszel (działanie przeciwkaszlowe), potęguje działanie środków przeciwbólowych, np. salicylanów, leczy biegunki. Nie wolno jej podawać kobietom ciężarnym. Wskazania do stosowania to: ostry, suchy, bolesny, uporczywy kaszel różnego pochodzenia, nieżyt górnych dróg oddechowych, nadmierna pobudliwość z bezsennością, bóle różnego pochodzenia (podawana do leków zasadniczych), przeziębienie, grypa. Fosforan kodeiny jest dostępny w formie tabletek (Polfa Kutno) 20 mg. Lek należy podawać w dawce 1-2 tabl. 3-4 razy dz. Thiocodin(Unia) zawiera obok kodeiny (15 mg) 300 mg sulfogwajakolu - przy suchym kaszlu 1 tabl. 4-5 razy dz. Ascodan (Polpharma) - tabl. zawiera 8 mg kodeiny i 400 mg kwasu acetylosalicylowego (w chorobach przeziębieniowych i w grypie - 1-2 tabl. 3 razy dz.). Analogiczny do Ascodanu jest zagraniczny Phenaphen (Robins) - kaps. i Compralgyl (Gifrer Barbezat) - tabl.

Dawkowanie: Codeinum phosphoricum - dzieci - przeciwkaszlowo - 1 mg/1 kg masy ciała podzielone na 4 dawki, przeciwbólowo - 2-3 mg/kg masy ciała podzielone na 4 dawki, np. dziecko ważące 20 kg - ćwiartka tabl. 20 mg 4 razy dz. (przeciwkaszlowo) lub pół tabletki 20 mg 4 razy dz.; dorośli - 1 tabl. 20 mg co 8 godzin (przeciwkaszlowo lub 1 tabl. 20 mg 4-6 razy dz. (w ostrych stanach).

Tebaina - alkaloid pochodny fenantrenu otrzymywany przez ekstrakcję z opium. Nie działa narkotycznie. Może być łatwo przeprowadzona w morfinę lub kodeinę. Wywołuje skurcze mięśni. Nie jest wykorzystywana w lecznictwie.

Kolchicyna - alkaloid otrzymywany przez ekstrakcję nasion zimowitu jesiennego colchicum autumnale. Działa przeciwartretycznie, czyli zmniejsza stężenie kwasu moczowego w ustroju, jego odkładanie i patologiczne następstwa kumulacji kwasu moczowego w organizmie (w stawach i w tkance łącznej). Działa przeciwzapalnie, hamuje syntezę kwasu mlekowego. Hamuje podziały komórek (wpływ antymitotyczny), dlatego pochodna kolchicyny - demekolcyna została wykorzystana jako lek przeciwnowotworowy. Działa rozluźniająco na mięśnie. Hamuje zlepianie się krwinek. Stosowana w leczeniu dny (artretyzmu). Nie wolno stosować u kobiet w ciąży i laktacji (karmienia mlekiem). Stosowana jest doustnie: Colchicine Houde - tabl. 1 mg; Colchicum-Dispert (Solvay) - draż. (0,5 mg kolchicyny). Dawkowanie: 1 mg 1 raz dz., wieczorem. W atakach dny: w I dniu 1 mg 3 razy dz., II i III dnia 1 mg 2 razy dz., od IV dnia 1 mg 1 raz dz. wieczorem. Dawka trująca - 10 i więcej mg. Dawka śmiertelna - 40 i więcej mg.

Kryptopina występuje w rutewce żółtej obok berberyny, miokarniny, taliktryny i magnofloryny oraz w opium. Likwiduje niemiarowość serca.

Morfina - alkaloid otrzymywany przez ekstrakcję z opium, które zawiera 6-10% morfiny. Morfina wykazuje silne i wielostronne działanie farmakologiczne. Łączy się ona z receptorami opioidowymi.

W dawce 10 mg działa przeciwbólowo, przy czym przytomność chorego jest zachowana, odbieranie wrażeń zewnętrznych jest ułatwione i wykonywanie pracy umysłowej jest możliwe. Należy jednak dodać, że pacjent cierpiący na silne bóle potrzebuje większej dawki, mianowicie 15-20 mg - pozajelitowo i jednorazowo. Morfina w dawce 10-15 usuwa uczucie głodu, zmęczenie, rozpacz, smutek, niepokój, stres, spięcie, lęk i inne przykre dolegliwości psychiczne czy emocjonalne. Dawka 20 mg powoduje błogostan, uczucie zmęczenia, zaburzenia myślenia, niemożność odbierania wrażeń zewnętrznych i potęguje chęć spania, potem wywołuje sen. Morfina w dawce 15 mg działa więc silnie uspokajająco, zmniejsza aktywność fizyczną, hamuje aktywność umysłową. U osób w podeszłym wieku może jednak nastąpić pobudzenie psychoruchowe. Euforia (stan znakomitego samopoczucia) występuje tylko po pozajelitowym podaniu morfiny. Morfina obniża ciepłotę ciała, obniża pobudliwość ośrodka oddechowego, zwalnia oddech, działa przeciwkaszlowo. Wzmaga wydzielanie wazopresyny (antydiuretyny), co objawia się zmniejszonym wydzielaniem i wydalaniem moczu. Zwęża źrenice. Zwalnia czynność serca. Początkowo pobudza ośrodek wymiotny, a następnie hamuje jego działalność, działa zapierająco, powoduje toniczny skurcz zwieraczy przewodu pokarmowego, kurczy zwieracz pęcherza moczowego, hamuje perystaltykę jelit, zwiększa napięcie okrężnych mięśni jelit; najpierw zmniejsza, potem zwiększa wydzielanie soku żołądkowego. Uwalnia histaminę, co powoduje rozszerzenie naczyń krwionośnych i obniżenie ciśnienia tętniczego krwi; u chorych na astmę uruchamia to atak duszności, ponieważ uwolniona histamina powoduje skurcz oskrzeli. Jednorazowe pozajelitowe podanie podanie morfiny przyczynia się do obniżenia metabolizmu o 20-25%; przy powtarzanych dawkach następuje zwiększenie przemiany materii. Morfina podnosi ciśnienie w drogach żółciowych, dlatego nie wolno jej podawać w kolkach żółciowych. Dawka 30 mg powoduje sen bez uprzedniego stanu podniecenia. Dawka 60 mg wywołuje głęboką zapaść, kończącą się śmiercią (porażenie ośrodka oddechowego). Źrenice są wówczas zwężone, pojawia się niewrażliwość na ból, występują nudności i wymioty. U kobiet i dzieci zapaść poprzedzona jest najczęściej pobudzeniem i drgawkami. Uzależnienie od morfiny może nastąpić nawet po kilkukrotnym jej zażyciu (podaniu). Obserwuje się stan przyzwyczajenia i tym samym tolerancji morfiny, co zmusza do zwiększania jej dawki. Jest to powodem przekroczenia maksymalnej dawki i zgonu morfinisty. U kobiet - morfinistek występują poważne zaburzenia miesiączkowania. Przyjmowanie morfiny w ciąży lub laktacji prowadzi do zatrucia płodu (noworodka) i jego uzależnienia od narkotyku. Zaburzenia trawienia i metabolizmu doprowadzają do szybkiego wyniszczenia organizmu. Doustna dawka śmiertelna morfiny wynosi 300-400 mg. Pozajelitowa dawka śmiertelna morfiny wynosi 150-200 mg.

Odtrutką przy zatruciu morfiną jest Naloxone (naloxon, narcan, narcanti) (antagonista receptorów opioidów) - amp. 0,4 mg/1 ml, podawany dożylnie lub domięśniowo oraz Nalorphine (w leczeniu depresji oddechowej wywołanej morfiną oraz u noworodków morfinistek) - amp. 10 mg/2 ml (domięśniowo lub dożylnie).

Wskazania do stosowania morfiny: przygotowanie do narkozy chirurgicznej, silne bóle nie ustępujące po innych lekach przeciwbólowych, zapalenie otrzewnej, suche zapalenie opłucnej, zawał mięśnia sercowego, obrzęk płuc spowodowany ostra niewydolnością lewokomorową, ciężkie urazy - wstrząs pourazowy (działanie przeciwwstrząsowe) - aczkolwiek te ostatnie do dziś kontrowersyjne. Wg prof. Tadeusza Butkiewicza nie wolno podawać morfiny w bardzo ciężkich postaciach wstrząsu, w których zaburzeniom hemodynamiki towarzyszy sinica, nawet jeśli jest ona ograniczona tylko do twarzy i palców kończyn. Niestety, medycyna sądowa dość często odnotowywała niewłaściwe użycie morfiny w praktyce lekarskiej (np. w kolce żółciowej).

Maksymalna dawka jednorazowa podskórna wynosi 30 mg, dobowa 60 mg. Dawka maksymalna jednorazowa doustna - 30 mg; dobowa 100 mg.

Formy morfiny: Morphinum hydrochloricum = Morphin Merck - amp. 10 mg/1 ml, 20 mg/1 ml, 100 mg/10 ml. Morphini sulfas (Polfa W-wa) - amp. 10 mg/1 ml i 20 mg/1 ml. Doltard (Nycomed) - tabl. 10 mg, 30 mg, 60 mg i 100 mg o przedłużonym działaniu. MST Continus (Polfa Kutno) - tabl. powl. o przedłużonym działaniu 10 mg, 30 mg, 60 mg, 100 mg, 200 mg.

10. Alkaloidy karbolinowe - wazycyna, peganina, johimbina.

Johimbina występuje w korze (1%) drzewa zachodnio-afrykańskiego Coryanthe yohimbe z rodziny Rubiaceae. Pobudza ośrodek ejakulacji i erekcji (afrodisiacum) ułatwiając wzwód prącia i wytrysk nasienia. Poraża zakończenia nerwów współczulnych w ściankach naczyń, rozszerza tętniczki skórne, narządów płciowych, moczowych (nerek) i przewodu pokarmowego. Narządy rodne lepiej i szybciej wypełniają się krwią. Zwiększa popęd płciowy u mężczyzn i kobiet. Umożliwia przeżycie orgazmu u kobiet dzięki pobudzeniu łechtaczki. Pobudza oddychanie.

Zastosowanie: niemoc płciowa, brak orgazmu, zaburzenia ukrwienia narządów płciowych u obu płci.

Preparaty i dawkowanie: obecnie leki amerykańskie Yocon (Glenwood) - tabl. 5,4 mg; Aphrodyne (Star) - tabl. 5,4 mg. Stosuje się je w dawce 1 tabl. 3-4 razy dz. Nie przekraczać dawki 30 mg na 24 h. Leczenie przewlekłe, wymaga także dodatkowej edukacji z zakresu kultury współżycia. W niektórych krajach (np. arabskich) dostępna jest na targach sproszkowana kora Pulvis Cortex Yohimbe, którą należy zażywać w dawce 200 mg 3 razy dz.

11. Alkaloidy grupy strychniny (strychnina, brucyna). Można je zaliczyć do alkaloidów indolowych Brucyna - alkaloid występujący w nasionach kulczyby - wronie oko - Strychnos nux vomica (Loganiaceae). Jest to silna trucizna, poraża ośrodkowy układ nerwowy i ruchowe zakończenia nerwów. Dawka śmiertelna dla człowieka wynosi około 100 mg. Brucyna była stosowana do skażania alkoholu, jako dodatek do smarów oraz w preparatyce chemicznej do rozdzielania racemicznych kwasów na antymery optyczne. Jest bardzo gorzka (substancja wzorcowa, jednostki brucynowe do oznaczania gorzkości).

Strychnina - alkaloid występujący w nasionach kulczyby, podobnie jak brucyna, womicyna czy kolubryna. Nasiona kulczyby - Semen Strychni mają bardzo gorzki smak. Zawierają one do 1,2 % strychniny i do 1,5 % brucyny oraz cholinę, loganinę (glikozyd), kwas chlorogenowy, tłuszcze, białka i in. mniej ważne składniki. Sproszkowane nasiona jeszcze w latach 50 XX wieku stosowano w dawce (średnio) 50 mg 2-3 razy dz. Najwyższa dawka jednorazowa nasion wynosi 100 mg; najwyższa dawka dobowa - 300 mg. Dawka śmiertelna sproszkowanych nasion wynosi 1000-1200 mg.

Jeszcze w latach 80 stosowana była nalewka strychninowa Tinctura Strychni w dawce 10-15 kropli (300 mg) 2-3 razy dz.; jasnożółta ciecz o gorzkim smaku. Dawka śmiertelna nalewki wynosi 20-25 g. Maksymalna lecznicza dawka jednorazowa wynosi 1 g, maksymalna dawka dobowa nalewki - 2 g. Dodawana była do wielu leków złożonych (kropli).

W lecznictwie spore zastosowanie miał także azotan strychniny - Strychninum nitricum - igiełki krystaliczne o gorzkim smaku, trudno rozpuszczalne w spirytusie (70 cz.), w zimnej wodzie (90 cz.), dość dobrze rozpuszczalne w wodzie wrzącej (3 cz.); wzór sumaryczny strychniny C₂₁H₂₂O₂N₂. Azotan strychniny można jeszcze spotkać w preparacie Cardiamid-Coffein (Polfa-Pabianice) - krople (1 ml leku zawiera 0,25 mg strychniny), ale przypuszczam, że wkrótce i ten klasyczny preparat wypadanie z naszych lekospisów znając tendencje przemysłu farmaceutycznego.

Dawniej stosowano także izowalerianian strychniny (podskórnie) - Strychninum isovalerianicum. Rzadko miała zastosowanie w formie chlorowodorku czy siarczanu. Ale dość tego wspominania. Omówmy działanie strychniny. Alkaloid ten szybko wchłania się z przewodu pokarmowego do krwi i wywiera działanie ogólne. W dawce 2-3 mg strychnina zwiększa ostrość wzroku, wyostrza słuch (zwiększa percepcję wrażeń zmysłowych), polepsza poczucie smaku i węchy, uczula na dotyk, a działanie to po jednorazowej dawce utrzymuje się 2-3 dni. W dawce tej strychnina polepsza samopoczucie, uaktywnia fizycznie i psychicznie, usprawnia procesy skojarzeniowe i myślenie; ułatwia pracę umysłową. Pobudza seksualnie (zwiększa wzwód prącia i łechtaczki, przyśpiesza i uaktywnia orgazm, ułatwia wytrysk nasienia), przyspiesza czynność i wzmacnia siłę skurczów serca, pobudza wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, działa żółciopędnie, zwiększa apetyt, poprawia trawienie, usprawnia przenikanie mleczka pokarmowego z jelit do krwi i limfy, zwiększa ruchy robaczkowe jelit, uintensywnia wentylację płuc, pobudza ruchy oddechowe, pobudza ośrodek naczynioruchowy. Ułatwia i przyśpiesza przechodzenie impulsów nerwowych, podwyższa ciśnienie krwi, zaciska zwieracz pęcherza moczowego, umożliwia i zwiększa kontrolę nad pęcherzem moczowym, zwiększa napięcie pęcherza moczowego. W dawce 6-10 mg strychnina pobudza bardzo silnie odruchy rdzeniowe, zwiększa napięcie mięśni, utrudnia wykonywanie ruchów, powoduje przykurcze mięśni. W dawkach ponad 20 mg alkaloid wywołuje niespodziewane skurcze tężcowe wszystkich mięsni (mięśnie brzucha stają się twarde, klatka piersiowa - nieruchoma w położeniu wydechowym, kark - sztywny, szczęki - zaciśnięte), rozszerza źrenice, powoduje przepełnienie żył krwią i sinicę, na twarzy wywołuje charakterystyczny uśmiech; sprawia, że tętno jest szybkie i słabe, przytomność zachowana. U zatrutego panuje lęk, umiera się w męczarniach. Dawka śmiertelna wynosi około 30 mg. W czasie napadu do powyższych objawów dołączają się drgawki, wygięcie ciała do tyłu na postać łuku i wreszcie śpiączka. Podczas któregoś z kolei napadu następuje śmierć zatrutego z powodu uduszenia. Zatrucie organizmu strychniną trwa długo, gdyż alkaloid ten rozkłada się powoli i trudno wydala (kumulacja). Wydalanie strychniny z ustroju trwa 5 dni. Zatem dawkowanie strychniny oraz preparatów zawierających strychninę musi być precyzyjne, a ich stosowanie nie może trwać zbyt długo. Te wady substancji spowodowały jej wycofanie z lecznictwa europejskiego.

Wskazania do stosowania strychniny to: zaburzenia krążenia i oddechu, osłabienie wzroku, słuchu, smaku i węchu, niedowłady mięsni, osłabienie, złe samopoczucie, zapalenie płuc, moczenie mimowolne i nocne, niemoc płciowa, podciśnienie, zapaść, zatrucie narkotykami, środkami nasennymi, tlenkiem węgla i ołowiem; atonia przewodu pokarmowego, brak łaknienia, intensywna praca umysłowa lub fizyczna, zaburzenia myślenia (słabe kojarzenie).

Dawkowanie Strychninum nitricum - 2 mg 1-2 razy dz.; najwyższa dawka jednorazowa 5 mg, dobowa - 10 mg.

12. Alkaloidy sterydowe - solanina. Występują w formie glikoalkaloidów (w połączeniu z cukrem, np. triozami). Należy tu solanina charakterystyczna dla rodzajów z rodziny psiankowatych Solanaceae. Gatunki: Solanum nigrum (psianka czarna), Solanum dulcamara (psianka słodkogórz), Solanum tuberosum (psianka ziemniak) - są bogate w solaninę i saolasoninę. W pomidorach zawarta jest tomatyna o działaniu przeciwgrzybiczym.

Zawartość solaniny w zdrowych i dobrze obranych bulwach ziemniaka wynosi około 0,001-0,002%, w pozieleniałych - 0,55%. Dawka toksyczna dla człowieka wynosi 300 mg. Taka dawka solaniny wywołuje wymioty, biegunkę, podrażnienie przewodu pokarmowego, uszkodzenie nerek i wątroby, krwiomocz, hemolizę erytrocytów i nadmierne zwiększenie przepuszczalności śródbłonków naczyń krwionośnych i limfatycznych, ostre bóle głowy, senność, ślinotok, uszkodzenie neuronów (mieliny): drgawki.

 

Śluzy

Śluzy to substancje, których głównymi składnikami są polisacharydy i pochodne kwasów uronowych, utrzymujące właściwości koloidalne. Tutaj należą również gumy roślinne. Gumy i śluzy pod wpływem zimnej wody pęcznieją przemieniając się w galaretowatą substancję. Przy hydrolizie dają arabinozę, galaktozę, ksylozę i hydroksyaldehydokwasy.

Śluzy działają przeciwkaszlowo i osłaniająco (ochraniająco) na nabłonek gardła, jamy ustnej i przewodu pokarmowego. Wykazują właściwości przeciwzapalne, rozmiękczające, regulujące wypróżnienia i posaż treści pokarmowej. Są to środki łagodnie działające i bezpieczne w użyciu. Mogą być stosowane u dzieci i ludzi w podeszłym wieku. Do surowców roślinnych zawierających duże ilości substancji śluzowych należą: flores et folium Malvae (kwiaty i liść ślazu), radix Althaeae (korzeń prawoślazu), semen Lini (nasiona lnu), flos Verbasci (kwiat dziewanny), folia Farfarae (liśc podbiału), radix Plantaginis (korzeń babki), semen Foenugraeci (nasienie kozieradki), radix Symphyti (korzeń żywokostu), semen Psyllii (nasienie babki płesznika), Lichen islandicus (porost islandzki).

Pektyny

Pektyny są to wielkocząsteczkowe związki zbudowane z galaktanu, arabanu i z galakturonianu. Należą do polimerów. U roślin często występują w formie związanej z wapniem (pektynian wapnia) budując ścianę komórkową (tzw. blaszkę środkową).

Charakterystyczną właściwością substancji pektynowych jest zdolność żelowania. Pektyny tworzą żele z sokami owocowymi, jeśli obecna jest odpowiednia ilość cukru i kwasu, dzięki czemu odgrywają istotną rolę w krzepnięciu galaretek i dżemów. Pektyny przeważnie występują w owocach roślin leczniczych. Ilość ich może dochodzić do kilku procent suchej masy. Dużo substancji pektynowych jest w bulwach rzodkwi (do 20%) oraz w soku komórkowym owoców cytrusowych (Aurantioideae). Pektyny zawarte są: maliny (1,80%), jabłka sadowe (0,50%), poziomki (1,50%), dziki bez czarny (1,40%), berberys (1%), głóg (1,50%), śliwa tarnina (0,73%).

Pektyny mają duże znaczenie w lecznictwie. Wykazują właściwości przeciwbakteryjne, absorpcyjne (pochłaniające), przeciwbiegunkowe, przeciwmiażdżycowe i przeciwkrwotoczne (przyspieszają krzepnięcie krwi). Regulują wypróżnienia i posaż treści pokarmowej. Łagodzą stany zapalne. Likwidują zaburzenia trawienne. Można je stosować w formie naturalnej lub jako preparaty farmakologiczne; w Polsce dostępny jest preparat o nazwie Pektynki (Sanofi-Synthelabo) - tabl. zawierające pektyny (50 mg), otręby pszenne (225 mg) i alkohol cukrowy sześciowodorotlenowy - mannitol (75 mg). Stosuje się go w zaparciach nawykowych, przy otyłości (znosi uczucie głodu) oraz przy sklerozie (obniża stężenie cholesterolun we krwi). Składniki preparatu wykazują synergizm - współdziałanie. Mannitol działa lekko przeczyszczająco, podobnie jak glicerol (glicerol to alkohol trójwodorotlenowy, czyli propanotriol). Otręby bogate w skrobię i celulozę pęcznieją ułatwiając wnikanie do masy kałowej wody, mannitolu i pektyn. Dawkowanie: 5 tabl. 3 razy dz.

 

Garbniki

Garbniki to związki organiczne będące pochodnymi fenolokwasów. Są szeroko rozpowszechnione w prawie wszystkich organach roślin, jednakże na ogół występują w niskich stężeniach. Większe ilości garbników spotkać można w starych i zamierających komórkach.

Garbniki można podzielić na 3 grupy:

1. Garbniki hydrolizujące (galotaniny) ulegające całkowitej hydrolizie na kwas galusowy i cukry proste.

2. Garbniki elagenowe (częściowo hydrolizujące) - glikozydy kwasu elagenowego nie ulegające dalszej hydrolizie.

3. Garbniki skondensowane (niehydrolizujące) - produkty trwałej kondensacji kilku cząsteczek katechiny, nie ulegające hydrolizie.

Przedstawicielem fenolokwasów, czyli pochodnych fenolu z grupą karboksylową -COOH jest kwas galusowy, tj. taninowy.

Kwas galusowy jest kwasem trójhydroksylowym. Kwas taninowy jest substratem uczestniczącym w różnego rodzaju kondensacjach, w wyniku których tworzą się tak zwane taniny.

Acidum tannicum ma postać żółtawego proszku lub błyszczących płatków o ściągającym smaku. Rozpuszcza się w wodzie, glicerynie i w spirytusie. Tanina występuje w wielu roślinach, np. w herbacie, nadając jej cierpki smak. W medycynie stosowana jest jako środek ściągający, przeciwbiegunkowy, przeciwzapalny w chorobach błon śluzowych przewodu pokarmowego i skóry. Wywiera działanie odkażające, bowiem koaguluje (ścina) białko bakterii zabijając je. Do celów leczniczych i przemysłowych otrzymywana jest syntetycznie lub z chińskich i tureckich galasówek. Można ją również otrzymać z dębianek (galasy na liściach dębu).

W nieżytach jelit nie używa się czystej taniny, ponieważ drażni śluzówkę żołądka i jelit. W nieżytach przewodu pokarmowego stosuje się połączenie taniny z białkiem - albuminą (albuminian taniny = białczan taniny), np. preparat Tanninum albuminatum (Herbapol Wrocław) w postaci tabletek 0,5 g. Lek ten w jelitach ulega rozpadowi do kwasu galusowego, który po wchłonięciu się do krwi jest wydalany wraz z moczem. Tanninum albuminatum pochłania liczne toksyny (jady bakteryjne, niektóre związki chemiczne), denaturuje enzymy organizmów chorobotwórczych, zagęszcza rozwodnioną treść pokarmową i kałową, działa przeciwzpalnie, obkurcza naczynia krwionośne i hamuje krwawienia. Zażywa się go przy niestrawności, stanach zapalnych przewodu pokarmowego, zatruciach, biegunce i wzdęciach. Jest bardzo skuteczny w działaniu i bezpieczny dla zdrowia. Dawkowanie: dorośli i młodzież - 3-4 razy dz. po 2 tabl.; dzieci powyżej 3 rż. - 1 tabl. 3-4 razy dz.

Tanina zastosowana miejscowo na skórę wywołuje denaturację białek, tworząc nierozpuszczalną warstwę ochronną. Hamuje krwawienia z drobnych naczyń. Użyta zewnętrznie zmniejsza wydzielanie potu, wykazuje działanie ochronne przed promieniami ultrafioletowymi UV. Taninę można stosować w postaci 3-5% zasypki lub 5-10% maści; w roztworach 0,5% do lewatyw i płukania żołądka oraz w roztworach 5% do pędzlowania chorych miejsc, a oto przykłady starych receptur:

Rp. Tanninum 3 g

Glycerini ad 60 g

S.: do pędzlowania (opryszczki, bolesne uszkodzenia w jamie ustnej, owrzodzenia, nadżerki, oparzenia, odparzenia, potówki, mokre wypryski).

Rp. Tanninum

Amyli pur. aa 10 g

M.f.p.S.: zasypka (rany, owrzodzenia, potówki, miejsca nadmiernie pocące się, mokre wypryski, nadżerki, opryszczki).

Obecnie na rynku aptekarskim dostępne są następujące preparaty bogate w taninę (garbniki):

•          Stomatosol (Elanda): fl. 15 ml i 45 ml - płyn zawierający nalewkę z dębianek, z arniki i z pięciornika; stosowny do pędzlowania nadżerek i aft w jamie ustnej.

•          Dentosept (Phytopharm z Klęki) - fl. 30 g i 100 g - płyn zawierający wyciąg z kory dębowej, rumianku, szałwi, tymianku, arniki, mięty i tataraku; do pędzlowania i płukania (roztwór) błon śluzowych w jamie ustnej przy stanach zapalnych, bolesnych uszkodzeniach, aftach, zajadach, nadżerkach, ropniach dziąseł; roztwór do płukania: 5 ml leku na ¼ szklanki wody przegotowanej; płukać kilka razy dz. Lek bardzo wartościowy. Phytopharm produkuje również Dentosept A o podobnym składzie jak poprzedni, jednakże zawierający dodatkowo benzokainę i boraks. Zalecany do pędzlowania (4-5 razy dz.) aft, nadżerek w jamie ustnej i odleżyn po protezach zębowych.

•          Enterosol (Phytopharm) - fl. 100 g - płyn zawierający wyciąg z dębu, krwawnika, glistnika, wierzby, bożego drzewka, szałwi i tymianku - stosowany w nieżycie przewodu pokarmowego, przy bólach brzucha, skurczach jelit, bolesnych biegunkach i wzdęciach. Szczególnie cenne jest dodanie do preparatu wyciągu z glistnika, co jest nieczęste w polskich preparatach. Stosuje się doustnie w dawce 5 ml w ½ szkl. wody lub soku 3-4 razy dz.

Garbniki pełnią u roślin bardzo ważne funkcje ochronne i obronne przed szkodnikami oraz patogenami (bakteriami, grzybami, wirusami). Zabezpieczają więc organizm roślin przed pasożytami. Ponadto absorbują wiele toksycznych związków chemicznych (np. metale, pestycydy) tworząc z nimi mniej toksyczne kompleksy. Ponadto garbniki regulują wzrost i różnicowanie komórek (regulatory wzrostu i rozwoju).

Spośród kwasów fenolowych warto wspomnieć o kwasie choryzmowym. Ulega on przemianom do aminokwasów aromatycznych, kwasu p-aminobenzoesowego i chloramfenikolu, który jest naturalnym antybiotykiem, znanym pod nazwą detreomycyny.

Garbniki mają cierpki smak. W dużych ilościach garbniki występują w owocach borówki, w owocach tarniny, czeremchy, w liściach szałwi, w korze dębowej, olchowej, wierzbowej, bukowej, jesionowej i in.

 

Olejki eteryczne i preparaty olejkowe

Konkretne, praktyczne przykłady i metody wykorzystania olejków eterycznych

Spis opisanych olejków:

1. Oleum Amygdalae dulcium (olejek migdałowy)

2. Oleum Anisi (olejek anyżowy)

3. Oleum Auranti (Olejek pomarańczowy)

4. Oleum Calami (olejek tatarakowy)

5. Oleum Camphoratum (olejek kamforowy)

6. Oleum Caryophylli (olejek goździkowy)

7. Oleum Carvi (olejek kminkowy)

8. Oleum Citri (olejek cytrynowy)

9. Oleum Coriandri (olejek kolendrowy)

10. Oleum Eucalypti (olejek eukaliptusowy)

11. Oleum Foeniculi (olejek koperkowy)

12. Oleum Juniperi (olejek jałowcowy)

13. Olejki lemongrasowe (Oleum Andropogonis indicum orientale)

14. Oleum Lavandulae (olejek lawendowy)

15. Oleum Mayoranae (olejek majerankowy)

16. Oleum Menthae (olejek miętowy)

17. Oleum Foliorum Patchouli (olejek paczulowy Oleum Patchouli)

18. Oleum Pini et Oleum Abietis et Oleum Piceae et Oleum Cedri (olejek sosnowy i olejek jodłowy i olejek świerkowy i olejek cedrowy)

19. Oleum Rosae (olejek różany, olejek z drzewka różanego)

20. Oleum Salviae (olejek szałwiowy)

21. Oleum Santali albi (olejek sandałowy)

22. Tea-Tree Oil (olejek herbaciany) Oleum Malaleucae

23. Oleum Terebinthinae (olejek terpentynowy)

24. Oleum Thymi (olejek tymiankowy)

25. Oleum Gerani (olejek geraniowy, olejek geranium)

26. Oleum Grapefruit (Olejek grejpfrutowy)

Metody i zasady ogólne stosowania olejków eterycznych

Ogólny skład chemiczny

miejsce powstawania olejków w roślinie

Olejki eteryczne (lotne) są to zapachowe substancje będące mieszaninami rozmaitych związków organicznych alifatycznych, pochodnych terpenów, pochodnych fenylopropanu, alkoholi, aldehydów, ketonów i estrów. Są optycznie czynne, posiadają zapach, są lotne, dobrze rozpuszczają się w spirytusie, glicerolu i w lipidach. Zlokalizowane są w kwiatach, liściach, korzeniach, kłączach, owocach, nasionach i cebulach. Szczególnie obficie występują w rodzinie wargowych, baldaszkowatych, złożonych, imbirowatych, skalnicowatych, bodziszkowatych. Rozpowszechnione są także u roślin nagonasiennych (np. u iglastych).

Olejki eteryczne są produkowane we włoskach wydzielniczych epidermy (tkanki okrywającej), np. u pelargonii, u chmielu, u mięty, u geranium. Mogą być także wytwarzane w specjalnych gruczołach wydzielniczych czy przewodach wydzielniczych, rozproszonych w tkance miękiszowej lub okrywającej; olejki są wówczas gromadzone w specjalnych zbiornikach lub kanałach olejkowych (np. u sosny, u dziurawca, u cytryny). Włosek wydzielniczy, np. u mięty zbudowany jest z trzonka oraz główki. W skład główki wchodzą 1-4 komórki wydzielnicze. W młodych włoskach mięty olejek eteryczny znajduje się w cytoplazmie w formie kropelek; w miarę dojrzewania włoska dyfunduje olejek przez ścianę komórkową do przestrzeni podkutikularnej.

Olejki eteryczne podane doustnie (per os) łatwo przenikają z jelit do krwi. Wydalane są przez płuca (z powietrzem wydychanym), nerki (wraz z moczem), wątrobę z żółcią oraz przez skórę wraz z potem i łojem. Większość olejków wywiera działanie lekko drażniące w stosunku do błon śluzowych i skóry, czego objawem jest wyzwolenie odruchu wykrztuśnego, zaczerwienie skóry, poprawienie ukrwienia błony śluzowej i wzmożenie czynności wydzielniczej. Działanie żółciopędne wywierają głownie olejki terpenowe i olejki zawierające związki siarkowe (np. allilosiarczki). Poza tym większość olejków upłynnia wydzielinę śluzową, ułatwiając jej wydalenie, nasila ruchy migawkowe nabłonka orzęsionego. Efektem tego jest udrożnienie dróg oddechowych podczas stanów zapalnych i zakażeniowych, ułatwienie oddychania, poczucie swoistego rodzaju ulgi w jamie nosowej. Olejki cechuje wybitny wpływ odkażający. Zabijają one mikroorganizmy chorobotwórcze, hamują ich rozmnażanie. Większość olejków działa również wiatropędnie, napotnie, moczopędnie i rozkurczowo.

Obok stosowania doustnego, olejki można wykorzystywać zewnętrznie:

1. 1.      Wcieranie rozcieńczonych olejków w skórę lub błonę śluzową - działanie miejscowe; jeżeli jednak zostaną wtarte w duże powierzchnie skóry - wówczas wnikają do krwi i wywołują działanie ogólne. 5 kropli danego olejku eterycznego należy wymieszać z 15 ml oleju migdałowego, oliwki , oleju makowego, winogronowego lub lnianego. Tak rozcieńczone olejki można wcierać w skórę lub stosować do pędzlowania błon śluzowych.

2. 2.      Kąpiele olejkowe. Są to najczęściej kąpiele drażniące skórę, rozgrzewające - wskazane dla osób przeziębionych, cierpiących na reumatyzm oraz blednicę skóry. Zalecane dla kobiet skąpo miesiączkujących i z niedoczynnością jajników. Ponadto stosowane są kąpiele z olejkami odprężającymi, uspokajającymi i przeciwstresowymi - w stanach podniecenia nerwowego, lęku, depresji, trądziku, dla osób zmęczonych pracą fizyczną lub umysłową. Kąpiele z olejkami pobudzającymi - dla osób z obniżoną odpornością organizmu, osłabionych po przebytych chorobach, ospałych, o leniwym usposobieniu i cierpiących na osłabienie fizyczne. Wreszcie kąpiele z olejkami o działaniu odwaniającym, odświeżającym i przeciwzapalnym - w celach higieniczno-kosmetycznych. Oczywiście będziemy stosowali także kąpiele specjalne, np. w chorobach alergicznych, w chorobach bakteryjnych, w chorobach grzybiczych, kąpiele przeciwtrądzikowe. Na wannę wody dajemy 10 kropli olejku lub mieszanki olejkowej. Woda powinna mieć temperaturę 40-45^oC. W pomieszczeniu zalecam także postawienie garnczka z wrząca wodą (w bezpiecznej odległości od kąpiącego się!), do którego zakroplić należy 10-12 kropli olejku. Aby woda w garnku nie stygła zbyt szybko należy go owinąć grubym ręcznikiem. Chodzi o to, aby w pomieszczeniu kąpielowym panowało wysokie stężenie olejku. Kąpiel powinna trwać 30 minut, w miarę stygnięcia wody dolewać należy nieco gorącej; pilnować temperaturę wody termometrem i nie przekraczać nigdy 45 stopni Celsjusza. Nie należy kąpieli pobierać samotnie, aby w razie omdlenia był ktoś w pobliżu. Aby uzyskać pianę aromatyczną, należy do olejku eterycznego dolać płyn do kąpieli lub szampon o słabym zapachu, energicznie zamieszać i wlać pod strumień wody.

3. 3.      Inhalacje. W tym celu chory wdycha olejki wraz z para wodną, dymem palonego zioła olejkowego lub zapachu z lampek olejkowych. Lampki olejkowe są dostępne w sklepach hinduskich, chińskich, tybetańskich oraz w sklepach ze zdrową żywnością, niekiedy w sklepach zielarskich. Polecam także kominki na wodę, w których z pomocą świecy podgrzewa się zbiorniczek wypełniony wodą z olejkiem. Oczywiście olejek sami wkraplamy. I takie właśnie kominki polecam, bo mamy nad zabiegiem pełna kontrolę i wiemy co wkraplamy do wody. Odradzam gotowe kompozycje, często zwyczajne syntetyki i jak wykazały moje analizy chemiczne - niestety niejednokrotnie rakotwórcze lub alergogenne. Spotkałem się z paroma produktami olejkowymi i z kadzidełkami zawierającymi nitrobenzen, anilinę, nitrowaną pirydynę oraz syntetyczne związki nitrylowe uwalniające np. cyjanowodór pod wpływem pary wodnej (naśladujące migdał, a z niektórymi związkami azotowymi cyklicznymi - sandałowiec czy wanilię). Oczywiście jest skandalem zatruwanie nas pod szyldem aromatoterapii, ale póki co nie ma odpowiednich inspekcji kontrolnych. Musimy się zdać na własny rozsądek i kontrolę produktu. Kadzidełka, jeśli nie są naturalne też odradzam. Jeżeli są naturalne to Producent posiada odpowiednie atesty i podaje wyraźne informacje na ten temat. Do kominka wodnego zadawałem najczęściej 15 kropli olejku. Można także rozpylać w pomieszczeniu olejek wstrząśnięty z wodą za pomocą zraszacza ogrodniczego. Znakomite do aromatoterapii są także zbiorniki wodne zawieszane na kaloryferach. Do wody dodajemy po prostu kilkanaście kropli olejku, który wraz z para wodną rozprasza się w naszym mieszkaniu. Mamy wtedy dwie korzyści: większą wilgotność powietrza w pomieszczeniu oraz leczniczy zapach. Powietrze takie jest przy okazji odkażone, pozbawione czynników chorobotwórczych, w tym grzybów. Do inhalacji dróg oddechowych i parówki na twarz (w chorobach trądzikowych, w celu oczyszczenia porów) należy użyć rondla szerokiego z wrząca wodą do której zapuszczamy 7-15 kropli olejku. Następnie nakrywamy się ręcznikiem i nachylamy (rodzaj namiotu) na rondlem zachowując dużą ostrożność, aby nie oparzyć skóry. Parówka i inhalacja powinna trwać 10- 15 minut. Inhalację należy stosować 1-2 razy dz. (przeziębienie, nieżyt nosa i oskrzeli, pyłkowica, uczulenie na kurz, grypa). Na rynku dostępne są specjalne inhalatory wytwarzające parę. Można także użyć nawilżaczy powietrza do których dolewamy przegotowana wodę z olejkiem. Nie wszystkie jednak modele nawilżaczy nadają się do tego celu. Należy sprawdzić sposób powstawania pary w urządzeniu.

4. 4.      Olejki w dymie ziołowym. Olejki można także wdychać wraz z dymem. W tym celu łodygi trzciny lub pałki wodnej suszymy, potem zanurzamy (tniemy przed wysuszeniem na odcinki 15-20 cm) w oleju lnianym lub oliwie z oliwek zmieszanym z naturalnym olejkiem eterycznym (1:1, np. 10 ml oliwki + 10 ml olejku eterycznego). Olej lniany naturalny dostępny jest na targowiskach (rynkach zielonych) oraz w sklepach ze zdrową żywnością. Nasycanie (moczenie) łodyg wymienionych roślin olejkiem eterycznym należy przeprowadzić w szczelnym słoju (butelce) przez 2 tygodnie, osuszyć w bibule i palić w pomieszczeniu chorego. Można także skropić czystym olejkiem suche płatki nagietka (dostępne w aptekach i sklepach zielarskich pod nazwą kwiat nagietka) i palić małymi porcjami w moździerzu lub tygielku. Jako kadzidła dobre też są brązowe części pałek nadwodnych, które można nasączyć w oleju aromatycznym przygotowanym jak dla łodyg. Należy jednak uważać, aby nie wywołać pożaru, bowiem spalają się one dość dużym ogniem, ale dają aromatyczny dym.

Olejki eteryczne od dawna były stosowane doustnie, o czym już wspomniano. Wywierają wówczas silne działanie farmakologiczne. Nie wolno ich przedawkować. Zatrucie olejkami objawia się biegunka, nudnościami, wymiotami, bólami brzucha, zawrotami głowy, białkomoczem, a nawet krwiomoczem i uszkodzeniem wątroby oraz układu nerwowego.

W dawkach leczniczych są bezpiecznymi i cennymi lekami, efektywnie działającymi. Przed doustnym zażyciem olejki eteryczne należy zmieszać z miodem, sokiem owocowym, np., cytrynowym lub olejem jadalnym - oliwą, olejem winogronowym, olejem kukurydzianym, makowym lub z tranem czy Linomagiem - płynem (płyn do picia). Lek olejkowy należy dobrze popić ciepłą herbatą lub naparem ziołowym. Oczywiście zażywanie olejku z tranem ma dodatkowe działanie: dostarcza organizmowi naturalne witaminy A i D. Linomag natomiast dostarczy nam witaminę F, która jest szczególnie ważna w leczeniu chorób skóry, paznokci, oczu i włosów. Jednakże nie mogę polecać tych mikstur osobom wrażliwym na niemiłe smaki i zapachy. Potrawy słodkie i tłuste przyspieszają wchłanianie olejków eterycznych z przewodu pokarmowego do krwi i limfy; ułatwiają ich rozprowadzenie po całym ustroju, wniknięcie do komórek ciała oraz nasilają ich działanie ogólne. Na każda łyżkę miodu lub oleju (albo tranu, Linomagu) dajemy 3 krople olejku eterycznego, starannie mieszamy. Tak przygotowana miksturę zażywamy 2 razy dz. po 1 łyżce, po jedzeniu, dobrze popijamy. Jeżeli chodzi o sok owocowy (najlepiej pomarańczowy, cytrynowy, grejfrutowy, marchewkowy): 100 ml soku + 3 krople olejku, energicznie zmieszać. Można też dodawać olejek eteryczny (3 krople) do ciepłego mleka z miodem i pić 2-3 razy dz.

Główni Producenci olejków eterycznych działający w Polsce

Jeszcze raz wyraźnie podkreślam, do celów leczniczych można stosować tylko olejki czyste chemicznie, naturalne. Jeżeli Producent nie manifestuje na opakowaniu (ulotce), że jego produkt spełnia wymogi Farmakopei Polskiej FP IV lub V (lub innych, np. Europejskiej Farmakopei) lub nie posiada atestu PZH (Państwowy Zakład Higieny), Instytutu Leków czy norm IFRA to taki olejek jest bezwartościowy i nie wolno go stosować do celów medycznych. Jeżeli Producent wyraźnie napisał, że jego olejku nie wolno stosować doustnie - to oznacza, że jego olejek nie spełnia norm farmakopealnych i ma coś do ukrycia. Oczywiście taki olejek nie nadaje się do naszych celów.

Kobietom w ciąży i karmiącym nie wolno zażywać olejków eterycznych

Doustnie stosowałem olejki następujących firm:

Kej,

Avicenna-Oil,

ETJA,

Herbapol,

Pollena-Aroma,

Alba Thyment,

Hasco-Lek,

Rowa-Wagner,

Casella-med.,

G.R. Lane,

Naturwaren,

Tag-Pol J.V./Sabana Oil/.

Zatem polecam olejki tych Producentów.

Olejki należy przechowywać w szklanych buteleczkach z ciemnego szkła, szczelnie zamkniętych, w chłodnym miejscu.

Przegląd podstawowych olejków eterycznych

1. Oleum Amygdalae dulcium (olejek migdałowy) ma postać syropowatej jasnożółtej cieczy o łagodnym, słodkawym smaku i zapachu. Otrzymywany z nasion migdalowca Prunus amygdalus. Bardzo słabo rozpuszcza się w wodzie, słabo w alkoholach, doskonale rozpuszcza się w eterze i chloroformie. Zawiera głównie benzaldehyd - aldehyd benzylowy (75-98%) i kwas cyjanowodorowy (0,56-11%) i alkohol benzylowy - najprostszy alkohol aromatyczny. Benzaldehyd występuje w formie glikozydu amigdaliny (patrz glikozydy). Olejek migdałowy jest stosowany przy fabrykacji likierów, w przemyśle kosmetycznym (perfumy, mydła, kremy) oraz w przemyśle farmaceutycznym do aromatyzowania leków, do produkcji wody migdałowej oraz jako podłoże i rozpuszczalnik kremów i maści. Olej migdałowy (rozcieńczony, np. z olejem lnianym lub tranem w proporcji 1:1) stosuje się w leczeniu oparzeń, ran, owrzodzeń żylakowatych, stanów zapalnych skóry. Działa silnie odkażająco, przeciwzapalnie, oczyszczająco, rozmiękczająco, przeciwgnilnie, przeciwświądowo i lekko przeciwbólowo. Doskonale leczy spękane stopy i dłonie oraz spierzchnięte wargi. Niezastąpiony w leczeniu przewlekłego złuszczania naskórka w małżowinach usznych i przewodach słuchowych. Zalecany do wcierania w klatkę piersiową i w szyję przy katarze, kaszlu, przeziębieniach, zapaleniu oskrzeli i w grypie.

Rp. Krem migdałowy

Olej migdałowy 15 ml

Maść z wit. A - 1 tubka

Maść allantoinowa (np. Alantan, Alantan Plus) - 1 tubka

Krem Nivea - 1 opak.

S.P. Składniki ucierać starannie aż do połączenia i stworzenia jednolitej masy. Doskonały do leczenia i pielęgnacji warg, rąk, stóp i twarzy. Leczy wypryski i podrażnienia skóry. Zapobiega tworzeniu wągrów. Przyspiesza regenerację skóry. Działa wygładzająco, przeciwzapalnie, antyseptycznie, odżywczo, nawilżająco i natłuszczająco.

2. Oleum Anisi (olejek anyżowy) - olejek w postaci bezbarwnej lub jasnożółtej cieczy o charakterystycznym anetolowym zapachu i słodkim smaku. W niskiej temperaturze może krzepnąć (należy go wtedy rozgrzać). Otrzymywany jest z owoców (zawartość od 1,5-2,5%) biedrzeńca anyżu Pimpinella anisum przez destylację z parą wodną. Zawiera 80-90 % anetolu (anetol to p-metoksy-propenylobenzen). Oprócz anetolu zawiera także kwas anyżowy, keton anyżowy i metylochawikol (10%). Trudno rozpuszcza się w wodzie, bardzo łatwo rozpuszczalny w spirytusie, choroformie i eterze.

Olejek anyżowy podany doustnie dobrze wchłania się z jelita cienkiego do krwi. Wydalany jest głownie przez płuca. Zwiększa ilość wydzieliny śluzowej w drogach oddechowych i ułatwia jej wydalanie. Drażniąc lekko zakończenia nerwowe w nabłonku dróg oddechowych wyzwala odruch wykrztuśny; upłynnia zalegająca wydzielinę, działa rozkurczowo na mięśnie gładkie układu oddechowego i pokarmowego. Wzmaga wytwarzanie soku żołądkowego, wykazuje silne właściwości przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i przeciwpierwotniakowe; niszczy roztocze, np. nużeńca, świerzba, skórożarłoczka. Odstrasza komary, muchy, pchły, pluskwy i wszy. U matek karmiących pobudza laktację czyli wydzielanie mleka. Przenika tez do mleka działając korzystnie na karmione dziecko. Wywiera silny wpływ wiatropędny. Olejek anyżowy polecam przyjmować doustnie w mleku osłodzonym miodem oraz na miodzie zgodnie z wcześniejszymi wskazówkami. Miód i mleko z olejkiem anyżowym należy zażywać 3-4 razy dz. Można podawać małym (powyżej 4 lat) dzieciom (połowa dawki). Miód anyżkowy i mleko anyżowe to dobre mikstury wykrztuśne.

Dawniej na wniosek lekarza apteki przygotowywały płyn o nazwie Spiritus Ammoni anisatus (krople anyżowe), który zawiera 1 g olejku eterycznego anyżowego, 5 g wody amoniakalnej (pogłębia działanie sekrolityczne) i 24 g alkoholu etylowego. Krople anyżowe podawano (20 kropli) do szklanki mleka osłodzonego miodem i pito 3 razy dz. po jedzeniu.

Preparaty anyżowe stosuje się w przeziębieniach, chorobach zakaźnych z objawami nieżytu układu oddechowego, we wzdęciach i kaszlu. Przeciwwskazania do stosowania olejku anyżowego to: ostre nieżyty żołądka, choroba wrzodowa, zapalenie jelit i nerek oraz alergia na olejek.

Olejek anyżowy wchodzi w skład preparatu Azarin (Herbapol)- tabl. (przy nieżycie układu oddechowego i silnym kaszlu - 1 tabl. 3-4 razy dz.).

3. Oleum Auranti (olejek pomarańczowy) - uzyskiwany przez wyciskanie lub destylację z parą wodną skórek (zawartość około 2%) owoców pomarańczy słodkiej Citrus aurantium lub gorzkiej Citrus bigaradia. Olejek pomarańczowy słodki jest cieczą żółta lub brunatną o aromatycznym cytrynkowym zapachu, zawierającą w swym składzie między innymi: d-limonen, aldehydy (np. decylowy), estry, seskwiterpeny. Olejek pomarańczowy gorzki to ciecz żółta o zapachu intensywnie pomarańczowym, która zawiera głównie limonen (96%), geraniol i aldehyd decylowy. Stosowane są w przemyśle perfumeryjnym, spożywczym oraz przy wyrobie likierów.

Można je stosować do kąpieli aromatycznych, które działają odświeżająco, rozgrzewająco, odkażająco i odprężająco. Ulatniający się olejek pomarańczowy w czasie kąpieli działa korzystnie na układ oddechowy oraz nerwowy. Podany doustnie (3 krople 1-3 razy dz.) działa wykrztuśnie, żółciopędnie, wiatropędnie, rozkurczowo, ogólnie tonizująco, pobudza wydzielanie soków trawiennych. Stosowany w leczeniu stresu, bezsenności i depresji.

4. Oleum Calami (olejek tatarakowy) - otrzymywany przez destylację z para wodną świeżych kłączy tataraku zwyczajnego - Acorus calamus (zawartość od 1,5 do 6%). Ma barwę żółtą, rzadziej brunatną, smak korzenny, piekący. Zawiera seskwiterpeny - kariofilen, gwajen, kurkumen, kadinen, ponadto terpeny - kemfen, pinen, azaren; ketony - akoren, izoakoren, kolakon.

Olejek tatarakowy wzmaga czynność trawienną żołądka, zmniejsza wzdęcia, wykazuje silne działanie przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne i rozkurczowe. Likwiduje zastoje żółci. Wydziela się wraz z potem i łojem niszcząc bakterie chorobotwórcze skóry (ropne, trądzikowe). Wzmaga wydzielanie moczu, działa lekko napotnie. Używa się go do płukania jamy ustnej (3-4 krople na pół szkl. wody ciepłej przegotowanej), do kąpieli wzmacniających, rozgrzewających i przeciwreumatycznych. Likwiduje nieświeży oddech z jamy ustnej i żołądka, leczy afty, zapalenie dziąseł, ropnie.

Zewnętrznie działa rozgrzewająco, przeciwbólowo, odkażająco i przeciwropnie. Stosowany do nacierań miejsc bolesnych, np. przy bólach stawów, mięśni, kości, nerwobólach, stanach pourazowych (zwichnięcia, uderzenia), obrzękach, złym krążeniu krwi w kończynach. Wchodzi w skład maści Arcalen (Herbapol) - 0,4 g. Do wcierań w formie rozcieńczonej z olejem migdałowym, kukurydzianym, oliwą, winogronowym lub sojowym (proporcja 1:1). Doustnie (przemęczenie, nieżyty układu oddechowego, skurcze jelit, zastoje żółci, grypa, przeziębienie, trądzik ropny, obniżona odporność na choroby, kaszel, niedokwaśność treści żołądka, skąpe miesiączki) w formie miodu tatarakowego (3 krople olejku na 1 łyżkę miodu - 2-3 razy dz.).

Rp. Płyn tatarakowo-brzozowy

Olejek tatarakowy - 5 ml

Woda brzozowa 200 ml lub sok z brzozy (Phytopharm) - płyn - 100 ml

Glicerol 15 ml

Olej winogronowy, oliwa lub sojowy 150 ml

Olej kamforowy - 15 ml

Olejek tymiankowy - 1 ml

Olej rycynowy - 20 ml

Nafta kosmetyczna - 50 ml

SP. Składniki zmieszać, przy czym olejek tatarakowy najpierw wymieszać z glicerolem a potem z pozostałymi olejami oraz naftą, a na końcu wymieszać z wodą brzozową. Płyn działa odżywczo, przeciwzapalnie, oczyszczająco, odkażająco, przeciwłupieżowo. Zapobiega wypadaniu włosów, łamliwości włosów i rozdwajaniu końcówek włosów. Leczy stany zapalne skóry owłosionej.

Wskazania: wypadanie włosów, choroby włosów, zniszczenie włosów zabiegami fryzjerskimi, łupież oporny na leczenie, stany zapalne skóry owłosionej.

Sposób użycia: Wstrząsnąć przed użyciem. Włosy i skórę owłosioną nacierać płynem co 3-5 dni, stosując masaż włosów dłońmi; pozostawić na głowie na 30 minut po czym zmyć dobrym szamponem. Stosować minimum 2-3 miesiące.

Rp. Płyn tatarakowo-kamforowo-naftowy antybiotyczny

Olejek tatarakowy - 5 ml

Olejek kamforowy - 30 ml

Nafta kosmetyczna - 100 ml

Tribiotic - maść (4 saszetki) bez recepty

Azucalen lub Azulan - płyn - 1 ml

Glicerol - 5 ml

SP. Olejek zmieszać z glicerolem, następnie z Azucalenem (Azulanem), dodać maść rozgrzaną w torebkach przed otwarciem (saszetki z maściami umieścić w ciepłej wodzie na kilka minut). Zmieszać wszystko razem starannie wstrząsając. Gazikiem przemywać chore miejsce 2-3 razy dz.

Wskazania: zapalenie mieszków włosowych, ropne pryszcze, niedrożność porów skórnych ze stanem zapalnym, cysty ropne na szyi i twarzy lub plecach, ropnie po goleniu, czarne wągry z tendencją do ropienia.

Działanie: silnie odkażające, oczyszczające, udrażniające pory, przeciwropne, przeciwzapalne. Lek silny w działaniu.

Rp. Płyn tatarakowo-arnikowy “herpes” na opryszczki

Olejek tatarakowy - 2 ml

Olejek herbaciany - 1 ml

Olejek melisowy - 2 ml lub bergamotowy - 2 ml

Nalewka arnikowa - 5 ml

Azulan lub Azucalen - płyn - 1 ml

Spirytus kamforowy - 15 ml

Glicerol - 30 ml

Spirytus salicylowy - 50 ml

SP. Olejki wymieszać z glicerolem, a następnie z pozostałymi składnikami, silnie wstrząsnąć. Chore miejsca pędzlować 4 razy dz.

Wskazania: opryszczka. Lek silny w działaniu.

5. Oleum Camphoratum (olejek kamforowy) sporządza się z kamfory i oleju rzepakowego. Czysta kamfora (C10H16) ma postać bezbarwnych lub białych grudek krystalicznych o swoistym zapachu i palącym, gorzkim smaku. Pod względem chemicznym jest to terpen dwupierścieniowy, keton nasycony, który sublimuje (przechodzi w stan gazowy, lotny). Kamfora rozpuszcza się w spirytusie (1 cz.), w chloroformie (,25 cz.), w eterze (0,23 cz.) i w olejach tłustych (4 cz.). Otrzymywana jest z kory drzewa kamforowego - cynamonowca kamforowego Cinnamomum camphora lub z pinenu - kamfora syntetyczna. Naturalna kamfora jest prawoskrętna.

Dawniej kamfora pełniła dużą rolę w medycynie, obecnie wchodzi w skład środków wyłącznie do użytku zewnętrznego - mazidła (przygotowują apteki, np. mazidło mydlano-kamforowe, mazidło amoniakalno-kamforowe, mazidło odnawiające), maście (Maść kamforowa Gemi, Farmina, Cefarm, Aflopa), olejek (Olej kamforowy Aflopa, Coel, Farmina, Microfarm, Cefarm, Gemi), spirytus kamforowy - Spiritus Camphoratus (Aflopa, Cefarm, Farmina, Herbapol, Hasco-Lek, Gemi, Coel), sztyfty do nosa (Cetix Plus, Cetix, APS I i APS II Scan-Anida). W takich formach farmaceutycznych stosowana jest do wcierań w bolące miejsca, np. przy stawo-, mięśnio- i nerwobólach, gdyż wykazuje działanie miejscowo znieczulające (poraża zakończenia bólowe) i rozgrzewająco (poprawia miejscowe krążenie, ułatwia usuwanie szkodliwych metabolitów, zapewnia sprawniejsze dostarczenie materiałów pokarmowych i tlenu do chorych tkanek); efektem działania kamfory jest zaczerwienienie skóry i rozszerzenie naczyń krwionośnych. Preparat kamforowy wciera się w skórę 3-4 razy dz. i najlepiej zamyka w opatrunku bandażem elastycznym w celu lepszego wygrzania. Olejek zastosowany na skórę silnie odkaża i ułatwia oczyszczenie wągrów. Zapobiega powstawaniu ropni i pryszczy ropnych przy niektórych rodzajach trądziku. Niektórzy laryngolodzy zalecają wlewanie ciepłego olejku kamforowego do ucha przy bólach, tendencji do powstawania czopów woszczynowych w przewodzie i przy zaziębieniu uszu. Są jednak laryngolodzy kategorycznie zabraniający wlewanie olejku kamforowego do ucha w jakichkolwiek stanach chorobowych, bowiem grozi to uszkodzeniem błony bębenkowej. Nie będę wtrącał się w te kontrowersje, bowiem nie mam praktyki w tej dziedzinie; pozostawiam te kwestię do rozstrzygnięcia fachowcom i pacjentom.

Olejek kamforowy lub kamfora podane doustnie (kamfora w dawce 50-300 mg, a olejek w dawce 4-5 kropli) działają hamująco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, oskrzeli, pęcherzyka żółciowego i tętnic. Jeszcze w latach pięćdziesiątych używano licznych leków kamforowych, które wywierały działanie tonizujące na ośrodek naczynioruchowy; były to leki cucące, pobudzające w różnego rodzaju zapaściach, np. ponarkotykowych; a oto przykłady takich mikstur (za T. Butkiewiczem):

Rp. Oleum camphorae 20% 2 g

Sterilis!

D.t.d.N. inamp. (10)

S. 1-2 ampułki podskórnie

Rp. Spir. Camphor. 3,5 g

Spir. Vini 2 g

Aq. Destil. 4,5 g

Sterilis!

S. Dożylnie w il. 1-10 ml w razie ustania czynności serca po uśpieniu inhalacyjnym.

Kamfora rozszerza naczynia wieńcowe, poprawia regulację ośrodkową pracy serca, zwiększa wrażliwość ośrodka oddechowego na stężenie CO2 we krwi (ruchy oddechowe stają się głębsze i szybsze), wywiera wpływ na korę mózgową - działanie pobudzające.

Olejek aromatyczny kamforowy ma barwę białawą, żółtawą (ten w aptekach jest 10% roztworem kamfory w oleju lnianym barwy żółtej), co jest uzależnione od metody uzyskiwania. Oprócz kamfory olejek zawiera safrol. Olejek służy do produkcji proszków czyszczących i past do zębów, lakierów, celuloidu i prochu bezdymnego. Stosowany tez bywa w przemyśle spożywczym i alkoholowym.

Doustnie można zażywać olejek kamforowy w dawce 3-4 kropli/1łyżkę miodu 1-2 razy dz. Korzystnie działa przy ospałości, zmęczeniu, osłabieniu, katarze, utrudnionym oddychaniu podczas kataru, przy skapomoczu i kłuciu w sercu. Dawek nie wolno zwiększać. Naturalny olejek kamforowy (czysty, stężony) można zażywać w dawce 2 kropli 1-2 razy dz.

6. Oleum Caryophylli (olejek goździkowy) - bezbarwna lub żółtawa ciecz o bardzo silnym, przyjemnym korzennym zapachu i palącym smaku. Otrzymywany jest przez destylację z para wodną pąków (zawierających 16-19% olejku) lub innych części drzewa goździkowego - goździkowca korzennego - Eugenia caryophyllata sive Caryophyllus aromaticus. Goździkowiec aromatyczny rośnie na wyspach Indonezji, w Azji Południowej i Południowo-Wschodniej oraz na Madagaskarze.

Olejek ma zastosowanie w przemyśle spożywczym perfumeryjnym, kosmetycznym i farmaceutycznym. W lecznictwie stosowany jest jako silny środek antyseptyczny i przeciwzapalny oraz znieczulający miejscowo. Uzywany jest do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych, ropnych i gdy wydziela się nieprzyjemny odór z ust (działanie silnie odwaniające, odkażające i przeciwgnilne). Olejkiem goździkowym można smarować skórę w celu odstraszenia komarów, możemy go używać do kąpieli odświeżających i aromatyzujących ciało. Zastosowany zewnetrznie drażni skórę powodując jej zaróżowienie, a potem znieczula. Zażyty doustnie zwieksza wydzielanie soków żoładkowych i odkaża przewód pokarmowy, działa wiatropędnie. Głównymi składnikami olejku są: eugenol (70-90%), octan eugenolu, L i B-kariofilen. Eugenol C₁₀H₁₂O₂ - 4-hydroksy-3-metoksyallilobenzen, związek aromatyczny o charakterze fenolu. Stosowany jest jako olejek zapachowy w perfumerii, do produkcji waniliny oraz jako antyseptyk (odkażalnik) w farmacji i w stomatologii. Na pewno wielu z Państwa po wizycie u dentysty odczuwało długo jeszcze charakterystyczny goździkowy zapach w ustach i odrętwienie języka (znieczulenie). Oznacza to, że stomatolog użył preparatu zawierającego eugenol. Eugenol stanowi składnik cementu cynkoeugenolowego służącego do wypełniania ubytków próchnicznych. Wchodzi w skład Parapasty (pasty mumifikacyjnej stosowanej w leczeniu zapaleń miazgi), Endometazonu (pasty do wypełniania kanałów korzeniowych), cementów chirurgicznych (np. preparatu Peri-Pack) służących do leczenia chorób przyzębia oraz jako utwardzacz i składnik antyspetyczny wielu materiałów do stałych wypełnień kanałowych, np. Rockles, Propylor.

Doustnie stosowałem olejek goździkowy firmy Kej w dawce 2 kropli 1-3 razy dz. na miodzie lub w mleku z miodem.

Wskazania: stany zapalne (ropne, zakażeniowe) jamy ustnej i gardła (4 krople olejku na szkl. ciepłej wody, energicznie zamieszać - do płukania co 2 godziny), stany zapalne zatok obocznych nosa, niemiły zapach z ust i żołądka (+ utrzymywanie higieny w jamie ustnej), przeziębienie, trądzik, choroby zakaźne, osłabienie, kaszel. Wcierać w skórę w stanie rozcieńczonym (1:1 z oliwką lub naftą kosmetyczną) przy ukąszeniach owadów, swędzeniu skóry, w mięśnio-, stawo- i nerwobólach.

Rp. Olejek goździkowy 5 ml

Olejek paczulowy 2 ml

Nafta kosmetyczna - 100 ml

Olej rycynowy - 10 ml

Olejek lawendowy - 1 ml

Oliwka - 30 ml

SP. Składniki wymieszać. Wcierać w skórę w celu odstraszenia owadów (komary, bolimuszki, bąki, muchy, pluskwy, meszki) oraz profilaktycznie - przeciwgrzybiczo.

Rp. Olejek goździkowy - 1 ml

Olejek lawendowy -1 ml

Olej kamforowy apteczny - 3 ml

Olejek herbaciany - 1 ml

Nafta kosmetyczna 150 ml

Olej rycynowy - 5 ml

SP. Składniki wymieszać. Skórę przemywać wacikiem zmoczonym w płynie 2 razy dz.

Wskazania: trądzik bakteryjny, zapalenie mieszków włosowych, czarne wągry, prosaki, cysty ropne okołomieszkowe, nużyca, ukąszenia owadów.

Przeciwwskazania: uczulenie na naftę lub składnik olejkowy, trądzik naftowy, jodkowy, chlorowy lub bromkowy.

7. Oleum Carvi (olejek kminkowy) - bezbarwna lub żółtawa ciecz o zapachu kminku i łagodnym korzennym smaku. W składzie chemicznym olejku można wyróżnić:

• 50-60% d-karwonu C¹⁰H₁₄O - terpen; czysty d-karwon ma postać bezbarwnej lub żółtawej cieczy, która trudno rozpuszcza się w wodzie, ale bardzo dobrze rozpuszcza się w alkoholu i eterze.

• karwakrol C₁₀H₁₄O - izopropylo-o-krezol, 2-hydroksy-p-cymen, izomer tymolu.

Poza tym olejek kminkowy zawiera dihydrokarwon, dihydrokarweol, n-cymol, B-pinen, alkohole i ich estry. Otrzymywany jest z owoców kminku zwyczajnego Carum carvi (zawartość 3-7%) z rodziny baldaszkowatych.

Olejek kamforowy znosi skurcze mięsni gładkich przewodu pokarmowego, działa wiatropędnie i moczopędnie przez rozszerzenie naczyń kłębkowych i zwiększenie przepuszczalności śródbłonków naczyń kłębuszków nerkowych; poprawia trawienie przez zwiększanie wydzielania soków trawiennych, pobudza apetyt, zwiększa laktację. Wywiera wpływ przeciwgrzybiczy . Działa przeciwzapalnie, żółciopędnie, wiatropędnie i uspokajająco. Niszczy pierwotniaki i roztocze chorobotwórcze.

Wskazania: doustnie: podniecenie nerwowe, depresja, stres, zaburzenia trawienne, niestrawność, zastoje żółci, zaparcia, osłabienie; zewnętrznie: cellulitis, rozstępy skóry, stany zapalne skóry, przebarwienia, plamy, bóle pleców (krzyża), postrzał, kręcz szyi, bóle mięśni.

Doustnie: 4 krople olejku 3-4 razy dz. na miodzie lub w mleku z miodem.

Zewnętrznie: kremy, roztwory olejowe (1:1) - wcierać 2-3 razy dz. + masaż.

Rp. Krem Anticellulitis kpj

Olejek kminkowy - 2 ml

Olejek paczulowy - 1 ml

Olejek jałowcowy - 1 ml

Maść z wit. A - pół tubki

Maść lub Krem Linomag - 1 opak.

Krem Nivea - 1 opak. 52 g

SP. Składniki wymieszać.

Wskazania: cellulitis, rozstępy skóry, zaburzenia troficzne skóry. Wcierać 2-3 razy dz. Doustnie Methiovit (Polfa W-wa) - 2 tabl. 2 razy dz. (lub zastępczo Lobamine-Cysteine Pierre Fabre - kaps. - 1 kaps. 2 razy dz.) oraz Essentiale Forte (zastępczo Lipostabil 300 Forte) -Rhone-Poulenc-Rorer - kaps. (1 kaps. 2 razy dz.). Leczenie trwa co najmniej 3 miesiące.

Rp. Mikstura wybielająca anticellulitis mocna

Olejek kminkowy - 2 ml

Olejek herbaciany - 1 ml

Olejek cytrynowy - 1 ml

Olejek cyprysowy lub jałowcowy - 1 ml

Olej rycynowy - 10 ml

Nafta kosmetyczna 50 ml lub oliwka lub olej winogronowy (lub makowy) - 50 ml

Glicerol (dostępny w aptekach) 20 ml + sok z jednej cytryny

Spirytus kamforowy - 20 ml

Spirytus salicylowy (nalewka wierzbowa) lub spir. mrówczany - 20 ml

Witamina C - 800 mg (4 draż. 0,2 g)

Witamina A+E w kroplach - 2 ml (lub tran -10 ml i olej z kiełków zbożowych 10 ml)

SP. Drażetki witaminy C obmyć z otoczki żółtej w przegotowanej wodzie. Następnie oczyszczoną drażetkę rozpuścić w soku cytrynowym, potem wlać glicerynę i spirytusy. Naftę wymieszać z olejkami i witaminą A+E. Następnie obie mieszaniny połączyć przez silne wstrząsanie w butelce.

Wskazania: plamy i przebarwienia na skórze, w tym również po trądziku i ukąszeniach owadów; cellulitis, rozstępy na skórze, zapalenie mieszków włosowych, drobne wypryski ropne, nadmierne i przedwczesne starzenie skóry, zaburzenia troficzne skóry. Lek silny w działaniu.

Skórę przemywać 2-3 razy dz. Wstrząsnąć przed użyciem.

Rp. Maść przeciwbólowa ktk

Olejek kminkowy - 1 ml

Olejek tatarakowy lub muszkatołowy - 1 ml

Olejek goździkowy - 1 ml

Olejek miętowy - 1 ml

Olej rycynowy - 15 ml

Krem Nivea - 52 g (1 opak.)

Maść kamforowa - 2 tubki

SP. Składniki wymieszać starannie. Olejki najpierw zmieszać z olejem rycynowym a potem z maścią kamforową, na końcu dodać krem Nivea.

Wskazania: urazy sportowe, nerwobóle, bóle stawów, bóle reumatyczne, postrzał, bóle pleców, choroby przeziębieniowe (wcierać w klatkę piersiową).

Maść wcierać 3-4 razy dz. w bolące miejsce. Pokryć bandażem elastycznym.

8. Oleum Citri (olejek cytrynowy) otrzymywany jest przez wyciskanie skórek lub całych owoców cytryn - Citrus limonum. Przez destylację olejku cytrynowego pod ciśnieniem 15 mm Hg otrzymuje się olejek cytrynowy bezterpenowy, zawierający 48% cytralu. Olejek cytrynowy jest bezbarwną lub lekko żóltawą cieczą i silnym cytrynkowym zapachu i łagodnym, nieco ostrawo-gorzkim smaku. Zawiera między innymi 90% D-limonenu, B felandren, L i B-pinen, kamfen, cytral i citropten. W przemyśle farmaceutycznym stosowany jest w celu poprawienia smaku i zapachu leków, w przemyśle spożywczym do aromatyzowania produktów, np. słodyczy, w przemyśle perfumeryjno-kosmetycznym do aromatyzowania, np. wód kolońskich i odświeżaczy powietrza.

Olejek cytrynowy można dodawać do kąpieli (15 kropli na wannę wody), działających głownie odświeżająco i nadających ciału miły zapach. Kąpiel taka działa raczej pobudzająco niż uspokajająco. Korzystnie wpływa na układ oddechowy rozszerzając drogi oddechowe i upłynniając śluz zalegający na nabłonku migawkowym. Na skórę olejek działa przeciwzapalnie, wybielająco, chociaż początkowo nieco ją zaróżawia, przeciwświądowo i odkażająco. Niszczy wirusy i bakterie. Działa pojędrniająco. Wykazuje wpływ przeciwropny i przeciwtrądzikowy. Leczy opryszczkę. Przyśpiesza proces opalania skóry.

Zażywany doustnie działa rozkurczowo, uspokajająco, żółciopędnie, przeciwzapalnie, wiatropędnie, pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych i śliny. Zwiększa wydzielanie śluzu w drogach oddechowych, ale zarazem go upłynnia i pobudza ruchy migawkowe, rozszerza drogi oddechowe ułatwiając oddychanie. Przyspiesza krążenie krwi, wzmacnia serce, poprawia ukrwienie mózgu i kończyn. Wzmaga wydzielanie moczu.

Wskazania: doustnie: choroby przeziębieniowe i układu oddechowego, zastoje krwi na obwodzie, osłabienie, blednica skóry, katar, zapalenie zatok obocznych nosa, bóle głowy na tle niedrożnych zatok, trądzik; zewnętrznie: przebarwienia skóry, stany ropne skóry, świąd skóry, ugryzienia owadów i roztoczy, opryszczka, pryszcze, niedrożność porów skórnych.

Doustnie: 2-3 krople 3-4 razy dz. na miodzie lub w mleku z miodem.

Zewnętrznie w stanie nierozcieńczonym na opryszczkę. W stanie rozcieńczonym do leczenia cellulitis, przebarwień i trądziku.

Rp. Tonik cytrynkowy

Olejek cytrynowy 5 ml

Glicerol 15 ml

Spirytus kamforowy lub salicylowy - 15 ml

Spirytus mrówczany - 25 ml

Sok z jednej cytryny

Wino gronowe białe wytrawne - 50 ml

SP. Składniki wymieszać; najpierw olejek z glicerolem i sokiem, potem ze spirytusami, na końcu dodać wino, zamieszać.

Wskazania: trądzik, przedwczesne starzenie skóry, cellulitis, sińce, przebarwienia, zaburzenia troficzne skóry, niedrożność porów. Skórę przemywać 2 razy dz.

9. Oleum Coriandri (olejek kolendrowy) ma postać bezbarwnej lub jasnożółtej cieczy o przyjemnym charakterystycznym zapachu i łagodnym smaku. Otrzymywany jest przez destylację z parą wodną owoców (zawartość wynosi około 1%) rośliny zwanej kolendrą siewną - Coriandrum sativum, uprawianej w Europie, w Afryce, w Azji i w Australii.

Olejek kolendrowy zawiera:

• -         60-80% linaloolu - 3,7-dwumetylooktadien-1,6-ol-3, alkohol alifatyczny nienasycony III-rzędowy o zapachu konwalii;

• -         5% geraniolu - alkohol alifatyczny należący do grupy związków terpenowych o zapachu różanym;

• -         D-L-pinen i B-pinen - C₁₀H₁₆;

• -         L- i B-terpinen - dwualkilowa pochodna cykloheksadienu;

• -         L-borneol - C₁₀H₁₈O - dwucykliczny terpen z grupy kamfanu;

• -         Limonen - C₁₀H₁₆ - mentadien-1,8, węglowodór terpenowy;

• -         Kamferen;

• -         Dipenten;

• -         n-cymol;

• -         L- i B-felandren;

• -         Aldehyd n-decylowy I kwas decylowy;

• -         Ocymen.

 

Olejek kolendrowy ma duże znaczenie w gospodarce człowieka. Stosowany jest w przemyśle perfumeryjnym i kosmetycznym (mydła, wody kolońskie), w przemyśle spożywczym (do aromatyzowania konserw rybnych i mięsnych), w przemyśle farmaceutycznym (linalol i aldehyd cytrylu uzyskiwane z olejku służą do wyrobu niektórych maści, maseczek, preparatów okulistycznych leczących zapalenie rogówki i spojówek), ponadto do produkcji gatunkowych wódek i likierów.

Olejek kolendrowy wymieszany z miodem i podany doustnie (3 krople/łyżkę miodu) wywiera działanie wykrztuśne, wiatropędne, rozkurczowe; zwiększa wydzielanie soków trawiennych, jest dobrym środkiem odkażającym (zabija maczugowce i pałeczki ropy błękitnej). Działa przeciwtrądzikowo i przeciwropnie, zapobiega keratynizacji gruczołów łojowych, pobudza uwalnianie (udrażnianie) przewodów wyprowadzających gruczołów łojowych. Wywiera dość silny wpływ rozgrzewający i żółciopędny. Wcierany w skórę działa przeciwbólowo, przeciwreumatycznie i pobudzająco na krążenie okołostawowe oraz skórne. Olejek podany doustnie znosi kolkę żołądkową i jelitową.

Miód kolendrowy: na każdą łyżkę miodu dać 3 krople olejku i pół łyżeczki wódki 40%; wymieszać starannie. Zażywać 2-3 razy dz. przy bólach brzucha, wzdęciach, kaszlu, katarze, nieżycie dróg oddechowych, przeziębieniu, grypie, błonicy i płonicy.

Miodu kolendrowego i innych przetworów z kolendry nie należy podawać osobom chorym na serce!

 

10. Oleum Eucalypti (olejek eukaliptusowy) - bezbarwna lub zielonkawa ciecz o orzeźwiającym, palącym, a potem chłodzącym smaku oraz specyficznym zapachu. Olejek posiada w swym składzie około 70-80% eukaliptolu C₁₀H₁₈O (cyneol, pochodna cykloheksanu z wewnętrznym mostkiem tlenowym, alkohol terpenowy o zapachu kamforowym), pinen, kamfen, terpineol, aldehyd masłowy, walerianowy i kapronowy, alkohole etylowy, amylowy i izoamylowy. Otrzymywany z liści Eucalyptus globulus, który jest drzewem rosnącym w Afryce Południowej, w Ameryce Południowej, w Australii, na Tasmanii oraz w Europie Południowej. Istnieje jeszcze olejek eteryczny eukaliptusowy otrzymywany z rośliny o nazwie Eucaliptus citrodora, rosnącej w Brazylii, w Indiach i na Malajach. Olejek citrodora zawiera cytroneal, cytronelol i geraniol.

Olejek eteryczny eukaliptusowy wykorzystywany jest do inhalacji e przewlekłych stanach zapalnych dróg oddechowych (w nieżytach oskrzeli). Kąpiele z dodatkiem 5-8 kropli olejku eterycznego wskazane są dla osób przeziębionych, zagrypionych, cierpiących na choroby stawów i niektóre choroby skórne, np. trądzik, figówkę, łuszczycę, liszaje, grzybice. Kąpiele z olejkiem eukaliptusowym działają lekko drażniąco wywołując zaczerwienienie skóry, a tym samym uczucie rozgrzania. Następuje pobudzenie krążenia w mięśniach i w skórze, przez co poprawia się natlenienie i odżywienie tkanek, ustępują obrzęki, szybciej eliminowane są toksyny z komórek. Olejek ten pobudza mechanizmy odpornościowe ustroju. Działa silnie odkażająco i przeciwgnilnie. Niweluje zapachy, niszczy wirusy, grzyby, bakterie, pierwotniaki i roztocza. Olejek rozcieńczony olejem winogronowym polecam do wcierań przeciwreumatycznych (1 cz. Olejku na 2 cz. Oleju). Na eucaliptol szczególnie wrażliwe są paciorkowce i gronkowce, dlatego nadaje się on znakomicie do leczenia ropnych chorób.

Podany doustnie działa silnie żółciopędnie, antyseptycznie, początkowo pobudzająco, potem uspokajająco i przeciwstresowo (wywołuje stan obojętności i odprężenia), wykrztuśnie, przeciwrobaczo, rozkurczowo, moczopędnie. Wydalany jest z moczem i potem w formie zmetabolizowanej, z łojem oraz przez płuca i z kałem (przez układ żółciowy). Zawarty w olejku cyneol drażni błonę śluzową oskrzeli i wzmaga czynność wydzielniczą dróg oddechowych, przywracając równocześnie prawidłowe ruchy nabłonka migawkowego. Rozkurcza oskrzela, upłynnia zalegającą wydzielinę śluzową, udrażnia zatoki oboczne nosa i lekko podrażniając śluzówkę wyzwala odruch kaszlowy.

Olejek eukaliptusowy stosowany jest w przemyśle spożywczym do wyrobu różnego rodzaju słodyczy i napoi oraz w przemyśle perfumeryjno-kosmetycznym. Wchodzi w skład wielu leków, np. Soledum - płyn do inhalacji, kapsułki doustne, Double - pastylki do ssania, Depulol - żel, Olbas - pastylki, olejek do inhalacji.

Zatrucie olejkiem eukaliptusowym objawia się biegunką, pieczeniem w żołądku, nudnościami, wymiotami, przyśpieszonym oddechem, kołataniem serca, potami, częstomoczem, białkomoczem, krwiomoczem i oszołomieniem, niekiedy majaczeniem i halucynacjami. Nadmierne spożycie może spowodować śpiączkę i śmierć pacjenta, zwłaszcza dzieci.

 

Rp. Zmywacz eukaliptusowo-cytrunkowo-lawendowy ECL przeciwzaskórnikowy

Olejek eukaliptusowy - 1 ml

Olejek cytrynowy - 1 ml

Olejek lawendowy - 1 ml

Nafta kosmetyczna (może być z olejkiem rycynowym i witaminami) - 150 ml

Witamina A+E lub wit. E w kroplach - 2 ml

Składniki wymieszać. Skórę przemywać 1-2 razy dz.

Działanie: przeciwzapalne, odkażające, przeciwroztoczowe, przeciwgnilne, przeciwzaskórnikowe, przeciwropne, przeciwtrądzikowe, odżywcze, regenerujące.

 

 

Rp. Mikstura doustna przeciwprzeziębieniowa, przeciwgrypowa i na chore zatoki

Olejek eukaliptusowy 2 ml+5 ml gliceryny - zmieszać

Olejek cytrynowy - 2 ml+ 5 ml gliceryny - zmieszać

Azulan - płyn - 15 ml

Wino czerwone lub białe słodkie - 150 ml

Miód spadziowy - 100 ml

Krople miętowe - 1 ml

Polopiryna S w tabletkach - 10 tabletek

Sok z cytryny - około 30 ml

Wit. A+E lub wit. A i E w kroplach - po 5 ml

Sok grejfrutowy naturalny - 50 ml

S.P. Tabletki Polopiryny rozgnieść na proszek lub szybko i krótkotrwale zmielić w młynku do kawy ewentualnie w maszynce do maku. Proszek polopirynowy zalać sokiem z cytryny i grejfrutowym, mieszać do rozpuszczenia, potem wlać wino i miód z azulanem i miętą. Na końcu dodać olejki oraz witaminy, wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

 

11. Oleum Foeniculi (olejek koperkowy) - bezbarwna lub żółtawa ciecz o charakterystycznym, przyjemnym koperkowym zapachu i słodkawym smaku, przypominającym kamforę i gorzkawym posmakiem. Olejek koperkowy zawiera anetol (około 50%), safranol (3,8%), aldehyd anyżowy (2,4%), cytral (2%), metylochawikol (5%), fenchon (20%), pinen (3,2%) oraz metyloizoeugenol, kamforę i limonen. Owoc kopru zawiera od 3 do 6% olejku eterycznego, ziele około 0,5-0,8%.

Działa przede wszystkim wiatropędnie, przeciwbakteryjnie, mlekopędnie, żółciopędnie, przeciwpasożytniczo i przeciwgrzybiczo. Pobudza apetyt, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego i jelitowego, podwyższa kwasowość treści żołądkowej, wywiera wpływ spazmolityczny na miocyty gładkie (rozkurczowy). Działa również napotnie i moczopędnie. Pobudza krwawienia miesiączkowe. Można go podawać dzieciom i osobom w podeszłym wieku, jest bowiem całkowicie bezpieczny. W razie przedawkowania powoduje jedynie bóle brzucha i nadmierne pocenie się.

Proponuję mieszać olejek koperkowy z miodem (1 łyżeczka miodu na 3 krople olejku) i zażywać 1-4 razy dz. po 1 łyżeczce. Dla wzmocnienia organizmu i w leczeniu chorób skóry zalecam zmieszanie olejku koperkowego z tranem - 1 łyżka tranu + 4 krople olejku - zażywać 2 razy dz.

Działa przeciwtrądzikowo, przeciwgnilnie i przeciwropnie, dlatego polecam go stosować w leczeniu trądziku i ropnych chorób skóry oraz gardła. Korzystnie wpływa na zatoki. U osób starszych znosi szum w uszach.

 

Rp. Płyn koperkowo-ichtiolowy profilaktyczny przeciwgrzybiczy i przeciwroztoczowy

 

Olej winogronowy lub arachidowy - 100 ml

Nafta kosmetyczna - 20 ml

Ichtiolowa maść - 1 tubka

Olejek kamforowy - 10 ml

Olejek koperkowy - 3 ml

Olejek paczulowy - 2 ml

Olejek lawendowy - 2 ml

Olejek herbaciany lub lemongrasowy - 2 ml

 

Składniki wymieszać staranie. Najpierw olejki wymieszać z ichtiolem i naftą, potem dodać do oleju winogronowego. Płyn wcierać w miejsca narażone na infekcję grzybami i roztoczami (stopy, dłonie, pośladki). Odstrasza owady i pajęczaki. Działa leczniczo: przeciwgrzybiczo, przeciwroztoczowo, przeciwzapalnie, przeciwpotnie, osłaniająco, przeciwzapalnie. Zapobiega pękaniu i nadmiernemu rogowaceniu naskórka. Leczy ugryzienia owadów i pająków.

 

 

12. Oleum Juniperi (olejek jałowcowy) - bezbarwna, żółtawa lub zielonawa ciecz o zapachu igliwia i palącym, gorzkawym smaku, nieco terpentynowym. Zawiera L-pinen, kamfen, terpineol, kadinen i junen. W szyszkojagodach jałowca Juniperus jest około 2-3% olejku eterycznego. Olejek jałowcowy jest stosowany doustnie i zewnętrznie do nacierania. Wcierany w skórę powoduje przekrwienie tkanek powierzchniowych. Nie może być używany przez osoby uczulone na składniki olejku. W stanie nierozcieńczonym może wywołać oparzenia skóry, objawiające się zaczerwienieniem, pieczeniem i wystąpieniem pokrzywki, a następnie pęcherzy. Objawom towarzyszy obrzęk. W razie przedawkowania doustnego wywołuje uszkodzenie układu nerwowego, wątroby i nerek, co objawia się śpiączką, krwiomoczem, białkomoczem, wymiotami i biegunką. Nie wolno go podawać dzieciom i kobietom ciężarnym z powodu indukowania krwawień macicznych skurczów miometrium i poronienia.

Siła działania olejku jałowcowego jest bardzo różnorodna, zależnie od technologii produkcji i tym samym producenta oraz pochodzenia geograficznego.

Doustnie stosowałem bez problemu dawki - 3-4 krople olejku jałowcowego 2-4 razy dz. Nie wykazywał objawów ubocznych po takim stosowaniu. Przed zażyciem oczywiście olejek należy zmieszać z miodem lub olejem jadalnym (1 łyżka miodu lub oleju winogronowego + 3-4 krople olejku - doustnie 2-4 razy dz.).

Po podaniu doustnym olejek jałowcowy wzmaga wydzielanie śliny, upłynnia wydzielinę śluzową, rozszerza oskrzela, ułatwiając oddychanie. Udrażnia również zatkaną trąbkę Eustachiusza. Oczyszcza zatoki oboczne nosa. Ponadto odświeża oddech, pobudza wydzielanie wszystkich soków trawiennych, wzmaga wydzielanie żółci. Działa napotnie, moczopędnie, rozkurczowo i uspokajająco. Reguluje wypróżnienia.

Sam olejek jałowcowy nie nadaje się do leczenia ropnych chorób skóry, początkowo daje wprawdzie poprawę, ale potem pojawia się zapalenie gruczołów łojowych i potowych.

Wcierany w skórę daje efekt rozgrzania. Działa silnie odkażająco i przeciwgnilnie. Zalecany do wcierania i masaży przy nerwo-, mięśnio- i stawobólach. Dawniej był łączony z olejkiem terpentynowym w stosunku 1 cz. olejku jałowcowego na 30 cz. olejku terpentynowego - do wcierań przeciwreumatycznych.

Do wcierania zalecam go łączyć z olejem winogronowym w stosunku 1:1.

 

13. Olejki lemongrasowe (Oleum Andropogonis indicum orientale) są olejkami eterycznymi otrzymywanymi przez destylację z para wodną traw z rodzaju Cymbopogon (palczatki).

Wyróżnić można dwie odmiany olejków lemongrasowych: wschodnio-indyjskie i zachodnio-indyjskie (gorszej jakości). Olejek wschodnio-indyjski jest czerwonawożółtą lub brunatnoczerwoną syropowatą cieczą rozpuszczalną w alkoholu. W swym składzie chemicznym posiada między innymi cytral (70-80%) i mircen (około 20%). Bardzo ważnym związkiem chemicznym wchodzącym w skład olejku lemongrasowego jest cytral - alifatyczny aldehyd terpenowy, żółta oleista ciecz o cytrynowym zapachu, będąca mieszaniną dwóch związkow izomerycznych: geraniolu i neralu. Cytral nie rozpuszcza się w wodzie, ale dobrze jest rozpuszczalny w eterach i w alkoholach bezwodnych. Stosowany w przemyśle perfumeryjno-kosmetycznym oraz jako surowiec do syntezy jononu i witaminy A.

Jonon - C₁₃H₂₀O jest związkiem pokrewnym terpenom, keton cykloalifatyczny nienasycony; trudno rozpuszczalny w wodzie, łatwo rozpuszczalny w alkoholach i eterach; posiada zapach fiołkowy.

Na osobne potraktowanie zasługuje olejek cytronellowy - Oleum Citronellae, który jest uzyskiwany z palczatki cytronellowej Cymbopogon nardus rendle sive Andropogon citriodorus-nardus. Olejek cytronellowy jak sama nazwa wskazuje zawiera cytronellol - 3,7-dwumetylooktenol, alifatyczny alkohol terpenowy, bezbarwna ciecz o różanym zapachu, występuje w dwóch odmianach izomerycznych: L- i B-.

W zielu palczatek jest około 0,5% olejku eterycznego.

Po zażyciu olejku lemongrasowego czy cytronellowego (3-4 krople w łyżce miodu lub oleju jadalnego) następuje wzmożone wydzielanie wszystkich soków trawiennych. Występuje wzmożone trawienie, wydzielanie żółci i moczu. Olejki te wpływają przeciwalergicznie, przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo i uspokajająco. Hamują uwalnianie mediatorów bólu i stanu zapalnego. Rozszerzają drogi oddechowe i pobudzają ośrodek oddechowy. Udrażnia zatoki oboczne nosa i jamę nosową, upłynniając zalegającą wydzielinę śluzową. Wpływają silnie odkażająco na skórę, przewód pokarmowy i układ oddechowy. Mają działanie przeciwświądowe.

Wcierany w skórę działa przeciwreumatycznie, przeciwtrądzikowo, przeciwgrzybiczo i przeciwzapalnie.

 

Rp. Pasta lemongrasowa na ugryzienia i ukąszenia owadów oraz pająkó. Pasta leczy także opryszczkę

Olejek lemongrasowy lub cytronellowy - 5 ml

Maść allantoinowa - 1 łyżka

Pasta cynkowa - 1 łyżka

S.P. Składniki wymieszać starannie. Miejsca ukąszenia lub opryszczkę smarować 4-6 razy dz.

 

Rp. Mazidło lemongrasowe przeciwroztoczowe i przeciwgrzybicze

Olejek lemongrasowy - 5 ml

Olejek tatarakowy lub goździkowy - 3 ml

Maść z witaminą A - 1 tubka

Dermatol - zasypka - 1 torebka

Ichtiolowa maść - 1 tubka

Nafta kosmetyczna lub olej winogronowy - 50 ml

S.P. Składniki wymieszać. Chore miejsca smarować 3-4 razy dz.

Wskazania: opryszczka, ugryzienia owadów i pająków, grzybice, łuszczyca, wypryski, ropnie.

 

Rp. Syropek lemongrasowy na przeziębienia, kaszel, choroby zakaźne, katar i chore zatoki

Glicerol - 15 ml

Olejek lemongrasowy lub citronellowy - 3 ml

Olejek eukaliptusowy - 1 ml

Sok grejfrutowy naturalny - 100 ml

Sok z cytryny - 30 ml

Płyn Pectosol (w aptekach) - 15 ml

Miód naturalny - 100 ml

Wino słodkie - 50 ml

Wit. A lub A+E w kroplach - 5 ml

Składniki wymieszać. Zażywać 2-4 razy dz. po 1 łyżce.

 

14. Oleum Lavandulae (olejek lawendowy) jest bezbarwną lub jasnożółtą cieczą o bardzo przyjemnym zapachu i gorzkim, wstrząsającym, kolońskim smaku. W jego składzie chemicznym można wyróżnić między innymi octan linalilu (30-60%), linalool (10-30%), alkohol amylowy, borneol i geraniol. Otrzymywany jest z kwiatów lawendy wąskolistnej Lavandula angustifolia, rosnącej w basenie Morza Śródziemnego. Kwiaty lawendy zawierają około 2-3% olejku eterycznego.

Eteryczny olejek można również uzyskać z lawendy szerokolistnej Lavandula latifolia, ale wówczas figuruje on pod nazwą Oleum Spicae. Ol. Spicae zawiera w składzie d-kamforę, która nadaję mu charakterystyczny zapach.

Olejki lawendowe są silne w działaniu. Można je zażywać doustnie, jednakże nie każdy zniesie koloński posmak tej substancji. Wykazują właściwości silnie odkażające, przeciwgnilne, przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwropne, odwaniające, przeciwzapalne, przeciwtrądzikowe. Początkowo wywołują lekkie pieczenie skóry, potem jednak ten objaw zanika. Nawet w stanie nierozcieńczonym nie powodują oparzeń czy nadmiernych podrażnień skóry.

Wcieranie lawendy wskazane jest przy postrzale, reumatyzmie, zapaleniu nerwu kulszowego, trądziku, łuszczycy, nieprzyjemnym zapachu potu, zapaleniu mieszków włosowych, wypryskach, przeziębieniu, osłabieniu, zastojach limfy, obrzękach kończyn, chorobach zakaźnych, ukąszeniach i użądleniach. Lawenda odstrasza owady i pajęczaki. Znakomicie leczy skutki ugryzień.

Oczywiście olejek lawendowy jest powszechnie stosowany w przemyśle perfumeryjno-kosmetycznym oraz w produkcji wódek i likierów.

Doustnie - 3-5 kropli na miodzie

Zewnętrznie - ukąszenia, trądzik, użądlenia - wcierać nierozcieńczony (miejscowo); do masaży i duże powierzchnie skóry - w stanie rozcieńczonym w proporcji 1 cz. olejku lawendowego na 0,5 cz. oleju winogronowego lub oliwki.

 

Rp. Płyn lawendowy na stopy pocące się, suche, zrogowaciałe, opuchnięte i obolałe

Olejek lawendowy - 5 ml

Olejek kamforowy - 20 ml

Olejek cytrynowy lub pomarańczowy - 2 ml

Maść allantoinowa - 1 tubka

Maść z wit. A lub tran - 2 łyżki

Olej rycynowy - 30 ml

Nafta kosmetyczna - 15 ml

Oliwka - 50 ml

Glicerol -15 ml

Azulan - płyn lub Azucalen płyn - 10 ml

Składniki wymieszać starannie. Glicerol zmieszać z azulanem lub azucalenem. Naftę wymieszać z olejkami, potem z oliwką, i maściami; wreszcie wszystko połączyć.

Płyn wcierać w kończyny 2-3 razy dz.

15. Oleum Mayoranae (olejek majerankowy) jest żółtawą lub zielonkawą cieczą o przyjemnym, korzennym zapachu i smaku. Otrzymywany przez destylację z parą wodną ziela majeranku ogrodowego Mayorana hortensis, rośliny rosnącej i uprawianej w Europie. W zielu jest około 0,3-0,5% olejku eterycznego.

Olejek majerankowy działa silnie antyseptycznie, przeciwgnilnie, odwaniająco, przeciwropnie i przeciwzapalnie. Podany doustnie zwiększa wybitnie wydzielanie soku żołądkowego i kwasu solnego, pobudza apetyt i posaż treści pokarmowej, działa rozkurczowo, przeciwwzdęciowo i żółciopędnie. Wzmaga wydzielanie potu i moczu. Udrażnia drogi oddechowe upłynniając śluzową wydzielinę i rozszerzając oskrzela oraz tchawicę. Wywiera wpływ przeciwtrądzikowy. Działa wykrztuśnie. Wydalany jest wraz z łojem, potem, moczem i powietrzem wydychanym (przez płuca).

W chorobach przeziębieniowych, zakaźnych, kaszlu i katarze polecam miód majerankowy: na każdą łyżkę dać 5 kropli olejku, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

Po rozcieńczeniu z oliwką można wcierać w skórę w chorobach reumatycznych, w nerwo- i mięśniobólach oraz w uogólnionych wypryskach i trądziku (tutaj zamiast oliwy dać olej winogronowy): 1 cz. olejku majerankowego na 0,5 cz. oleju.

Do zmywania skóry trądzikowej polecam płyn na nafcie: 5 ml olejku + 150 ml nafty + 20 ml oleju kamforowego.

Olejek majerankowy niszczy także grzyby i wirusy.

Jest używany do produkcji maści majerankowej na katar, do aromatyzowania octu, konserw spożywczych, kremów i perfum. W skład olejku majerankowego wchodzą:

• -         terpinen /20%/ C₁₀H₁₆ - dwualkilowa pochodna cyklohexadienu;

• -         terpineol /28%/ C₁₀H₁₈O - terpen jednopierścieniowy;

• -         limonen C₁₀H₁₆, mentadien-1,8, węglowodór terpenowy;

• -         linalool - alkohol terpenowy;

• -         sabinen C₁₀H₁₆ - dwupierścieniowy terpen z grupy tujanu;

• -         octan linalilu - ester linalolu;

• -         pinen - węglowodór;

• -         myrcen - izomer ocymenu, czyli węglowodoru.

 

16. Oleum Menthae (olejek miętowy). W zależności od gatunku mięty uzyskuje się różne rodzaje olejków.

Olejek eteryczny otrzymany z ziela mięty kędzierzawej (Mentha spicata) lub mięty polnej (Mentha arvensis) nie zawiera mentolu, który jest z kolei w olejkach pozyskanych z ziela mięty pieprzowej (Mentha piperita), mięty japońskiej (Mentha arvensis var. piperascens) i z ziela pulegii pospolitej (Pulegium vulgare).

Olejek miętowy z mięty pieprzowej (Oleum Menthae piperitae) jest bezbarwną lub bladożółtą cieczą, która na powietrzu żywiczeje. Zawiera mentol (48-68%), menton (do 25%), jasmon = yasmon (0,1%), piperiton, kemfen, pinen, limonen, saninen, kadynen, pulegon, cyneol, kwas walerianowy I kwas octowy. Więcej mentolu, bo około 60-90% zawiera olejek uzyskiwany z mięty japońskiej i kanadyńskiej (odmiany) - Mentha canadensis. Olejek miętowy japoński (kanadyjski) ma bardzo silny zapach i bardziej gorzki smak, jest cennym i tanim źródłem mentolu.

Mentol - C₁₀H₂₀O jest alkoholem terpenowym o zapachu mięty, optycznie lewoskrętnym, nierozpuszczalnym w wodzie, łatwo natomiast rozpuszczalnym w eterze etylowym i w spirytusie. Mentol jest związkiem krystalicznym, w postaci igiełek. Ma duże znaczenie w medycynie i farmacji, ogromne znaczenie w przemyśle spożywczym oraz w produkcji wódek i likierów, ponadto w przemyśle perfumeryjno-kosmetycznym. W lecznictwie stosowany jest zewnętrznie (maście 3-10%, oleje 1-5%) jako środek przeciwświądowy (w tym także dodatek do pudrów płynnych). Ponadto doustnie w preparatach żółciopędnych (np. Terpichol). Dzienna dawka mentolu nie może przekroczyć 5-6 g (doustnie podaje się przeciętnie 100-200 mg mentolu 3-4 razy dz. Oto przykłady dawnych preparatów recepturowych stosowanych w medycynie, w użyciu domowym mentol można zastąpić olejkiem miętowym:

Rp. Mentholi 1 g

Spiritus vini 20 g

Aquae dest. 150 g

S. Co 2-4 godziny po łyżce przy zaburzeniach trawienia

---

Rp. Mentholi et

Resorcini aa 2 g (po 2 g)

Vaselini et

Lanolini aa ad 100 g (po równej części do 100 g)

S. Maść przeznaczona do leczenia swędzących wyprysków, opryszczki i świądu skóry (pruritus)

---

Rp. T-rae Convallariae maialis (nalewka konwaliowa)

T-rae Valerianae simplicis (nalewka kozłkowa) aa 10 g (każda po 10 g)

T-rae Belladonnae 5 g (nalewka z pokrzyku wilczej jagody)

Mentholi 100 mg

MDS. Po 25 kropli w nieprawidłowych sensacjach w okolicy serca

---

Rp. Mentholi 250 mg

Thymoli 500 mg

Spir. Vini 70% ad 100 g

S. Płynem przemywać zmiany pokrzywkowe i wypryski

---

Mieszanina mentolu i kwasu izowalerianowego daje mentholum valerianicum (preparaty Validol - tabl. do ssania 0,06 g i kaps. 0,05 i 0,2 g) oraz Menthowal - krople), który działa uspokajająco, rozkurczowo, żółciopędnie, wiatropędnie, wykrztuśnie i przeciwwymiotnie. Mentowal zażywa się 3-4 razy dz. po 20 kropli, natomiast Validol co 6-8 godzin po 1 tabl.

Olejek eteryczny z mięty kędzierzawej, czyli kłosowej (OleumMenthae crispae) zawiera charakterystycznie pachnący octan alkoholu dihydrokuminowego, cineol, limonen, linalol, azulen i bardzo ważny karwon (50-71%).

Karwon C₁₀H₁₄O jest terpenem jednopierścieniowym, ketonem terpenowym o przyjemnym mocnym zapachu. Wykorzystywany jest do produkcji past, płynów i proszków do czyszczenia zębów, produkcji perfum, dezodorantów i gum do żucia.

Olejek z pulegii pospolitej (Oleum Pulegii) ma przyjemny zapach przypominający wino. Zawiera pulegon (80%), mentol (do 9%), menton i piperiton.

Pulegon C₁₀H₁₆O - 1-metylo-4-izopropylidenocykloheksanon-5, keton terpenowy optycznie prawoskrętny. Olejkiem tym można nacierać skórę, co zabezpieczy przed ukąszeniami owadów i pajęczaków, np. bąków, komarów, pcheł, kleszczy. Oleum Pulegii dawniej był stosowany jako lek cucący. Jeśli więc komuś robi się słabo niechaj zażyje 4-5 kropli olejku pulegiowego na 1 łyżce miodu lub cukru.

Olejki miętowe z mentolem podane doustnie znieczulają błonę śluzową przewodu pokarmowego (efekt krótkotrwały), działają osuszająco, rozkurczowo, przeciwwymiotnie, przeciwzapalnie, wiatropędnie, potem wzmagają wydzielanie soków trawiennych i żółci, działają również moczopędnie. Polecam sporządzenie we własnym zakresie miodu miętowego, który jest nie tylko środkiem leczniczym, ale także przysmakowym. Można nim smarować chleb, słodzić mleko i herbatę z mlekiem. Znakomity przy osłabieniu, przeziębieniu i chorobach zakaźnych. Do celów spożywczych należy aromatyzować stopniowo miód dodając po kropelce olejek miętowy i mieszając starannie. Do celów leczniczych należy 3-4 krople olejku przeznaczyć na łyżkę miodu - zażywać po łyżce 1-4 razy dz. dzieciom 6-7-letnim podawać 1-2 łyżeczki takiego miodku przy katarze i przeziębieniu oraz bólu brzucha.

Olejki miętowe zastosowane zewnętrznie na skórę wywierają działanie znieczulające, a potem drażniące i rozgrzewające, poprawiając krążenie powierzchniowe, okołostawowe i przyśpieszając ustępowanie obrzęków oraz wysięków.

Kąpiele z dodatkiem olejku miętowego (5-6 kropli na wannę wody) wzmacniają i pobudzają organizm, korzystnie wpływając na układ oddechowy oraz system nerwowy. Do płukania jamy ustnej stosować 3 kropelki olejku miętowego na szklankę wody z glicerolem (1 łyżka glicerolu na szklankę wody) - energicznie zamieszać.

 

Rp. Mikstura na kolki i bóle brzucha oraz bóle miesiączkowe. Poprawia samopoczucie

Olejek miętowy - 1 ml + glicerol 5 ml

Nalewka (intrakt, sok) z dziurawca /dostępne w aptekach/ - 30 ml

Nalewka kozłkowa - 5 ml

Azulan - 1 ml

Nalewka nagietkowa - 15 ml

SP. Składniki wymieszać. Zażywać 1-3 razy dz. po 1-2 łyżeczki

 

Rp. Mikstura przeciwstresowa i przeciwdepresyjna

Olejek miętowy - 1 ml + glicerol 5 ml

Nalewka z miłorzębu - 15 ml

Nalewka (sok, intrakt) z dziurawca - 15 ml

Cardiol C - krople - 15 ml

SP. Składniki wymieszać. Zażywać 2-3 razy dz. po 1-2 łyżeczki

17. Oleum Foliorum Patchouli (olejek paczulowy Oleum Patchouli) uzyskiwany z liści Pogostemon patchouli (Ameryka Południowa, Malezja, Indonezja). Liście zawierają do 3,5% olejku. Ma postać gęstej cieczy, barwy brunatnej lub ciemnożółtej. W skład olejku wchodzą: patchoulen, patchoulol, azulen, guajen,  eugenol. Olejek działa przeciwzapalnie, uspokajająco, przeciwdepresyjnie, przeciwtrądzikowo, odświeżająco (odwaniająco), odkażająco, regenerująco, wzmacniająco, moczopędnie, grzybobójczo, odstraszająco na owady i pajęczaki; wykrztuśnie, pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych.

Stosowany w leczeniu niemocy płciowej, depresji, stresu, hemoroidów, trądziku, grzybic, chorób zakaźnych, przeziębienia, zapalenia układu moczowego, objawów związanych z po- i przekwitaniem, alergii, cellulitis, ukąszeń owadów, łuszczycy i ran. Leczy również opryszczkę.

Doustnie: na każda łyżeczkę miodu dać 4 krople olejku paczulowego, wymieszać starannie. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce. Zewnętrznie do wcierania: 1 cz. olejku na 0,5-1 cz. oleju jadalnego lub oliwki.

Rp. Mikstura na trądzik, w tym acne inversa i wypryski

Olejek paczulowy - 3 ml

Maść ichtiolowa lub dziegciowa - 1 łyżka

Pasta cynkowa - 2 łyżki

Maść nagietkowa - 1 łyżka

Olejek kamforowy - 20 ml

SP. Składniki wymieszać. Chore miejsca smarować 3-4 razy dz.

Rp. Mikstura pobudzająca i wzmacniająca, przeciwdepresyjna

Olejek paczulowy 2 ml

Olejek różany 1 ml

Olejek kadżeputowy 1 ml

Olejek sandałowy 1 ml

Nalewka z miłorzębu- 20 ml

Nalewka z dziurawca (intrakt, lub sok stabilizowany) -20 ml

Cardiol C - krople lub nalewka z Coli i głogu (1:1) - 20 ml

Miód spadziowy 100 ml

SP. Składniki wymieszać. Zażywać 1-2 razy dz. po 1 łyżeczce

Wskazania: lęk, depresja, bezsennośc, osłabienie, zaburzenia w okresie pokwitania i przekwitania, nerwice płciowe, niemoc płciowa na tle nerwowym.

 

18. Oleum Pini et Oleum Abietis et Oleum Piceae et Oleum Cedri (olejek sosnowy i olejek jodłowy i olejek świerkowy i olejek cedrowy).

Wszystkie wymienione olejki maja postać bezbarwnej lub słomkowej ruchliwej cieczy, łatwo lotnej o zapachu terpentyny, czy igliwia. W smaku są balsamiczne, nieco ostrawe, ze słonawym posmakiem terpentynowym.

Olejek sosnowy zawiera pinen, kamfen, felandren, aldehyd kuminowy i anyżowy, borneol, L-limonen, D-limonen, kadinen. Jest otrzymywany z igliwia sosny Pinus na drodze destylacji z parą wodną. W igliwiu jest około 0,4-0,7% olejku eterycznego.

Olejek jodłowy zawiera głównie pinen i limonen i kardanen. Olejek świerkowy natomiast - kariofilen, kadinen, humulen, pinen, felandren. Cedrowy olejek zawiera w składzie diterpenowe kwasy żywiczne, pinen, borneol, kadinol, kamfora, terpinen, karen, cedren, cedrol, seskwiterpeny.

Wywierają podobne działanie farmakologiczne: wykrztuśne, odkażające, rozgrzewające, wzmagające wydzielanie śluzu i soków trawiennych, moczopędne, żółciopędne, wiatropędne, pobudzające apetyt i wydzielanie potu, pobudzające miesiączkowanie. Działają rozkurczowo, rozszerzają drogi oddechowe. Zastosowane zewnętrznie działają antyseptycznie, odwaniająco i rozgrzewająco, przeciwreumatycznie, przeciwgnilnie. Polecane do wcierania przy stawo- mięśnio- i nerwobólach. Nie wolno ich podawać kobietom ciężarnym i karmiącym. Wywierają wpływ uspokajający i wzmacniający ogólnie, pobudzają serce i ośrodek oddechowy. Zalecam je zażywać w formie miodu (5 kropli olejku na każdą 1 łyżkę miodu i 5 kropli gliceryny lub wódki - po łyżce 3-4 razy dz. Miodem takim można osłodzić mleko, co jest wskazane dla dzieci.

Olejek jodłowy i cedrowy działają przeciwropnie, przeciwłojotokowo oraz przeciwtrądzikowo. W tym celu zalecam przemywać skórę płynem:

 

Rp. Płyn przeciwtrądzikowy i przeciwłupieżowy - terpenowy

Olejek cedrowy, świerkowy lub jodłowy - 3 ml

Olejek cytrynowy - 1 ml

Olejek kamforowy - 15 ml

Nafta kosmetyczna - 100 ml

Olej rycynowy - 15 ml

Tran - 15 ml lub wit. A w kroplach - 2 ml

SP. Składniki wymieszać. Stosować 1-2 razy dz. W razie łupieżu na głowie i trądziku we włosach - włosy i skórę smarować staranie płynem, potem (po 3-4 godzinach) zmywać szamponem Selsum (z selenem).

 

19. Oleum Rosae (olejek różany, olejek z drzewka różanego) uzyskiwany jest z kwiatów róży damasceńskiej (Rosa damascena) lub z róży francuskiej Rosa gallica. Olejek różany bułgarski jest gęstą, żółtawą cieczą lub zielonkawą cieczą o silnym zapachu i ostrym smaku. Głównymi składnikami olejku różanego są: geraniol (ok. 45%), cytronelol (ok. 40%), nerol (ok. 11%) oraz linalol, farnesol, alkohol fenyloetylowy i stearopteny. W Polsce dostępne są także oczyszczone olejki różane w postaci bezbarwnego lub żółtawego płynu o silnym zapachu róży.

Można je zażywać doustnie w ilości 3-4 kropli na cukrze lub miodzie jako środek odświeżający oddech, pobudzający wydzielanie śliny i soku żołądkowego oraz jelitowego. W dawce 5 kropli na miodzie działa już pobudzająco na układ nerwowy, wzmacniająco ogólnie, wiatropędnie, napotnie, rozkurczowo na miocyty gładkie, silnie żółciopędnie i moczopędnie. Wcierany w skórę pobudza krążenie krwi powierzchniowe i działa rozgrzewająco oraz odkażająco, rozszerza naczynia krwionośne, zaróżawia cerę. Leczy trądzik i zapalenie mieszków włosowych.

W przemyśle farmaceutycznym jest stosowany jako aromat, podobnie jak w przemyśle spożywczym i perfumeryjno-kosmetycznym.

Rp. Mikstura poprawiająca samopoczucie i przeciwdepresyjna

Olejek różany - 3 ml

Olejek miętowy - 1 ml

Olejek melisowy lub grejpfrutowy - 3 ml

Sok (intrakt, nalewka) z dziurawca - 20 ml

Nalewka z miłorzębu - 20 ml

Cardiol C - 20 ml

Miód - 100 ml

SP. Składniki wymieszać. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 - 2 łyżeczki.

 

20. Oleum Salviae (olejek szałwiowy) występuje w handlu w dwóch odmianach.

• -         Olejek szałwiowy otrzymywany przez destylację z para wodną ziela szałwi lekarskiej (Salvia officinalis) jest syropowatą cieczą barwy żółtej lub zielonawej o kamforowym zapachu i smaku. Głównymi jego składnikami są tujon, cyneol, borneol, kamfen, salwen i pinen. Olejek szałwiowy używany jest do płukania jamy ustnej, gardła i narządów płciowych ze względu na działanie przeciwzapalne, odkażające, przeciwropne, przeciwgnilne, odwaniajace i przeciwwysiękowe. W tym celu do ciepłej wody z glicerolem (1 łyżka gliceryny na szklankę) dodać 3-4 krople olejku i energicznie zamieszać. Olejek szałwiowy można zażywać doustnie w razie wzdęć, bólu brzucha, skurczów jelit, niestrawności, wzdęć i nadmiernej potliwości. Dobrze spełnia swoje funkcje również w nieżytach układu oddechowego. Dawka doustna wynosi 4-5 kropli/na miodzie lub cukrze. Doskonale czyni kąpiel z dodatkiem 6-8 kropli olejku szałwiowego na wannę wody; działa bowiem inhalacyjnie, uspokajająco, odświeżająco i wzmacniająco. Wcierany w skórę działa rozgrzewająco i odkażajaco. Wywiera wpływ przeciwtrądzikowy. Leczy acne inversa (akne inversa), czyli trądzik odwrócony i herpes simplex czyli opryszczkę. Likwiduje ropne zapalenie mieszków włosowych.

• -         Olejek szałwiowy uzyskiwany z ziela szałwi muszkatołowej (Sclarea vulgaris) ma nieco odmienne właściwości niż poprzedni. Olejek szałwiowy-muszkatołowy - Oleum Salviae sclareae jest brunatną lub żółtawą cieczą o bardzo mocnym i przyjemnym zapachu, w skład której wchodzą między innymi linalol, octan linalilu, ocymen, mircen, santalen i cedren. Olejek ten jest wykorzystywany do poprawy smaku i zapachu leków, w przemyśle perfumeryjnym, kosmetycznym, w produkcji win, wódek i likierów. Działa przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo, żółciopędnie, odkażająco, odwaniająco, wiatropędnie, pobudza apetyt i trawienie. Stosuje się go jak poprzedni.

 

Rp. Mikstura na trądzik odwrócony acne inversa, opryszczkę herpes simplex i trądzik różowaty acne rosae /rosacea/

Olejek szałwiowy - 4 ml

Olejek kamforowy - 20 ml

Olejek grejpfrutowy - 2 ml

Olejek cytrynowy - 2 ml

Olejek eukaliptusowy - 1 ml

Tran - 15 ml

Wit. E w kroplach - 5 ml

Maść allantoinowa - 1 tubka

Maść ichtiolowa - 1 tubka

Maść Chlorchinaldin lub Viosept - 1 tubka

Nafta - 100 ml

SP. Składniki wymieszać starannie. Zmiany smarować 3-4 razy dz.

 

21. Oleum Santali albi (olejek sandałowy) otrzymywany jest przez destylację z parą wodną drewna sandałowca białego Santalum album. Ma postać żółtej cieczy i przyjemnym mocnym zapachu i ostrym smaku. Zawiera około 90% santalolu C₁₅H₂₄O = C₁₅H₂₃OH /alkohol seskwiterpenowy/, seskwiterpen - santalen C₁₅H₂₄, ponadto aldehyd izowalerianowy, santalon i santonon, bergamoten, alkohol bergamotol, alfa-bisabolol, farnesol, nuciferol, liczne estry i wolne kwasy (np. kwas santalenowy). Stosowany jest w przemyśle perfumeryjnym, kosmetycznym i w lecznictwie: w chorobach układu moczowego i płciowego. Sandałowce rosną w Azji, Australii i na wyspach Oceanu Spokojnego. Są półpasożytami, czyli semiparazytofitami. Drewno sandałowca zawiera około 2,5-5% olejku eterycznego. Santalol występuje w dwóch formach izomerycznych alfa- i beta-.

Olejek można zażywać na miodzie (3-4 krople 3-4 razy dz.) przy nieżycie górnych dróg oddechowych, zapaleniu zatok obocznych nosa, katarze, w tym alergicznym, w trądziku, przy bezsenności, lęku, nerwicach wegetatywnych i chorobach zakaźnych (grypa, płonica, szkarlatyna), w depresji i stresie, w stanach zapalnych układu moczowego, w kamicy moczowej, w osłabieniu mięśni (działa wzmacniająco, ale równocześnie odprężająco na mięśnie), w zaburzeniach erekcji oraz braku orgazmu na tle nerwowym, ostrym drażniącym i suchym kaszlu. Działa przeciwtrądzikowo. Pobudza seksualnie. Działa rozkurczowo. Leczy także trądzik różowaty i odwrócony acne inversa et acne rosae.

Istotne jest to, że bakterie trądzikowe i ropne, a co ważne również gronkowiec złocisty - są bardzo wrażliwe na składniki olejku sandałowego. Paciorkowce i gronkowce wywolujące liczne ropne choroby skóry i gardła giną pod wpływem olejku sandałowego. Wrażliwa jest także Corynebacterium xerosis. Olejek sandałowy niszczy także grzyby chorobotwórcze z rodzaju Candida, co może być wykorzystane w leczeniu grzybic układowych i powierzchniowych.

Rp. Mikstura przeciwtrądzikowa i przeciwzapalna

Olejek sandałowy - 3 ml

Olejek szałwiowy - 2 ml

Olejek lawendowy - 1 ml

Witamina E lub A+E w kroplach - 2 ml

Olejek rycynowy - 10 ml

Nafta lub olej winogronowy - 50 ml

Dermatol - proszek - 1 torebka

Pasta cynkowa - 1 łyżka

Tormentiol - maść - 1/2 tubki

SP> Składniki wymieszać. Skórę smarować 2-4 razy dz.

Wskazania: wypryski, opryszczka, w tym opryszczka płciowa, zapalenie mieszków włosowych, trądzik, w tym acne inversa i acne rosae, dermatitis perioralis (dermatoza okołoustna).

 

Rp. Mikstura pobudzająca płciowo i na choroby układu moczowego (kamica, stany zapalne) oraz nieżyt górnych dróg oddechowych (kaszel, przeziębienie, katar)

Olejek sandałowy - 4 ml

Olejek różany - 1 ml

Sproszkowany szafran /zmielić/ (przyprawa) - 2 łyżki

Nalewka /intrakt, sok/ z dziurawca - 20 ml

Nalewka z miłorzębu - 20 ml

Pectosol - płyn lub nalewka z omanu - 15 ml

Miód - 2 łyżki

Witamina E w kroplach - 5 ml

SP. Składniki wymieszać. Zażywać 1-2 razy dz. po 1 łyżeczce.

 

22. Tea-Tree Oil (olejek herbaciany) Oleum Malaleucae - bezbarwna, ruchliwa ciecz o zapachu terpentynowo-żywicznyn i ostrym, jodłowym smaku z gorzkawym posmakiem. Zawiera w składzie: terpinene-4-ol (około 40%), a-terpinen (ok. 8%), y-terpinen (ok. 20%), sabinen (ok. 3%), terpinolen (ok. 3%), cymen (ok. 3%), kadinen (ok. 1%), limonen (ok. 1%), ponadto leden, cineol i dendren aromatyczny. Uzyskiwany jest z Malaleuca alternifolium (Australia), należącej do rodziny mitowatych. Liście zawierają około 2% olejku.

Olejek działa przeciwbakteryjnie, rozkurczowo, przeciwbólowo, wykrztuśnie, przeciwzapalnie, przeciwwirusowo, przeciwgrzybiczo i przeciwpierwotniakowo. Zabija roztocze chorobotwórcze. Odstrasza owady. Znakomicie leczy wypryski, ropnie, pryszcze, opryszczkę, ugryzienia ukąszenia owadów oraz pajęczaków. Dobry do nacierania obolałych i opuchniętych stóp, do leczenia (masaże, wcieranie) kontuzji sportowych. Korzystnie działa wcieranie olejku w skórę przy reumatyzmie, chorobach przeziębieniowych i zakaźnych. Stosowałem go doustnie w dawce 3 krople/na miodzie 2-4 razy dz. w nieżytach układu oddechowego, zaburzeniach w przepływie żółci, kamicy żółciowej, bólach brzucha (4 krople na cukrze). Odświeża oddech. Do płukania jamy ustnej, gardła i narządów płciowych stosować 3-4 krople na szklankę wody ciepłej z 1 łyżką gliceryny. Stosowany także do leczenia ran, podobnie jak olejek eukaliptusowy, bowiem jako silny antyseptyk zapobiega zakażeniom, a ponadto przyspiesza procesy regeneracji. Wywiera wpływ rozjaśniający na skórę.

Grzyby wrażliwe na olejek herbaciany: Trichophyton mentagrophytes, Trichophyton rubrum, Aspergillus niger, Aspergillus flavus, Candida albicans, Microsporum canis, Microsporum gypseum, Thermoactinomycetes vulgaris.

Bakterie wrażliwe na olejek herbaciany: Staphyloccus aureus, Staphyloccus epidermidis, Staphyloccus pneumoniae, Staphyloccus faecalis, Staphyloccus pyrogenes, Staphyloccus agalactiae, Propioni-bacterium acnes, Betahaemolytic streptococcus, Escherichia coli, Klebsiella pneumoniac, Citrobactor ssp, Shigella sonnei, Proteus mirabilis, Legionella ssp, Pseudomonas aeruginosa.

Do nacierania skóry stosować w rozcieńczeniu 1 cz. olejku na 0,5-1 cz. oleju winogronowego, sojowego, kukurydzianego, makowego, arachidowego lub oliwy.

 

Rp. Pasta na opryszczkę, owrzodzenia i pryszcze

Olejek herbaciany - 3 ml

Olejek miętowy - 0,5 ml

Tran - 5 ml lub maść tranowa - 1 łyżka

Pasta cynkowa - 2 łyżki

Tormentiol lub maść pięciornikowa - 1 łyżka

Maść nagietkowa - 1 łyżka

SP. Składniki wymieszać. Chore miejsca smarować 4 razy dz.

 

23. Oleum Terebinthinae (olejek terpentynowy) otrzymywany jest przez destylację żywicy zbieranej z pni drzew iglastych. Bezbarwna lub słomkowo-zielonkawa ciecz o charakterystycznym zapachu i ostrym, palącym smaku, nierozpuszczalna w wodzie, rozpuszczalna w spirytusie, nafcie, benzenie i dwusiarczku węgla. Olejek terpentynowy po dostaniu się do krwi z jelit wywiera działanie ogólne: moczopędne i pobudzające gruczoły dróg oddechowych do wydzielania śluzu; w większych dawkach uszkadza nerki (krwiomocz, białkomocz), powoduje ostry nieżyt żołądka i jelit, biegunkę oraz wymioty. Wydalany jest przez płuca, nerki i skórę. Stosowany jest do inhalacji (wziewań) przy przewlekłych stanach zapalnych dróg oddechowych (działa wykrztuśnie), ale przede wszystkim używany jest zewnętrznie jako dodatek do maści i mazideł rozgrzewających przy różnego rodzaju bólach mięśniowych i stawowych.

Olejek terpentynowy obok innych składników występuje w następujących lekach recepturowych i fabrycznych: Capsiderm N - maść, Capsigel - żel, Linimentum Capsici compositum - mazidło.

Składniki terpentyny to: L- i B-pinen, karen, kamfen, dwupenten, terpineol, octan bornylu, limonen. Dawka olejku terpentynowego wynosi 500-1000 mg, tj. 5-10 kropli. Można zmieszać z miodem lub podawać na cukrze przy suchym kaszlu i katarze. W przeziębieniu - mleko + miód + 4 krople olejku - 3-4 razy dz.

 

24. Oleum Thymi (olejek tymiankowy) uzyskiwany jest z ziela tymianku Thymus vulgaris, które zawiera go w ilości 0,5-2%. Barwa aromatycznej cieczy jest różna: żółto- lub brunatnoczerwona (olejek francuski), albo też ciemnozielona (olejek hiszpański). Istnieją również olejki tymiankowe silnie oczyszczone bezbarwne lub słomkowe. Oba mają silny charakterystyczny zapach tymianku (tymolu) i ostry, piekący smak, nieco korzenny. Olejek tymiankowy francuski zawiera 20-30% tymolu (związek fenolowy), ponadto pinen, cymol, cynalol, linalool, borneol. Olejek tymiankowy hiszpański posiada 42-59% karwakrolu.

Olejek tymiankowy służy do uzyskiwania tymolu - środka silnie antyseptycznego i przeciwgnilnego, w formie krystalicznej. Tymol jest 1-metylo-3-hydroksy-4-izopropylobenzenem, nierozpuszczalny w wodzie, rozpuszczalny w alkoholach, eterach i olejach tłustych. Wstrzymuje rozwój bakterii chorobotwórczych w roztworze 1:3000.

Olejek tymiankowy podany doustnie łatwo przenika z jelit do krwi. Oddziałuje na układ nerwowy uspokajająco, działa rozkurczowo, wiatropędnie, żółciopędnie, przeciwrobaczo. Wydalany jest z moczem (metabolity w połączeniu z kwasem siarkowym, np. tymolosiarczan sodu), z powietrzem wydychanym i z potem. Działa przy tym odkażająco. Pobudza czynność serca i ośrodek oddechowy. Upłynnia wydzielinę śluzową, rozkurcza oskrzela i tchawicę, działa wykrztuśnie.

Podany na skórę wywołuje zaczerwienie (przekrwienie). Dłużej stosowany działa złuszczająco. Przyśpiesza gojenie ran, zapobiega zmianom ropnym w skórze. Znakomity do odkażania i odświeżania jamy ustnej oraz gardła. Dawniej służył do leczenia i profilaktyki zakażeń ran.

Doustnie na miodzie lub cukrze można zażywać 3-4 krople olejku. Warto go dodawać do mleka z miodem przy przeziębieniu, kaszlu i chorobach zakaźnych oraz zdenerwowaniu i bezsenności (4 krople na szklankę mleka).

Miejscowo (przy obrzękach kończyn, wypryskach, owrzodzeniach i nadmiernej potliwości) stosować roztwór 1 cz. olejku na 1 cz. oleju lub oliwy. Leczy także łupież (3 ml olejku na 100 ml nafty kosmetycznej - wcierać we włosy, po 3 godzinach zmyć w szamponie z selenem Selsum).

Z tego względu, że olejek tymiankowy działa porażająco na zakończenia nerwowe bólowe, C-receptory i inne czuciowe można go stosować przy nerwo-, stawo- i mięśniobólach (wcieranie rozcieńczonego olejku jak wyżej).

Niszczy liczne grzyby patogenne, np. z rodzaju Candida i Cryptococcus.

 

Rp. Pasta tymiankowa na opryszczkę, mokre wypryski, owrzodzenia, trudno gojące się rany i ropnie

Olejek tymiankowy - 3 ml

Olejek sandałowy lub grejpfrutowy - 2 ml

Pasta cynkowa - 1 łyżka

Dermatol - zasypka - 1 torebka

Maść Tormentiol lub pięciornikowa - 1 łyżka

Glicerol - 3 ml

Ichtiol - maść - 1 łyżka

SP. Składniki wymieszać. Zmiany skórne smarować 3-4 razy dz.

Leczy także trądzik.

 

Uzupełnienie

25. Oleum Gerani (olejek geraniowy, olejek geranium) jest ruchliwą, bezbarwną cieczą, łatwo ulatniająca się, o zapachu silnie cytrynkowym i ostrym, piekącym smaku. Otrzymywany jest z Pelargonium roseum Willd. z rodziny bodziszkowatych Geraniaceae (lub innych gatunków Pelargonium, np. P. aiton L., P. odoratisssimum L.)/Afryka, Azja, Poludniowa Europa/. Zawartośc olejku w zielu wynosi 0,5-5%. W olejku znajdują się: geraniol (25-26%), citronelol (27-49%), linalool, menton, kwas walerianowy, kwas pelargonowy, eudesmol, seskwiterpeny.

Na rynku dostępne są liczne odmiany olejku geraniowego:

• -         olejek geraniowy algierski - bogaty w citronelol i geraniol, nie mający eudesmolu;

• -         olejek geraniowy egipski - bogaty w citronelol geraniol i citronelyl;

• -         olejek geraniowy marokański - bogaty w 10-epi-gamma-eudesmol (nawet 65%);

• -         olejek geraniowy chiński bogaty w citronelol i citronelyl

 

Jest to silna substancja. Szybko przenika do krwi, zarówno przez skórę jak i z jelit. Wywiera wpływ wzmacniający, uspokajający, przeciwdepresyjny, żółciopędny, wykrztuśny, osuszający na drogi oddechowe, przeciwbólowy, rozkurczowy, rozgrzewający, przeciwzapalny, pobudzający układ immunologiczny, przeciwtrądzikowy. Hamuje procesy ropienia tkanek. Niszczy wirusy, bakterie, grzyby, roztocze, pierwotniaki. Wzmaga wydzielanie moczu, przyspiesza akcję serca i częstość oddechów. Działa silnie odwaniająco. Nasila procesy regeneracyjne. Stosować przy chorobach zakaźnych, lękach, depresji, przeziębieniu, opryszczce, łuszczycy, trądziku, zakażonych ranach, wypryskach, chorych zatokach, szumu w uszach, zaburzeniach po- i przekwitania.

Nie podawać kobietom ciężarnym i karmiącym. Nie stosować przy biegunce. Niektóre osoby wykazują uczulenie na ten olejek.

Warto stosować olejek geraniowy do dezynfekcji i odświeżania przedmiotów domowych. Zabija chorobotwórcze roztocze i bakterie. W tym celu olejek dolewać do wody z detergentem, którą zmywamy przedmioty i podłogi oraz przecieramy (gąbką) tapicerkę oraz dywany.

Olejek odstrasza pasożyty.

Dawkowanie: 3-4 krople olejku geraniowego na łyżeczkę miodu lub cukru zażywać 2-4 razy dz.

Przy obrzękach kończyn, bólach stawów, nerwobólach, mięśniobólach, bólach pourazowych (stłuczeniach) - wcierać olejek geraniowy w skórę 3 razy dz. (1 cz. olejku na 0,5-1 cz. oleju winogronowego lub oliwy).

Do płukania narządów płciowych, gardła i jamy ustnej: 4 krople olejku na szklankę ciepłej wody z dodatkiem 1 łyżki gliceryny.

Olejek jest skutecznym środkiem rozjaśniającym skórę i przeciwtrądzikowym. Zapobiega łuszczycy i wypadaniu włosów, odświeża ciało.

Leczy ugryzienia, użądlenia owadów oraz pajęczaków.

Do leczenia łupieżu zastosować płyn: olejek geraniowy - 3 ml + olej rycynowy - 15 ml + nafta kosmetyczna 150-160 ml + tran - 15 ml (lub witamina A w kroplach - 1 ml) + oliwa z oliwek - 15 ml + olejek cytrynowy lub pomarańczowy - 1 ml - wymieszać, wcierać we włosy. Po 3 godzinach umyć włosy szamponem z selenem - Selsum.

 

Rp. Pasta geraniowa na opryszczkę, ropnie, wypryski, pryszcze, ukąszenia owadów i pajęczaków

Olejek geranium - 3 ml

Pasta cynkowa - 1 łyżka

Tormentiol lub maść pięciornikowa - 1 łyżka

Maść nagietkowa - 1 łyżka

Maść allantoinowa - 1 łyżka

Azulan - 1 ml + glicerol 1 ml

SP. Składniki wymieszać. Chore miejsca smarować 3-4 razy dz.

 

Rp. Mikstura na trądzik acne

Olejek Geranium - 2 ml

Witamina A w kroplach - 2 ml lub tran - 15 ml

Olejek lawendowy - 1 ml

Olejek kamforowy - 10 ml

Nafta kosmetyczna - 50 ml

Nalewka arnikowa - 5 ml

SP. Składniki wymieszać. Skórę przemywać 1-3 razy dz.

 

 

26. Oleum Grapefruit (Oleum Citri decumanae) otrzymywany jest z owoców grejpfruta Citrus decumana racemosa (Citrus paradisi) rośliny z rodzaju Citrus, rodziny Rutaceae (rutowate). Miejsce występowania: Antyle, Indie, Ameryka Północna (południe). Olejek jest bezbarwny (silnie oczyszczony), słomkowy, żółty lub lekko pomarańczowy. W skórce owoców występuje około 2% olejku eterycznego. W skład zabarwionego olejku wchodzą bioflawonoidy, citral, linalool, geraniol, citronelal, kadinen, limonen. Składniki olejku mają charakter fitoncydów, czyli związków o działaniu bakteriobójczym i bakteriostatycznym. Olejek eteryczny grejprutowy niszczy gronkowce, paciorkowce, Helicobacter pylori. Wykazuje silne właściwości przeciwwirusowe (zabija wirusy opryszczki i grypy), przeciwpierwotniakowe (niszczy np. lamblie i rzęsistka), przeciwroztoczowe i silne działanie przeciwgrzybicze (niszczy Candida, Cryptococcus).

Olejek grejpfrutowy zażyty doustnie wywiera wpływ przeciwdepresyjny, odprężający, wykrztuśny, żółciopędny, przeciwgnilny, odwaniający, pobudzający wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego. Wywiera wpływ rozkurczowy. Obniża stężenie cholesterolu we krwi, wzmacnia siłę skurczu serca, poprawia krążenie krwi i limfy. Oddziałuje również na skórę: hamuje wydzielanie łoju, normalizuje procesy rogowacenia, zapobiega zaburzeniom rogowacenia mieszków włosowych. Oczyszcza pory skórne, zapobiega zaskórnikom, likwiduje plamy, chroni przed cellulitis i rozstępami skóry. Wymiata wolne rodniki, hamuje procesy starzenia i degeneracji. Olejek grejpfrutowy leczy ukąszenia owadów, opryszczkę i trądzik. Pomocny w leczeniu łuszczycy - psoriasis.

Doustnie należy zażywać 4 krople olejku 2-3 razy dz. na miodzie.

Wyjątkowo korzystnie działa w chorobach układu oddechowego, trawiennego, w chorobach skóry, w stresie i depresji, w chorobach grzybiczych, przy osłabieniu, obniżonej odporności na choroby i w schorzeniach układu krążenia.

Zewnętrznie stosować po rozcieńczeniu z olejem winogronowym, wiesiołkowym, tranem lub olejem migdałowym (1:1 lub 1:2). Można dodawać olejek do wody kąpielowej (5 kropli na pół wanny wody). Do likwidacji zaskórników zastosować płyn: olejek grejpfrutowy 1 ml + nafta kosmetyczna 30 ml + olej kamforowy 10 ml; wymieszać; skórę trądzikową i z zaskórnikami przemywać 2 razy dz.

 

Słowa kluczowe dla tej strony: aromaterapia, aromatoterapia, olejki eteryczne, olejki aromatyczne, olejek, oleum, terpen, seskwiterpen, inhalacje, nacieranie, metabolity wtórne roślin, wydzieliny roślin, Oleum Amygdalae dulcium (olejek migdałowy), Oleum Anisi (olejek anyżowy), Oleum Auranti (Olejek pomarańczowy), Oleum Calami (olejek tatarakowy), Oleum Camphoratum (olejek kamforowy), Oleum Caryophylli (olejek goździkowy), Oleum Carvi (olejek kminkowy), Oleum Citri (olejek cytrynowy), Oleum Coriandri (olejek kolendrowy), Oleum Eucalypti (olejek eukaliptusowy), Oleum Foeniculi (olejek koperkowy), Oleum Juniperi (olejek jałowcowy), Olejki lemongrasowe (Oleum Andropogonis indicum orientale), Oleum Lavandulae (olejek lawendowy), Oleum Mayoranae (olejek majerankowy), Oleum Menthae (olejek miętowy), Oleum Foliorum Patchouli (olejek paczulowy Oleum Patchouli), Oleum Pini et Oleum Abietis et Oleum Piceae et Oleum Cedri (olejek sosnowy i olejek jodłowy i olejek świerkowy i olejek cedrowy), Oleum Rosae (olejek różany, olejek z drzewka różanego), Oleum Salviae (olejek szałwiowy), Oleum Santali albi (olejek sandałowy),Tea-Tree Oil (olejek herbaciany) Oleum Malaleucae, Oleum Terebinthinae (olejek terpentynowy), Oleum Thymi (olejek tymiankowy), Oleum Gerani (olejek geraniowy, olejek geranium), Oleum grapefruit, grejpfrutowy olejek.

---

 

Zielarstwo i metody fitoterapii

Wszystko o ziołach
i preparatach ziołowych

Część II

Spis treści niniejszej strony:

1. Historia i znaczenie dwóch kierunków ziołolecznictwa

2. Rodzaje surowców zielarskich i zasady ich zbioru

3. Suszenie, pakowanie i przechowywanie surowców zielarskich

4. Postacie leków ziołowych i sposoby ich przyrządzania

5. Stosowanie i dawkowanie leków ziołowych

6. Przegląd wybranych ziół:

Aloes drzewiasty - Aloe arborescens (Mill.)

Aloes zmienny - Aloe eru (Berger)

Aloes pstry - Aloe variegata (L.)

Aloes afrykański - Aloe africana (Mill.)

Aloes uzbrojony - Aloe ferox (L.)

Aloes zwyczajny - Aloe vera (L.)

Aminek egipski - Ammi visnaga (L.);(!)

Aminek większy - Ammi maior (L.); (!)

Arcydzięgiel litwor (lekarski) - Archangelica officinalis (Hoffm.)

Arcydzięgiel nadbrzeżny - Archangelica litoralis (Fr.)

Arnika górska - Arnica montana (L.); (!)

Arnika łąkowa - Arnica chamissonis (Less.); (!)

Babka lancetowata - Plantago lanceolata (L.)

Babka szerokolistna (większa) - Plantago maior (L.)

Babka piaskowa - Plantago arenaria (W.K.)

Babka płesznik - Plantago psyllium (L.)

Bagno zwyczajne - Ledum palustre (L.); (!)

Barszcz zwyczajny - Heracleum sphondylium (L.)

Barszcz łąkowy czyli syberyjski - Heracleum sibiricum (L.)

Barwinek pospolity - Vinca minor (L.); (!)

Barwinek zielny - Vinca herbacea (W.K.); (!)

Bazylia pospolita - Ocinum basilicum (L.)

Berberys zwyczajny - Berberis vulgaris (L.)

Bertram lekarski - Anacyclus officinarum (Hayne);(!)

Bertram szarolistny czyli dalmacki (maruna!) - Pyrethrum cinerariaefolium (Trev.);(!)

Bez czarny - Sambucus nigra (L.)

Bez hebd - Sambucus ebulus (L.)

Bez koralowy - Sambucus racemosa (L.)

Biedrzeniec anyż - Pimpinella anisum (Umbelliferae)

Biedrzeniec mniejszy i biedrzeniec większy - Pimpinella saxifraga et Pimpinella maior (Umbelliferae)

Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederaceae (Labiatae sive Lamiaceae)

Bobrek trójlistkowy - Menyanthes trifoliata (Menyanthaceae)

Bodziszek - Geranium (Geraniaceae)

Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum (Ericaceae)

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea (Ericaceae)

Borówka czarna (czernica) - Vaccinium myrtillus

Buk zwyczajny - Fagus silvatica (Fagaceae)

Bukwica lekarska - Betonica officinalis (Labiatae)

Bylica boże drzewko - Artemisia abrotanum (Compositae)

Bylica estragon (bylicy głupich) - Artemisia dracunculus sive Oligoporus condimentarius (Compositae)

Bylica piołun - Artemisia absinthium. (!)

Bylica pospolita - Artemisia vulgaris

Brzoza brodawkowata i brzoza omszona - Betula verrucosa et Betula pubescens (Betulaceae)

Cebula - Allium cepa (Liliaceae)

Centuria pospolita - Centaurium umbellatum (Gentianaceae)

Chaber - Centaurea (Compositae)

Cykoria podróżnik - Cichorum intybus (Compositae)

Czeremcha zwyczajna Prunus padus L. (Rosaceae)

Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum (Liliaceae)

Czosnek ogrodowy - Allium sativum

Dąb szypułkowy i dąb bezszypułkowy - Quercus robur L. et Quercus sessilis Ehrh. (Fagaceae)

Drożdże - Saccharomycetes (Saccharomycetaceae) seu Faex medicinalis (sive potius Saccharomyces sp.)

Dziewanna kutnerowata i dziewanna wielokwiatowa - Verbascum phlomoides et Verbascum thapsiformae (Scrophulariaceae)

Dzięgiel leśny - Angelica silvestris (Umbelliferae)

Dziurawiec - Hypericum (Hypericaceae sive Guttiferae)

Fiołek trójbarwny - Viola tricolor (Violaceae)

Fiołek wonny (ogrodowy) - Viola odorata

Glistnik jaskółcze ziele - Chelidonium maius (Papaveraceae); (!)

Głóg - Crataegus (Rosaceae)

Goryczka - Gentiana (Gentianaceae)

Goździkowiec korzenny - Eugenia caryophyllata sive Eugenia aromatica (Myrtaceae)

Herbata chińska Camelia sinensis sive Thea chinensis (Theaceae)

Hyzop lekarski - Hyssopus officinalis (Labiatae)

1. Historia i znaczenie dwóch kierunków ziołolecznictwa

Ziołolecznictwo jest tak stare jak ludzkość. Wiedzę o ziołach gromadził człowiek od zarania cywilizacji. Od najdawniejszych czasów musiał człowiek dawać sobie radę z rozmaitymi chorobami. Leków na liczne cierpienia poszukiwał w otaczającej go, przebogatej przyrodzie.

Ludy pierwotne.

Człowiek pierwotny podczas poszukiwania środka leczniczego kierował się instynktem oraz obserwacjami przypadkowymi; naśladował też zwierzęta, które podczas choroby zjadają pewne rośliny nie będące jednak ich codziennym pożywieniem (np. małpy chore na malarię obgryzają chinowiec z kory w której znajduje się znana chinina, bydło rogate podczas cierpień z zakresu przewodu pokarmowego konsumuje rumianek lub krwawnik, które w normalnej sytuacji są omijane). Jeśli spożycie jakiejś rośliny działało szkodliwie na organizm ludzki unikano jej, gdy dobrotliwie - stosowano. U ludów pierwotnych, które łączyły się w rodziny i szczepy, leczeniem zajmowała się z reguły jedna osoba - wódz, a wiedza o ziołach była przekazywana ustnie z pokolenia na pokolenie.

Starożytność.

Najstarszym dokumentem pisanym zawierającym opis środków leczniczych pochodzenie roślinnego jest księga Pent-Sao pochodząca ze starożytnych Chin (sprzed ok. 2700 r. p.n.e.). Wynika z niej, że Chińczycy wytwarzali soki, napary, odwary, proszki, maście, wina; nie znali jednak syropów ziołowych. W lecznictwie stosowali ok. 300 ziół.

Znane też są tabliczki Sumerów, z których wynika, że ludy te stosowały do leczenia lulek, piołun, babkę, nagietek, lepiężnik, kokoryczkę, czosnek, cebulę czy rumianek. Kapłani sumeryjscy sporządzali według własnych recept (które do dziś przetrwały w postaci glinianych tabliczek) rozmaite mieszanki ziołowe, nalewki i proszki. Sumerowie swą wiedzę o ziołach przekazali Asyryjczykom i Babilończykom, ci z kolei Egipcjanom. Asyryjczycy i Babilończycy zaobserwowali, że w różnych porach dnia i roku rośliny posiadają różną moc leczniczą. Opracowali więc kalendarz i zasady zbioru ziół. Opisali też zasady przechowywania i uprawy roślin.

Znaczny rozwój ziołolecznictwa nastąpił w starożytnym Egipcie, czego dowodem jest znaleziony w 1872 r papirus Ebersa (od nazwiska odkrywcy) zawierający około 800 recept na sporządzenie różnych medykamentów. Egipscy kapłani wytwarzali olejowe wyciągi z ziół, mazidła, balsamy i kataplazmy. Wiele surowców roślinnych i gotowych leków ziołowych sprowadzali z Indii, Indonezji, Cejlonu, Chin, Arabii i Palestyny. Lecznictwo spoczywało oczywiście nadal w rękach duchownych, którzy swe recepty na cenne medykamenty trzymali w wielkiej tajemnicy. Spowodowało to, że wiele wartościowych przepisów przepadło wraz ze śmiercią ich autora.

W Grecji dopiero po upływie wielu lat ziołolecznictwem zajęli się ludzie świeccy, przyrodnicy, filozofowie, wszechstronni uczeni. Najwybitniejszymi badaczami ziół byli:

- Hipokrates z Kos (460-377 r. p.n.e.) - największy lekarz starożytności, którego sława docierała na Wschód (perski król Artakserkses zapraszał go do siebie, ale Hipokrates nie skorzystał z tego zaszczytnego zaproszenia i pozostał w Grecji); pozostawił po sobie 53 pisma medyczne w dialekcie jońskim; w piśmie “O świętej chorobie" Hipokrates odrzuca panujący poprzednio przesąd, że przyczyną padaczki (epilepsji) jest opętanie chorego przez demony (jak twierdzili kapłani) i tłumaczy ją jako chorobę mózgu; fizjologia Hipokratesa opierała się na nauce o 4 zasadniczych sokach w organizmie: krwi, śluzie, żółci i czarnej żółci; zakłócenie harmonii między tymi czterema sokami w organizmie było, według Hipokratesa, źródłem chorób; w swym dziele “Corpus Hippocrateum" opisał 455 różnych roślin; hasłem Hipokratesa i jego nauki w prowadzeniu kuracji było: przede wszystkim nie szkodzić; uważał, że racjonalne odżywianie się i higiena to czynniki zapobiegające chorobom; zauważył, że środowisko zewnętrzne wpływa wybitnie na stan zdrowia i psychikę człowieka (pismo pt. “O powietrzu, wodach i okolicach"); Hipokrates uważał że do leczenia należy wykorzystywać całe rośliny, bez jakiejkolwiek obróbki, twierdził on bowiem, iż leki znajdujące się w przyrodzie są w najlepszej formie dla organizmu; wygłosił słynny aforyzm:“Vita brevis, ars longa, tempus praeceps, experimentum periculosum, iudicium difficile" (życie krótkie, sztuka długa, sposobność przemijająca, doświadczenie niebezpieczne, wnioskowanie trudne).

- Teofrast (372-287 r. p.n.e.) - uczeń Arystotelesa, “ojciec botaniki", wszechstronny uczony; napisał między innymi dwie naukowe rozprawy: “O badaniu roślin", ,,0 pochodzeniu roślin".

- Dioskorydes (I w. n.e.) - lekarz grecki z Cylicji, autor 5 ksiąg pt. “O materii lekarskiej"; opisał około 600 gatunków roślin; w dziele pt. “O rzeczach leczniczych" opisał wiele środków pochodzenia roślinnego i mineralnego.

W Grecji istnieli tak zwani rhizotomowie czyli osoby zajmujące się zawodowo wykopywaniem korzeni. Wykopane korzenie poddawali suszeniu, rozdrobnieniu, a następnie sprzedawali je. Sporządzali też mieszanki ziołowe. Popularnym zbieraczem korzeni, twórcą licznych mieszanek ziołowych był Krateuas - autor dzieła farmaceutycznego i poszukiwacz odtrutki na wszelkiego rodzaju trucizny.

W starożytnym Rzymie także nie brakowało wybitnych znawców i propagatorów ziołolecznictwa i zielarstwa:

•          Claudius Galenus (132-201 r. n.e.) pochodził z Pergamonu, z wykształcenia medyk i filozof; pozostawił po sobie ok. 300 prac pisemnych, np. “Sztuka lekarska" “O działach medycyny”, “O kościach”, “O mieszaniu i działaniu leków”, “Podział leków według działania”; posiadał własną aptekę, gdzie sporządzał różne medykamenty według własnego pomysłu (miody ziołowe, nalewki, proszki, plastry, pigułki, wyciągi octowe, olejowe i wodne, wina); opisał około 450 roślin leczniczych; stal się twórcą tak zwanej farmacji galenowej, która zajmuje się otrzymywaniem i badaniem przetworów z surowców roślinnych, mineralnych i zwierzęcych; sprzeciwiając się Hipokratesowi zaczął poddawać rośliny przeróbkom, gdyż uważał, że działanie leku zależy od jego formy; starał się przetwarzać surowce roślinne w sposób racjonalny i optymalny opracowując lub tylko dopracowując techniki sporządzania leków; dbał o jakość i czystość swych medykamentów, domagał się tego też od innych medyków.

•          Caius Plinius Secundus zwany także Maior (23-79 r.) opisał ponad 1000 roślin; zginął jednak podczas wybuchu Wezuwiusza, kiedy to podążył do zagrożonych miejscowości Kampanii by zapoznać się ze skutkami zjawiska przyrody i nieść pomoc poszkodowanym.

•          Orybazjusz (Oribasios z Pergamonu żył w IV w. n.e.) - nadworny lekarz cesarza Juliana z Galii; dokonał wyciągu z pism Galena; opracował też dzieła innych medyków tworząc “Zbiory lekarskie” w 70 księgach w układzie metodycznym; napisał też pracę pt. “Lekarstwa domowe” w 4 księgach.

Średniowiecze.

Po upadku cesarstwa zachodniego i podbiciu Rzymu przez plemiona germańskie (w 476 r.) widoczny jest upadek cywilizacji, nauki i kultury. Oczywiście ujemnie odbija się to też na ziołolecznictwie. Dopiero w VI wieku obserwuje się ponowny rozwój nauk przyrodniczych i w tym także fitoterapii. Dużą rolę w rozwoju nauk medycznych odegrali Arabowie, którzy wprowadzili nowe formy leków (spirytusy, syropy, soki zagęszczane, ulepki), rozpowszechnili proces destylacji, opisali około 1800 środków leczniczych, opracowali zasady uprawy roślin południowych w Europie, opisali właściwości roślin przyprawowych, które następnie rozpowszechnili w wielu krajach, pierwsi przeprowadzili doświadczenia z działaniem leków na zwierzętach, stworzyli pierwszą aptekę w Bagdadzie, którą zarządzali farmaceuci, a nie lekarze, oddzielili farmację od medycyny, rozwinęli chirurgię oraz chemię. Przy produkcji leków zaczęli stosować barwniki naturalne i substancje aromatyczne (kamforę, goździki, cynamon, imbir, wanilię, muszkatołowiec), a to wszystko dlatego, ze dużą wagę przywiązywali do wyglądu estetycznego leku, do jego smaku i zapachu. Wielkimi uczonymi w Arabii byli: Abu Ali Ibn Sina (980-1037 r. n.e.), Geber, Abulcasem i Rhazes.

Arabowie gromadzili i przechowywali zdobycze medycyny (ziołolecznictwa) greckiej i rzymskiej, dzięki nim wiedza ta przetrwała. W wieku XII wpływ kultury arabskiej był tak wielki, że podbiła ona myśl europejską. Dzieła arabskich uczonych, które napisali na podstawie własnych badań naukowych oraz zdobyczy greckich i rzymskich uczonych były tłumaczone na język łaciński. Wielkim tłumaczem dzieł przyrodniczych był Konstanty Afrykański. Konstanty Afrykański był benedyktynem z klasztoru na Monte Cassino, gdzie założono szkołę przekazującą wiedzę medyczną, był też nauczycielem w Szkole Salernitańskiej. Główne ośrodki tłumaczów pism arabskich istniały w Toledo, Walencji, Sewilli i Kordobie. Wraz z piśmiennictwem arabskim przywędrowała do Europy interpretacja scholastyczna. Zahamowała ona powstającą dopiero w Europie naukę na długi okres czasu, ograniczając się do interpretacji pism Hipokratesa, Galena, Arystotelesa i in.

W XI wieku benedyktyni założyli wspomnianą już szkołę przyrodniczo-medyczną w Salerno, z której pochodził znany botanik-medyk benedyktyn Macer Floridus (Odo von Meung).

W 1150 r. św. Hildegarda - opatka z klasztoru na Ruppertsberg wydała dzieło pt. “Physica” w którym opisuje 250 gatunków roślin z uwzględnieniem ich wartości leczniczej i odżywczej.

W 1240 r popularny alchemik, szarlatan, dominikanin ze Szwabii św. Albertus Magnus wydaje dzieło pt. “De virtutibus herbarum, lapidum et animalium...”, w którym opisuje około 250 ziół.

Średniowiecze to jednak przede wszystkim alchemia. Do połowy XVIII wieku uczeni usiłowali zamienić pospolite metale (np. rtęć) w złoto stosując mityczny kamień filozoficzny, chcieli leczyć wszelkie choroby i przedłużać życie oraz młodość za pomocą wszechstronnego eliksiru. Alchemia przyszła do Europy z Arabii i Indii. Alchemicy opanowali proste metody wyodrębniania i oczyszczania substancji (poprzez destylację, ekstrakcję, rozpuszczanie, strącanie, sączenie i krystalizację), odkryli liczne sole, które zostały później wprowadzone do lecznictwa, wyodrębnili arsen, antymon, bizmut i fosfor. Ponadto ulepszyli aparaturę destylacyjną, odbieralniki, kolby, chłodnice i inne urządzenia laboratoryjne.

Leczeniem zajmowali się duchowni (dominikanie, cystersi, karmelici, benedyktyni), różnego rodzaju znachorzy, magowie l czarownicy. Powstawały ogrody przyklasztorne w których uprawiano zioła oraz apteki klasztorne prowadzone przez duchownych, którzy sporządzali leki pochodzenia naturalnego, głównie roślinnego według tajnych recept, a następnie nimi handlowali i leczyli chorych.

Uczeni natomiast zamiast zająć się pionierskimi badaniami i odkryciami pisali jedynie “grubaśne" rozprawy i komentarze do poszczególnych dzieł starożytnych mędrców, np. Dioskorydesa, Hipokratesa, Galena. Większość nowych publikacji naukowych było odtworzeniem starych.

Duże znaczenie miały liczne podróże i odkrycia nowych kontynentów. Dzięki nim poznano wiele nowych roślin leczniczych, np. chinowiec, kokainowiec, szafranowiec, jalapę (wilec przeczyszczający).

Do Polski wiedzę o ziołach przynieśli z Europy Zachodniej zakonnicy. Początkowo książki zielarskie były pisane w języku łacińskim, później zaś po polsku. Duże zasługi w dziedzinie ziołolecznictwa w Polsce średniowiecznej położył Jan Stanko (1450-1494) - lekarz, profesor Akademii Krakowskiej, autor “Antibolomenum” - dzieła zawierającego opis 433 gatunków roślin krajowych l 60 gatunków obcych.

Odrodzenie.

Epoka odrodzenia to przełomowy w stosunku do średniowiecza okres w nauce, kulturze i sztuce, czasy rozmachu, śmiałości, odwagi i przekonań w każdym zakresie. Dominuje w nim zainteresowanie życiem doczesnym, chęć naukowego poznania rzeczywistości. Jednakże w tej właśnie epoce możemy zaobserwować początki upadku ziołolecznictwa opartego na lekach galenowych. Jednocześnie widoczny jest rozkwit jatrochemii, czyli kierunku w medycynie i chemii stawiającego sobie za główny cel wynajdywanie i preparowanie leków oraz wyjaśnianie procesów zachodzących w organizmie ludzkim.

Wielkim prekursorem i propagatorem metody leczenia związkami chemicznymi był lekarz szwajcarski, alchemik T. Paracelsus (1493-1547). Uważał on, że do leczenia chorego organizmu nie potrzeba całej rośliny, bo to nie cała roślina leczy, lecz jakieś ciało chemiczne w niej zawarte; to właśnie ciało chemiczne trzeba wyosobnić z rośliny i podawać choremu. Zdaniem Paracelsusa, aby uzdrowić chory organizm należy do niego wprowadzić związki chemiczne, które zrównoważą zachwianą równowagę chemiczną ustroju (uzupełnić brakujące substancje), przy czym główną funkcję w procesach organizmu pełnią rtęć, siarka i sól. Pracował nad wynalezieniem wspomnianego już kamienia filozoficznego oraz panaceum (wierzył w ich istnienie). Zdaniem Paracelsusa organizmem człowieka kieruje pierwiastek życiowy, ciało astralne - archeusz, którego siedzibą jest żołądek i mózg. Twierdził, że w każdym człowieku tkwią wrodzone właściwości - entia. Z tego względu, że był przeciwko naukom powszechnie uznawanym (głoszonym przez starożytnych uczonych, np. Hipokratesa, Galena, Arystotelesa) był w stałym konflikcie ze środowiskiem naukowym, ponadto musiał często zmieniać swoje miejsca zamieszkania. Głosił poglądy rewolucjonizującego nowatorstwa (np. domagał się poprawy warunków i bezpieczeństwa pracy robotników), ale wierzył również w przesądy i zabobony, był nawet doskonałym ich twórcą, np. do leczenia ran stosował wino w którym uprzednio gotował glisty oraz maść, której podłożem był smalec sporządzony z tłuszczu wisielców, do leczenia chorób objawiających się plamami stosował rośliny plamiste).

Z powodu poglądów i tez Paracelsusa nastąpił podział ziołolecznictwa na dwa różne kierunki:

1). Ziołolecznictwo galenowe, które rozwijało się stopniowo poczynając od czasów ludów pierwotnych, a kończąc na średniowieczu, bo w epoce Odrodzenia rozpoczyna się powolny jego upadek z okresowymi, ale krótkotrwałymi wzrostami znaczenia. Opiera się ono na lekach galenowych. Dla wyjaśnienia podaję, że lek galenowy to przetwór sporządzony z różnych części rośliny według danego przepisu, który zawiera związki czynne o określonym charakterze działania farmakologicznego (czyli to, co zdaniem wielu osób i zgodnie z tezą Paracelsusa jest najważniejsze w roślinie; oczywiście ten pogląd paracelsusowy jest wielce błędny, ale o tym za chwilę) i oprócz tego substancje balastowe, czyli jak to się niesłusznie określa - ciała mniej ważne, zbyteczne, przeszkadzające. Do leków galenowych zaliczamy więc między innymi: proszki, soki, syropy, alkoholatury, alkoholomiody, miody ziołowe, wyciągi wodne, octowe, glicerynowe, eterowe, olejowe, maście, mazidła, kataplazmy).

2). Ziołolecznictwo paracelsusowe rozpoczynające się w epoce Odrodzenia za czasów Paracelsusa (który oczywiście był jej twórcą) i trwające do dnia dzisiejszego. Oparte jest na lekach nowoczesnych zawierających substancje chemiczne wyodrębnione z roślin o określonym działaniu farmakologicznym. Przed tym kierunkiem leczenia stoją wielkie perspektywy, co oczywiście nie można powiedzieć o ziołolecznictwie galenowym, a dlaczego tak jest dowiemy się za chwilę. Duże zasługi w dziedzinie zielarstwa i fitoterapii w Polsce epoki Odroczenia położyli:

- Marcin z Urzędowa (1500-1573) - medyk, filozof, kanonik sandomierski, założyciel ogrodu botanicznego w Sandomierzu, autor pierwszego podręcznika farmakognozji pt. “Herbarz polski"; pełnił funkcję dziekana w Akademii Krakowskiej.

- Szymon Syreński czyli Syreniusz (1541-1611) - botanik, medyk, profesor i dziekan Akademii Krakowskiej, autor bardzo obszernego dzieła (liczącego 1540 stronnic) o ziołach pt. “Zielnik" w którym opisał 765 różnych roślin i podał przepisy na sporządzenie mieszanek ziołowych i innych leków roślinnych.

- Stefan Falimierz - botanik, lekarz, tłumacz na język polski licznych dzieł zagranicznych, twórca polskiego mianownictwa.

Spośród zagranicznych wielkich zielarzy i fitoterapeutów należy wymienić: Th. Zwingera, P. Mathiolusa, M. Lobeliusa, A. Lonicerusa, braci Jana i Kacpera Bauhinów, J. Camerariusa, K. Gesnera, V. Cordusa, N. Monardesa i C. Clusiusa.

Należy mocno podkreślić - cała roślina leczy, bo zawiera szereg różnorodnych, swoistych substancji chemicznych w różnej relacji spośród których jedne wywierają silniejsze, a inne słabsze działanie farmakologiczne.

Roślinne leki galenowe typu wyciągów, miodów, proszków i mieszanek zawierają oprócz najsilniej działającej substancji leczniczej (głównej) także ciała balastowe do których najczęściej zaliczamy: tłuszczowce, białkowce, cukrowce, sole mineralne, kwasy organiczne i nieorganiczne, aktywne fermenty, barwniki, prowitaminy, witaminy, żywice, śluzy, dekstryny, a niekiedy także pektyny, saponiny i niektóre garbniki. Substancje chemiczne wyżej wymienione występują w tkankach roślinnych w naturalnych zespołach, a przy tym cechuje je bardzo dobra biodostępność (przyswajalność). Te pozornie mało ważne ciała wywierają również wpływ leczniczy, a niekiedy są wprost niezbędne i niewłaściwą rzeczą jest ich usuwanie. Najogólniej mówiąc działają one wzmacniająco na organizm, regulujące, tonizująco, odżywczo, poprawiają samopoczucie i kondycję, przyśpieszają wyzdrowienie i odzyskanie sił i co ważne - zapobiegają chorobom. Zatem tradycyjne leki ziołowe są nieporównywalnie wartościowsze od leków syntetycznych, czy też zawierających oczyszczone substancje pierwotnie pochodzące z roślin. Ponadto jedne ciała czynne uzupełniają, wzmacniają, ochraniają lub przedłużają działanie innych. Przykładem takiego zjawiska jest działanie witaminy C znajdującej się we wszystkich roślinach w obecności flawonoidów. Flawonoidy przedłużają i wzmacniają działanie kwasu askorbinowego czyli wit. C, a przy tym są dla niego czynnikiem ochronnym (hamują oksydazę askorbinianową to jest zapobiegają utlenianiu wit. C). Witamina C znajdująca się w roślinach dzięki flawonoidom działa 5-6 razy silniej od witaminy C syntetycznej.

Innym przykładem może być wspólne działanie glikozydów, saponin i flawonoidów zawartych w konwalii lub naparstnicy: saponiny ułatwiają wchłanianie glikozydów z jelit do krwi; flawonoidy, sole i saponiny zwiększają tolerancję organizmu na glikozydy, sprawiają, że działają one bardziej efektywnie i korzystnie na mięsień sercowy w porównaniu z działaniem czystych glikozydów wyosobnionych x roślin spośród wielu substancji lub sztucznie odtworzonych.

Obecnie jednak, ziołolecznictwo galenowe ma bardzo małe znaczenie w medycynie oficjalnej i niewielu lekarzy go stosuje, a to z tego względu, że wykorzystywane w nim leki galenowe są kłopotliwe w sporządzaniu i używaniu. Wykorzystuje się w nim często zioła nie figurujące w farmakopeach, o nieudowodnionym lub niezbadanym działaniu, i wreszcie zioła, które trzeba często samemu zebrać ze stanu naturalnego, bo nie prowadzi się oficjalnej ich sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich. Wiele leków galenowych trzeba też samemu sporządzić według nieoficjalnych przepisów i tym samym leków, których przemysł nie podjął się produkować. Teraz w medycynie stosuje się, obok leków syntetycznych, nowoczesne środki lecznicze pochodzenia roślinnego w skład których wchodzą oczyszczone substancje chemiczne wyizolowane z roślin, np. glikozydy, alkaloidy. Substancje czynne wyodrębnione z roślin wprowadzane są do organizmu w różny sposób i pod różną postacią, np. w drażetkach, w tabletkach, w kapsułkach, w zastrzykach. Takie formy leków wytwarzane są przez przemysł farmaceutyczny przy pomocy skomplikowanych technologii. Substancje wyizolowane z roślin często wchodzą w skład leków złożonych obok syntetycznych substancji, np. w Isochinie (obecnie nie produkowany) mamy chininę (15 mg) i coffeinę (30 mg), które są substancjami pochodzenia roślinnego oraz salicylamidum (300 mg), który jest pochodzenia syntetycznego; w Isalginie widzimy aminofenazon i fenobarbital pochodzenia syntetycznego oraz papawerynę pochodzenia naturalnego. Nowoczesne leki pochodzenia roślinnego podobnie jak leki syntetyczne są wygodne w stosowaniu, mają stały, niezmienny i pewny skład chemiczny, są łatwo dostępne i można dokładnie określić ich dawkowanie. Nic więc dziwnego, że one właśnie mają największe znaczenie w lecznictwie i chętnie sięgają po nie lekarze oraz pacjenci.

Zwrot naukowców w stronę świata roślin jest spowodowany poszukiwaniem w nim gotowych substancji leczących choroby z którymi człowiek nie daje sobie radę, wobec których jest bezsilny, a w wielu przypadkach skazany na śmierć. Poszczególne surowce roślinne poddają oni dokładnej analizie chemicznej, ale jeszcze raz powtarzam - nie po to by później sporządzić z nich proste leki galenowe, co jest przecież podstawą rozwoju tego kierunku leczenia (opierającego się na medykamentach, których technika sporządzania została opracowana już dawno przez starożytnych medyków), lecz po to by znalezione substancje wyosobnić, oczyścić, ustalić ich wzór chemiczny i jeśli to jest możliwe sztucznie odtworzyć, a dopiero w tej postaci po licznych testach sprawdzających wprowadzić do lecznictwa. Oczywiście poszukiwania lekarstw w świecie roślin prowadzą do ustalenia i poznania składu chemicznego roślin, a tym samym wyjaśnienia ich działania uzdrawiającego. Należy jednak dodać, że badania te w wielu przypadkach nie są dość wielostronne, są zbyt uściślone i zaniedbują wiele możliwości, które mogły by być wykorzystane przez ziołolecznictwo galenowe. Ponadto wycofywanie z farmakopei całego świata co pewien czas prostych leków galenowych-roślinnych i surowców ziołowych, które były stosowane od wielu lat, nie sprzyja rozwojowi ziołolecznictwa galenowego. Producenci tłumaczą to niekorzystne zjawisko spadkiem popytu na te środki, co w wielu przypadkach prawdą nie jest. Myślę, że proste leki galenowe sporządzone z roślin i z tkanek zwierzęcych oraz surowce roślinne są wypierane przez nowoczesne, wygodne formy leków zawierające substancje wyosobnione z roślin, których producentów jest coraz więcej w przeciwieństwie do niewygodnych i niemodnych medykamentów ziołowych. W XXI wieku istnieje ostra konkurencja pomiędzy trzema kierunkami leczenia: ziołolecznictwem galenowym, fitoterapią paracelsusową a kierunkiem opartym na lekach syntetycznych. Oczywiście dwa ostatnie kierunki leczenia wygrywają i wygrają w konkurencji z ziołolecznictwem galenowym. Wreszcie zbyt duża liczba przeciwników leczenia prostymi lekami ziołowymi, które można sporządzić w warunkach domowych, a co gorsze przeciwników ze środowisk lekarskich nie daje perspektyw rozwojowych dla ziołolecznictwa galenowego.

Wiek XVIII, XIX i XX.

Zwolennicy teorii Paracelsusa rozpoczęli badania nad roślinami, po to, by wyodrębnić z nich główny, ich zdaniem najważniejszy składnik czynny. W XVII i XVIII i XIX wieku opracowano metody wyodrębniania z roślin leczniczych związków czynnych, np. alkaloidów. Duże zasługi położył w tej dziedzinie uczony rosyjski - Oriechow. Rozpoczęła się era “wyodrębniaczy”. W 1803 r. Sartürmer wyodrębnił z opium alkaloid - morfinę; w 1817 r. Pelletier i Magedie uzyskali z korzenia ipekakuany alkaloid - emetynę; w 1818 r. Caventou i wspomniany Pelletier wyizolowali z kulczyby alkaloid - strychninę; w 1820 r. Runge wyosobnił z kawy alkaloid - koffeinę, w tym też roku z kory chinowej uzyskano chininę; w 1826 r. Bonastre wykrył w goździkach eugenol, który jest składnikiem wielu preparatów stomatologicznych (np. Perl-Pack, Endometazon, Rocles); w 1831 r. Wiggers otrzymał z buławinki czerwonej alkaloid - ergotaminę, potem uzyskano pochodne alkaloidów sporyszu: bromokryptynę i dietyloamid kwasu lizergowego (narkotyk); w 1841 r. Nativell wyizolował z drapacza lekarskiego knicynę, która w przyszłości może okazać się środkiem leczącym białaczkę (wykazuje działanie przeciwbiałaczkowe); w 1842 r. Weiss wyodrębnił z ruty flawonoid -rutozyd, a w 1853 r Stein wyizolował tę samą substancję z perełkowca japońskiego - obie te rośliny wykorzystywane są do produkcji rutyny i kwercetyny, które są sprzedawane w postaci tabletek, kapsułek, płynów do wstrzyknięć, żelu i drażetek; w 1840 r. Guitteau wyizolował z karczochu zwyczajnego cynarynę o działaniu żółciotwórczym, żółciopędnym, ochronnym na miąższ wątroby, przeciwbakteryjnym, obniżającym stężenie cholesterolu we krwi i odtruwającym - wchodzi w skład wielu preparatów, np. Cynarein, Plemocil, Listrocol; w 1859 r. Neumann otrzymał z kokainowca kokainę; w 1864 r. Jobson i Hesse otrzymali z bobotrutki kalabarskiej alkaloid fizostygminę, który jest stosowany miejscowo w jaskrze; w 1872 r. Verne i Bourgoin z rośliny - Peumus boldus uzyskali alkaloid boldynę, który działa silnie żółciopędnie, moczopędnie, zwiększa wydalanie moczanów i kwasu moczowego - w wielu krajach jest stosowana do leczenia dny, kamicy moczowej, podagry, zapalenia nerek, pęcherza i prostaty oraz licznych chorób wątroby i pęcherzyka żółciowego; w 1861 r. Łukomski wyizolował z oleandra oleandrynę, którą określił mylnie jako alkaloid; w 1883 r. Schmiedeberg udowodnił, że oleandryna jest glikozydem; w 1887 r Nagai wyosobnił z przęśli dwukłosowej alkaloid - efedrynę.

W trakcie sztucznego odtwarzania substancji roślinnych powstawały też inne, nowe związki, łącznie z takimi, które nie występują w przyrodzie.

W XIX wieku wielki rozwój chemii i mikrobiologii stał się podstawą do powstania nowego kierunku leczenia - chemoterapii to jest metody leczenia chorób wywołanych przez biologiczne czynniki chorobotwórcze przy pomocy związków chemicznych. Paweł Ehrlich dokonał syntezy salwarsanu - leku przeciw kile. W 1874 r. otrzymano sztucznie kwas salicylowy, który dotychczas był uzyskiwany z kory wierzby, topoli lub z kwiatu wiązówki (stosowano ekstrakty gęste lub suche z tych roślin, albo też mocne odwary); w 1884 r. otrzymano antypirynę; w 1886 r. salol, a w 1887 r. fenacytynę.

W XIX wieku wybitny fizjolog rosyjski Iwan Pawłow opisał mechanizm działania goryczek na układ pokarmowy, a Sawicz wyjaśnił mechanizm działania kamfory na serce. Są to znaczące osiągnięcia w dziedzinie farmakologii.

W XX wieku obserwuje się dalszy rozwój farmakochemii. W 1934 r G. Domagk odkrył przeciwbakteryjne działanie preparatu sulfonamidowego -- prontosilu. Odtąd zaczęto tworzyć z wielkim entuzjazmem oraz reklamą wprowadzać do lecznictwa coraz więcej środków pochodnych kwasu sulfanilowego. Uważano, że sulfonamidy stworzą nową erę lecznictwa, które dotąd opierało się na lekach roślinnych, prostych związkach chemicznych i organotherapii. W wyniku wielu głośnych syntez powstały leki moczopędne, hipotensyjne, przeciwbólowe, przeciwzapalne, przeciwgorączkowe i ogromna liczba innych. Leki sztucznie otrzymane wyparły znaczną liczbę ziół i przetworów roślinnych z lekospisów całego świata. Gro lekarzy przewidywało nawet całkowity upadek ziołolecznictwa. W 1941 r. H.W. Florey i E.B. Chain wprowadzili do lecznictwa penicylinę, która jest uzyskiwana z pędzlaka. Później odkryto i zaczęto stosować inne naturalne antybiotyki, np. streptomycynę (odkrytą w 1943 r. przez Selmana Waksmana), chloromycetynę (chloramfenikol), aureomycynę (chlorotetracyklinę). Rozpoczęły się też prace badawcze nad antybiotykami produkowanymi przez rośliny wyższe - fitoncydami. W badaniach nad fitoncydami zasłużyli się radzieccy uczeni - Tokin i Niłow. Niektóre z nich, np. fitoncydy czosnku i cebuli są stosowane do dziś w lecznictwie. Wszystko to spowodowało, że naukowcy znów zwrócili uwagę na rośliny. Świat roślin okazał się źródłem cennych substancji antybiotycznych, a także przeciwnowotworowych, kardiotonicznych, spazmolitycznych i wielu innych.

Równocześnie okazało się, że dopiero po latach stosowania ocenić można korzyści i szkody jakie powoduje dany lek. Wiele leków syntetycznych, które wprowadzano z wielką nadzieją, reklamą i entuzjazmem okazało się środkami o małej wartości terapeutycznej i fizjologicznej, ba liczne leki okazały się substancjami toksycznymi (teratogennymi, rakotwórczymi, białaczkotwórczymi itd.) dla wrażliwego organizmu ludzkiego. Przykładem mogą być wspomniane już sulfonamidy. Większość sulfonamidów kiedyś stosowana i obecnie używanych wywołuje niepożądane i szkodliwe objawy działania ubocznego, a co gorsze występują one często. Najgroźniejszym niewątpliwie działaniem sulfonamidów jest zespół Stavensa i Johnsona, który może prowadzić do śmierci (u 25% przypadków). Ponadto często powodują one reakcje uczuleniowe ujawniające się dopiero po 10 dniach terapii, powikłania nerkowe i zaburzenia ze strony przewodu pokarmowego. Obecnie wycofuje się sulfonamidy nie tylko dlatego, że są toksyczne, ale także dlatego, że coraz więcej bakterii wykazuje na nie oporność, zatem stają się chemoterapeutykami mało skutecznymi. “W postaci maści, zasypek i roztworów sulfonamidy są obecnie rzadko stosowane, a ich skuteczność jest nieznaczna, przy czym często występują skórne odczyny alergiczne” (W. Rewerski).

Weźmy na przykład aminofenazon - związek syntetyczny, który robił wielką karierę w lecznictwie przez co najmniej 30 lat. Był to (a w niektórych krajach nadal jest) główny składnik ogromnej ilości mieszanek przeciwbólowych na całym świecie (wchodzi w skład Amidochinu - obecnie nie produkowany, Pyramidonu, Gardanu, Pabialginy, Veramidu, Cofedonu - obecnie wycofane i in.). Tymczasem okazało się, że jest to związek (pochodny fenylopirazolonu) wyjątkowo toksyczny, gdyż wywołuje uszkodzenie szpiku (a przy nadwrażliwości występuje to już po niewielkich dawkach leku, ba już po jednorazowym zażyciu!) zwłaszcza u dzieci i to w dodatku dopiero po 10-14 dniach od zażycia leku. Okazało się, że aminofenazon utrudnia wydalanie z organizmu wielu leków, jonów Na i wody (obrzęki!). Przy nadużywaniu (wiele ludzi zażywa leki przeciwbólowe nieracjonalnie (rationalis oznacza z łaciny rozumny, rozsądny), a co gorsze z aminofenazonem; patrz na skład leku, który zażywasz!) aminofenazonu obserwowano uszkodzenie wątroby i martwicę brodawek nerkowych. Substancja ta w wielu krajach (np. w Szwajcarii, w Austrii, w Niemczech) została wycofana z użycia lub zastąpiona przez propyfenazon (pochodna fenazonu), który jest mniej szkodliwy dla człowieka (?). Jak już wiemy fenazon czyli antypiryna została wprowadzona do lecznictwa w XIX wieku, wtedy uważano to za rewelację, obecnie jednak okazało się, że jest to lek toksyczny już w dawkach leczniczych; powoduje bowiem u wielu osób zwolnienie oddechu, duszności, drgawki, a nawet zapaść. Przy nadużywaniu antypiryny obserwuje się śródmiąższowe zapalenie nerek z martwicą brodawek nerkowych. Takich przykładów jest wiele (spośród licznych leków syntetycznych), że trzeba by było poświęcić im wiele miejsca, a książka ta ma przed sobą inny cel, mianowicie dostarczyć wiedzy o ziołach, które są lekami bezpiecznymi (skutecznymi) dla ludzi. Zioła (i leki galenowe z nich przyrządzone) są źródłem nie tylko substancji leczniczych, ale również witamin, soli mineralnych, aminokwasów, flawonoidów, pektyn, węglowodanów, lipidów i wielu innych związków, których organizm człowieka potrzebuje do normalnego funkcjonowania.

Do najwybitniejszych polskich badaczy roślin leczniczych w wieku XIX i XX należą między innymi:

•          Julian Trapp (1315-1908) - mgr farmacji w Petersburgu, prof. zw. farmacji i farmakognozji, dr.h.c. uniwersytetu w Królewcu; autor ok. 20 prac z farmacji i farmakognozji, napisał drugi polski podręcznik “Farmakognozja”(1869).

Stanisław Biernacki (1875-1931) - prof. farmakognozji Uniwersytetu Poznańskiego; autor licznych prac farmakognostycznych, np. “Roślinne leki nasercowe” (1927).

•          Jan Biegański (1863-1939), mgr farmacji, autor około 240 publikacji z fitoterapii i zielarstwa, np. Rośliny lekarskie i ich uprawa (1894), Zioła apteczne (1904), Uprawa roślin lekarskich (1912), Nasze zioła lekarskie (1924), Ziołolecznictwo. Nasze zioła i leczenie się niemi (1931), Zielarz, podręcznik dla zbierających zioła lecznicze (1932). Niezmiernie aktywny propagator ziołolecznictwa w Polsce przedwojennej i międzywojennej.

•          Jan Muszyński (1884-1857) - mgr farmacji w Dorpacie, tamże inspektor Ogrodu Botanicznego, prof. nadzw. (1923), prof. zw. (1937) Uniwersytetu Wileńskiego, tam też kierownik Zakładu Farmakognozji i Uprawy Roślin Leczniczych, dyrektor Oddziału Farmaceutycznego Uniwersytetu Wileńskiego; inicjator i organizator Wydziału Farmaceutycznego na Uniwersytecie w Łodzi, prof. Katedry Farmakognozji Akademii Medycznej w Łodzi; założyciel Ogrodu Botanicznego w Łodzi; autor ok. 300 publikacji z botaniki, farmakognozji, uprawy roślin, zielarstwa i fitoterapii, np.“Farmakognozja”(1957), “Uprawa roślin leczniczych" (1946), “Ziołolecznictwo i leki roślinne” (1958); wyosobnił alkaloid selaginę z Lycopodium selago i glikozyd rutynę z gryki. Wybitny organizator i propagator zielarstwa oraz ziołolecznictwa w Polsce.

•          Wacław Strażewicz (1889-1350) - inspektor Ogrodu Roślin Leczniczych Uniw. Wileńskiego, wykładowca chemii toksykologicznej, uprawy roślin leczniczych; prof. Katedry Farmakognozji Uniw. Poznańskiego, organizator i pierwszy dyrektor Państwowego Instytutu Naukowego Leczniczych Surowców Roślinnych w Poznaniu; autor ok. 85 prac i artykułów z farmakognozji i uprawy roślin leczniczych, np. “Nasze rośliny lekarskie” (1925),“Hodowla roślin lekarskich” (1925). Powołał do życia Polskie Towarzystwo Popierania Produkcji Roślin Leczniczych (1927).

•          Jakub Deryng (1836-1980) - inspektor Ogrodu Farmakognostycznego Uniw. Warszawskiego, wykładowca uprawy roślin leczniczych, autor ok. 150 publikacji naukowych, np. “Atlas sproszkowanych surowców roślinnych" (1961), opracował patent na“Aparat do oznaczania wartości olejków eterycznych w roślinach.

•          Jakub Mowszowicz (1901-1983) - autor ponad 700 pozycji naukowych, popularnonaukowych i podręczników (np. “O niektórych roślinach trujących” (1957), “Nasze ważniejsze rośliny trujące” (1953), “Zarys systematyki roślin” (1974), “Pospolite rośliny naczyniowe Polski” (1974), “Rośliny trujące lub szkodliwe dla człowieka z uwzględnieniem ich właściwości leczniczych” (1952), “Przewodnik do oznaczania krajowych roślin trujących i szkodliwych” (1932); wybitny znawca roślin leczniczych i trujących, prof. dr hab. botaniki; studiował na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym Uniw. Wileńskiego, tam też specjalizował się w dziedzinie systematyki i geografii roślin; zbadał florę województw: łódzkiego, piotrkowskiego, sieradzkiego i skierniewickiego. W okresie powojennym współorganizator Wydziału Biologii na Uniwersytecie Łódzkim.

•          Florentyna Kudrzycka-Biełoszabska (1903-1975) - autorka ok. 50 prac farmakognostycznych, np. “Zawartość olejku i azulenu w Achillea millefolium (1951), badaczka koniiny (“Nowa mikrochemiczna reakcja na koniinę”).

•          Adam Michaluk (1913-1964) - autor ok. 35 doświadczalnych prac, np. Badania nad surowcami garbnikowymi"; inicjator i propagator badań nad azulenami i flawonoidami, opracował gatunki z rodzaju Hypericum.

Ponadto duże zasługi nad badaniem roślin leczniczych w XIX i XX wieku w Polsce położyli: Witold Poprzęcki, Bolesław Broda, Stanisław Kolmünzer, Wojciech Roeske, Antonina Rumińska, Lutosława Skrzypczak, Stanisław Büchner.

2. Rodzaje surowców zielarskich
i zasady ich zbioru

W przypadku samodzielnego zbierania ziół obowiązuje bezwarunkowo dokładna znajomość botaniczna zbieranych roślin. Opisano szereg zatruć wywołanych omyłkowym zbiorem roślin trujących. Odradzam samodzielne zbieranie ziół należących do rodziny baldaszkowatych - Umbelliferae (Apiaceae), gdyż należące do tej rodziny rośliny są bardzo do siebie podobne, trudne co odróżnienia, a przy tym tworzą odmiany regionalne i rozpadają się na liczne podgatunki. Należą tu rośliny zarówno lecznicze jak i silnie trujące, np. blekot pospolity mylony jest z pietruszką,! bardzo do niego podobny świerząbek - równie trujący.

Żadnych ziół nie wolno zbierać ze stanowisk będących blisko ulic, ścieków, wysypisk śmieci, fabryk, pól uprawnych na których dokonywano lub dokonuje się opryski pestycydami.

Niedopuszczalne i karygodne jest wyrywanie roślin leczniczych z korzeniami, jeśli pozyskujemy tylko ziele, kwiaty lub owoce. Szanujący się, kulturalny zielarz dokonuje zbioru ziół zawsze z jednoczesnym poszanowaniem zasad ochrony przyrody.

Zioła należy zbierać w dni suche, to znaczy wtedy, gdy powietrze nie jest wilgotne i gdy oczywiście nie pada deszcz.

Zioła rosnące w miejscach słonecznych i suchych (południowe stoki, suche odsłonięte łąki) są silniejsze w działaniu (mają wyższą wartość leczniczą) niż zioła rosnące w ciemnych i wilgotnych stanowiskach.

Pora roku i pora dnia to czynniki mające wpływ na zawartość ciał czynnych w roślinie. Najlepszą porą dnia na zbiór roślin leczniczych jest późny ranek (ok. godz. 10- 11:00), południe (ok. godz. 12-13) i wczesne popołudnie (ok. godz. 14- do 16-17:00). Największe stężenie olejków eterycznych i glikozydów w komórkach roślinnych ma miejsce właśnie w tych porach dnia. W dni pogodne, suche i słoneczne, w południe, gdy panuje wysoka temperatura powietrza rośliny są lekko przywiędnięte, co jest spowodowane spadkiem poziomu nawodnienia tkanek (obniżeniem turgoru - wewnątrzkomórkowe ciśnienie jakie wywiera plazma na ściany komórkowe). Surowce zielarskie wówczas zebrane szybko schną i odznaczają się wysoką wartością leczniczą. Należy to wziąć pod uwagę.

Rośliny zielarskie należy pozyskiwać w określonych porach roku, a często w ściśle określonych miesiącach roku (terminy zbioru są podane przy opisie każdej rośliny), np. igliwie świerkowe i sosnowe powinno się zbierać w styczniu lub w lutym, gdyż właśnie w tych miesiącach zawiera najwięcej witaminy C (ok. 200 mg/100 g); w okresie letnim stężenie kwasu askorbinowego w igliwiu zmniejsza się o połowę. Zioła “alkaloidowe” koniecznie trzeba pozyskiwać wiosną i wczesnym latem, ponieważ właśnie wtedy ilość alkaloidów w wakuolach jest maksymalna.

Nie wolno zbierać ziół zanieczyszczonych, opanowanych przez szkodniki, pożółkłych, czy innych, które nie wyglądają zdrowo.

Surowce zielarskie należy zbierać do koszy lub worków wykonanych z materiałów przewiewnych, np. płóciennych. Znakomite do tego celu są worki uszyte ze starych firanek. Surowiec układamy luźno, nie wolno go ugniatać, gdyż ulegnie zaparzeniu.

Surowcem zielarskim mogą być różne części roślin, jak: ziele, liście, kwiaty, owoce, nasiona, kora, korzenie, kłącza oraz cebule.

1). Ziele (Herba) to cała nadziemna część rośliny: łodyga, liście, przylistki, kwiaty, pączki i często niedojrzałe owoce. Ziele zbiera się w początku lub w pełni kwitnienia, ponieważ wtedy zawiera ono największą ilość ciał czynnych. Ziele ścina się sierpem, sekatorem, nożycami lub nożem 2-3 palce nad ziemią lub wyżej. Nie wolno ziela zrywać ręką, gdyż uszkadza to korzenie.

2). Liście (l. poj. Folium) pozyskujemy w okresie powstawania pąków kwiatowych i kwitnienia roślin, albo też przed kwitnieniem (gdy pąków jeszcze nie ma). Liście drzew i krzewów zbieramy wiosną. Igliwie (z wyjątkiem modrzewi, których igliwie zbiera się wiosną) drzew (sosny, świerku, jodły, jałowca) zbieramy zimą!.

3). Kwiat (Flos, Floris) i kwiatostan (inflorescentia) zbieramy w początkowym okresie kwitnienia, gdyż wtedy są bogate w substancje aktywne, nie osypują się i nie tracą koloru podczas suszenia. Kwiaty zbieramy ręcznie i obchodzimy się z nimi bardzo delikatnie.

4). Owoc i nasienie (Fructus et Semen). Po zapyleniu i zapłodnieniu, zalążnia słupka przekształca się w owoc, a znajdujące się w niej zalążki tworzą nasiona. Ze ścian zalążni tworzy się owocnia, której główną część stanowi przekształcona tkanka miękiszowa ścian zalążni. Owocnia może być sucha (np. jaskrowate, motylkowate), albo soczysta (np. bez czarny, borówka, jarzębina). Do celów leczniczych będziemy używać całe owoce, to znaczy owocnię i nasiona (głogu, jarzębiny) lub tylko nasiona (np. lnu, kozieradki). Owoce lub nasiona zbieramy w I fazie dojrzałości. Nie można zbierać owoców robaczywych, pokrytych pleśnią czy plamami. Owoce zbierać do koszyczków i tak aby nie uległy obiciu i zgnieceniu, bo takie nie nadają się do suszenia.

5). Kora (Cortex). Korę należy pozyskiwać wiosną lub jesienią (po opadnięciu liści). Musi być ona czysta (młoda), gładka i błyszcząca -- kora lustrzana (chyba, że kora młoda jest naturalnie matowa). Korą lustrzaną pokryte są gałązki i korzenie liczące sobie 2-4 lata. Najlepiej pozyskiwać ją z drzew lub krzewów, które wycięto, lub które uległy złamaniu podczas silnych wiatrów. Nacinamy ją naokoło gałęzi, a potem wzdłuż i podważamy lub jeśli to nie jest możliwe - zestrugujemy nożem. Można też wysuszyć całe gałązki (oczywiście cienkie) i całe zmielić w maszynce do mięsa. Jeżeli pod korą znajdują się jakieś owady czy pleśnie, kora taka nie nadaje się do naszych celów.

6). Pączki (Gemma, -ae) zbieramy wczesną wiosną w fazie zimowej, tj. przed rozwinięciem (całkowicie zamknięte) lub częściowo już rozwinięte (w I fazie - gdy są otwarte minimalnie, w II fazie - gdy widoczne są stulone listki barwy jasnozielonej). Niektóre pączki pokryte są substancjami żywicznymi o różnej barwie i różnym zapachu czy smaku, np. pąki topoli, kasztanowca, sosny. Pączki odcinamy sekatorem. Jeżeli są bardzo drobne to zbiera się całe cienkie gałązki na których się one znajdują i w takiej postaci suszy, a potem mieli.

7).Korzenie (Radix, -icis) wykopujemy w jesieni lub wiosną, gdyż właśnie w tych porach roku w korzeniu znajdują się cenne substancje w dużych ilościach. Korzenie najlepiej wykopywać widłami amerykańskimi.

8). Kłącza i cebule (Rhizoma et bulbus) Kłącze stanowi pęd podziemny, podobny zewnętrznie do korzenia lub części systemu korzeniowego. W rzeczywistości kłącze nie jest utworem korzenia, ale pędu. Różni się ono od korzenia brakiem czapeczki na stożku wzrostu łodygi, obecnością liści zredukowanych o wyglądzie drobnych brunatnych lub bezbarwnych łuseczek, posiadających w kątach liści pączki, które dają początek pędom nadziemnym lub podziemnym; pod pączkami tworzą się z węzłów łodygi - korzenie przybyszowe. Kształt kłączy jest bardzo różnorodny. Mogą one mieć kształt podziemnych rozłogów o długich międzywęźlach, jak kłącza perzu, lub przeciwnie - posiadają kształt grubych, silnie skróconych pędów, jakimi odznacza się kosaciec i rabarbar (Rheum). Kłącza zawierają zwykle dużo zapasowych substancji odżywczych, głównie w postaci cukrów rozpuszczalnych (perz), skrobi i in.. Kłącza podobnie jak korzenie wykopuje się w jesieni lub wiosną.

Cebula stanowi silnie skrócony pęd podziemny. Morfologia cebuli jest bardzo skomplikowana i brak miejsca w tej książce na jej opisywanie. Pierwsze pochwy liściowe są zupełnie suche i pełnią funkcje ochronne. Po nich idzie cienka, błoniasta, bezbarwna pochwa, która obejmuje całą cebulę; liście, które następują po niej odznaczają się sukulencją, to znaczy - są mięsiste i soczyste, zawierają zapasy węglowodanów rozpuszczalnych, a czasem różne glikozydy (cebulice, cebula morska), czy antybiotyki = fitoncydy (np. czosnek niedźwiedzi).

3. Suszenie, pakowanie i przechowywanie surowców zielarskich

Zebrane surowce roślinne trzeba wysuszyć. Natychmiast po powrocie ze zbiorów surowce zielarskie należy rozłożyć cienką warstwą na papierach lub siatkach o małych otworach. Pomieszczenie, w którym suszy się zioła musi być przewiewne (lekki przeciąg) i musi w nim panować półmrok. Światło niszczy tokoferole, fitochinony, irydoidy i inne substancje chemiczne, a my musimy dążyć do tego, aby straty składników leczniczych były minimalne, jak najmniejsze. Osiągniemy to wówczas, gdy suszenie będzie krótkotrwałe, i będzie odbywało się w odpowiedniej temperaturze. Wszystkie te warunki z pewnością spełnia strych lub przewiewna szopa. Nagrzanie dachu przez słońce przyczynia się do ogrzania strychu i to często do wysokich temperatur (25-45°C). Suche i ciepłe powietrze znakomicie pozbawia surowce zielarskie wody, a oto przecież chodzi. W pomieszczeniu w którym suszymy zioła nie mogą się znajdować żadne obce zapachy, które zioła łatwo wchłaniają -tracąc wartość leczniczą. Niektóre surowce możemy wiązać w pęczki i wieszać na sznurkach, zwłaszcza te, które łatwo zaparzają się lub które płukaliśmy w wodzie, gdyż były zanieczyszczone błotem lub piaskiem. Co pewien czas leżący na stołach lub siatkach surowiec należy poruszać, to znaczy warstwę dolną wydobyć na wierzch. Jednakże trzeba to czynić delikatnie, tak aby nie obłamać pąków, liści i kwiatów, które pierwsze schną i są bardzo kruche; są to najcenniejsze części ziela. Siatki na których rozkładamy zioła nie mogą być wykonane z drutu, który koroduje, gdyż niedopuszczalne jest, aby w surowcu znajdowały się opiłki rdzy. Siatki mogą natomiast być wykonane z tworzywa sztucznego. Powinny mieć odpowiednie otwory - od 2 do 10 mm, co jest uzależnione od rodzaju surowca. Kwiaty i pąki należy suszyć na siatkach o otworach 1-2 mm. Siatki rozciągamy na drewnianych ramach, które z kolei umieszczamy na specjalnych stojakach. Można także samodzielnie skonstruować regały, w których półki zastępujemy wsuwanymi ramami z siatką. Oczywiście zioła z powodzeniem można suszyć na stołach wyścielonych czystym papierem, ale nie gazetami, z których mogą do ziół przenikać zapachy i toksyny farb drukarskich. Odradzam suszenie surowców na słońcu, choć w wielu książkach sposób ten jest polecany w przypadku owoców, kory j korzeni. Surowce można suszyć na wolnym powietrzu, ale w cieniu lub jeśli przykry jemy je szarym przepuszczalnym dla wody papierem uniemożliwiającym bezpośredni kontakt promieni słonecznych z surowcem. Słońce jest szkodliwym czynnikiem dla surowców zielarskich (czynnikiem obniżającym ich wartość) o czym wiedzieli już Asyryjczycy w starożytności. Owoce należy suszyć w temperaturze 60-80 stopni Celsjusza, gdyż zapobiega to utlenieniu kwasu askorbinowego i innych związków oraz późniejszemu pleśnieniu owoców. Można do tej temperatury zagrzać piekarnik, po czym włożyć co niego owoce, korzenie, kłącza czy inne surowce umieszczone na blachach. Jeżeli suszymy wiele gatunków ziół jednocześnie trzeba każdy z nich opatrzyć karteczką, na której powinny się znaleźć: data zbioru i nazwa surowca, aby nie zaszła jakaś pomyłka. Jeżeli przyniesiony surowiec jest zanieczyszczony piaskiem lub błotem (inne zanieczyszczenia, jak np. odchody owadów i mięczaków są rzecz jasna - niedopuszczalne!), wówczas możemy go szybko wypłukać w bieżącej wodzie, strzepać krople wody i bardzo cienką (pojedynczą) warstwą rozłożyć na sitach, na podwójnej warstwie papieru lub lepiej zawiesić na sznurku. Surowców zielarskich nie wolno w żadnym wypadku przetrzymywać w wodzie, ponieważ powoduje to gnicie, zaparzanie, pleśnienie surowca i wymycie z niego ciał czynnych. Kwiatów, pączków i nasion nie wolno wcale moczyć. Korzenie i kłącza myjemy energicznie pod bieżącą wodą z ziemi pomagając sobie odpowiednio delikatną szczoteczką. Podczas mycia i sortowania surowców odrzucamy części niezdrowe, to znaczy przegniłe, z plamami, znacznie uszkodzone przez szkodniki. Korzenie, kłącza, bulwy i cebule po umyciu kroimy na drobne kawałki, najlepiej na cienkie paski; ułatwi to ogromnej mierze wysuszenie surowca. Jak rozpoznać czy surowiec jest już suchy i dobrej jakości ?. Otóż prawidłowo wysuszony surowiec przy zgięciu łamie się z trzaskiem oraz kruszy w dłoni z szelestem. Reguła ta nie dotyczy jednak niektórych kwiatów, np. pierwiosnka. Powinien mieć naturalny, swoisty, przyjemny zapach i naturalny kolor, bez ciemnych czy żółtych plam. Surowiec o zgniłym lub stęchłym zapachu należy wyrzucić, gdyż do niczego się nie nadaje.

Wysuszone surowce zielarskie, aby mogły być maksymalnie wykorzystane muszą być bezwzględnie rozdrobnione. Jak tego dokonać ?. Najlepiej po prostu przemielić zaraz po wysuszeniu surowce przez maszynkę do mięsa (najlepsze sitko z otworami o średnicy 8-10 mm). Najlepiej sprawić sobie maszynkę tylko do tego celu. Surowce roślinne przemielone przez maszynkę do mięsa są znakomicie rozdrobnione i gotowe do użycia. Zioła nierozdrobnione lub tylko miernie pokruszone źle się zaparzają (źle się ekstrahują nie tylko wodą, ale także innymi rozpuszczalnikami), co sprawia, że ich moc lecznicza nie jest wykorzystana lecz zmarnowana.

Rozdrobnione surowce trzeba odpowiednio zapakować, aby ich wartość lecznicza nie zmalała podczas przechowywania. Zalecam przechowywać surowce zielarskie w szczelnie zamkniętych szklanych słojach lub pojemnikach blaszanych i plastykowych, w których kiedyś znajdowały się artykuły spożywcze, np. herbata, kawa, kakao. Na każdym opakowaniu musi być naklejona etykietka z nazwą surowca w języku łacińskim i polskim i datą kiedy dany surowiec został zebrany i zapakowany. Można także na etykiecie umieścić wskazania do stosowania danego surowca, działanie i sposób przyrządzenia wodnego wyciągu oraz dawkowanie. Do ziół zamkniętych w szczelnych pojemnikach nie przenikają niepożądane zapachy, wilgoć l szkodniki (np. omacnice - larwy, mkliki, psotniki, niektóre gatunki moli; najbardziej niebezpieczne są gąsienice omacnic, które wylęgają się z jaj znoszonych przez owada doskonałego - imago tj. motyla; larwy omacnic potrafią przedziurawić nawet pudełka kartonowe, a z łatwością torebki papierowe; zanieczyszczają surowiec kałem, zawilgocają go, atakują niemal wszystkie surowce, zwłaszcza bogate w węglowodany, nie czepiają się nawłoci, ziela dziewanny oraz surowców innych, które zawierają małe kolce, mogące uszkodzić ich ciało). Zioła można też przechowywać w foliowych woreczkach. Tak zapakowane i oznaczone surowce zielarskie układamy w szafce, w której nic poza ziołami nie powinno się znajdować. Na drzwiczkach szafki warto umieścić spis aktualnie posiadanych ziół, oczywiście gdy mamy ich znaczną liczbę. Co pewien czas należy dokonywać przeglądu ziół, czy nie zalęgły się w nich insekty lub czy nie pleśnieją wskutek niedostatecznego wysuszenia. Apteczką ziołową powinna się opiekować jedna osoba. Pomieszczenie w którym przechowujemy zioła musi być suche i czyste. Okres przechowywania suszonych kwiatów, ziela, pąków i liści wynosi 2 lata, korzeni, kory, kłączy, owoców i nasion - około 3-4 lata. Po upływie tego czasu surowce tracą swą moc leczniczą. Gdy zioła przechowuje się w papierowych torebkach lub w innych nieszczelnych opakowaniach to okres gwarancji jest o rok krótszy od podanego!

4. Postacie leków ziołowych i sposoby ich przyrządzania

Na podstawie przepisów jakie podałem w niniejszym poradniku każdy może samodzielnie sporządzić z surowców zielarskich rozmaite leki galenowe. Istnieje wiele postaci leków galenowych stosowanych w ziołolecznictwie. Jedne z nich są nietrwałe (wyciągi wodne) i należy je zużyć w ciągu 24 godzin, inne natomiast są trwałe i można je przechowywać wiele lat (nalewki, wyciągi glicerynowe, wina).

1). Napar (infusum, -i) to wodny wyciąg z rozdrobnionego surowca zielarskiego. Sporządzenie naparu ma na celu wydobycie z danego surowca roślinnego ciał czynnych. Napar stosowany jest jako lek do ubytku zewnętrznego (ad usum externum) jak i do użytku wewnętrznego (ad usum internum). Napary sporządza się z surowców łatwo dających się ekstrahować wodą, jak liście, kwiaty, drobne nasiona, ziele, lub z surowców zawierających ciała wrażliwe na wysoką temperaturę. Dobrze rozdrobniony surowiec, najczęściej w ilości 1-2 łyżek zalewamy wrzącą wodą, najczęściej w ilości 200-250 ml; odstawiamy na 20 minut, a następnie filtrujemy przez watę, ligninę lub gazę. Naczynie w którym parzymy zioła musi być zawsze przykryte. Napary są lekiem nietrwałym i w cieple szybko zakisają (mętnieją i mają nieprzyjemny smak oraz zapach). Należy zatem przygotować taką ilość naparu jaka będzie spożyta w ciągu 24 godzin, a latem, gdy istnieje wysoka temperatura - w ciągu 12 godzin. Napar można też przechowywać w lodówce, nie dłużej jednak niż 3 dni.

2). Odwar (Decoctum, -i) sporządza się z surowców roślinnych trudno dających się ekstrahować, jak kora, korzenie, kłącza, grube nasiona, cebule, bulwy, surowce krzemionkowe. Rozdrobniony surowiec zalewamy gorącą lub zimną wodą, stawiamy na ogniu (chyba, że ktoś posiada reszo elektryczne) i gotujemy odpowiednio długo, co jest uzależnione od rodzaju surowca i wskazań. Gotowanie z reguły trwa od 5 do 40 minut. Następnie odwar odstawiamy na 20-30 minut pod przykryciem, po czym filtrujemy przez watę, ligninę lub gazę. Nie można odwaru sporządzać na zapas, gdyż zakisa on po 12-24 godzinach; można go jednak przechowywać w lodówce przez 3 dni.

3). Macerat (Maceratio, -onis) to również wodny wyciąg sporządzony z surowców roślinnych zawierających składniki lecznicze, jednakże składniki wrażliwe na wysoką temperaturę. Rozdrobniony surowiec zalewamy wodą o temp. 20-22^o C i pozostawiamy pod przykryciem na 8-12 godzin, po czym przecedzamy l pijemy. Maceraty można przechowywać w lodówce przez 3 dni.

Wyciągi wodne należy sporządzać w naczyniach szklanych lub w fajansowych, albo też w garnkach emaliowanych, które przeznaczamy tylko do tego celu. Nie wolno naparów, odwarów czy maceratów sporządzać w garnkach miedzianych, aluminiowych, niklowanych lub tych, które mają uszkodzoną emalię!.

Odwar, napar i macerat przyrządza się też ze świeżych rozdrobnionych surowców roślinnych. Do wody przechodzą między innymi kwasy organiczne i nieorganiczne, witaminy rozpuszczalne w wodzie (z grupy B, C, P, Q), sole, alkaloidy, garbniki, pektyny, śluzy, aminokwasy, glikozydy, częściowo niektóre barwniki i enzymy. Mieszanina wody z alkoholem etylowym ma większą zdolność ekstrahowania niż poszczególne składniki wzięte osobno, zatem bardzo wartościowe są wyciągi wodno-alkoholowe.

Aby uzyskać mocny w działaniu i nieco zagęszczony wodny wyciąg to należy go poddać odparowaniu poprzez gotowanie w płaskim i szerokim naczyniu; wyciąg podczas gotowania mieszać energicznie. Mocne wodne wyciągi podaje się chorym w odpowiednio mniejszej dawce.

4). Nalewka (Tinctura, -ae) to płynny wyciąg alkoholowy sporządzony z suchego (!) rozdrobnionego surowca roślinnego. Sporządza się je zwykle w stosunku: 1 część surowca na 5 części rozpuszczalnika dwoma sposobami (metodami):

a). metoda maceracji;

b). metoda perkolacji, której nie będę opisywał, gdyż trzeba mieć aparat zwany perkolatorem.

Metoda maceracji polega na tym, że rozdrobnione surowce roślinne zalewamy określoną ilością alkoholu 30-70 % (może to być zwykła czysta wódka), szczelnie zamykamy i odstawiamy na 14-21 dni. Następnie wyciąg alkoholowy filtrujemy przez watę lub ligninę, zlewamy do butelek z ciemnego szkła i koniecznie ze szczelnym zamknięciem, a następnie oznaczamy etykietką (nazwa łacińska, polska, data produkcji i ewentualnie wskazania i dawkowanie). Przed zażyciem każdą nalewkę należy rozcieńczyć (chyba, że jest niskoprocentowe) wodą przegotowaną o temp. pokojowej lub mlekiem z miodem. Nalewki będziemy też stosować zewnętrznie. Są to bardzo wygodne i cenne w użyciu leki ziołowe.

5). Wina ziołowe (Vinum, -i medicata) to bardzo stare leki galenowe. W tym przypadku rozpuszczalnikiem jest wino do którego przechodzą ciała lecznicze. Wino ziołowe można sporządzić dwoma sposobami:

- zalanie surowca roślinnego winem gotowym i 14-30-dniowa maceracja w ciemnym miejscu, potem filtracja;

- surowiec zalać wodą z cukrem w gąsiorku, dodać drożdży i poddać fermentacji, potem wino zlać znad osadu, przelać do butelki z ciemnego szkła i zakorkować; przechowywać w ciemnym miejscu i oczywiście w chłodnym.

6). Alkoholatura stabilizowana (Alkoholaturee stabilisatae) czyli intrakt (Intractum) to wyciąg alkoholowy otrzymany ze świeżych surowców roślinnych. Świeżą zmieloną masę roślinną zalać alkoholem o temperaturze 80^o C, macerować 14 dni, przefiltrować. Wrzący alkohol unieczynnia fermenty rozkładające ciała czynne. Metodę tę opracowali francuscy uczeni: E. Perrot i A. Goris w 1909 r. Podczas przyrządzania intraktów należy zachować dużą ostrożność. Alkohol trzeba podgrzewać na elektrycznej maszynce bardzo powoli i pod przykryciem. Niedopuszczalny jest kontakt płomienia z oparami alkoholu. Intrakty, podobnie jak nalewki, to bardzo cenne, trwałe i wygodne w użyciu leki ziołowe.

7). Alkoholatura “zimna” (Alkoholatura ex herba recente) to etanolowy wyciąg ze świeżych surowców roślinnych otrzymany metodą maceracji. Na 1 część surowca przypada 5 części alkoholu o temp. pokojowej. Maceracja trwa 14 dni.

8). Octy lecznicze (Aceta medicata) to octowe wyciągi z ziół suchych lub ze świeżych, sporządzone metodą maceracji trwającą 14-21 dni w ciemnym miejscu. Na jedną cześć surowca przypada jedna część octu spożywczego. Octy ziołowe stosuje się z reguły jako przyprawy, dodatki do kąpieli i płukanek, do okładów, rzadziej wewnętrznie po rozcieńczeniu z wodą w stosunku 1:2 (jedna część octu ziołowego + 2 części przegotowanej wody). Duże znaczenie mają w pielęgnowaniu skóry (w kosmetyce).

9).Alkoholomiody (Alkoholmel) to bardzo wartościowe leki galenowe, które sporządza się w prosty sposób: wybraną nalewkę, intrakt lub ekstrakt mieszamy z miodem naturalnym, najczęściej w proporcji 1:1, 1:0,5, 1:2. Zażywa ale je w czystej postaci często, ale w małej ilości, w herbacie lub w mleku. Na ogół działają wzmacniająco (są źródłem substancji energetycznych), wykrztuśnie, antyseptycznie, pobudzająco na układ immunologiczny, odtruwająco, regeneracyjnie, lipotropowo, regulująco na metabolizm.

10). Miody lecznicze (Mellita) to lek, którego składnikami są miód oraz substancja lecznicza, w naszym przypadku surowiec roślinny w postaci sproszkowanej. Na jedną łyżkę miodu daje się najczęściej 1 płaską łyżeczkę sproszkowanego zioła; aby nastąpiło lepsze połączenie składników polecam dodać kilka kropel alkoholu lub gliceryny (na jedną łyżeczkę proszku - 15 kropel rozpuszczalnika). Miody zażywa się podobnie jak alkoholomiody ziołowe; mają też podobne działanie lecznicze. Miód naturalny zawiera między innymi: 70-80% cukrowców (glukoza, fruktoza), enzymy imobilizowane (glikoamylaza, inwerteza), sole mineralne, kwasy, flawony (rutyna) i in.

11). Wyciągi olejowe (Olea; czyli oleje ziołowe uzyskujemy poprzez zalanie pognieconych, rozdrobnionych świeżych surowców roślinnych bogatych w olejki eteryczne. Świeże surowce zielarskie można zalać olejem słonecznikowym, oliwą lub olejem sojowym, winogronowym, makowym. Zawsze na 1 część surowca dajemy taką samą 1 część oleju (stosunek 1:1). Olej aromatyczny ziołowy sporządzamy następująco: surowiec roślinny rozdrabniamy i wsypujemy do słoja, zalewamy gorącym olejem, słój szczelnie zamykamy, zawijamy w gruby koc lub ręcznik i odstawiamy na 24 godziny. Następnie naczynie z olejem ziołowym przenosimy do ciemnego pomieszczenia o temp. 18-22^o C i pozostawiamy jeszcze na 2 tygodnie; potem słój odkręcamy i olej filtrujemy przez gazę, zlewamy do butelek oznaczonych etykietką (nazwa, data) Oleje przechowywać w ciemnych i w chłodnych miejscach (piwnica, lodówka).Oleje ziołowe tak przyrządzone mogą być używane do kąpieli, do nacierań, do okładów oraz do użytku wewnętrznego zastępując w pewnym stopniu olejki eteryczne. Należy jednak podkreślić, że oleje ziołowe przez nas sporządzone zawierają w swym składzie nie tylko olejki eteryczne, ale także składniki balastowe, które rozpuszczają się w tłuszczach, np. chlorofil, karoteny, ksantofile, enzymy, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (A,D,E,K,F), żywice, woski, kwasy tłuszczowe, alkaloidy i in., mające również dużą wartość leczniczą. Zatem olej ziołowy przyjęty doustnie, jak i zastosowany zewnętrznie będzie wywierał o wiele szersze działanie lecznicze niż czysty olejek eteryczny. Oleje ziołowe można dodawać do różnych potraw, np. kminkowy, majerankowy, kolendrowy czy tymiankowy - do mięs, zup, sosów.

12). Soki roślinne (Succi recentes plantarum) uzyskujemy ze świeżych rozdrobnionych surowców roślinnych przy pomocy sokowirówki. Należy sporządzić taką ilość soku, jaką zużyjemy w ciągu 24 godzin, gdyż świeże soki w ciepłe dni szybko zakisają. Można przedłużyć ich trwałość poprzez dolanie 30-60% alkoholu. Na każdą część świeżego soku dajemy taką samą część alkoholu (np. na 100 ml soku damy 100 ml alkoholu; może być zwykła czysta wódka 40%. Wiele soków można zakonserwować poprzez dodanie odpowiedniej ilości cukru, a następnie pasteryzacje. Soki z ziół i owoców odznaczają się dużą wartością odżywczą i leczniczą. Zawierają one liczne ciała czynne w nienaruszonej postaci i w naturalnych zespołach. Soki należy przechowywać w lodówce (na dole) lub w zimnej piwnicy.

13). Syropy (Sirupi) to stężone roztwory cukru w wodnych wyciągach z roślin lub w sokach owocowych. Cukier w stężonych roztworach posiada własności konserwujące. Najczęściej stosunek płynu do cukru wynosi 1:1 lub 1:2. Syropy należy przechowywać w buteleczkach o pojemności 100-200 ml wykonanych z ciemnego szkła i dających się szczelnie zamknąć. W pomieszczeniu (lub w miejscu, np. w lodówce) w którym spichrzujemy buteleczki z syropami musi panować chłód. W celu zwiększenie trwałości syropów można do nich dodać glicerynę lub alkohol 40%. Na każde 100 ml syropu składającego się w 50% z soku i w 50% z cukru (proporcja 1:1) należy wówczas dać 30 ml gliceryny lub 30-50 ml alkoholu.

14). Maście (Unguenta) to gęste masy składające się z podłoża tłuszczowego i ze stałych sproszkowanych lub płynnych ciał leczniczych. Maście nie powinny zawierać więcej niż 20% stałych ciał leczniczych i nie więcej niż 10% płynów. Działanie maści nie tylko zależy od rodzaju ciał leczniczych, ale również w dużej mierze od rodzaju podłoża. Jako podłoża do maści są używane tłuszcze różnego pochodzenia (lanolina, wazelina, smalec, parafina, olbrot, euceryna). Aby sporządzić maść, należy odważyć najpierw jej składniki stałe ucierając je w moździerzu, a potem lekko zwilżyć je paroma kroplami wody, alkoholu lub oleju (zależnie od tego w czym składnik dobrze się rozpuszcza). Następnie dodaje się stopniowo w przepisanej ilości podłoże, miesza się je i rozciera ze składnikami leczniczymi do chwili, aż powstanie jednolita mieszanina. Tak przyrządzoną maść przenosi się z moździerza do szklanego lub plastykowego, szczelnie zamykającego się pojemni czka, np. po kremie. Na pojemniczku naklejamy etykietkę z nazwą maści i datą jej sporządzenia. Maście, podobnie jak kremy, przechowujemy zawsze w chłodnym miejscu, np. w lodówce (na dole). Często do wyrobu maści i kremów będziemy używali wyciągi glicerynowe, alkoholowe, olejowe, octowe. Zanim surowce zielarskie będą użyte do produkcji maści, należy je zmielić w młynku do kawy na drobniutki proszek (pył).

15). Ekstrakty (Extracta) to stężone postacie leków otrzymywane z surowców roślinnych. Wyciągi zagęszczone uzyskuje się przez zalanie rozdrobnionych części roślin małą ilością rozpuszczalnika w proporcji 1:1. Rozpuszczalnikiem mogą być: woda, gliceryna, alkohol, ocet, olej, wino. Przed użyciem należy je rozcieńczyć przegotowaną wodą lub czystym alkoholem. Ekstrakty wodne można utrwalić przez dolanie alkoholu 40% (stosunek 1:1). Stężone wyciągi glicerynowe, wodne i alkoholowe można także wymieszać z miodem lub zacukrować na gorąco, uzyskując w ten sposób bardzo mocny syrop o dużej trwałości.

16). Proszki i zasypki (Pulveres et cutipulveres) uzyskujemy po silnym rozdrobnieniu suchego surowca zielarskiego, np. w młynku do kawy. Bardzo często sproszkowane zioła będziemy zażywali doustnie, np. sproszkowane liście konwalii, pokrzywy, mniszka, pierwiosnka. Proszki warto mieszać z naturalnym miodem otrzymując miód ziołowy, który jest bardzo cennym i wygodnym w stosowaniu lekiem.

Proszki do użytku zewnętrznego nazywamy przysypkami lub zasypkami. Przysypki składają się z jednego lub więcej ciał leczniczych oraz podłoża, które ma na celu nadanie zasypce odpowiedniej postaci i lepszej przyczepności do skóry. Najlepszym podłożem do przysypek jest talk - talcum venetum, skrobia pszenna - amylum tritici, mączka ziemniaczana do pieczenia i glinka koalinowa - bolus alba. Przysypki przyrządzamy w ten sposób, że odważamy przepisane ilości składników, a następnie mieszamy je starannie w moździerzu i przesypujemy do oznaczonego pojemniczka.

Sproszkowane zioła będziemy używać do wyrobu maści, past, zawiesin i galaretek ziołowych.

17). Zawiesiny (Suspensiones) to układy niejednorodne składające się z drobniutkiego proszku ziołowego zawieszonego w płynie, przeważnie w miodzie płynnym, w glicerynie, w glicermiodzie, w wodzie miodowej, w wodzie z cukrem lub w oleju. Przed użyciem zawiesinę należy wstrząsnąć. Niekiedy do zawiesiny wodnej będziemy dodawać środek konserwujący, np. alkohol, glicerynę.

18). Galaretki ziołowe sporządza się następująco: żelatynę w podanej ilości miesza się z niewielką (określoną przez autora przepisu) ilością wrzącej wody lekko ją jednocześnie podgrzewając. Następnie do płynu żelatynowego dodajemy cukier w określonej ilości i na końcu proszek ziołowy, ekstrakt ziołowy (glicerynowy, alkoholowy) i ewentualnie środek poprawiający smak i nadający miły zapach. Składniki miesza się. Następnie galaretkę przelewamy do pojemnika dającego się szczelnie zamknąć i pozostawiamy w zimnym miejscu do zastygnięcia. Wyróżnia się galaretki do użytku wewnętrznego (cukrowe i bazcukrowe) i do użytku zewnętrznego (bezcukrowe; są o konsystencji rzadszej niż galaretki do użytku wewnętrznego, mają więcej w swym składzie wyciągu glicerynowego). Galaretki do użytku wewnętrznego obejmują galaretki doustne i doodbytowe (takie też będziemy sporządzać).

19). Mieszanki ziołowe (Species) uzyskujemy po wymieszaniu rozdrobnionych surowców pochodzących z co najmniej dwóch różnych gatunków ziół. Z mieszanek ziołowych sporządza się napary, odwary, maceraty, ekstrakty, intrakty, nalewki itd. Przy sporządzaniu mieszanek ziołowych trzeba zachować pewne zasady:

- surowce wchodzące w skład mieszanki nie mogą zawierać substancji antagonistycznych w stosunku do siebie (nie może zachodzić interakcja);

- nie powinny zawierać identycznego składu chemicznego, lecz różne składniki, ale o podobnym działaniu farmakologicznym; (powinien panować pomiędzy nimi synergizm),tj. jedne składniki powinny uzupełniać działanie innych składników, wzmacniać je lub przedłużać działanie.

20). Okłady. Rozdrobnione zioła zalewa się taką ilością wrzącej wody, aby otrzymać papkę. Papkę po 10 minutach (musi być ciepła, ale nie gorąca) zawijamy w gazę i przykładamy na chore miejsce, po czym nakrywa się ją ceratką lub folią i bandażuje.

21). Maseczki mogą być sporządzone ze świeżych lub suchych ziół.

a). odpowiednią ilość świeżego surowca mielimy przez maszynkę do mięsa; tak przygotowaną masę roślinną nakładamy na umytą (odtłuszczoną spirytusem salicylowym lub ziołowym) twarz i szyję, a nawet dekolt, po czym przykrywamy wilgotną ligniną (zmoczoną w wodzie z dodatkiem Azulanu lub w naparze rumiankowym). Po 20-30 minutach skórę oczyszczamy z maseczki i obmywamy letnią wodą z dodatkiem Azulanu (1 łyżeczka na pół litry przegotowanej wody) lub soku z cytryny, albo też octu ziołowego (tyle dajemy soku cytrynowego lub octu, aby woda była kwaśna) i pozostawiamy do wyschnięcia (nie wycieramy!).

b). odpowiednią ilość suchego, rozdrobnionego surowca zalewamy wodą w takiej ilości, by uzyskać papkę; papkę należy zagotować i odstawić na 15-20 minut. Ciepłą masę ziołową nakładamy na twarz, szyję i dekolt, przykrywamy wilgotną ligniną (zwilżoną w naparze rumiankowym lub w rozcieńczonym Azulenie). Po 20-30 minutach maseczkę ściągamy i wyrzucamy zaś twarz, szyję i dekolt opłukujemy w naparze rumiankowym, w naparze z siemienia lnianego lub w wodzie z dodatkiem Azulanu. Skóry nie wycieramy ręcznikiem, lecz pozostawiamy do samoistnego wyschnięcia. W suchą skórę wklepać maść lub krem nagietkowy, aloesowy, babkowy, albo też maść lub krem Linomag.

5. Stosowanie i dawkowanie leków ziołowych

 

Aby stosowanie leków ziołowych było bezpieczne musi być spełniony szereg warunków. Należy stosować jedynie leki ziołowe dokładnie oznaczone, o znanym działaniu, wyłącznie w dawkach jakie podałem, pochodzące z pewnego źródła (sklepy zielarskie, apteki lub samodzielnie zebrane), w prawidłowy sposób przyrządzone. Nie wolno stosować ziół (leków) nieznanego pochodzenia, nie oznaczonych, po terminie ważności, wykazujących jakiekolwiek różnice w stosunku do stanu pierwotnego (chyba, że producent o takich zmianach poinformował i uznał za normalne), o nie znanym działaniu. Ziół i jakichkolwiek innych leków nie wolno kupować na straganach od obcokrajowców.

Wiele chorób ma podobne objawy i samodzielne ich leczenie w oparciu o zaobserwowane korzystne działanie jakiegoś silnego zioła u innego chorego może przynieść bardzo poważną szkodę. Zioła, jak i inne leki zawierają substancje czynne działające bardzo silnie, silnie lub słabo. Od razu informuję, że rośliny o bardzo silnym działaniu mogą być stosowane po skonsultowaniu się z lekarzem prowadzącym. Zioła te starannie oznaczyłem (znak - !). Pozostałe surowce roślinne można stosować samodzielnie do leczenia określonych schorzeń lub pomocniczo oprócz leczenia lekami syntetycznymi. Należy dodać, że samoleczenie i leczenie ziołami powinno być świadome i racjonalne (ratio = rozum), w którym uwzględniło się wskazania i przeciwwskazania. Oczywiście wiele ziół polecam stosować profilaktycznie, nawet osobom zupełnie zdrowym (lepiej zapobiegać chorobom, a zioła czynią to znakomicie, niż je potem leczyć niejednokrotnie toksycznymi lekami syntetycznymi). Spotkałem się często ze stwierdzeniem, iż zioła można pić “kupę czasu” i bez szkody dla organizmu. Są to poglądy w ogromnej mierze błędne i świadczące o zupełnej niewiedzy na temat ziół. Okres leczenia ziołami nie może trwać bez przerwy, gdyż zbyt długie stosowanie ziół, podobnie jak każdego leku syntetycznego, nawet tych pozornie słabiutkich i “niewinnych” powoduje niepożądane następstwa, np. nadmierne i długie picie naparu z rumianku powoduje u kobiet zaburzenia miesiączkowania; zbyt długie doustne zażywanie przetworów z pokrzywy wywołuje zaczerwienienie i opuchniecie wielu miejsc ciała, często powiek, okolic oczu, oraz objawy skórne typu pokrzywki; przy dłuższym doustnym zażywaniu przetworów ze skrzypu następuje w organizmie niedobór witaminy B1.; długie picie wyciągów z owoców jałowca, z ziela rozmarynu, z ziela tymianku i in. jest przyczyną bólów głowy, złego samopoczucia i podrażnienia nerek. Takich przykładów jest wiele. Okres leczenia ziołami wynosi około 30-35 dni; potem należy zrobić przerwę 10-dniową. Po tej przerwie można, a niekiedy trzeba powtórzyć kurację ziołową. Radzę wówczas zastosować inny lek ziołowy o analogicznym (podobnym) działaniu terapeutycznym. I tak na przykład korzeń lukrecji (dłuższe stosowanie powoduje wystąpienie obrzęków, zawroty głowy, utratę jonów K - hipokaliemię, można (a właściwie trzeba) zastąpić korzeniem biedrzeńca, korzeniem babki, korzeniem mydlnicy, korzeniem omanu czy liśćmi podbiału. Wszystkie te surowce podobnie działają, to znaczy wykrztuśnie, spazmolitycznie, żółciopędnie i żołądkowo (jeżeli chodzi o chorobę wrzodową, tj. o wygojenie wrzodów to należy lukrecję zastąpić korzeniem babki).

Niektóre zioła wymagają ściśle określonego dawkowania, gdyż wywierają wyjątkowo silne działanie. Przedawkowanie ziół oznaczonych symbolem - ! powoduje ciężkie zatrucie i śmierć. To ziół bardzo silnie działających należą między innymi (wymieniam też te rośliny, które nie opisałem w niniejszej pracy): szalej jadowity, miłek, konwalia, kokoryczki, jałowiec, bieluń, lulek, jaskry, arnika, pokrzyk wilcza-jagoda, kruszyna, narecznica, glistnik, kopytnik, ciemiężyce, naparstnice, lnica, cebulice, czworolist, wilczomlecze, komosa, robinia.

Zioła trzeba przyjmować bardzo regularnie; dawek jakie w niniejszym poradniku podałem - pod żadnym pozorem (nigdy) - nie wolno zwiększać ! Przetwory ziołowe należy sporządzać ściśle według przepisów jakie podałem!

Leki ziołowe wymagają odpowiedniego dawkowania.

Dawką nazywamy ilość leku konieczną do wywołania określonych pożądanych zmian w czynnościach ustroju. Od dawki zależy czy dana substancja będzie działała jako lek, czy jako trucizna. Wielkość dawki leczniczej danego leku zależy od:

- wieku człowieka,

- wagi ciała,

- płci (w ziołolecznictwie nie bierze się tego pod uwagę),

- osobniczej wrażliwości,

- warunków fizjologicznych,

- sposobu (drogi) wprowadzenia leku do organizmu.

Dawki zamieszczone w tabelach Farmakopei Polskiej, czyli Urzędowego Spisu Leków są określone w stosunku do dorosłego mężczyzny w średnim wieku, wagi 70 kg, przy podaniu doustnym leku. Dzieciom do 1 roku -zapisujemy taką część dawki dla dorosłego, jaką część stanowi jego waga w stosunku do wagi dorosłego (70 kg). Obliczamy to według wzoru:

d= D  masa dziecka/70

gdzie:

d - dawka dla dziecka

D - dawka dla dorosłego

/ - kreska ułamkowa (dzielone)

 - razy

A oto przykład: dawka jednorazowa naparu z kwiatu pierwiosnka dla dorosłego człowieka wynosi 150 ml, dziecko waży 6 kg. Jaka jest dawka jednorazowa naparu pierwiosnkowego dla naszego dziecka ?

d = 150  6 / 70 = 12,857,142 czyli około 12-13 ml naparu (taką dawkę podaje się dziecku 3-4 razy w ciągu doby).

Dzieciom powyżej 1 roku - zapisujemy taką część dawki dla dorosłego, jaką część stanowi jego wiek wyrażony w latach w stosunku do wieku człowieka dorosłego (24 lat). Obliczamy to według wzoru:

d = D  wiek dziecka / 24

d- dawka dla dziecka

D- dawka dla dorosłego

/ - kreska ułamkowa (dzielone)

 - razy

A oto nasz przykład: mamy dziecko 5 letnie i chcemy mu podać napar z lepiężnika; wiemy, że dorosły może wypić jednorazowo 100 ml naparu.

Jaką ilość naparu lepiężnikowego możemy podać naszemu dziecku ?

d = 150  5 / 24 = 31,25 czyli dziecku podajemy około 31-32 ml naparu, np.
4 razy dziennie.

W niniejszej książce przy opisie poszczególnych ziół podałem dawki dla dorosłych oraz dzieci w wieku 1 roku, 3 lat, 5 lat, 7 lat, 10 lat i 15 lat.

Osobom nadmiernie otyłym lub wyjątkowo chudym podajemy leki, zwłaszcza silnie działające w dawce proporcjonalnej do ich wagi, np. osobnikowi ważącemu 30 kg podamy połowę dawki leczniczej obliczonej dla mężczyzny ważącego 70 kg, osobnikowi ważącemu 140-150 kg podamy 2 dawki lecznicze obliczone dla mężczyzny ważącego 70 kg. Osobom w wieku ponad 70 lat podajemy dawki w wysokości dwóch trzecich dawek dla ludzi w średnim wieku. W przypadku leków syntetycznych osobom w wieku powyżej 70 lat podaję się połowę dawki dla dorosłych w średnim wieku.

Leki stosuje się w dawkach jednorazowych (pro dosi) oraz w dawkach dobowych (pro die). Dawka dobowa danego leku określa jego ilość zastosowaną w pojedynczych dawkach.

Czy wodne wyciągi można słodzić ?.

Wyciągi wodne sporządzone z surowców wykrztuśnych, np. z owoców anyżu, z ziela tymianku, z igliwia świerkowego czy sosnowego, z ziele lub kwiatu pierwiosnka można, a nawet warto osłodzić, najlepiej miodem lub sokiem owocowym. Posłodzenie miodem lub sokiem doda nie tylko smaku i zapachu, ale również wzmocni działanie wykrztuśne i wzmacniające leku. Słodzić można także wodne wyciągi z owoców, np. róży dzikiej, bzu czarnego, głogu, jarzębiny, gdyż zwiększy to ich walory smakowe i wartość leczniczą.

Mię wolno natomiast słodzić przetworów zawierających substancje gorzkie, ponieważ mają one działać pobudzająco na apetyt, na trawienie, mają zwiększać wydzielanie śliny i soków trawiennych, innymi słowy mają działać “gorzko”. Zatem nie powinno się słodzić naparu czy odwaru z korzenia goryczki, z kłączy tataraku, z liści bobrka, z ziela piołunu, z ziela bylicy pospolitej, z ziela glistnika i tym podobnych.

Do niektórych przetworów ziołowych będziemy dodawać nie tylko miód, czy sok, ale również przyprawy (cynamon, goździki, wanilię, miętę), w celu poprawienia smaku oraz aromatu.

Najczęstsze miary stosowane w ziołolecznictwie ludowym

1).Łyżeczka do herbaty rozdrobnionych:

- kwiatów - 1000 mg (1 g)

- liści - 1500 mg (1,5 g)

- ziela - 2000 mg (2 g)

- korzeni, kłączy, nasion - 3000-4000 mg (3-4 g)

2). Łyżka stołowa rozdrobnionych:

- kwiatów -3000 mg (3 g)

- liści - 3500-4000 mg (3,5-4 g)

- korzeni, kłączy, nasion - 9000 mg (9 g)

Łyżeczka wodnego wyciągu - 5-5,5 g czyli 5 ml

Łyżka wodnego wyciągu - 12-15 g czyli 12-15 ml

Szklanka wodnego wyciągu to 200-220 g czyli 200-220 ml

Jedna kropla nalewki waży najczęściej 19 mg

Jeden mililitr wodnego wyciągu z ziół waży ok. 1,2-1,3 g, a 1 l wodnego wyciągu) ok. 1,2-1,3 kg.

8). Na końcu noża mieści się:

- sproszkowanych kwiatów - 300 mg

- sproszkowanych liści - 500 mg

- sproszkowanych korzeni, kłączy, nasion - 800-1000 mg

- sproszkowanego ziela - 600-800 mg

Oczywiście podane miary i wagi są w dużym przybliżeniu.

Rozdział VI

Przegląd wybranych ziół

Ważne uwagi!

Przy opisie ziół podano formy leków jakie można z nich samodzielnie przygotować oraz sposób ich stosowania oraz dawkowania.

Sposób przyrządzenia tych preparatów podano w rozdziale IV.

Sposób obliczania dawek dla dzieci podano w rozdziale V.

Aloes drzewiasty - Aloe arborescens (Mill.)

Aloes zmienny - Aloe eru (Berger)

Aloes pstry - Aloe variegata (L.)

Aloes afrykański - Aloe africana (Mill.)

Aloes uzbrojony - Aloe ferox (L.)

Aloes zwyczajny - Aloe vera (L.)

Rodzina - Liliaceae

Opis botaniczny

1. Aloes drzewiasty - roślina wieloletnia dorastająca do 5 m wys.; łodygi proste i mięsiste, dołem drewniejące i łuszczące się; liście wąskie, grube, szarozielone, opatrzone na brzegach kolcami; kwiaty drobne, czerwone, osadzone na długich szypułach, występujące zimą i na przedwiośniu; okwiat dzwonkowo-rurkowaty, dołem zrośnięty; pręcików 6; słupek 1; owoc - torebka. Pochodzi z Afryki Południowej. Często uprawiany w doniczkach.

2. Aloes zmienny - roślina podobna do poprzedniej, pochodząca z południowej Afryki; liście jasnozielone, pokryte białymi plamkami i wyposażone w kolce o czerwonym zakończeniu; kwiaty rurkowate, żółte lub pomarańczowe.

3. Aloes pstry - roślina długoletnia o krótkiej łodydze, gęsto porośniętej liśćmi; liście ciemnozielone, w poprzeczne białe paski, na brzegach wyposażone w twarde, różnokształtne wyrostki; kwiaty czerwone.

Surowiec

Wykorzystuje się całe świeże rośliny lub ich liście. Z roślin uzyskuje się sok, który poddaje się zagęszczeniu poprzez ogrzewanie (odparowanie wody). Stężony i zagęszczony sok aloesów nosi nazwę alony. Całkowicie wysuszona alona ma postać proszku o specyficznym zapachu i gorzkim smaku; łatwo rozpuszczalnym w wodzie, glicerynie, alkoholu etylowym i w kwasie octowym. Stosowana jest w recepturze do sporządzania pigułek przeczyszczających oraz nalewki aloesowej - Tinctura Aloe.

Skład chemiczny

Tkanka miękiszowa aloesów zawiera liczne sole mineralne (np. miedź, żelazo, kobalt, molibden, wapń, krzem), kwasy organiczne, witaminy, glikozydy (aloiny), związki antronowe (np. aleozyna, homonataloina), żywice (ok. 10%) oraz garbniki i enzymy.

Działanie

Alona drażni śluzówkę jelita grubego wywołując jego przekrwienie, wzmaga ruchy robaczkowe jelita - powodując po 8-9 godzinach przeczyszczenie; zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego, jelitowego i żółci; odruchowo powoduje przekrwienie macicy i narządów pobliskich. Wodne i alkoholowe wyciągi ze świeżego aloesu oraz naturalny nie zagęszczony sok działają stymulujące na granulopoezę (dojrzewanie granulocytów), ogólnie wzmacniająco (tonizująco), zwiększają liczbę limfocytów B nasilając odpowiedź humoralną (wzmagają siły odpornościowe organizmu na choroby), przyśpieszają ziarninowanie i gojenie się ran, bardzo korzystnie wpływają na narząd wzroku. Ponadto syrop aloesowy w połączeniu z preparatami żelaza i zespołem witamin staje się doskonałym środkiem zwiększającym liczbę krwinek czerwonych i stężenie hemoglobiny we krwi.

Wskazania

Alona: zaparcia, atonia jelit.

Pozostałe przetwory aloesowe: wszelkie choroby skórne (np. przewlekła łuszczyca, trądziki), zmniejszona odporność organizmu na zakażenia bakteryjne i wirusowe, ogólne osłabienie i złe samopoczucie, brak apetytu i słabe trawienie, wadliwa przemiana materii, schorzenia narządu wzroku, zapalenie przydatków, niedokrwistość, schorzenia włosów, uszkodzenia skóry i błon śluzowych trudno gojące się, dychawica oskrzelowa, choroby zakaźne.

Przeciwwskazania dla alony: stany zapalne nerek i dróg moczowych, ciąża, menstruacja, stany zapalne układu pokarmowego (ślepej kiszki!).

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

- Alona - do 50 mg jako goryczka żołądkowa; w dawkach 100-300 mg - jako środek czyszczący (jednorazowo);

- Tinctura Aloe z alony - jako goryczka - 5 kropli 3 razy dz.;

- Tinctura Aloe ze świeżej rośliny lub samych liści - 3 razy dz. po 5 ml w 50 ml wody oraz zewnętrznie do przemywań i pędzlowań schorzałych miejsc w postaci nierozcieńczonej; roztwór (15 ml + 100 ml wody) - do 1-2 godzinnych okładów oraz płukanek (jamy ustnej, gardła, uszu);

- Aqua Aloe (woda aloesowa: 3-4 liście aloesu pogniecone zalać 400 ml wrzącej wody; parzyć 30 minut; przecedzić) -doustnie - 50 ml co 8 godzin; do okładów na oczy i przemywań przy stanach zapalnych i ropnych, łzawieniu i świądzie (15 minutowych zmienianych co 5 minut) oraz do okładów na skórę; jako płukanka jamy ustnej, gardła, narządów płciowych, uszu; do lewatyw przy zakażeniach i stanach zapalnych jelita grubego i odbytu (150 ml doodbytniczo);

- Sirupus Aloe - 4 razy dz. po 15 ml;

- Vinum Aloe - 4 razy dz. po 5 ml (lub 3 razy dz. po 15 ml);

- Succus Aloe (sok aloesowy) - 4 razy dz. po 10 ml;

- Mel Aloe - 3-4 razy dz. po 1 łyżce;

- Maceratio Aloe (proporcja surowca do wody jak przy Aqua Aloe) 50 ml co 8 godzin, do płukanek, przemywań i okładów.

- Biostymina (Phytopharm) i Extractum Aloe (Medexport) - amp.1 ml (10 szt.) - domięśniowo 1 amp. co drugi dzień (kuracja -20-30 wstrzyknięć i powtórka po 3 miesiącach przerwy); dzieci ważące 20-35 kg - 0,5 ml co dwa dni; lek wstrzykiwać bardzo powoli!

Rp. Unguentum Aloe:

Składniki:

- 1 łyżka soku aloesowego,

- 3 łyżki kremu lub maści Linomag (Alantan, tranowej, nagietkowej),

- 1 łyżka gliceryny płynnej,

- 1 łyżka wazeliny białej,

- olejek zapachowy (np. cytrynowy, migdałowy) - 3 krople.

Sporządzać na ciepło.

Maść aloesowa działa na skórę i wargi odżywczo, natłuszczająco, odkażająco, przeciwzapalnie, regenerujące i ochraniająco.

Rp. Gel Aloe (żel aloesowy):

Składniki:

- nalewka aloesowa - 6 łyżek,

- woda przegotowana - 6 łyżek,

- gliceryna płynna - 3 łyżki,

- żelatyna spożywcza - prawie cała łyżka stołowa.

Sposób przyrządzenia: żelatynę wsypać do rondelka, zalać wrzącą wodą i lekko podgrzewając składniki wymieszać aż do połączenia; dodać glicerynę zmieszaną z nalewką, znów mieszać i jednocześnie dolać 1 łyżeczkę wody kolońskiej (np. Przemysławki). Przelać do odpowiedniego pojemnika i przenieść do zimnego miejsca, aby się zastygła.

Wywiera działanie osłaniające, zmiękczające (rozpulchniające), przeciwzapalne, odkażające i regenerujące. Stosować do pielęgnacji skóry tłustej, z trądzikiem, po goleniu oraz do pielęgnowania stóp i dłoni zrogowaciałych i spękanych.

W aptekach i sklepach zielarskich można nabyć preparaty aloesowe: Laxatan Leo-Pillen (Casella-med.) - draż 80 mg - w zaparciach, zaburzeniach trawiennych i niedostatecznych ruchach perystaltycznych przewodu pokarmowego - 1-2 draż 1 raz dz.; Bioaron C (Phytopharm Klęka) - syrop złożony, zawierający dodatkowo wyciąg z aronii i witaminę C (5-10 ml 3 razy dz.) - w obniżonej odporności na choroby, w przewlekłych chorobach skórnych (np. trądzik łuszczyca, choroby ropne, grzybice) w nieżytach układu oddechowego i przy osłabieniu; Boldovera (Aflopa) - tabl. (zawierają dodatkowo boldynę i wyciąg z dymnicy) - przy skurczach przewodu pokarmowego i dróg żółciowych, kamicy żółciowej, zastojach żółci, bólach wątroby, bólach żołądka, niestrawności i zaparciach - 2 tabl. 1-2 razy dz. nie dłużej jednak niż 2 tygodnie; nie zażywać w ciąży i podczas laktacji; Obstilax (NP Pharma) - tabl. zawierające dodatkowo wyciąg z prawoślazu i kminku oraz mydło lecznicze - w zaparciach 1 tabl. 1 raz dz. po jedzeniu, nie dłużej jednak niż 10 dni; Apinorm (Apipol-Farma) - syrop złożony zawierający dodatkowo nalewkę anyżową, nalewkę kminkową, wyciąg mocny z pomarańczy i ziołomiód aloesowy - preparat reguluje wypróżnienia, działa rozkurczowo, wiatropędnie, wykrztuśnie, żółciopędnie i wzmacniająco - 5-10 ml 1 raz dz. przy zaparciach i zaburzeniach trawiennych oraz w powolnej przemianie materii, nie dłużej jednak niż 10 dni, potem uczynić przerwę 2 tygodniową.

Aminek egipski - Ammi visnaga (L.);(!)

Aminek większy - Ammi maior (L.); (!)

Rodzina - Umbelliferae

Opis botaniczny

Aminek egipski - roślina dwuletnia dorastająca do 50 on wys.; łodyga drobno bruzdowana, rozgałęziona; liście podwójnie lub potrójnie pierzastodzielne; ulistnienie - skrętoległe; kwiatostany - baldachy; korona 5-płatkowa; słupek 1; pręcików 5; płatki korony białe, pachnące; owoc - rozłupnia (2 rozłupki). Kwitnie w czerwcu, lipcu i w sierpniu. Rośnie w krajach śródziemnomorskich, w Ameryce Południowej i Łacińskiej. W wielu krajach uprawiany.

Aminek większy - roślina dwuletnia dorastająca do 100 cm wys.; korzeń wrzecionowaty, białawy lub kremowy; łodyga górą rozgałęziona, dęta, wyprostowana i mocna; liście różnokształtne, 2-krotnie pierzastosieczne; dolne - ogonkowe, górne -siedzące lub prawie bezogonkowe; kwiaty w baldachach, białe, 5-płatkowe, pachnące; owoc - rozłupnia eliptycznego kształtu rozpadająca się na dwie części. Występuje w rejonie Morza Śródziemnego, w krajach Bliskiego Wschodu, w Europie Południowej, w Australii i w Ameryce Pd. i Płn.. Roślina uprawiana w wielu krajach Europy, np. na dużą skalę w Południowej Ukrainie.

Surowiec

Wykorzystuje się owoce aminków - Fructus Ammi (zależnie od gatunku dodaje się do powyższej nazwy - maioris lub visnagae), FP IV. W aptekach i w sklepach zielarskich można nabyć nalewkę z aminka egipskiego - Tinctura Ammi visnagae (25 et 35 g) oraz owoc aminka czyli owoc keli (Herba Lux) - op. 50 g.

Skład chemiczny

Owoce i ziele aminka egipskiego zawierają: piranokumarynę - visnadynę, pochodne furochromonu (kelina - ok. 1%, visnagina - do 0,1%), związki samidynowe, glikozyd - kelininę, kelinol, flawonoidy(np. akacetyna), olejek eteryczny - ok. 0,1-0,2%, kwasy (np. kawowy).

Owoce i ziele aminka większego zawierają: furokumaryny(bergapten, imperatorynę, marmezyninę, pimpinellinę, ksantotoksynę i inne), olejek lotny, psoraleny (8-metoksypsoralen).

Działanie

Aminek egipski wywiera wpływ silnie spazmolityczny (rozkurczowy), hipotensyjny (obniżający ciśnienie krwi); wyraźnie rozszerza naczynia wieńcowe (kelina działa miolitycznie), oskrzela (rozkurcz mięśni), jelita oraz naczynia nerkowe, ułatwia oddychanie. Działa dłużej od nitrogliceryny i silniej od aminofiliny.

Aminek większy działa fotouczulająco, zwiększa repigmentację skóry.

Wskazania. Aminek egipski: nadciśnienie tętnicze, dychawica oskrzelowa, dusznica bolesna (angina pectoris), kolka i kamica nerkowa, skurcze jelit, żołądka i dróg żółciowych, kamica żółciowa, bolesne miesiączkowanie, kłucie w sercu, utrudnione oddychanie po lekkim wysiłku.

Aminek większy: bielactwo, trądzik młodzieńczy, łuszczyca, łysienie plackowate, atopowe zapalenie skóry, osutka świetlna, liszaj płaski, ziarniak grzybiasty.

Przeciwwskazania. Aminek egipski: niewydolność nerek, obrzęki, hipotonia, niedokrwistość, jaskra.

Działania uboczne: nudności, wymioty, brak łaknienia, pokrzywka, brak snu lub senność; rzadko występują, jedynie po dużych dawkach.

Synergizm. Aminek egipski wzmaga skuteczność innych leków stosowanych w leczeniu choroby wieńcowej.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie.

•          Tinctura Ammi visnagae (Herbapol) - 30-40 kropli 3-4 razy dz. po jedzeniu.

•          Kelastmin - płyn (40 g) zawierający między innymi Tinct. Ammi visn. w ilości 16 g (Herbapol) - 3 razy dz. po 60 kropli./obecnie nie produkowany).

•          Tinctura Ammi domowej roboty: zmielone owoce w ilości 10 g zalać 200 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować; zażywać 1-3 razy dz. po 30 kropli.

•          Kelicardina - płyn (40 g) firmy Herbapol, zawierający ekstrakt aminkowy w ilości 6 g - 40-60 kr. 3 razy dz. (obecnie nie produkowana).

•          Odwar aminkowy czyli Decoctum Ammi visnagae - 10 g zmielonych owoców zalać 300 ml wody; gotować 5 minut; odstawić pod przykryciem na 20 minut; przecedzić, dopełnić do 300 ml; zażywać 3 razy dz. po 15 ml.

Z aminka większego wyodrębnia się 8- lub 5-metoksypsoralen oraz 8-izoamylenoksypsoralen. Substancje te wchodzą w skład leków o następujących nazwach: Oxsoralen (Gerot) - tabl. 10 mg, kaps. 10 mg; Psoraderm-5 (Pharmacal, Sunlife) - tabl. 20 mg; Meladinin (Galderma) - tabl. 10 mg, Geralen (Gerot) - kaps. 20 mg, Meladinine (Promedica) - tabl. 10 mg i roztwór do zastosowania miejscowego. Stosuje się je doustnie oraz w postaci odpowiednich roztworów - miejscowo, po czym skórę poddaje się naświetlaniu lampą kwarcową lub słońcem (metoda PUVA).

 

Arcydzięgiel litwor (lekarski) - Archangelica officinalis (Hoffm.)

Arcydzięgiel nadbrzeżny - Archangelica litoralis (Fr.)

Rodzina - Umbelliferae

Opis

Arcydzięgiel litwor - roślina dwuletnia dorastająca do 150 cm wys.; łodyga bruzdowana, mocna, dęta; liście 2-3-krotnie pierzaste, o listkach sercowatojajowatych, brzegiem nierówno piłkowanych; pochewki liściowe rozdęte; kwiaty zebrane w baldachy, owłosione, białozielone lub żółtawozielone, drobne, 5-płatkowe; pręcików 5; słupek 1; owoc- rozłupnia rozpadająca się na dwie rozłupki. Cała roślina przyjemnie pachnie. Liście dolne są bardzo duże. Rośnie przy wodach, na glebach wilgotnych lub podmokłych, głównie na pogórzu i w górach, często uprawiany. Kwitnie od czerwca do sierpnia.

Arcydzięgiel nadbrzeżny - roślina dwuletnia podobna do poprzedniej, dorastająca jednak do 3 m wys. i o silniejszym zapachu. Rośnie na Pomorzu, nad Bałtykiem.

Surowiec

Surowcem są: korzeń, liść i owoc - Radix (FP II et III), Folium et Fructus Archangelicae (Angelicae).

Radix Angelicae (Kawon, Herbapol) - w wolnej sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 50 g). Surowce suszy się w temp. do 50°C.

Skład chemiczny

Korzeń i ziele zawierają: olejek eteryczny w ilości ok. 1%, a w nim felandren, pinen, cymol, kwasy (metylomasłowy, angelikowy i in.); ponadto kumaryny i jej pochodne (bergapten, angelicyna, umbeliferon, umbeliprenina, ostol, ostenol, ksantotoksynę, imperatorynę i in.), garbniki, flawonoidy (archangelon i in.), lakton - pentadekanolid, estry beta-sitosterolu, inne kwasy (arachidowy, palmitynowy, walerianowy, kawowy, chlorogenowy, jabłkowy), witaminy, żywice, znaczne ilości skrobi oraz pektyny.

Owoce zawierają olej tłusty, olejek lotny - ok. 1,5% i inne wyżej wymienione substancje.

Działanie

Wyciągi wodne, alkoholowe i olejowe z arcydzięgla wywierają wpływ żółciopędny, obniżający ciśnienie krwi, uspokajający, pobudzający trawienie i apetyt poprzez zwiększenie wydzielania soków trawiennych (żołądkowych, jelitowych i trzustkowych); ponadto wpływ moczopędny, napotny, rozkurczowy na drogi moczowe, jelita, żołądek i przewody żółciowe, wiatropędny i słaby przeciwbólowy oraz silnie rozgrzewający. Zewnętrznie zastosowane: rozgrzewające, znieczulające, poprawiające miejscowe ukrwienie.

Wskazania: zaburzenia trawienne, kolka jelitowa i bóle żołądka, wątroby, trzustki oraz pęcherzyka żółciowego; bolesne miesiączkowanie, zapalenie przydatków, upławy, brak apetytu, biegunka, zaparcia, kamica żółciowa i moczowa, stany zapalne przewodu pokarmowego i układu moczowego, skąpomocz, przeziębienie, choroby zakaźne, choroby skórne, zatrucia, zaburzenia przemiany materii, zmarznięcie, gorączka, stany zapalne układu oddechowego.

Zewnętrznie: schorzenia skórne, stany zapalne jamy ustnej i gardła, zapalenie spojówek i powiek, łzawienie, świąd oczu, stany ropne oczu, stany zapalne uszu, przetłuszczające się włosy, tłusty łupież, przetłuszczająca się skóra, stany zakażeniowe i zapalne narządów płciowych. Do wcierań przy nerwo-, mięśnio- i stawobólach, przy przeziębieniach, nieżytach układu oddechowego, chorobach zakaźnych i ogólnych i zmarznięciu.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

- Napar - 4 razy dz. po 100 ml lub 3 razy dz. po 150 ml przed lub po jedzeniu. Do lewatyw (niestrawność, parcie na kał,

zapalenie odbytu i jelita grubego) - 150-200 ml doodbytniczo 1 raz dz.; płukanka; do okładów i przemywań.

- Odwar - 4 razy dz. po 100 ml; do lewatyw, Płukanek, okładów.

- Tinctura Archangelicae - 1-2 razy dz. po 10 ml lub 4 razy dz. po 5 ml; do przemywań, pędzlowań; po rozcieńczeniu (1 łyżka nalewki + 100-150 ml wody) do płukanek i okładów.

- Mel Archangelicae - 4 razy dz. po 1 łyżeczce; dobrze popić.

- Alkoholmel Archangelicae - 4 razy dz. po 5 ml przy kaszlu i przeziębieniu.

- Pulvis Archangelicae - 2-3 razy dz. po pół łyżeczki herbacianej.

- Oleum Archangelicae - 1 łyżka 2 razy dz. po jedzeniu oraz do lewatyw (100-150 ml doodbytniczo), wcierań, smarowań, okładów, maseczek, kąpieli olejowych na włosy; jako przyprawa do sałatek, marynat, ryb i zup oraz sosów.

- Extractum Archangelicae na wódce - 2-3 razy dz. po pół łyżeczki; do pędzlowań i przemywań; po rozcieńczeniu (15 ml + 250 ml wody) do okładów i płukanek.

- Vinum Archangelicae - 15-20 ml 3 razy dz. przed lub po jedzeniu.

W aptekach i w sklepach zielarskich dostępny jest preparat Melisana Benediktinen Melissengeist (Pharma-Zentrale) - płyn, zawierający ekstrakt etanolowy z arcydzięgla (750 mg), imbiru, melisy, goździkowca, cytrynowca i cynamonowca - doustnie 5 ml na cukrze w zaburzeniach trawiennych. Miejscowo do wcierania przy nerwobólach i mięśniobólach.

Arnika górska - Arnica montana (L.); (!)

Arnika łąkowa - Arnica chamissonis (Less.); (!)

Rodzina - Compositae

Opis botaniczny.

Arnika górska czyli kupalnik - roślina wieloletnia dorastająca do 60 cm wys.; łodyga ogruczolona, wzniesiona, pojedyncza; kłącze grube, ukośne, z licznymi brunatnymi korzonkami; liście dolne zebrane w różyczkę, grubawe, odwrotnie jajowate lub podłużne, całobrzegie; górne liście siedzące, obejmujące wpół łodygę, z wierzchu owłosione, spodem nagie lub prawie nagie; kwiaty - koszyczki, osadzone pojedynczo na szypułce, złocistożółte, owłosione; owoc - niełupka z puchem kielichowym. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Występuje bardzo rzadko w Polsce i jest pod ochroną. Rośnie w Sudetach, w Karpatach, na Pomorzu, na Śląsku, na Suwalszczyźnie, na Mazurach, w Puszczy Białowieskiej, na Podlasiu, w Bieszczadach. Nie wolno jej pozyskiwać ze stanu naturalnego. Surowiec sprowadzany z zagranicy. Można ją uprawiać na działkach do celów leczniczych i ozdobniczych.

Arnika łąkowa jest bardzo podobna do wyżej opisanej arniki i wprowadzona do uprawy dla celów farmaceutycznych.

Surowiec

Wykorzystuje się kwiat (koszyczek) Arniki - Flos (Anthodium) Arnicae, FP II,III,IV et V. Surowiec zbiera się w I fazie rozkwitu i suszy w temp. 20-35 C. Anthodium Arnicae /Elanda, Herbapol, Kawon, Herba Lux);(opak. 20, 25 lub 50 g) i nalewkę arnikową - Tinctura Arnicae /Herbapol, Phytopharm, Pampa/; (35, 50 i 100 g) można nabyć w aptekach i w sklepach zielarskich.

Skład chemiczny

Kwiat arniki zawiera: flawonoidy (astragalinę, luteolinę, 3-glukozyd kempferolu, kwercetynę, izokwercytrynę), cynarynę - 0,05%, olejek eteryczny - ok. 0,15%, a w nim tymol, triakontan, tymochydrochinon, ester izomasłowy tymolu i in.; związki trójterpenowe: arnidiol, faradiol, taraksasterol, laktony gwajanowe (arnikolidy), arnifolinę, estry helenaliny, ksantanolidy; irydoid - loliolid, cholinę - ok. 0,1%, betainę, arnifolinę, karotenoidy, kwasy tłuszczowe, kwas galusowy, kw. kawowy, kw. chlorogenowy; poliacetyleny (tridecen-pentain -ok. 0,2%, tridekadien, tetraina). W liściach występuje trójmetyloamina.

Działanie: zewnętrznie stosowana działa silnie odkażająco (przeciwgrzybiczo, bakteriobójczo i wirusobójczo oraz przeciwpierwotniakowo), ściągające, lekko drażniąco na skórę i błony śluzowe, silnie przeciwzapalnie, przeciwwywsiękowo (przeciwobrzękowo), uszczelniające na ścianki naczyń krwionośnych skórnych (powierzchniowych), przeciwkrwiakowo (przyśpieszają i ułatwiają wsysanie się krwi i wysięków), przyśpieszająco na naskórnikowanie i gojenie ran, wygładzające na blizny, lekko złuszczająco.

Doustnie działa uszczelniające i wzmacniająco na naczynia krwionośne, antyagregacyjnie i przeciwzakrzepowo (zapobiega zlepianiu krwinek), przeciwmiażdżycowo, przeciwzawałowo, pobudzająco na krążenie mózgowe i kończynowe, spazmolitycznie, hipotensyjnie (poprzez rozwarcie naczyń obniża ciśnienie krwi), napotnie, nasercowo (pobudzająco na serce), antyseptycznie, ściągające, przeciwzapalnie, pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, w większych dawkach - porażająco, pobudzająco na wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, żółciopędnie, przeciwgorączkowo, moczopędnie, pobudzająco na oddech oraz korę mózgową (w pewnym sensie nootropowo, czyli działanie polegające na poprawianiu wydolności ośrodkowego układu nerwowego, poprawieniu zdolności uczenia, myślenia, zapamiętywania i koncentracji uwagi; wpływ nootropowy arniki widoczny jest po regularnym i dłuższym zażywaniu). Zauważyłem też, że kuracja arnikowa znakomicie leczy trądzik młodzieńczy, różowaty, teleangiektazje i pryszcze pojawiające się w okresie miesiączkowania oraz przekwitania.

Leczenie doustne należy zawsze połączyć z leczeniem zewnętrznym - miejscowym!.

Wskazania: zewnętrznie w postaci okładów, pędzlowań, przemywań, smarowań, wcierań i płukanek: rany miażdżone, stłuczenia, krwiaki (podbiegnięcia krwawe, wybroczyny krwawe), trądziki, wrzody, liszaje, liszajce, czyraki, oparzenia, opuchlizny, plamy skórne, rozpadliny, wypryski, ukąszenia owadów, łuszczyca, łojotok, odparzenia, odleżyny i in.

Doustnie: miażdżyca, zaburzenia pamięci, szum w uszach, zawroty głowy, zaciemnienia w oczach po schylaniu się, choroby alergiczne, kłucie w sercu, zapalenie żył, zatory (zakrzepy), pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, nadciśnienie, złe samopoczucie, osłabienie, obrzęki, choroby zakaźne, układu oddechowego i skórne, gorączka (+ inne zioła), zaburzenia krążenia w kończynach i mózgu, żylaki, bóle kostne i stawowe (znosi je bardzo dobrze, zwłaszcza po połączeniu z kwiatem wiązówki), nerwobóle, choroba wrzodowa, reumatyzm, częste zesłabnięcia, duszność, dychawica oskrzelowa, zaburzenia przemiany materii, zatrucia.

Przeciwwskazania: uczulenie na arnikę, zażywanie syntetycznych leków nasercowych. Ciąża!.

Objawy przedawkowania: pieczenie w gardle, w przełyku i brzuchu (podrażnienie), biegunka, nudności, wymioty, krwiomocz, złe samopoczucie, wysypki skórne, zaburzenia sercowe (bicie serca, kołatanie), bóle głowy i karku, utrata przytomności, zapaść, skurcze macicy, bóle (pieczenie) nerek i dróg moczowych, a nawet śmierć!.

Pierwsza pomoc w zatruciu: wywołać wymioty poprzez podanie wody z dużą ilością soli, zażyć 20-30 tabletek węgla lekarskiego (Carbo medicinalis); udać się do szpitala.

Synergizm. Arnikę warto zażywać z rutą, nagietkiem, konwalią, kokoryczką, nawłocią, nostrzykiem i kasztanowcem. Działa wówczas bardzo efektywnie.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

- Napar (1 łyżeczka kwiatu mielonego + 200 ml wrzącej wody; parzyć 20 minut; przecedzić) - co 6-8 godz. po 30 ml; jako płukanka jamy ustnej i gardła przy stanach zakażeniowych i zapalnych oraz narządów płciowych; do okładów 1-2-godzinnych; do płukania włosów; do przemywań.

- Odwar - zewnętrznie: płukanki, okłady, przemywania (1 łyżeczka suszu + 250 ml wody; gotować 5 minut; odstawić na 15 minut; przecedzić; wody nie uzupełniać). Doustnie nie stosować !.

- Tinctura Arnicae homeopatyczna - 3 razy dz. po 20 kropli w 50 ml wody (max. 25 kr.),

- Tinctura Arnicae sporządzona według naszego przepisu oraz apteczna zwykła - 20 kropli 3 razy dz. na czczo (na 1 godz. przed jedzeniem i 2 godz. po jedzeniu) w 50 ml wody lub naparu ziołowego; do przemywań roztwór (1 łyżka nalewki + 1 łyżka wody przegotowanej), podobnie jak i do okładów; do pędzlowań (np. ropni) w stanie nierozcieńczonym; do płukanek - 15 ml nalewki + 150 ml wody.

- Acetum Arnicae - do okładów (1 łyżka octu arnikowego + 50 ml wody), do przemywań i okładów 5 minutowych - 1 łyżka octu + 2 łyżki wody; do pędzlowań - w stanie nierozcieńczonym; do płukanek - 1 łyżka octu + 150 ml wody.

Rp. Mixtura Aricae altaceti:

Altacet - tabl. 2 szt. (rozpuścić w 100 ml gorącej wody i ostudzić),

Tinctura Arnicae - 5 ml

Wymieszać. Stosować do okładów.

Rp. Mixtura Arnicae azulani:

Tinctura Arnicae - 15 ml,

Glicerolum (gliceryna) - 10 ml

Ocet spożywczy - 10 ml

Woda przegotowana - 100 ml

Nalewka krwawnikowa lub Azulan - 5 ml

Zmieszać. Stosować do okładów.

Rp. Mixtura Arnicae hyperici:

Napar arnikowy (lub odwar) - 100 ml

Ocet dziurawcowy (Acetum Hyperici) - 50 ml

Zmieszać. Stosować do okładów.

- Oleum Arnicae - do okładów, wcierań leczniczych (stany zapalne kości, stawów, mięśni i nerwów, opuchlizny, przeziębienie, choroby zakaźne - natrzeć całe ciało i udać się do łóżka), smarowań.

- Gel Arnicae (żel arnikowa sporządza według naszej reguły)

stosować zewnętrznie na skórę.

Rp.Unguentum Arnicae I:

Tinctura Arnicae - 5 ml

Gliceryna płynna - 5 ml

Linomag - maść lub krem - 30 g (czyli całe jedno opakowanie).

Zmieszać według podanej wcześniej reguły.

Działa przeciwzapalnie, przeciwropnie, natłuszczające, odżywczo, przeciwwywsiękowo, opóźnia procesy starzenia skóry, zapobiega plamom i powstawaniu rozszerzeń naczyń krwionośnych. Dobrze pielęgnuje wargi. Leczy wcześniej wymienione schorzenia skórne.

W aptekach i w sklepach zielarskich dostępne są:

1. 1.      Maść arnikowa (Elissa, Alpine Herbs); Alpine Herbs dodała do tej maści olejek jałowcowy.

2. 2.      Żel arnikowy na skórę (Alpine Herbs), Ulganol (Gemi).

3. 3.      Liczne preparaty złożone, np. Escalar (Hasco-Lek) - maść, Arnical (Herbapol) - płyn, Arnisol (Profarm) - płyn; wszystkie one mają zastosowanie zewnętrzne w leczeniu urazów sportowych, obrzęków, wysięków, wybroczyn krwawych, sińców, czyraków i in.

 

Babka lancetowata - Plantago lanceolata (L.)

Babka szerokolistna (większa) - Plantago maior (L.)

Rodzina - Plantaginaceae

Opis

Babka lancetowata - roślina wieloletnia dorastająca do 30 cm wys.; kłącze ucięte, drobne, ukośne, pokryte korzonkami wiązkowymi; liście w różyczce, 3-7 nerwowe, całobrzegie lub ząbkowane (nieregularnie i odległe), wydłużone (równowąskolancetowate), do 30 cm dł., ostre, zwężone w długi bruzdowany ogonek; szypułka kwiatostanowa bruzdowana, silnie wydłużona, bezlistna; kwiatostan - kłos kulisty lub wydłużony, gęsty; pręcików 4 o białawych nitkach i żółtawych pylnikach; korona 4-krotna; kwiaty zielonkawe, później brunatne, misterne; owoc - torebka dwunasienna. Kwitnie od maja do czerwca. Roślina pospolita. Rośnie na łąkach, pastwiskach, ugorach, w sadach; lubi gleby niskoazotowe, żyzne, gliniaste.

Babka większa - roślina wieloletnia dorastająca do 30 cm wys.; korzenie wiązkowe, białawe wyrastające z krótkiego kłącza; liście w nibyróżyczce, całobrzegie, szerokojajowate, nagie lub słabo owłosione, z wierzchu ciemnozielone, od spodu jasne, z widocznymi wiązkami przewodzącymi; nerwacja równoległa; ogonek liściowy dosyć długi rynienkowaty; kwiatostan - kłos na długiej i bezlistnej szypułce, walcowaty, zaostrzony; korona 4-krotna; nitki pręcików białawe, później żółtawe, pylniki -fioletowe lub brunatnofioletowe; kwiaty delikatne, zielonawe, żółtawobiałe lub o innych barwach i odcieniach; owoc - torebka 8-16-nasienna. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Roślina pospolita; rośnie na łąkach, polach, pastwiskach, w sadach; lubi gleby wilgotne, żyzne, piaszczysto-gliniaste; stanowiska o niskiej roślinności.

Surowiec

Wykorzystuje się ziele, liść i korzeń - Herba, Folium et Radix Plantaginis. Z babki większej pozyskuje się także całe owoce z nasionami - Fructus Plantaginis. Surowcem farmakopealnym jest liść babki lancetowatej lub zwyczajnej Folium Plantaginis (producenci: Flos, Herba Lux, Herbapol, Kawon) - op. 25 lub 50; FP II,III,IV et V, który można nabyć w aptekach i w sklepach zielarskich.

Wysuszone korzenie są niezmiernie twarde i trudne do zmielenia; dlatego też proponuje je rozdrobnić świeże, zaraz po umyciu. Surowce suszy się w temp. 20-40°C.

Skład chemiczny

Korzenie (dokładniej mówiąc są to kłącza z korzeniami - Rhizoma cum radicibus) zawierają znaczne ilości pektyn, śluzów, adeinę, irydoidy, np. aukubinę, aminy, np. cholinę, enzymy, np. emulsynę, cukrowce, goryczki, kwasy, witaminy, białka, tłuszcze, sole mineralne i inne związki do końca nie poznane.

Ziele, liście babek zawierają irydoidowy glikozyd - aukubinę - ok. 1 %, wit.C - 20,7-42,2 mg/100 g, flawonoidy - 0,01-0,02% (np. apigeninę), alkohol 6-wodorotlenowy - sorbitol -1,5%, karoten, garbniki, alkaloidy, katalpol, wit. K, alkohol - mannitol, kwasy (cytrynowy, krzemowy, oleanolowy), pektyny, enzymy proteolityczne, sole (cynku, krzemu, molibdenu, potasu, żelaza, miedzi, magnezu, manganu, sodu, boru, glinu, wapnia, fosforu), cholinę, adeinę, wit. z grupy B, ksantofil i in.

Owoce z nasionami są zasobne w olej tłusty - ok. 20%, w śluzy - do 44%, cukrowiec - planteozę - 0,16-0,17% i w białka aleuronowe.

Działanie: przeciwzapalne, moczopędne, antyseptyczne, wykrztuśne, osłaniające, przeciwkaszlowe, przeciwwrzodowe, regulujące przemianę materii, trawienie i przyśpieszające gojenie ran oraz naskórnikowanie; tonizujące ogólnie, uodparniające, przeciwwirusowe, pobudzające apetyt i przeciwobrzękowe.

Owoce ponadto: lekko przeczyszczające.

Kłącza z korzeniami ponadto: likwidują suchy, bolący kaszel, regulują wypróżnienia, żółciopędnie, przyśpieszają gojenie się wrzodów, przeciwkamicze, odtruwające.

Wskazania: choroba wrzodowa, zapalenie żołądka, stany zapalne dwunastnicy i jelit, zaburzenia trawienia, bóle brzucha, biegunka; schorzenia skórne; zatrucia, zaburzenia przemiany materii; skąpomocz, kamica moczowa, stany zapalne nerek i dróg moczowych (+ inne zioła), krwiomocz; osłabienie, obrzęki, kaszel, zapalenie krtani, gardła, jamy ustnej; przeziębienie, choroby zakaźne typu grypy; nieżyt układu oddechowego (zapalenie płuc, oskrzeli, tchawicy); choroby alergiczne (wspomagająco).

Zewnętrznie: stany zapalne gałki ocznej, powiek i spojówek, zapalenie narządów płciowych, rany, oparzenia, przetłuszczające się włosy (ziele, liście) lub suche i zniszczone włosy (kłącze z korzeniami, owoce), czyraki, ukąszenia owadów, łojotok, łupież, pryszcze, wągry skórne, liszaje, owrzodzenia, stany zapalne uszu.

Przetwory, dawkowanie i stosowanie:

- Napar - 4 razy dz. po 200 ml lub częściej (8 razy w ciągu doby po 100 ml przy kaszlu, stanach zapalnych gardła, biegunkach); można podawać niemowlętom; ponadto do płukanek, maseczek, okładów, przemywań.

- Odwar z korzeni (4 łyżki suszu na 300 ml wody; gotować 5 minut) - co 2-3 godziny po 50 ml w kaszlu, stanach zapalnych przewodu pokarmowego, gardła, oskrzeli i płuc oraz krtani, w ostrych biegunkach; lub 4 razy dz. po 100 ml; w kuracji dłuższej - 2-3 razy dz. po 100 ml; można podawać dzieciom i niemowlętom; ponadto do przemywań i okładów w przypadku zniszczonej, spierzchniętej i suchej skóry z ogniskami zapalnymi; do leczenia oczu i warg; do lewatyw (150-200 ml płynu o temp. 37°C - doodbytniczo); do płukania narządów płciowych.

- Odwar z owoców - stosować jak odwar z korzeni.

- Kleik z owoców - dla niemowląt w zaparciach oraz dla dorosłych.

- Tinctura Plantaginis - 4 razy dz. po 5 ml w 50 ml wody lub 8 razy w ciągu doby po pół łyżeczki; do przemywań schorzałych miejsc; do pędzlowań; jako płukanka - 1 łyżka nalewki + 150 ml wody.

- Pulvis Plantaginis - 3-4 razy dz. po 1 płaskiej łyżeczce herbacianej; dobrze popić.

- Mel Plantaginis - 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

- Alkoholmel Plantaginis - jako środek wykrztuśny - co 4 godz. po 2 łyżeczki; Jako środek wzmacniający - 2-3 razy dz. po 1 łyżce.

- Vinum Plantaginis - grzane i z miodem - 4 razy dz. po 30 ml; jako środek wzmacniający - 2 razy dz. (rano i wieczorem) -30 ml.

- Succus Plantaginis świeży - 3 razy dz. po 50 ml.

- Succus Plantaginis konserwowany - 3 razy dz. po 15 ml.

- Alkoholatura zimna i intrakt - jako środek wzmacniający -2 razy dz. po 10 ml; w chorobach - 3-4 razy dz. po 5 ml w 50 ml wody; do przemywań i pędzlowań schorzałych miejsc; jako płukanka - 15 ml płynu + 150 ml wody.

Rp. Sirupus Plantaginis:

świeży sok z ziela babki lub odwar z korzeni babki - 100 ml

miód naturalny - 100 ml

cukier - 100 ml

sok z jednej cytryny

goździki lub cynamon do smaku

Składniki zmieszać na ciepło. Przechowywać w zimnym miejscu.

Zażywać 4 razy dz. po 1 łyżce.

- Maceratio Plantaginis - 3 razy dz. po 100 ml.

Rp. Suspensiones Plantaginis:

proszek babkowy - Pulvis Plantaginis - 1 łyżka stołowa,

gliceryna - 5 łyżek,

miód - 2 łyżki,

sok owocowy (dowolny) - 3 łyżki.

Składniki wymieszać. Zażywać 2 razy dz. po 30 ml.

Rp. Maść babkowa Unguentum Plantaginis:

wyciąg alkoholowy z babki - 15 ml,

gliceryna - 15 ml Linomag - krem lub maść - 60 g (lub inne podłoże tłuszczowe w tej ilości),

Olejek zapachowy (np. pomarańczowy) - 3 krople.

Składniki wymieszać na ciepło.

Maść babkową stosować do leczenia schorzałych miejsc oraz do pielęgnowania wrażliwej skóry i warg. Leczy znakomicie zapalenie odbytu.

W aptekach i w sklepach zielarskich dostępne są: syropek babkowy Plantagen (Gemi) - płyn, Sirupus Plantaginis (Hasco-Lek)- płyn oraz sok babkowy stabilizowany alkoholem (Phytopharm) - płyn. Stosowane są one przy kaszlu, chorobach zakaźnych i przeziębieniu. Sok z babki Succus Plantaginis warto zażywać przy osłabieniu w celu wzmocnienia organizmu i pobudzenia procesów regeneracji.

Babka piaskowa - Plantago arenaria (W.K.)

Babka płesznik - Plantago psyllium (L.)

Rodzina - Plantaginaceae

Opis

Babka piaskowa - roślina jednoroczna dorastająca do 40 cm wys.; liście równowąskie; ulistnienie naprzeciwległe; kwiatostany - kłosy umieszczone w kątach najwyższych liści, długoszypułkowe, krótkojajowate; przysadki na grzbiecie owłosione, dwie najwyższe i dwie najniższe bez okwiatu, zaś dwie przednie działki kielicha zrosła, a dwie tylne wolne i orzęsione; korony kwiatowe mają ok. 4 mm dł., jej rurka naga, łatki brunatnawo-białe; owoc - torebka dwunasienna. Kwitnie od czerwca do września. Rośnie na niżu. Lubi gleby piaszczyste.

Babka płesznik - roślina jednoroczna dorastająca do 40 cm wys.; łodyga rozgałęziona; liście równowąskie, brzegiem odlegle ząbkowane; ulistnienie równoległe; kwiaty zebrane w kuliste kwiatostany, brunatne; owoc - torebka pękająca z dwoma nasionami barwy brunatnej; korzeń wrzecionowaty. Kwitnie w II połowię czerwca i w lipcu. Rośnie w krajach Europy Zachodniej oraz Południowej. Często uprawiana dla celów farmaceutycznych, np. w Indiach, we Francji, w Japonii, w Hiszpanii, a także w Polsce.

Surowiec

Zbiera się nasiona - Semen Psylli. Można je nabyć w sklepach zielarskich (Agropharm, Herbapol). Z upraw i ze stanu naturalnego pozyskuje się je od sierpnia do października i suszy w normalnej temperaturze.

Skład chemiczny

Nasiona omawianych babek zawierają śluzy (ok. 12%), olej tłusty (ok.3%), aukubinę, garbniki, kwas galakturonowy, skrobię, ramnozę, arabinozę, ksylozę, flawonoidy, białka, sole i in.

Działanie: powlekające (osłaniające), przeciwzapalne, przeciwkaszlowe, lekko przeczyszczające, a po osłodzeniu miodem - wykrztuśne.

Wskazania:

-zewnętrznie - do przemywania oczu (niemowlętom) w celach higienicznych, do okładów na skórę przy stanach zapalnych, suchości oraz w celu jej oczyszczenia; do okładów na oczy przy stanach zapalnych, łzawieniu i przemęczeniu oraz opuchnięciu; do płukania włosów suchych i zniszczonych oraz w celach profilaktycznych; do opłukiwania narządów płciowych w stanach zapalnych i podrażnieniu.

-wewnętrznie: choroba wrzodowa, stany zapalne jamy ustnej, gardła, żołądka i jelit; biegunka, zaparcia, zaburzenia trawienia, zażywanie leków syntetycznych mogących uszkodzić śluzówkę przewodu pokarmowego; kaszel, chrypka, stany zapalne płuc i oskrzeli.

-wlewy doodbytnicze: świąd, podrażnienie i zapalenie odbytu, parcie na kał w czasie niestrawności oraz biegunki, zaparcia, bolesne oddawanie kału, zapalenie jelita grubego.

Preparaty, dawkowanie stosowanie:

- Napar (2 łyżki nasiona na 200 ml wrzątku) - kilka razy dz. po 100-150 ml; można podawać niemowlętom; okłady, płukanki, przemywanie.

- Odwar - stosować jak napar.

- Kleik - podawać niemowlętom przy zaparciach.

- Nasiona moczone w gorącym mleku - łyżeczkami podawać niemowlętom 3 razy dz. przy kaszlu i zaparciach.

- Nasiona parzone w naparze rumiankowym - kilka razy dz. po

100-200 ml w zaburzeniach trawiennych, biegunkach i zaparciach; podawać też niemowlętom.

•          Maseczka na skórę suchą, pomarszczoną, wrażliwą: 4 łyżki nasion babki, 3 łyżki nasion lnu i 4 łyżki kwiatu krwawnika lub rumianku zalać 2 szkl. wrzącej wody; zagotować; odstawić na 30 minut; przecedzić. Płaty waty lub płótna moczyć w ciepłym płynie i nakładać na odtłuszczoną skórę; trzymać 40 min., zdjąć, a skórę obmyć w pozostałej nam ilości wywaru, nie wycierać lecz pozostawić do wyschnięcia. Maseczka działa nawilżające, odżywczo, przeciwzapalnie, odkażająco, oczyszczająco i wygładzająco.

 

Bagno zwyczajne — Ledum palustre (L.); (!)

Rodzina - Ericaceae

Opis

Roślina (krzewinka) dorastająca do 150 cm wys., o ostrym, specyficznym (trochę rozmarynowo-muszkatołowym) zapachu; młode gałązki rdzawo kutnerowate; liście zimotrwałe, skórzaste, od spodu kutnerowato owłosione, z wierzchu połyskujące, równowąsko lancetowate, z podwiniętymi brzegami; kwiaty skupione w kuliste, szczytowe kwiatostany, białe, różowobiałe lub lekko żółtawe, z dużą ilością pyłku; szypułki kwiatowe długie, kutnerowate; kwiaty 5-działkowe, 5-płatkowe, 10-pręcikowe i 1-słupkowe; owoc - torebka zwisająca, podłużna, 5-przegrodowa, z drobnymi, oskrzydlonymi nasionami. Kwitnie w maju, w czerwcu i w lipcu. Rośnie w północnej części niżu, w Sudetach, Wielkopolsce, w Karpatach, W Bieszczadach i w lasach Beskidu Niskiego oraz Podkarpacia. Lubi gleby podmokłe, torfowe, mułowe (bagienne). Spotkać go można w mokrych lasach, przy wodach, na mokradłach.

Surowiec

Surowcem jest liść - Folium Ledi pałustris. Liście zbiera się przed kwitnięciem lub w I fazie kwitnienia I suszy w temp. 20-40⁰C.

Skład chemiczny

Surowiec zawiera olejek eteryczny — 0,3-2% (składniki: palustrol, mircen, ledol), glikozydy (arbutyna, erykolina, dafnina), substancje żywicowe (mezereina), flawonoidy (m.in. kwercytryna), kwas garbnikowy ledotaninowy, terakserol, kwas ursolowy, garbniki i in.

Działanie

Bagno wywiera silny wpływ farmakologiczny na organizm zwierzęcy. Zewnętrznie zastosowany działa miejscowo znieczulająco (przeciwbólowo), rozgrzewająco, odkażająco i poprawia krążenie. Wewnętrznie działa odkażająco, napotnie, rozgrzewająco, przeciwreumatycznie, moczopędnie, wykrztuśnie, trawiennie, żółciopędnie i rozkurczowo. Wybitnie uspokaja. Doskonale odkaża nie tylko przewód pokarmowy, ale również drogi moczowe i układ oddechowy. Rozkurcza mięśnie gładkie tchawicy i oskrzeli (ułatwiając oddychanie) oraz przewodu pokarmowego.

Wskazania: zewnętrznie - zapalenie nerwów, mięśni i stawów (postrzał, bóle pleców itd.), zmarznięcie, łojotok i choroby z nim związane (trądzik, stany zapalne), choroby skórne ropne (czyraki, krosty), wirusowe (np. opryszczki) oraz grzybicze, owrzodzenia, liszaje, wypryski, ukąszenia owadów, zmiany troficzne. Mazidło, nalewkę czy olej palustrowy polecam wcierać w całe ciało przed udaniem się do łóżka podczas chorób zakaźnych, nieżytów układu oddechowego i przeziębienia.

Wewnętrznie (oprócz wyżej wymienionych schorzeń): reumatyzm, artretyzm, kaszel, katar, choroby zakaźne typu grypy, świnki, czy anginy, dychawica oskrzelowa, skąpe krwawienia miesiączkowe, skąpomocz, obrzęki, bóle pięt i podeszw (homeopatia), zakażenia dróg moczowych, zaparcia, dreszcze, wyczerpanie nerwowe.

Przeciwwskazania: uczulenie na roślinę po zażyciu doustnym lub zastosowaniu zewnętrznym (nie dotyczy pyłku, który wywołuje u każdego kichanie i katar, a nawet zawroty głowy!); krwiomocz, ciąża, wymioty, biegunka.

Objawy zatrucia: rozwolnienie, oszołomienie, drętwienie kończyn, krwiomocz, podrażnienie i pieczenie w brzuchu oraz w gardle, złe samopoczucie, nudności i wymioty, odruchy wstrętu, wysypka skórna. Po zastosowaniu zewnętrznym (objaw uczulenia): świąd, pieczenie skóry, pęcherze lub wyprysk z płynem surowiczym.

Pierwsza pomoc: podać zatrutemu wodę z solą w celu wywołania wymiotów; zażyć 20 tabletek węgla leczniczego; udać się do szpitala.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

•          Napar - w kaszlu i katarze oraz przeziębieniu - 4 razy dz. po 15 ml; w innych schorzeniach - 2-3 razy dz. po 30-50 ml; do płukania jamy ustnej, gardła, narządów płciowych i włosów; do przemywań i okładów. Przy stosowaniu doustnym osłodzić miodem lub sokiem owocowym.

•          Tinctura Ledi palustris - 4 razy dz. po pół łyżeczki; do przemywań, pędzlowań; jako płukanka - 15 ml nalewki + 150 ml wody; do wcierań w skórę oraz we włosy.

•          Alkoholmel Ledi palustris - 4 razy dz. po 5 ml.

•          Oleum Ledi palustris - do wcierań w skórę i smarowań schorzałych miejsc; doustnie - 2 razy dz. po 1 łyżeczce.

•          Linimentum Ledi palustris - wcierać w bolące miejsce 2 razy dz. po czym owinąć je bandażem elastycznym:

Rp. Mazidło palustrowe

Oleum Ledi palustris - 15 ml

Nalewka miętowa (krople miętowe) - 3 ml

Gliceryna płynna - 20 ml

Spirytus salicylowy kosmetyczny - 5 ml

Amoniak w proszku(do pieczenia) czyli kwaśny węglan amonowy - 1 lekko czubata łyżeczka herbaciana.

Sp. Olej palustrowy zmieszać z gliceryną, następnie wsypać amoniak do pieczenia, ucierać aż do połączenia, po czym wlać pozostałe składniki. Przed użyciem wstrząsnąć lub mocno zamieszać. W trakcie mieszania amoniaku powstają małe bąbelki gazu (gazowy amoniak) co jest zjawiskiem normalnym. Lek przechowywać w szczelnym naczyniu. Mazidło bardzo skuteczne.

Uwaga! Żadnych przetworów z bagna nie podawać doustnie dzieciom poniżej 13 r ż. Można je natomiast stosować zewnętrznie.

 

Barszcz zwyczajny - Heracleum sphondylium (L.)

Barszcz łąkowy czyli syberyjski - Heracleum sibiricum (L.)

Rodzina - Umbelliferae

Opis

Barszcz zwyczajny - roślina wieloletnia dorastająca do 150 cm wys.; korzeń długi, rozgałęziony; kłącze krótkie, żółtawe lub białe, pachnące; łodyga dęta, szorstko owłosiona, w górze rozgałęziona, żeberkowana, mocna; liście dolne bardzo duże, pierzasto-dzielne, z 2-3 parami podłużnie jajowatych odcinków bocznych i pierzastowrębnym odcinkiem szczytowym, owłosione; pochwy liściowe duże, rozdęte; ogonki liściowe rynienkowate; liście górne trójklapowe; odcinki dolnej pary krótkoogonkowe lub siedzące; odcinki górnej pary pierzastowrębne, nierówno ząbkowane; kwiaty skupi one w duże baldachy, 15-20-promieniowe; kwiaty białe lub różowe; płatki niejednakowe, o brzeżnych kwiatów baldacha płatki promienisto wydłużone; pokryw brak lub 2; pokrywki liczne, lancetowate; zalążnia owłosiona; owoc - rozłupnia, eliptyczna, jajowato-okrągła, spłaszczona; rozłupki oskrzydlone (wąsko!), wydłużone. Kwitnie od czerwca do października. Lubi gleby wilgotne, azotowe. Znaleźć go można w lasach, na polanach, przy rzekach i strumieniach, w zaroślach i na wysokich łąkach. Rośnie pospolicie w okolicach Baranowa i Sandomierza, w Zamojskiem, w południowo-zachodniej części naszego kraju, w Małopolsce, w części środkowej Polski oraz w górach, w Bieszczadach i w lasach Beskidu Niskiego.

Barszcz syberyjski - roślina wieloletnia dorastająca do 120 cm wys., podobna bardzo do barszczu zwyczajnego. Jedynie kwiaty są inne, a mianowicie żółtawozielone, drobniejsze; płatki prawie równej długości; pokryw brak, pokrywki szybko odpadają; zalążnie nagie (!). Kwitnie w lipcu. Rośnie w lasach, w zaroślach i na łąkach; pospolity w północnej, północno-wschodniej i środkowej części Polski, na Podkarpaciu pospolity.

Uwaga! W ostatnich latach (gdy to pisałem były wczesne lata 90) powstał pewien problem, który dotyczy barszczy i wymaga pewnego wyjaśnienia. Otóż w drugiej połowie lat siedemdziesiątych sprowadzono do Polski nowy gatunek barszczu, a mianowicie Heracleum sosnowsky (Manden.). Był on powszechnie uprawiany przez WOPR-y jako zielonka na kiszonki (wydajność wynosiła ok. 800-1000 kwintali z hektara). W naszym klimacie okazała się to jednak roślina nieprzydatna, ba - nawet niebezpieczna dla zwierząt (podrażnienie przewodu pokarmowego, biegunka, nudności, krwotoki wewnętrzne) i tym samym dla ludzi (zapalenie skóry, pęcherze wypełnione płynem surowiczym, zapalenie spojówek, katar, kichanie itd.). Zatem rośnie on w okolicach PGR-ów itp. ośrodków rolniczych (przede wszystkim), ale z pewnością rozprzestrzeni się na innych terenach. Zatem, jeżeli ktoś decyduje się na zbiór barszczu zw. i syberyjskiego do celów leczniczych musi je odróżnić od barszczu sosnowskiego, który wydziela drażniące substancje, a nie jest to rzeczą łatwą. Barszcze lecznicze wykazują dużą zmienność i rozpadają się na liczne podgatunki, chemotypy, rasy regionalne trudne do oznaczenia. Barszcz sosnowskiego dorasta do 300 cm wys.; łodyga głęboko podłużnie bruzdowana, z rzadka owłosiona (mocniej owłosione są ogonki liściowe); dolne liście w zarysie trójkątne; górne - pierzaste złożone, zaopatrzone w pochewki; kwiatostan - gęsty baldach; kielich 5-ząbkowy; korona 5-płatkowa, biała; słupek 1; owoc - rozłupnia z dwoma rozłupkami. Baldachy są ogromne, co rzuca się szczególnie w oczy.

Surowiec

Surowcem jest liść, korzeń i owoc - Folium, Radix et Fructus Heraclei sphondylii sive Fol., Rad. et Fr. Sphondylii Surowce suszy się w temp. do 40°c. Korzenie można suszyć w temperaturze ok. 60^o C.

Skład chemiczny

Surowce zawierają olejek eteryczny (owoce - do 3%; liście i korzeń - ok. 0,2-0,3%), flawonoidy (dużo rutyny), związki kumarynowe, aminokwasy -argininę i glutaminę, ponadto bergapten, karoteny, żywice, pimpinellinę, sfondynę, umbeliferon, izopimpinellinę, liczne sole, kwasy i witaminy.

Działanie: fotouczulające, wykrztuśne, trawienne, wiatropędne, przeciwzapalne, odkażające, uspokajające, żółciopędne, odżywcze i wzmacniające, moczopędne; uszczelniające naczynia krwionośne.

Wskazania: kaszel (suchy), przeziębienie, choroby zakaźne, choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego, zaburzenia trawienia, nieżyty dróg oddechowych i płuc, biegunka, nerwica żołądka. Właściwości fotouczulające mogą być wykorzystane w leczeniu trądziku i łuszczycy (picie naparu i stosowanie zewnętrzne). Znany zielarz W. Poprzęcki zaleca barszcz na wrzody skórne oraz ropnie.

Przeciwwskazania: ciąża, uczulenie na roślinę, krwawa biegunka, krwiomocz.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

•          Napar - 3-4 razy dz. po 100 ml; w kaszlu i nieżytach układu oddechowego - co 4 godz. po 50 ml; płukanka - stany zapalne jamy ustnej i gardła oraz narządów płciowych; okłady, przemywania.

•          Pulvis Heraclei (liść, owoce lub korzeń) - 3 razy dz. po pół łyżeczki.

•          Cutipulvis Heraclei (korzeń!) - do zasypywania ran, owrzodzeń, mokrych wyprysków.

•          Mel Heraclei - 4 razy dz. po 1 łyżce w kaszlu lub jako lek wzmacniający.

•          Extractum Heraclei na wódce: do pędzlowań i przemywań schorzałych miejsc; doustnie - w kaszlu - 4-6 razy dz. po 20 kropli w 50 ml wody lub mleka z miodem, w innych schorzeniach - 3 razy dz. po pół łyżeczki w 50 ml wody; płukanka, do okładów po rozcieńczeniu - 15 ml ekstraktu + 200 ml wody.

•          Alkoholmel Heraclei - jako środek wzmacniający i wykrztuśny - 3-4 razy dz. po 15 ml.

 

Barwinek pospolity - Vinca minor (L.); (!)

Barwinek zielny - Vinca herbacea (W.K.); (!)

Rodzina - Apocynaceae

Opis

Barwinek pospolity czyli mniejszy - roślina wieloletnia mająca postać krzewinki dorastającej do 60 cm wys.; łodygi wiotkie, pełzające, zakorzeniające się, w części górnej wzniesione; liście zimozielone, eliptyczne, połyskujące, skórzaste, krótkoogonkowe; ulistnienie równoległe; kwiaty pojedyncze, wyrastające z kątów liści, 5-płytkowe, niebieskie; pręcików 5; słupek 1; korona o rurce nieco lejkowatej; owoc - mieszek wielonasienny. Kwitnie od kwietnia do maja. Roślina występuje w lasach, w zaroślach, na polanach. Można ją spotkać na niżu, w górach, na pogórzu (Podkarpacie), w lasach Beskidów i Pogórza Strzyżowsko-Dynowskiego, Kotliny Krośnieńskiej. Barwinek nie jest już tak pospolity jak dawniej. Często jest jednak uprawiany w ogródkach.

Barwinek zielny - krzewinka o łodygach płożących się lecz nie puszczających korzeni w węzłach i nagich; liście dolne jajowate lub jajowatowydłużone; liście górne lancetowate, kwiaty niebieskofioletowe, 5-płatkowe; działki orzęsione. Kwitnie od maja do czerwca. Rośnie na łąkach, polanach, zboczach i leśnych drogach. Występowanie regionalne wymaga zbadania. Prawdopodobnie można go spotkać w południowo-wschodniej części naszego kraju. Niekiedy uprawiany w ogrodach w celach ozdobniczych.

Surowiec

Ziele - Herba Vincae lub raczej liść - Folium Vincae. Suszy się je w temp. ok. 60°C.

Skład chemiczny

Barwinek zawiera alkaloidy indolowe (vinkamina czyli minorina, vincyna, winkaminaryna), zw. eburnaminowe), goryczkę, garbniki, kw. ursolowy, sole, witaminy, leukoantodyjanidynę, pektyny, flawonoidy i in.

Działanie: obniżające ciśnienie krwi, przeciwkrwotoczne, wzmacniające, przeciwbólowe, antylaktacyjne, przeciwbiegunkowe, odtruwające, przeciwmiażdżycowe, poprawiające krążenie mózgowe i wieńcowe, wzmacniające serce, przeciwcukrzycowe.

Wskazania: zawroty i bóle głowy, szum w uszach, kłopoty z pamięcią, miażdżyca, choroba wieńcowa, osłabienie serca, osłabienie, mlekotok, biegunka, niestrawność, nadmierne i bolesne krwawienia miesiączkowe, krwotoki wewnętrzne, stany zapalne skóry, jamy ustnej i gardła, nadciśnienie, cukrzyca.

Preparaty, dawkowanie, stosowanie:

- Odwar - 3 razy dz. po 30 ml;

- Napar - 3 razy dz. po 30 ml;

- Tinctura Vincae - 3-4 razy dz. po 40 kropli;

- Intractum Vincae - 3-4 razy dz. po 30-40 kropli;

W aptekach można nabyć gotowe preparaty z barwinka, np. Vincamine (doustnie - 10-20 mg co 8-12 godzin): Vincarutine (z dodatkiem rutyny) firmy Pharbiol - kaps. 20 mg winkaminy; Vincamin Ratiopharm - tabl. powl. 10 mg, tabl. 20 mg, tabl. retard 30 mg i 60 mg; Vincafor (Pharmapharm) - kaps. 30 mg; Pervincamine (Synthelabo) - kaps. 20 mg. Wymienione leki poprawiają przepływ krwi przez naczynia mózgowe, i podaje się je w zaburzeniach ukrwienia mózgu, spowodowanych udarem i urazem mózgu, zmianami miażdżycowymi; w stanach skurczowych naczyń mózgowych, w zmianach naczyń oka i błędnika. Zwiększają one równocześnie podaż tlenu dla mózgowia, co może być wykorzystane w leczeniu osób często słabnących.

Bazylia pospolita - Ocinum basilicum (L.)

Rodzina - Labiatae

Opis

Roślina jednoroczna dorastająca do 50 cm wys. o charakterystycznym aromacie; łodyga prosta, rozgałęziona; korzeń wiązkowy; liście jajowate, jasnozielone; ulistnienie - równoległe; kwiaty drobne, białawe, różowe, czerwonawe lub żółtawe, zebrane na szczytach pędów w postaci kłosów (wyrastają z kątów listków szypułkowych), zrosłopłatkowe, dwuwargowe, ułożone na szypułce naokoło. Owoc - rozłupnia z czarnymi, lepkimi kulistymi rozłupkami. Kwitnie od czerwca do późnej jesieni. Roślina uprawiana.

Surowiec

Zbiera się ziele w czasie kwitnięcia i suszy w temp. do 40°C. Herba Basilici - w sprzedaży w sklepach zielarskich i spożywczych. Olejek bazyliowy dostępny w sklepach zielarskich i w aptekach (Pollena Aroma).

Skład chemiczny

Ziele zawiera ok. 1% olejku eterycznego (a w nim: eugenol, linalol, cyneol, kamforę, metylochawikol, alfa-pinen, karwakol, pinen), garbniki - do 5-6%, flawonoidy, saponiny (ok. 0,13%), kw. kawowy, kw. cytrynowy, kw. rozmarynowy, kwasy tłuszczowe, glikozydy, goryczki, liczne sole i witaminy.

Działanie: głównie pobudzające wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego, jelitowego i żółci, ponadto wiatropędne, odkażające, wykrztuśne, przeciwzapalne, napotne, mlekopędne, pobudzające ośrodek naczynioruchowy, ogólnie tonizujące.

Wskazania: zaburzenia trawienia, brak apetytu, lekkie bóle brzucha, nieżyty zatok i układu oddechowego.

Przeciwwskazania: ciąża

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

•          napar - 3-4 razy dz. po 100-150 ml;

•          odwar - 3-4 razy dz. po 100 ml; płukanka; do okładów;

•          Tinctura Basilici - 3-4 razy dz. po 5-10 ml; do przemywań i wcierań;

•          Oleum Basilici naszej produkcji - 2-3 razy dz. po 1 łyżce (na pobudzenie apetytu); jako przyprawa do potraw (zup, sosów, mięs itd.); do wcierań (w całe ciało lub miejscowo w chorobach zakaźnych, przeziębieniowych, w nieżytach układu oddechowego i po przemarznięciu; nerwobóle, bóle mięśniowe) i okładów na ropnie oraz rany (owrzodzenia).

•          Olejek eteryczny bazyliowy: 1-3 razy dz. po 2-3 krople na miodzie lub w mleku przy nieżytach układu oddechowego, przeziębieniach, zaburzeniach trawiennych, skąpych miesiączkach i blednicy. Nie stosować przy nadmiernym miesiączkowaniu i w ciąży.

Berberys zwyczajny - Berberis vulgaris (L.)

Rodzina - Berberidaceae

Opis

Krzew dorastający do około 2 m wys., ciernisty, o szarej korze; gałązki kanciaste; liście jajowate lub eliptyczne, brzegiem ząbkowane, owłosione, osadzone na króciutkich gałązkach; kwiaty żółte, w zwisających gronach, po dotknięciu pręciki wykonują ruch w stronę słupkowia; owoc - czerwona, wydłużona jagoda. Kwitnie od maja do czerwca. Krzew można spotkać przy polach uprawnych, w lasach, w zaroślach, na wzgórzach i polanach. Rozpowszechniony bardzo nierównomiernie w całej Polsce. Na niektórych terenach roślina wyjątkowo rzadka! (wbrew powszechnie panującemu mniemaniu).

Surowiec.

Surowcem jest kora - Cortex Berberidis i korzeń - Radix Berberidis, które jednak można z nadwyżką zastąpić gałązkami (2-3-letnimi) - Frondes Berberidis. Ponadto wykorzystuje się liść i owoc berberysu - Folium et Fructus Berberidis. Liście należy zbierać przed lub w czasie kwitnienia rośliny.

Skład chemiczny.

Owoce zawierają kwas jabłkowy (6,5%), kw. cytrynowy (ok. 5-6%), wit. C - ok. 70 mg/100 g, cukry - ok. 7%, flawonoidy, barwniki (antocyjany, ksantofile), sole mineralne, alkaloidy, gorycze, garbniki, pektyny, kwas winowy i in.

Liście, gałązki, kora i korzenie zawierają garbniki, kwasy i alkaloidy: berberynę i barbaminę (berbaminę) - ok. 2-3% (przeciętnie -1-1,5%.

Działanie: silnie żółciopędne, rozkurczowe, antybiotyczne, ściągające (przeciwbiegunkowe), krwiotamujące.

Owoce działają orzeźwiająco, wzmacniająco, wykrztuśnie, moczopędnie, odtruwające i przeciwgorączkowo.

Wskazania (owoce): choroby przeziębieniowe, kaszel, gorączka, osłabienie, zatrucia, choroby skórne, zaburzenia przemiany materii.

Wskazania (liść, kora, korzeń, gałązki): upławy, nadmierne krwawienia miesiączkowe, stany zapalne narządów płciowych, żółtaczki, niewydolność wątroby, kamica żółciowa, zastoje żółci, po wycięciu pęcherzyka żółciowego, bóle wątroby, choroby trzustki i bańki wątrobowo-trzustkowej, nieżyt żołądka i jelit, zaburzenia przemiany materii, choroby dziąseł, nadciśnienie.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

- napar (liście, owoce) - 100-150 ml 3-4 razy dz.;

- odwar (kora, gałązki, owoce, korzeń) - 100 ml 2 razy dz.; ponadto do płukania jamy ustnej i gardła oraz narządów płciowych przy stanach zapalnych i zakażeniowych; do okładów i przemywań. W chorobach dziąseł (krwawienia, odstawanie od zębów) stosować płukankę z odwaru owocowego i jednocześnie pić ten odwar 4 razy dz. po 150 ml z miodem.

- Tinctura Berberidis - 3-4 razy dz. po 5 ml; do pędzlowań i przemywań aft, liszajców, owrzodzeń, ran, oparzeń, ropni, pryszczy, opryszczek, mokrych wyprysków, zajadów itd.; jako płukanka - 1 łyżka nalewki na 100-150 ml wody; przyrządzą się ją ze wszystkich surowców;

- Alkoholmel Berberidis (nalewka owocowa + miód) - 3-4 razy dz. po 1 łyżce przy kaszlu, przeziębieniu, nieżytach układu oddechowego i osłabieniu;

•          Succus Berberidis (z owoców) - 3-4 razy dz. po 100-150 ml;

•          Sirupus Berberidis (z owoców) - 3-4 razy dz. lub częściej po 1 łyżce.

 

Bertram lekarski - Anacyclus officinarum (Hayne);(!)

Bertram szarolistny czyli dalmacki (maruna!) - Pyrethrum cinerariaefolium (Trev.);(!)

Rodzina - Compositae

Opis

Obie rośliny są do siebie bardzo podobne.

Rośliny dwu- lub wieloletnie, wytwarzające w pierwszym roku życia rozetkę liści. W następnych latach wyrastają rozgałęzione pędy dorastające do 50-100 cm wys.; liście podwójnie i potrójnie pierzasto-sieczne; odcinki 2-3 łątkowe, szarawe, od spodu owłosione; kwiaty - koszyczki do 1 cm średnicy, osadzone pojedynczo na szypułkach; płatki kwiatowe (języczki) białe, od spodu z czerwonawym nalotem; środki kwiatowe (rurki) żółte; owoc - niełupka, wąska, żółtobrunatna, oskrzydlona, do 0,6 cm szer.. Kwitną od czerwca do lipca. Rośliny często uprawiane w ogródkach. Niekiedy są nazywane złocieniami !.

Surowiec

Pozyskuje się korzeń i kwiat (koszyczek) maruny - Radix et Flos (Anthodium) Anacycli (Pyrethri). Surowce suszy się w temp. do 40° C.

Skład chemiczny

Maruny zawierają olejek eteryczny - 0,3-0,5%, alkohole (np. phyrethrol), alkaloidy (pyretryny I i II, cyneryny i yasmoliny), cholinę, inulinę - ok. 30%, stachydrynę, żywicę, kwasy (chryzantemowy i pyretrowy), sole. Surowce zawierają około 0,5-1% pyretryn (do 1,5%).

Działanie: przeciwbólowe, przeciwrobacze, owadobójcze.

Wskazania: pasożyty (glisty, owsiki, tasiemce, wszy, pluskwy, pchły, świerzbowce, swędziki, skórożarłoczki), bóle żołądka, bóle nerwowe.

Preparaty, dawkowanie i stosowanie:

- odwar (1 łyżka suszu na 200 ml wody - gotować 5 minut) -3 razy dz. po 100 ml i jednocześnie lewatywa (100 ml płynu doodbytniczo o temp. 38 C); po 6 godzinach zastosować lek przeczyszczający w postaci następującej mieszanki ziołowej:

Rp. Mieszanka przeczyszczająca - przeciwrobacza

Ziele glistnika - 1 łyżka

Kora lub owoc trzmieliny - 1 łyżka

Owoc bzu czarnego - 1 łyżka

Zmieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; zagotować; odstawić na 30 minut; przecedzić.

Wypić 200 ml. Jako środka przeczyszczającego można też użyć wyciągu glicerynowego z glistnika, mniszka, perzu, lepiężnika czy nasturcji, a także samej gliceryny (dzieci ważące 20-30 kg - 20-30 g, dorośli - 30-60 g - z sokiem cytrynowym; dla małych dzieci oblicza się - 1 g gliceryny na każdy 1 kg masy ciała, np. gdy dziecko waży 15 kg - 15 g gliceryny, zawsze po wymieszaniu z sokiem). W chorobach żołądka pije się 100 ml odwaru 2-3 razy dz.

- Pulvis Pyrethri - 3 razy dz. po tyle proszku ile mieści się na końcu łyżeczki (max. 1/3 łyżeczki) od herbaty; dobrze popić. Stosować przy nerwobólach i wyczerpaniu nerwowym.

- Tinctura Anacycli (na korzeniu) - 3 razy dz. po 30-40 kropli w 50 ml wody; do wcierań w stanie nierozcieńczonym przy wszawicy i innych pasożytach (np. kleszcze, świerzbowce); do spryskiwania przedmiotów pokrytych owadami lub roztoczami (w przypadku porażonych roślin stosować opryskiwanie odwarem (mocnym) lub opylanie proszkiem marunowym);

- Acetum Anacycli - do wcierań w miejsca zawszone (zwilżone włosy zmoczyć nierozcieńczonym octem marunowym i nakryć folią na 2 godziny po czym spłukać w naparze, odwarze lub w wodzie z dodatkiem octu lub nalewki z tej rośliny; w razie potrzeby zabieg powtórzyć); do opryskiwania miejsc pokrytych owadami. Octem anacyklowym zwalczać też kleszcze i świerzby.

- Roztwory (ocet - 1 łyżka leku na 200 ml wody, nalewka -1 łyżka na 200-250 ml wody) stosować do płukania narządów płciowych zakażonych pasożytami; można do tego celu stosować też mocne napary i odwary.

•          Gel Anacycli ad usum externum (galaretka marunowa do użytku zewnętrznego) - stosować doodbytniczo (podgrzać do temp. 36°C i wprowadzić przy pomocy gruszki do otworu odbytowego 100-150 ml płynnej galaretki), dopochwowo i na skórę (porażone przez roztocze lub owady miejsca pokrywać galaretką co 2 godziny).

 

Bez czarny - Sambucus nigra (L.)

Rodzina - Caprifoliaceae

Opis botaniczny

Krzew lub drzewko dorastające do 6 m wys.; korowina jasnoszara, spękana; młode gałązki zielone; liście na ogół 5-listkowe (pierzaste złożone); listki lancetowate, wydłużone, brzegiem ząbkowane lub piłkowane, zaostrzone; przylistki ząbkowane, jajowate, zaostrzone, szybko odpadające; kwiaty tworzą kwiatostan baldachokształtny, duży; płatki korony białe, żółtawe lub różowawe; pręcików 5; słupek 1; zalążnia 3-kbmorowa; owoc - pestczak, elipsoidalny, kulisty, czarny, błyszczący.

Kwitnie od czerwca do lipca. Rośnie w zaroślach, zagajnikach, w sadach, w lasach, przy polach i rzekach. Pospolity w całej Polsce. Roślina posiada charakterystyczny zapach.

Surowiec

Materiałem zielarskim są: liść, kwiatostan, kora i owoc - Folium, Inflorescentia, Cortex et Fructus Sambuci nigrae. Liście pozyskuje się od maja do czerwca. Bezsensowne jest oddzielanie kwiatów od szypuł na których są osadzone. Wartościowe są całe baldachy. Korę można pozyskiwać przez cały rok. Owoce należy wysuszyć w temp. około 60-80°C, pozostałe zaś surowce w temp. 20-40°C.

Flos et Fructus Sambuci - w wolnej sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 20, 25 i 50 g; FP I, II, III, IV et V). Producenci: Kawon, Herba Lux, Herbapol, Herba Salus, Herba Victus.

Skład chemiczny

Owoce posiadają glikozyd - sambunigrynę, kwasy (chinowy, chlorogenowy, jabłkowy- 1,18%, szikimowy), węglowodany - ok. 6%, witaminy z grupy B, wit. C i H, karoten, sole - ok. 1%, pektyny - 3,5%, garbniki - ok. 6%, antocyjany (3-glukozyd cyjanidyny, 3-sambubiozyd cyjaniny, 3-sambubiozydo-5-glukozyd cyjanidyny). W owocach jest około 60-100 mg wit.C w 100 g.

Liście posiadają znaczne ilości wit. C, bo około 200-300 mg w 100 g, ponadto karoten - 0,014 mg, aldehyd glikogenowy i heksanowy, olejek eteryczny, sambunigrynę - ok. 0,11%, alkaloidy (sambucyną, chryzanteminę), garbniki, śluzy, kwasy, sole. Kwiaty zawierają olejek eteryczny - ok. 0,3%, flawonoidy (kwercetynę, rutynę, kempferol), kwasy (kawowy, masłowy, p-kumarynowy, walerianowy, jabłkowy, chlorogenowy, ferulowy), garbniki, zw. aminowe (amyloaminę, etyloaminę, izobutyloaminę, cholinę), śluzy, sambunigrynę (glikozyd cyjanhydrynowy), alkaloidy (?), beta-amyrynę, alfa-amyrynę, lupeol, cykloartenol, lipidowce, różnego rodzaju estry, sole, witaminy (wit. C - 80-90 mg/100 g),glukozę, saponiny i in.

Kora bzu czarnego bogata jest w garbniki, saponiny, żywice, cholinę, sytosterol, kwasy, sole, olejek eteryczny, glikozydy i alkaloidy; jej skład wymaga zbadania.

Działanie

Kwiat: wykrztuśne, przeciwzapalne, odkażające, przeciwropne, napotne, odtruwające, przeciwgorączkowe, moczopędne, przeciwobrzękowe, rozkurczowe, rozgrzewające, uspokajające, nasenne (w stosunku do dzieci), uszczelniające i wzmacniające naczynia krwionośne, przeciwmiażdżycowe, ogólnie wzmacniające, przedłużające działanie witaminy C, regulujące przemianę materii.

Owoc: regulujące wypróżnienia lub lekko przeczyszczające, wzmacniające ogólnie, napotne, przeciwgorączkowe, odtruwające organizm, moczopędne, przeciwbólowe (w przypadku nerwo- i mięśniobóli), żółciopędne, rozkurczowe.

Liść: lekko przeczyszczające, przeciwkaszlowe, wykrztuśne, powlekające (osłaniające), żółciopędne, pobudzające wydzielanie śliny i soku żołądkowego oraz apetyt, wzmacniające ogólnie i naczynia krwionośne, moczopędne, przeciwobrzękowe, przeciwreumatyczne, “czyszczące krew” ze szkodliwych substancji, regulujące metabolizm, odkażające.

Kora: silnie moczopędne, przeciwobrzękowe, przeciwartretyczne, silnie przeciwgorączkowe, napotne i odtruwające, żółciopędne, przeciwreumatyczne, przyśpieszające przemianę materii, ściągające, odkażające, przeciwkamicze (układ moczowy).

Wskazania:

Kwiat: przeziębienie, grypa, odrą i inne choroby zakaźne, gorączka, kaszel, zmarznięcie, stany zapalne gardła, nieżyt zatok, choroby alergiczne, nieżyt układu oddechowego, nieżyt żołądka i jelit, zapalenie migdałków, pękanie naczyń krwionośnych (plamice), miażdżyca, zaburzenia trawienne, zatrucia, choroby skórne, rekonwalescencja, zaburzenia metaboliczne. Zewnętrznie (jednocześnie stosować doustnie): stany zapalne gałki ocznej, spojówek i powiek, przemęczenie, opuchnięcie i łzawienie oczu, pękanie naczyń w oku, stany ropne oczu, zapalenie skóry i narządów płciowych, upławy, ropnie, rany, liszaje, wrzody.

Owoc: zaparcia, stany ozdrowieńcze, gorączka, przeziębienie, choroby zakaźne, kaszel, bóle nerwowe, nieżyt oskrzeli i krtani, skąpomocz, zatrucia, choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego (lek wspomagający !), choroby alergiczne.

Liść: zaparcia, zaburzenia przemiany materii, kamica żółciowa i moczowa, zastoje żółci, po wycięciu pęcherzyka żółciowego, kaszel, przeziębienie, choroby skórne i zakaźne, nieżyt żołądka, zgaga, choroba wrzodowa, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, choroby uczuleniowe, reumatyzm, dna, zatrucia, kora: obrzęki, kamica moczowa, zapalenie nerek i pęcherza moczowego, skąpomocz, krwiomocz, białkomocz, ropomocz, otyłość, gorączka, zatrucia, choroby skórne, zakaźne i przeziębieniowe, reumatyzm, dna, zastoje żółci.

Przeciwwskazania: nudności i wymioty.

Preparaty, dawkowanie, stosowanie:

odwar (kora, owoce!) - 100-150 ml (z kory) - 150-200 ml (z owoców) 2-3 razy dz. (w gorączce - 4-6 razy dz. po 100 ml); owoce gotować nie dłużej jak 5 minut, a otrzymany wywar polecam osłodzić miodem; korę gotować 10-15 minut, odstawić i trzymać pod przykryciem 30 minut po czym przefiltrować.

- napar (z liści i kwiatów) - 100-150 ml 2-3 razy dz.; w chorobach ostrych - 150-200 ml 3-4 razy dz.; napar kwiatowy można osłodzić miodem; ponadto stosować jako płukankę i do okładów na skórę oraz oczy (10 minutowe zmieniane co 5 minut);

- sok (z owoców) - 50 ml 3-4 razy dz.;

- Sirupus Sambuci nigri (z kwiatów świeżych) - 2 łyżki 3-4 razy dz.;

- Mel Sambuci nigri z pyłkiem kwiatowym: zebrany pyłek ze świeżych kwiatów zmieszać z miodem (1 łyżeczka pyłku na 2 łyżki miodu naturalnego) i zażywać 3-4 razy dz. przy kaszlu, chorobach zakaźnych, przeziębieniowych i przy osłabieniu;

- Tinctura Sambuci nigri (liść, kwiat, kora): do pędzlowań i przemywań schorzałych miejsc (rany, oparzenia, owrzodzenia itd.

Uwagi! Świeżych owoców nie wolno zjadać. Nadają się one tylko do spożycia po zagotowaniu. Jeżeli z owoców przyrządza się marmoladki, kompoty, galaretki, dżemy, wina to należy oddzielić od nich pestki (przecieranie przez sito, cedzenie itd.). Pestki z owoców nie mogą dostać się do naszych żołądków, gdyż tam pod wpływem pewnych enzymów wydzielają szkodliwy kwas cyjanowodorowy. Sam sok i miąższ z owoców jest bardzo wartościowy i zupełnie nieszkodliwy (bezpieczny) zarówno dla małych dzieci jak i osób starszych wiekiem. Bezpieczne są także wyciągi z owoców (wodne, octowe, alkoholowe) “zagotowane”, gdyż wysoka temp. rozkłada szkodliwe substancje. Wyciągi z kwiatów bzu czarnego można z powodzeniem podawać niemowlętom. Liście i korę bzu można stosować w leczeniu dzieci, które ukończyły 1 rok (12 msc. życia).

Bez hebd - Sambucus ebulus (L.)

Bez koralowy - Sambucus racemosa (L.)

Rodzina - Caprifoliaceae

Opis

Bez hebd - krzewinka wieloletnia dorastająca do ok. 2 m wys. o charakterystycznym, mocnym zapachu; pędy bruzdowane, rozgałęzione, lekko owłosione; liście nieparzysto-pierzasto-sieczne, 5-9-listkowe; listki brzegiem piłkowane, zaostrzone, lancetowate, wydłużone; przylistki jajowate, ząbkowane; kwiaty zebrane w baldach, barwy białawej, żółtawej lub różowawej; owoc - elipsoidalny, czarny, połyskujący pestczak. Kwitnie od czerwca do lipca. Rośnie w lasach, w zaroślach, na polach, w starych sadach, w parkach, na wyrębach. Roślina często występuje w południowej i w południowo-wschodniej części naszego kraju, na pogórzu i Lubelszczyźnie.

Bez koralowy (kalinka) - krzew dorastający do ok. 3 m wys.; gałązki jasnobrunatne; liście 3-7 listkowe, nieparzysto-pierzasto-sieczne; listki brzegiem piłkowane, zaostrzone, lancetowate, wydłużone lub podłużnie eliptyczne; kwiaty zebrane w baldachokształtne kwiatostany lub kształtu wiechowatego, zbite, początkowo barwy zielonawej, później białawe lub żółtawe; owoce zebrane w jajowate (wiechowate) lub baldachokształtne grona, czerwone (pestkowce). Kwitnie od kwietnia do maja. Występuje w lasach, przy rzekach, w zaroślach, przy polach. Pospolity w południowym regionie Polski.

Surowiec

W lecznictwie wykorzystuje się; kwiat, owoc i liść - Flos, Fructus et Folium Sambuci ebuli (hebdu) vel racemosae (kalinki). Z hebdu pozyskuje się też niekiedy korę - Cortex Sambuci ebuli. Owoce suszy się w temp. 60-80°C. Liście i kwiaty w temp. 20~40°c. Korę należy pozbawić wody w temp. ok. 60° C.

Skład chemiczny

Korzeń, kora, liście i owoce hebdu zawierają olejek eteryczny w ilości ok. 0,075%, saponiny, garbniki, kwasy (ursolowy, chlorogenowy, szikimowy, kawowy, siarkowy), sole (siarczki, siarczany, węglany, octany, szczawiany), alkaloidy (?), glikozyd - sambunigrynę, flawonoidy. Kalinka posiada w swych organach dużo kwasu ursolowego, saponiny, garbniki, glikozydy fenolowe,, nitrylozydy, alkaloidy (sambucynę), emulsynę, sole i in. Owoce zawierają ok. 3% cukrów, ok. 2% kwasów organicznych, kwas askorbinowy - ok. 30-50 mg/100 g, pektyny, karoten, antocyjaniany (np. chryzanteminę). Skład chemiczny obu gatunków wymaga dokładniejszego sprawdzenia.

Działanie: głównie napotne, przeciwgorączkowe, moczopędne, odtruwające, przeczyszczające, wykrztuśne, odkażające, żółciopędne, przeciwreumatyczne, przeciwartretyczne, przeciwzapalne, uspokajające, pobudzające wydzielanie soku żołądkowego, przeciwrobacze i przeciwobrzękowe. Stare źródła podają, że obie rośliny regulują przemianę materii i działają przeciwbólowo.

Wskazania: zaparcia, skąpomocz, kamica moczowa i żółciowa, zastoje żółci, gorączka, przeziębienie, otyłość, reumatyzm, dna, obrzęki zastoinowe, nadciśnienie, bóle nerwowe, nieżyt układu oddechowego.

Przeciwwskazania: nudności, biegunka.

Preparaty, dawkowanie, stosowanie:

•          odwar (kora, owoc, korzeń) gotowany 10 minut - 100 ml 3 razy dz.; w gorączce - 50 ml 4 razy dz.; odwar z owoców osłodzić miodem; stosować jako płukankę i do okładów na rany, owrzodzenia, liszaje i ropnie.

•          napar (liść, kwiat) - 50 ml 3-4 razy dz. (z kwiatów - max. 100 ml 4 razy dz.), można z miodem; do płukania jamy ustnej i gardła przy stanach ropnych i zapalnych.

Część II b

Głównie na podstawie:

Henryk Różański

Poradnik Fitoterapii

Krosno 1990-1994

Maszynopis zeskanowano

Dokument i receptury chronione prawami autorskimi

---

Bez koralowy (kalinka) - Sambucus racemosa (Caprifoliaceae)

Opis

Krzew dorastający do 3 m wys.; liście nieparzysto-pierzastosieczne o 5-7 odcinkach; odcinki podłużne, eliptyczne, ostro zakończone, brzegiem piłkowanej liście rozwijają się równocześnie z kwiatami; przylistki drobne, odpadające; kwiatostany kulistawe lub jajowate, zbite, wierzchowate; kwiaty najpierw zielonawe, później żółtawobiałe; owocostany mają postać zbitej wiechy (złożone grono); owocem jest czerwony pestkowiec. Kwitnie od kwietnia do maja. Występuje w lasach i w zaroślach, Rośnie dziko w całej Polsce.

Surowiec

Surowcem jest owoc bzu koralowego - Fructus Sambuci racemosae. Zbiera się tylko dojrzałe owoce i suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 8O^o C. Cennym surowcem są świeże owoce, z których można przyrządzać soki, syropy oraz marmoladki.

Skład chemiczny

Owoce zawierają cukry - ok. 3%, kwasy organiczne - ok. 2%, karoten, kwas askorbinowy - ok. 20-50 mg/100 g, kwas ursolowy, garbniki, alkaloidy, pektyny i glikozyd charakterystyczny dla rodzaju Sambucus.

Działanie i zastosowanie

Sok i syrop stosuje się przy chorobach przeziębieniowych, w gorączce, w chorobach zakaźnych, w skąpomoczu i w niektórych chorobach skóry związanych z zaburzeniami przemiany materii. Odwar działa podobnie jak syrop i sok, to znaczy: napotnie, przeciwgorączkowo, słabo moczopędnie, wykrztuśnie, reguluje metabolizm i wypróżnienia.

Odwar z owoców: 2-3 łyżki suszu zalać 2 szkl. wody; gotować 3 min.; odstawić na 20 minut; przecedzić; osłodzić miodem. Pić kilka razy dziennie po 150-200 ml; dzieci zależnie od wieku - 50-100-150 ml.

Rp. Sok lub syrop z owoców bzu koralowego-kalinki

3-4 kg owoców umyć i zasypać 3-4 szkl. cukru i pod przykryciem pozostawić na 5-8 godz.; następnie owoce gotować we własnym soku przez 15 minut; uzyskany sok przecedzić przez nylonowe sito i na gorąco osłodzić do smaku; jeżeli na każdy 1 litr soku damy 1 kg cukru to uzyskamy syrop. Sok lub syrop przelać do butelek lub słoiczków i poddać pasteryzacji przez 20 minut w wodzie o temp. 80-90 C. Przechowywać w ciemnym i chłodnym miejscu. Pozostałą nam masę owocową przetrzeć przez sito nylonowe aby otrzymać przecier, który należy dosłodzić do smaku i również poddać pasteryzacji. Sok lub syrop dolewać do herbaty lub pić po odpowiednim rozcieńczeniu z wodą przegotowaną.

Uwagi ! Surowych owoców nie wolno zjadać. Nie wolno konsumować przetworów zawierających pestki owoców.

Biedrzeniec anyż - Pimpinella anisum (Umbelliferae)

Opis

Roślina jednoroczna; łodyga 15-50 cm wys.; owłosiona, rzadko naga, górą rozgałęziona; liście dolne okrągławo-nerkowate, nacinano ząbkowane; środkowe 3-5-sieczne, o listkach jajowatych, nacinano ząbkowanych, górne liście 2-3-krotnie pierzastosieczne, o odcinkach lancetowatych; najwyższe 3-dzielne; kwiaty białe; owocem jest niewielka sercowato-jajowata rozłupnia. Kwitnie od lipca do sierpnia. U nas uprawiana w ogródkach i na działkach.

Surowiec

Surowcem jest owoc anyżu - Fructus Anisi, FP II,III,IV i V. Owoce (Herbapol, Phytopharm, Kawon, Zioła Lecznicze Boguccy) można kupić w sklepach zielarskich i w aptekach (opak. 25 i 50 g) lub pozyskać z własnej uprawy.

Skład chemiczny

Owoce anyżku zawierają 1-5% olejku eterycznego, 28% tłustego oleju (kw. oleinowy - 56%, kw. petroselinowy - 23,56%, kw. palmitynowy - 3,25%, kw. linolowy - 17,16%), węglowodany, białkowce, cholinę i śluzy.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z anyżu działają wiatropędnie, przeciwskurczowo, napotnie, mlekopędnie, wykrztuśnie, uspokajająco; wzmagają wytwarzanie soku żołądkowego, upłynniają zalegającą wydzielinę śluzową w drogach oddechowych, działają sekrolitycznie. Wodne wyciągi z anyżu można podawać niemowlętom, są bezpieczne i nieszkodliwe. Regulują trawienie, likwidują wzdęcia, znoszą bolesne skurcze żołądka i jelit, ułatwiają niemowlęciu zaśniecie. Matki karmiące powinny również pić odwar z owoców, z którego pewne substancje przenikają do mleka działając potem bardzo korzystnie w organizmie niemowlęcia.

Odwar: 2 łyżki grubo zmielonych (np. w młynku do kawy) owoców anyżkowych zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut pod szczelnym przykryciem; przecedzić; posłodzić miodem. Pić 4-6 razy dz. po 150-200 ml; dzieci - 100-150 ml kilka razy dz. Błędem jest (zwyczajne marnotrawstwo) zalewanie wodą całych owoców.

Napar mleczny: 2 łyżki owoców zalać 200 ml wrzącego mleka; odstawić na 15 minut; przecedzić; osłodzić miodem. Pić kilka razy dz. po 150-200 ml; dzieci - 100-150 ml; niemowlęta - 2-3 łyżki mlecznego wyciągu 2-4 razy dz. W razie zaburzeń trawiennych podawać niemowlętom i dzieciom wodny wyciąg z owoców i bez miodu.

Rp. Mieszanka ARP

Owoc anyżku - 1 łyżka

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Kwiat wrzosu lub pierwiosnka - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody lub mleka (zależnie od potrzeby); odstawić na 15 minut; przecedzić; jeżeli to jest wskazane (np. przy kaszlu, katarze, zapaleniu płuc, przeziębieniu, chorobach zakaźnych) posłodzić miodem. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta - 2-3 łyżki naparu wodnego (zaburzenia trawienne) lub mlecznego (przy innych - wiadomych schorzeniach.

Miód anyżkowy - Mel Anisi: suche owoce zmielić w młynku do kawy na bardzo drobny proszek. Na każdą łyżeczkę proszku dać 2 łyżki miodu i 10 kropli gliceryny lub wódki; wymieszać to wszystko starannie. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce przy kaszlu, przeziębieniu, osłabieniu, katarze, grypie itd. Małym dzieciom podaje się 1-2 łyżeczki takiego miodku.

Nalewka anyżowa - Tinctura Anisi: pół szkl. grubo zmielonych owoców zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce lub max. 1 łyżce na miodzie lub w mleku (przy zaburzeniach trawiennych w wodzie). Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki nalewki w gorącym mleku lub w wodzie przegotowanej 3-4 razy dz.

Alkoholmel Anisi: do 100 ml nalewki wlać 100 ml miodu; wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać mleko gorące dobrze osłodzone tym przetworem.

Olej anyżowy - Oleum Anisi: pół szkl. grubo zmielonych owoców anyżku zalać 200 ml gorącego oleju jadalnego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Dla lepszego trawienia zażywać 1-2 razy dz. po 1 łyżce. Stosować do wcierań leczniczych (przeziębienie, choroby zakaźne, postrzał, reumatyzm, zmarznięcie, mięśniobóle; chore miejsca nacierać przed snem i rano; przy chorobach ogólnych olej wcierać w szyję, klatkę piersiową, brzuch, w stopy oraz w plecy), ponadto używać jako przyprawę do zup, sosów, mięs, ryb, sałatek.

Wyciąg glicerynowy: 3 łyżki grubo zmielonych owoców zalać 60 g

gliceryny i 1 łyżką wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Otrzymany przetwór wymieszać z 2 łyżkami soku dowolnego. Zażywać 1-2 razy dz. po 3-4 łyżki w razie zatwardzenia połączonego z zaburzeniami trawiennymi (wzdęciami, bólami brzucha, uczuciem pełności w brzuchu itd.).

Do kąpieli aromatycznych i leczniczych (reumatyzm, schorzenia dróg oddechowych, zmęczenie, bezsenność) używa się odwar z korzeni lub z ziela suszonego, zebranego z własnej uprawy po pozyskaniu z niego owoców.
1 szkl. suszu zalać 3 l wody; gotować 10 minut; odstawić na 30 minut; przecedzić i wlać do wanny napełnionej wodą do połowy.

Oczywiście do kąpieli można użyć również olejku anyżowego - patrz strona:

http://www.rozanski.henryk.gower.pl/fitofarmakologia.htm

http://www2.pwsz.krosno.pl/~henroz/oleum2003.htm - olejki eteryczne

 

Biedrzeniec mniejszy i biedrzeniec większy - Pimpinella saxifraga et Pimpinella maior (Umbelliferae)

Opis

Biedrzeniec mniejszy to roślina wieloletnia bardzo często spotykana na suchych zboczach, na łąkach, na polanach oraz w suchych lasach i w zaroślach; lubi gleby kamieniste; łodyga górą prawie bezlistna, podłużnie kreskowana, bez głębokich bruzd, wyprostowana, walcowata, gałęzista, krótko omszona; liście pojedynczo pierzastodzielne; odcinki odziomkowych liści kolistojajowate, niepodzielone, brzegiem ząbkowane, siedzące, wrębne lub dzielne; odcinki górnych liści pierzastodzielne, o odcinkach drugiego rzędu równowąskich lub lancetowato-równowąskich; baldachy o 10-15 cienkich szypułkach; pokryw i pokrywek brak; korona biała; płatki owłosione, na brzegach orzęsione; rozłupki nagie, wyraźnie z boków spłaszczone, złączone ze sobą wąską powierzchnią. Kwitnie od czerwca do września.

Biedrzeniec większy występuje na niżu i w górach, jako roślina wilgotnych zarośli, skrajów lasów, łąk i ziołorośli. Bylina, 1 m wys. o łodydze dętej ostro bruzdowanej, górą rozgałęzionej; korzeń wrzecionowaty, rozgałęziony, o ostrym specyficznym zapachu i piekąco-ostrym smaku; liście odziomkowe ogonkowe, pojedynczo, czasem podwójnie pierzaste, o 2-4 parach listków podłużnojajowatych, długości do 7 cm; liście łodygowe drobniejsze, pochwiaste; kwiaty białe, rzadziej różowawe, w baldachach; rozłupnia podwójna, dł. do 3,5 mm.

Surowiec

Surowcem są: korzeń oraz liście - Radix et Folium Pimpinellae. Korzenie wykopujemy wiosną, późnym latem lub w Jesieni; szybko myjemy, osuszamy i kroimy wzdłuż na paski; suszymy w normalnej lub w podwyższonej (otwarty piekarnik ogrzany do temp. 60-70°C) temperaturze. Jeśli chodzi o liście to zbieramy je w czasie kwitnienia rośliny; najlepiej nanizać je na nitki i suszyć zawieszone, gdyż lubią się zaparzać i pociemnieć. Suche surowce (ściśnięte w dłoni kruszą się z trzaskiem i rozsypują) należy zmielić i rozdrobnione przechowywać w szczelnych słojach.

Skład chemiczny

Surowce zawierają olejek eteryczny - do 0,5%, a w nim pochodne kumaryny: pimpinellina, izopimpinellina, bergapten i umbeliferon; ponadto żywice, garbniki, kwasy organiczne, węglowodany, białkowce i saponiny.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z surowców działają wykrztuśnie, rozkurczowo, przeciwastmatycznie, moczopędnie, antyseptycznie, żołądkowo i rozgrzewająco.

Wskazania: stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, chrypka, skąpomocz, stany zapalne pęcherza moczowego i cewki moczowej, niestrawność, wzdęcia, kurcze jelitowe, choroby skórne (trądziki, łuszczyca), zastoje i niedostateczne wydzielanie żółci, zaburzenia miesiączkowania (nieregularne i skąpe), upławy (jednocześnie stosować nasiadówki), nerwice wegetatywne, dychawica oskrzelowa, utrudnione oddychanie, kaszel.

Przeciwwskazania: ciąża (w dużych dawkach mogą spowodować skurcze macicy i poronienie !).

Napar: 2 łyżki suchych zmielonych liści lub korzeni zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 200 ml; dzieci: 1 r. ż. - 1 łyżka, 3 r. ż. (ok. 15 kg) - 40 ml, 7 r. ż. (ok. 24 kg) - 60 ml, 10 r ż. (ok. 29 Kg) - 80 ml, 15 r. ż. - 140 ml, 3-4 razy dz.

Odwar: 2 łyżki korzeni zaleć 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić jak napar.

Napar mleczny: 2 łyżki korzeni zalać 2 szkl. wrzącego mleka; odstawić na 15 minut; przecedzić; osłodzić miodem. Pić jak napar wodny.

Nalewka biedrzeńcowa - Tinctura Pimpinellae: pół szkl. korzeni lub liści zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce (przy nerwicach zażywać 1 łyżkę nalewki 1-2 razy dz. w 50 ml wody) na wodzie lub mleku.

Alkoholmel Pimpinellae: do 100 ml nalewki wlać 100 ml miodu; wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce jako środek wzmacniający i wykrztuśny. Dzieciom osłodzić tym przetworem gorące mleko.

Rozcieńczoną nalewką (1 łyżka nalewki na 150 ml wody) lub wodnymi wyciągami z surowców płukać jamę ustną i gardło przy stanach zapalnych. Ze świeżego korzenia można przyrządzie intrakt i stosować jak nalewkę (pół szkl. świeżego zmielonego surowca zalać 400 ml gorącego alkoholu; wytrawiać 10 dni; przefiltrować).

Do wcierań leczniczych (mięśniobole, nerwo- i stawobóle, przeziębienie, nieżyty dróg oddechowych, zmarznięcie, choroby zakaźne) stosować olej biedrzeńcowy - Oleum Pimpinellae (pół szkl. suchego lub świeżego korzenia zalać 200 ml gorącego oleju, np. słonecznikowego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować). Przy chorobach ogólnych nacierać olejem: stopy aż po kostki, plecy, brzuch, klatkę piersiową i szyję, 2 razy dz.

Olej biedrzeńcowy jest znakomitą przyprawą do różnych potraw (sałatki, potrawy mięsne).

Bluszczyk kurdybanek - Glechoma hederaceae (Labiatae sive Lamiaceae)

Opis

Bluszczyk kurdybanek występuje pospolicie w miejscach cienistych, na przydrożach, na wzgórzach, w ogrodach, w zaroślach i w lasach, często rośnie wraz z przetacznikami. Można go znaleźć w całym kraju. Roślina wieloletnia, do 40 cm dł.; łodyga z rzadka owłosiona, pełzająca lub wspinająca się, z długimi ulistnionymi rozłogami, gałęzista; liście 1-4 cm dł.; ulistnienie równoległe-krzyżowe; liście dolne kolistonerkowate; liście górne kolistosercowate, wszystkie ogonkowe, brzegiem karbowane; kwiaty w jednostronnych nibyokółkach po 1-3 w kątach liści; kielich o ząbkach trójkątnych, szydlastych, z ukośnym 5-ząbkowyra wycięciem; ząbki 2-3 razy krótsze od korony; korona niebieskofioletowa, fioletowa lub spłowiała; górna warga płaska 2-dzielna; dolna warga w gardzieli ciemnopurpurowa, kropkowana; środkowa łatka dolnej wargi - sercowata, płaska, całobrzega, większa od bocznych; owoc - rozłupnia odwrotnie jajowata. Kwitnie od kwietnia do lipca.

Surowiec

Surowcem jest ziele - Herba Glechomae (dawne nazwy to Herba Hederae terrestris seu Glechomae hederaceae).

Ziele pozyskujemy ze stanu naturalnego lub ze sklepu zielarskiego. Surowiec zbieramy w czasie kwitnienia rośliny lub w początkach kwitnienia (maj). Suszymy w normalnej temperaturze. Suche i rozdrobnione ziele przechowywać w szczelnych słojach.

Skład chemiczny

Ziele kurdybanka zawiera gorycze terpenowe (marubinę, glechominę), żywice, olejek eteryczny - ok. 0,06%, garbniki - ok. 6-7%, saponiny, cholinę, woski, flawonoidy, sole mineralne, kwasy (winowy, jabłkowy, octowy, bursztynowy i in.), witaminy, fermenty i prawdopodobnie alkaloidy (zdania podzielone na temat występowania tych związków w bluszczyku, zważając jednak na jego działanie farmakologiczne należy przypuszczać, iż zawiera on znacznie więcej do dziś nie zbadanych ciał czynnych).

Działanie i zastosowanie

Kurdybanek działa żółciopędnie, moczopędnie, przeciwzapalnie, tonizująco ogólnie, rozkurczowo, wykrztuśnie; wzmacnia odporność immunologiczną organizmu co można wytłumaczyć tym, że kurdybenek wzmaga leukopoezę, a co za tym idzie zwiększa liczbę leukocytów (białych ciałek krwi) we krwi co jest bardzo wyraźne; przyśpiesza tętno poprzez wzmacniający (kardiotoniczny) wpływ na serce; reguluje wypróżnienia i przemianę materii, zwiększa zapotrzebowanie organizmu na tlen poprzez przyśpieszenie oddechów (oddychanie staje się głębokie i pełne, a zarazem odbywa się szybciej); zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, śliny i soku trzustkowego; polepsza trawienie; usuwa z organizmu szkodliwe produkty przemiany materii. O kurdybanku napisali bracia C. i K. Bauhinowie oraz Hildegarda. Dawniej uważano, że bluszczyk odpędza “siły nieczyste”.

Wskazania: mała liczba leukocytów we krwi (np. przy agranulocytozie), mała odporność na choroby (osłabiony układ immunologiczny), choroby układu oddechowego (zakażenia, stany zapalne, katar, kaszel), astma, duszności, zawroty głowy i szum w uszach, choroby skórne, kamica moczowa i żółciowa, zastoje żółci, choroby wątroby, skąpomocz, skurcze jelitowe i żołądka, zaburzenia trawienia (wzdęcia, odbijanie, burczenie i przelewanie w jelitach, zła perystaltyka jelit), niedokwaśność treści żołądka, brak apetytu, zaparcia, zaburzenia metaboliczne, biegunki, przeziębienie, gorączka, choroby trzustki.

Napar: 2 łyżki suszu zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3 kg - 8-9 ml, 4 kg - 11 ml, 5 kg - 14 ml, 7 kg - 20 ml, 3-4 razy dz.; dzieci: 1 r. ż. (ok. 9-10 kg) - 25 ml, 3 r .ż, - 40 ml, 7 r. ż, (ok. 24 kg) - 68 ml, 10 r. ż. (ok. 32 kg) - 90 ml, 15 r. ż. (ok. 54 kg) - 154 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka kurdybankowa - Tinctura Hederae: pół szkl. suchego ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki w 50 ml wody lub mleka osłodzonego miodem.

Intrakt - Intractum Glechomae: pół szkl. świeżego ziela przemielonego przez maszynkę zalać 400 ml gorącego alkoholu 40-60%; macerować 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml; dzieci: 3 r. ż. - 2 ml, 7 r. ż. - 3 ml, 10 r. ż. - 4 ml, 15 r. ż. - 7-8 ml, w 50 ml wody lub w mleku osłodzonym miodem.

Alkoholmel Hederae: do 100 ml nalewki lub intraktu wlać 100 ml miodu; wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce; dzieciom osłodzić tym przetworem mleko gorące i podawać 3-4 razy dz.

Syropek kurdybankowy - Sirupus Hederae. Świeże ziele przepuścić przez sokowirówkę w celu uzyskania soku. Do 100 ml soku wlać 100 ml miodu, wsypać 100 ml cukru, dodać kilka lasek cynamonu lub wanilii oraz sok z 1 małej cytryny; wymieszać to wszystko. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżki. Dzieciom podawać 2 łyżeczki tego preparatu 4 razy dz. Działa on wybitnie wzmacniająco i wykrztuśnie.

Miód bluszczykowy: suche ziele zmielić w młynku do kawy na drobny proszek. Na każdą 1 płaską łyżeczkę proszku dać 2 łyżki miodu oraz 10 kropli wódki lub gliceryny; wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki miodu 3-4 razy dz.

Zawiesina bluszczykowa: na każdą 1 łyżkę czubatą sproszkowanego ziela dać 5 łyżek gliceryny, 3 łyżki miodu i 2 łyżki dowolnego soku owocowego, wszystko wymieszać. Przed zażyciem wstrząsnąć zawiesiną. Zażywać 2-3 razy dz. po 3 łyżki przy osłabieniu, chorobach zakaźnych, zaparciach, kaszlu, otyłości i zaburzeniach trawiennych.

Rp. Mieszanka GTUC

Ziele bluszczyka kurdybanka - 2 łyżki

Ziele lub korzeń mniszka - 1 łyżka

Liść (ziele) pokrzywy - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 200 ml; dzieci; 1 r. ż. - 30 ml, 3 r. ż. - 40 ml, 7 r. ż. - 68 ml, 10 r. ż. - 90 ml, 15 r. ż. - 154 ml, 4 razy dz.

Wskazania: obniżona odporność organizmu na choroby, zbyt mała ilość limfocytów we krwi, zatrucie organizmu, skąpomocz, zaburzenia trawienne, choroby wątroby, nerek i pęcherzyka żółciowego oraz trzustki, skurcze żołądkowe i jelitowe, zaparcia, ogólne osłabienie, choroby zakaźne, skórne, obrzęki, zaburzenia metabolizmu.

Bobrek trójlistkowy - Menyanthes trifoliata (Menyanthaceae)

Opis

Bylina o grubym pełzającym kłączu; liście duże, trójlistkowe, o listkach odwrotnie jajowatych; kwiatostany groniaste na bezlistnych, do 30 cm wys. szypułkach; kielich o 5 w dole zrośniętych działkach; korona delikatna, nieco mięsista, biała lub różowawa, lejkowata, do połowy długości podzielona na 5 łatek, pokrytych od strony wewnętrznej soczystymi włoskami; pręcików 5; słupek 1; owocem jest torebka. Rozpowszechniony w całej Polsce; rośnie na mokrych łąkach, na bagnach, w wilgotnych jasnych lasach i w rowach.

Surowiec

Surowcem jest liść - Folium Menyanthidis, FP III, IV i V; dawna nazwa brzmi Folium Trifolii fibrini (aquatici). Surowiec /Herba Lux, Herbapol, Kawon, Zioła Lecznicze Boguccy) można nabyć w sklepach zielarskich i w aptekach (opak. 25 i 50 g) lub pozyskać ze stanu naturalnego. Liście zbiera się w maju i czerwcu. Suszy się je w normalnej temp., potem mieli i przesypuje do szczelnego opakowania. Można także wykorzystywać całe ziele bobrka - Herba Menyanthidis.

Skład chemiczny

Ziele i liście zawierają glikozyd goryczowy (ok. 1%) zwany menyantyną oraz meliantynę, hyperozyd, rutozyd, trifoliozyd, alkaloidy (gencyaninę, gencyanidynę, gencyalutynę), garbniki, kwasy organiczne (protokatechowy, kawowy), karoten, saponiny, pektyny, sole jodu, manganu i żelaza.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela i liści działają uspokajająco, przeciwgorączkowo, żółciopędnie, antyseptycznie, przeciwzapalnie; wzmagają wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, pobudzają łaknienie i trawienie. Działanie to występuje po 30 minutach po zażyciu leku. Należy dodać, że ziele bobrka pobudza przemianę materii.

Wskazania: brak łaknienia, atonia jelit, brak żółci, zaburzenia trawienia, niedobór jodu, zaburzenia metabolizmu, zdenerwowanie, żółtaczka, niedokrwistość, ogólne osłabienie, kurcze jelitowe, bóle brzucha, zaburzenia miesiączkowania, zaparcia, choroby skórne (trądziki, łuszczyca), gorączka, upławy.

Napar: 2 łyżki ziela lub samych liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po lub przed jedzeniem po 50-100 ml; dzieci: 1 r. ż. - 12 ml, 3 r. ż. - 21 ml, 7 r. ż. -- 34 r. ż., 10 r. ż. - 45 ml, 15 r. ż. - 50-70 ml, 2-3 razy dz.

Nalewka bobrkowa - Tinctura Menyanthidis: pół szkl. ziela lub samych liści zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżeczce w 50 ml wody przegotowanej.

Nalewką przemywać tłustą skórę z trądzikiem; może one wyleczyć wiele innych chorób dermatologicznych.

Proszek: suche liście zmielić w młynku do kawy na drobniutki proszek. Zażywać 2-3 razy dz. po pół łyżeczki; dobrze popić.

 

Bodziszek - Geranium (Geraniaceae)

Opis

1. Bodziszek cuchnący - Geranium robertianum - roślina o specyficznym, mocnym, przyjemnym zapachu; łodyga prosta, gałęzista, czerwonawa, w węzłach zgrubiała, odstająco gruczołowato owłosiona; liście pierzasto-sieczne 3-5-dzielne; odcinki podwójnie pierzasto-sieczne, szczytowy -długoogonkowy; boczne - prawie siedzące; ulistnienie równoległe; szypułki kwiatowe w kątach liści, 2-kwiatowe; działek kielicha 5, przytulonych, owłosionych, długoościstych; płatków korony 5, jasnopurpurowych, z 3 białymi paskami, odwrotnie jajowatych, 1-2 razy dłuższych od działek kielicha. Roślina dwuletnia dorastająca do 30-50 cm wys. Kwitnie od czerwca do września. Owoc - rozłupnia 5-krotna, rozłupki z ością. W Polsce bardzo pospolity na niżu i w górach do 1700 m n.p.m. Występuje w wilgotnych, cienistych lasach, w zaroślach, w ziołoroślach, na zboczach, przy rzekach, przy drogach, w sadach.

2. Bodziszek krwisty czyli czerwony - Geranium sanguineum - roślina wieloletnia dorastająca do 40 cm wys.; łodyga szeroko rozgałęziona, odstająco i długo owłosiona; liście dolne 7-dzielne; odcinki liściowe 3- lub więcej dzielne; odcinki ostatniego rzędu równowąskolancetowate, prawie całobrzegie; szypułki jednokwiatowe; kwiaty duże jasnopurpurowe lub fioletowe; płatki szerokie, odwrotnie jajowate, na szczycie wycięte, 2 razy dłuższe od działek kielicha; owoc - rozłupnia. Kwitnie od maja do lipca. Występuje w suchych zaroślach, w lasach, na słonecznych zboczach, przy drogach; pospolity w całym kraju.

Do celów leczniczych nadają się także: bodziszek łąkowy - Geranium pratense; łodyga wyprostowana, gałęzista, w górze odstająco gruczołowato owłosiona; liście 7-dzielne, o odcinkach rombowych, pierzastowrębnych, ząbkowanych; kwiaty po 2 lub więcej na szypułkach; szypułki gruczołowato owłosione, po przekwitnięciu w dół odgięte; działki z 3 wiązkami przewodzącymi, krótsze od płatków; płatki szerokojajowate, duże, niebieskie lub liliowe; nitki pręcików u nasady szerokojajowate, w pozostałej części nitkowato zwężone; wys. do 100 cm; kwitnie od czerwca do września, występuje w całej Polsce; rośnie na łąkach, w lasach, na miedzach, po przydrożach, na zboczach i w ziołoroślach, i wreszcie bodziszek drobny -Geranium pusillum - roślina roczna dorastająca do 50 cm wys.; łodyga rozesłana; liście 7-9- dłoniastodzielne; odcinki jajowatoklinowate; kwiaty różowe lub jasnofioletowe, po przekwitnięciu w dół odgięte; działki kielicha zakończone krótką ością; płatki korony odwrotnie jajowate, słabo wycięte, u nasady orzęsione; pręcików 10; kwitnie od maja do sierpnia; roślina pospolita w całym kraju.

Wszystkie opisane bodziszki mają takie same właściwości lecznicze.

Surowiec

Surowcem jest ziele i korzeń - Herba et Radix Geranii. Są to surowce niefarmakopealne, czyli nie objęte przez naszą FP, nie można ich kupić w aptekach czy w sklepach zielarskich, trzeba je samemu zebrać ze stanu naturalnego lub z własnej uprawy. Ziele zbiera się w czasie kwitnienia, rozkłada pojedynczą warstwą na siatkach lub papierach (można je też zawiesić na sznurku), suszy w przewiewnym miejscu, w normalnej temperaturze, potem mieli i przesypuje do szczelnych opakowań. Korzenie wykopuje się wiosną lub jesienią.

Skład chemiczny

Ziele zawiera flawonoidy, olejek eteryczny, garbniki ok. 5%), gorycze (np. geraniinę), alkaloidy, glikozydy, kwasy organiczne (walerianowy, winowy, octowy, kawowy), witaminy, np. wit. C - 100 mg/100 g, sole mineralne, aktywne enzymy i barwniki. Korzenie zawierają aż 44% garbników.

Działanie i zastosowanie

Bodziszki działają przeciwkrwotocznie, przeciwzapalnie, odkażająco, moczopędnie, żółciopędnie, wykrztuśnie; wzmagają wydzielanie soków trawiennych, zwiększają apetyt, ułatwiają trawienie, leczą biegunki, uszczelniają naczyńka krwionośne; działają też uspokajająco.

Wskazania: wzdęcia, niestrawność, choroba wrzodowa, odbijanie, uczucie pełności w brzuchu, nieprawidłowa perystaltyka jelit, skąpomocz, stany zapalne przewodu pokarmowego, nadmierne krwawienia miesiączkowe, upławy.

Zewnętrznie (okłady, przemywanie, kąpiele, płukanki): stany zapalne jamy ustnej i gardła oraz pochwy i warg sromowych (nasiadówka;, łojotok, trądziki, ropnie, oparzenia, rany, owrzodzenia, nadżerki, liszaje, liszajce, przetłuszczające się włosy z tłustym łupieżem, nadmierna potliwość, opryszczki, wypryski.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci: 1 r. ż. (ok. 9-10 kg) - 12 ml, 3 r. ż. (ok. 15 kg) - 20 ml, 7 r. ż. (ok. 24 kg) - 34 ml, 10 r. ż. (ok. 32 kg) - 45 ml, 15 r. ż. (ok. 54 kg) - 77 ml, 3-4 razy dz.

Odwar z korzenia: 2 łyżki korzenia zalać 450 ml wody; gotować 10 minut; odstawić na 20 minut; uzupełnić brakującą ilość wody; przecedzić. Zażywać jak napar lub stosować zewnętrznie.

Nalewka bodziszkowa - Tinctura Geranii: pół szkl. korzeni lub ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki w 50 ml wody lub stosować zewnętrznie.

Uwagi !. Dawek nie zwiększać; kobiety w ciąży nie mogą stosować bodziszka; nie podawać niemowlętom (poniżej 12 miesięcy).

Rp. Mieszanka GACP

Ziele bodziszka - 1 łyżka

Kora lub liście olchy - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 2 łyżki

Ziele rdestu (obojętnie którego) - 1 łyżka

Surowce wymieszać} zalać 3 szkl. wody; gotować 3 minuty; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3 razy dz. po 150 ml; dzieci: 1 r. ż. - 19 ml, 3 r. ż. - 30 ml, 7 r. ż. - 50 ml, 15 r. ż. - 115 ml, 2-3 razy dz.

Wskazania: ostra biegunka, niestrawność, zaburzenia trawienia, upławy (płukanka lub nasiadówka i Jednoczesne picie wywaru), mlekotok, nadmierne krwawienia miesiączkowe, krwawienia pozamiesiączkowe, zapalenie jamy ustnej, okostnej i gardła (płukać i jednocześnie przełknąć 3-4 łyki, ropień przyzębny lub po wyrwaniu zęba, ale po wyczyszczeniu.

Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum (Ericaceae)

Wiadomości ogólne o roślinie

Borówka bagienna (pijanica, durnica, łochynia) to krzewinka o liściach opadających; kwiaty 1-4 na zakończeniach gałązek; jagoda kulista albo kształtu gruszkowatego, niebieska, pokryta ciemnobłękitnym nalotem. Występuje pospolicie na całym obszarze kraju, lubi gleby wilgotne, bagniste. Jagody tej rośliny są bardzo wartościowe; pod względem zawartości witamin przewyższają brusznicę, a ponadto są bardzo smaczne. Jest to cenna roślina jagodowa rosnąca często obok bagna zwyczajnego -Ledum palustre. Bagno zwyczajne wytwarza lekki pyłek, który przy wietrze lub przy potrąceniu rośliny łatwo wznosi się w powietrze. Osoby zbierające niewinne owoce borówki bagiennej wdychają wraz z powietrzem pyłek bagna zwyczajnego wykazujący działanie trujące wobec wielu osób, zwłaszcza alergików (oszołomienie, “ciemno w oczach się robi”, ból głowy, kichanie, katar, zapalenie spojówek i łzawienie). Jagody nas interesujące nie zawierają żadnych szkodliwych dla człowieka substancji chemicznych, zawiera je pyłek bagna.

Owoce borówki bagiennej zawierają dużo kwasów organicznych (np. cytrynowy, jabłkowy), fruktozę, sole mineralne, witaminę C - 30 mg/100 g, wit. A - 200 j.m., wit. P - 380 mg, wit. PP - 90 ug, pektyny - O,50% i inne.

Przed spożyciem owoce należy starannie opłukać w wodzie z pyłku bagna zw. Z jagód można robić dżemy, soki, marmoladki, konfitury i wina, podobnie jak z jagód czernicy czy brusznicy (patrz tam).

Borówka brusznica - Vaccinium vitis-idaea (Ericaceae)

Opis

Wiecznie zielona krzewinka dorastająca do 30 cm wys.; pędy nadziemne wyrastają z pachwin pędów podziemnych; kwiaty białe nieco czerwonawe; jagoda początkowo biała, później jaskrawoczerwone; liście nagie, zielone, brzegiem podwinięte, spodem gruczołowato kropkowane. Kwitnie od maja do lipca; owocuje w sierpniu. W niektórych regionach Polski (południowych i południowo-zachodnich) owocuje po raz drugi we wrześniu, październiku i w listopadzie. Borówka brusznica często mylona jest z mącznicą lekarską (płoży się po ziemi, listki po spodniej stronie mają delikatną siateczkę wiązek przewodzących - nerwację; owoce wewnątrz są białawe, mączystej). Borówka brusznica rośnie w lasach iglastych i iglasto-liściastych, w zaroślach i na wrzosowiskach.

Surowiec

Surowcem zielarskim jest liść i owoc borówki brusznicy - Folium et Fructus Vitis idaeae. Liść można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 20, 25 i 50 g). Liście zbiera się w czasie lub w początkach kwitnienia, bądź też w czasie pozyskiwania owoców. Owoce jędrne suszy się najpierw w normalnej temp,, gdy ulegną pomarszczeniu dosusza się je w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 80^o C. Liście suszy się w temp. 20-30^o C. Suche surowce trzeba zmielić.

Skład chemiczny

Liście posiadają glikozydy fenolowe - arbutynę i metyloarbutynę, związki flawonoidowe, np. izokwercetynę, garbniki katechinowe - ok. 12%, kwasy organiczne - kw. chinowy, triterpeny, sole mineralne (dużo manganu) i witaminy.

Owoce zawierają wit. C - 16 mg/100 g, wit. A - 120 j.m., wit. P - 460 mg, wit. B, - 20 ug, wit. B2 - 70 ug, cukrowce - 8,17%, kw. jabłkowy 2,06%, sole mineralne - 0,35% (potasu, wapnia, żelaza, fosforu i manganu), pektyny - 0,63%, garbniki, pochodne kwasu salicylowego, kw. cytrynowy i octowy.

Działanie i zastosowanie

Liście brusznicy działają podobnie jak liście mącznicy lekarskiej, to jest; moczopędnie, silnie odkażająco na drogi moczowe i przewód pokarmowy, rozkurczowo, przeciwbiegunkowe, przeciwzapalnie, żółciopędnie, przeciwkrwotocznie. Zawarte w liściach arbutyna i metyloarbutyna rozpada się na glukozę i hydrochinon - związek aromatyczny o działaniu przeciwbakteryjnym, pierwotniakobójczym i przeciwwirusowym.

Wskazania: zakażenia i stany zapalne układu moczowego, kamica moczowa, skąpomocz, biegunka, niestrawność, choroby zakaźne, gorączka.

Napar z liści: 2 łyżki liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 100 ml; niemowlęta ważące 3 kg - 4-5 ml, 4 kg - 5-6 ml, 5 kg - 7 ml, 7 kg - 10 ml, 3-4 razy dz. ; dzieci; 9-10 kg - 12-13 ml, 15 kg - 21 ml, 21 kg - 30 ml, 24 kg - 3^ ml, 32 kg - 45 ml, 42 kg - 60 ml, 54 kg - 77 ml, 3-5 razy dz.

Nalewka z liści: pół szkl. suchych, rozdrobnionych liści zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 4 razy dz. po 10 ml w 50 ml wody. Watką zmoczoną w nalewce przemywać skórę tłustą z trądzikiem młodzieńczym, pryszcze, owrzodzenia, odparzenia, rany, oparzenia, liszaje, liszajce, sączące. wypryski i opryszczki.

Napar, odwar i nalewka z suchych owoców działają przeciwbiegunkowo, przeciwgorączkowo, przeciwbakteryjnie, moczopędnie i przeciwzapalnie.

Nalewka z owoców: pół szkl. suchych mielonych owoców zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 15 ml w 50 ml wody; dzieci: 23 kg - 4-5 ml, 32 kg - 6-7 ml, 42 kg - 9 ml, 54 kg - 11-12 ml, 3-4 razy dz. w 50 ml wody.

Napar z owoców: 2-3 łyżki owoców zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić; jeżeli nie leczymy biegunki to posłodzić miodem. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml. Jeżeli chcemy odwar to należy owoce pogotować 3-5 minut. Dzieciom podaje się 50-100-150 ml, zależnie od wieku. Niemowlętom ważącym 3 kg - 8 ml, 4 kg - 11 ml, 5 kg - 14 ml, 7 kg - 20 ml, 3-4 razy dz. przy zaburzeniach trawiennych i silnych lub średnich biegunkach.

Owoce są doskonałym surowcem do robienia dżemów, konfitur, soków i syropów. Przepisy podane są przy borówce czernicy.

Borówka czarna (czernica) - Vaccinium myrtillus

Opis

Krzewinka dorastająca do 60 cm wys.; gałązki zielone, kanciaste; liście opadające na zimę, jajowate, brzegiem piłkowane; kwiaty osadzone pojedynczo w kątach liści; kielich niewyraźnie 5-ząbkowy; korona zielonkawa lub różowawa, zrosłopłatkowa, kulisto-dzbaneczkowata, mająca na szczycie 5 ząbków; pręcików 8 lub 10; słupek 1; owoc - czarna jagoda z niebieskim nalotem i soczystym ciemnoczerwonym miąższem. W Polsce pospolita na niżu i w górach; rośnie w lasach.

Surowiec

Surowcem są czarne jagody i liście - Fructus et Folium Myrtilli, FP III i IV oraz V. Owoce można kupić w sklepach zielarskich i niekiedy w aptekach (opak. 25 i 50 g).

Liście pozyskuje się przed lub w czasie kwitnienia, bądź też podczas zbioru owoców, suszy w temp. 20-40^o C. Owoce zbiera się jędrne; suszy najpierw na wolnym powietrzu w cieniu, na strychu lub w mieszkaniu w temp, do 40^o C, a gdy ulegną pomarszczeniu należy je dosuszyć w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 80^o C.

Skład chemiczny

Owoce zawierają witaminę C - 14-15 mg/100 g, wit. A - 280 j.m. wit. P - 480 mg, wit. B1 - 30 ug, wit. B- - 50 ug, wit. PP - 400 ug, pektyny - 0,42%, inozytol, garbniki - 2-3 g/kg, cukry - ok. 7%, kw. jabłkowy -ok. 0,80%, składniki mineralne - ok. 0,30% (dużo manganu, żelaza, wapnia, ponadto ultraelement - rad), wakcyaninę (glikozyd z kwasem benzoesowym), glkokininy, myrtylliny (antocyjany), prowitaminę D, kw. szczawiowy, kw. cytrynowy, kw. chinowy, kw. mlekowy i kw. bursztynowy.

Liście zawierają inozytol, metyloarbutynę, arbutynę, erykolinę (gorycz), glikokininy, flawony, olejek eteryczny, kwasy, sole i witaminy. Inozytol - alkohol sześciowodorotlenowy cykloheksanu, wykazujący działanie lipotropowe, zapobiega stłuszczeniu wątroby, podobnie jak metionina i popularna w roślinach cholina; wpływa na przemiany tłuszczów, zapobiega zanikom mięśni, reguluje posaż treści pokarmowej w układzie trawiennym, ściśle współdziała z kwasem foliowym; nie rozpuszcza się w alkoholu, rozpuszczalny jest w wodzie.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z liści działają moczopędnie, przeciwbiegunkowe, napotnie, przeciwgorączkowo, antyseptycznie (hydrochinon powstający z arbutyny szczególnie silnie odkaża drogi moczowe i nerki), przeciwcukrzycowo (zmniejszają stężenie glukozy we krwi), odtruwające, przeciwkrwotocznie, przeciwzapalnie, żółciopędnie; pobudzają wydzielanie soku żołądkowego i apetyt; regulują przemianę materii i trawienie. Kwas benzoesowy zawarty w roślinie działa wykrztuśnie.

Napar: 2 łyżki liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieciom i niemowlętom podawać jak napar z brusznicy.

Nalewka: pół szkl. liści zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce lub stosować zewnętrznie jako środek ściągający.

Intrakt: pół szkl. świeżych mielonych liści zalać 400 ml gorącego alkoholu; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Stosować jak nalewkę.

Wyciągi z owoców działają słabo moczopędnie, lekko odkażająco, przeciwcukrzycowo, odżywczo, wzmacniająco, odtruwające; poprawiają krążenie mózgowe i oczne, leczą biegunki i niestrawność.

Nalewka z owoców: pól szkl. suchych zmielonych owoców zalać 40C ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 15 ml w wodzie lub w mleku. Dzieciom podawać w mleku osłodzonym miodem.

Z owoców świeżych warto przyrządzić intrakt. Jeżeli do 100 ml intraktu lub nalewki damy 100 ml młodu i wymieszamy to uzyskamy alkoholmel Myrtilli o działaniu wykrztuśnym i wzmacniającym. Alkoholmel zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki tego preparatu.

Sok borówkowy.

Umyte świeże jagody przepuścić przez sokowirówkę lub lekko rozgnieść, zalać niewielka ilością wody (do połowy masy), zasypać małą ilością cukru, przykryć i pozostawić na 8 godz., po czym gotować borówki we własnym soku przez 10 minut; masę owocową przelać przez sito. Otrzymany sok dosłodzić (jeżeli na każdy 1 l soku damy 1 kg cukru tu otrzymamy syrop wzmacniający i wykrztuśny). Sok (syrop) zlać do słoiczków lub butelek i poddać pasteryzacji przez 20 minut w wodzie o temp. 80^o C. Pozostałą nam masę owocową przetrzeć przez sito nylonowe w celu uzyskania przecieru, który należy dosłodzić i poddać pasteryzacji.

Dżem z borówek i jabłek:

Składniki:

- 1 kg jagód

- 1 kg jabłek

- 1 kg cukru

Jagody opłukać, rozgnieść, dodać jedną czwartą litry wody, gotować 10 minut, przetrzeć przez sito, zmieszać z cukrem, smażyć kilka minut, włożyć jabłka nie bardzo dojrzałe, opłukane i pokrajane w plastry, smażyć aż jabłka będą miękkie i dżem odpowiednio gęsty. Gorący składać do słoiczków, zakręcać, zawinąć w gruby koc na 1 godz. - sucha pasteryzacja lub poddać pasteryzacji mokrej - włożyć do wody (tak aby woda pokrywała słoiczki) o temp. 80-90^o C, trzymać 20 minut w takiej wodzie.

Dżem borówkowe-gruszkowy.

Składniki:

- 1 kg borówek

- pół kg gruszek

- 50 dkg cukru

Jagody opłukać. Z cukru i 1 szkl. wody zrobić syrop, zagotować, wrzucić gruszki pokrojone na ćwiartki, oczywiście obrane i wydrążone z gniazda. Smażyć aż zmiękną i zrobią się niemal przeźroczyste, po czym dodać borówki i razem smażyć aż owoce staną się przeźroczyste, a sok wykaże oznaki krzepnięcia (trwa to ok. 30-40 min.). Gorący dżem składać do słoiczków, szybko zakręcać i poddać suchej lub mokrej pasteryzacji, podobnie jak dżem borówkowe-jabłkowy.

Konfitura z borówek.

Składniki:

- 1 kg borówek

- 1 kg cukru

- 1-2 szkl. soku z borówek (otrzymać z innej części owoców przy pomocy sokowirówki; może być sok jabłkowy, porzeczkowy lub inny owocowy).

Z 250-400 ml soku owocowego i 1 kg cukru przyrządzić ulep czyli syrop. Na gorący ulep wrzucić owoce borówki i jak tylko ulep pokryje owoce - odstawić pod przykryciem do następnego dnia. Nazajutrz owoce smażyć w ulepię aż będą przeźroczyste. Zimne składać do słoiczków i zakręcać. Tak przyrządzone konfitury nie wymagają pasteryzacji; należy je przechowywać w chłodnym miejscu; może to być lodówka.

 

 Buk zwyczajny - Fagus silvatica (Fagaceae)

Opis

Drzewo dorastające do 35 m wys.; korowina gładka, popielata lub popielato szara, lśniąca; pączki długi, zaostrzone, lancetowate; liście jajowato-eliptyczne, 5-10 cm dł., na brzegu orzęsione, krótkoogonkowe, z wierzchu żywozielone i połyskujące, spodem jaśniejsze; kwiatostany wyłącznie na pędach tegorocznych, pręcikowe, główkowate, długoszypułkowe, zwisające; słupkowe - dwukwiatowe, skierowane w górę; kwiat słupkowy o słupkach 3-komorowych, otoczonych wspólną miseczką powstałą przez zrośnięcie podkwiatków; owocem jest trójkanciasty orzech - bukiew, zamknięty w pękającej 4 klapami, kolczastej miseczce. Kwitnie w kwietniu i w maju. Drzewo często spotykane na całym obszarze Polski. W pd-wsch. Polsce liczne lasy bukowe.

Surowiec

Surowcem jest liść Folium Fagi i owoc - Fructus Fagi. Liście zbiera się wiosną i wczesnym latem, a orzeszki - bukwie - jesienią. Kolczastą miseczkę należy odrzucić, natomiast orzeszki trzeba wyprażyć (ale nie spalić!!!) na patelni lub blasze w piekarniku. Wyprażone bukwie najlepiej zmielić i przechowywać w szczelnych puszkach.

Liście najlepiej wysuszyć w normalnej temperaturze.

Lecznicze są także całe gałązki z młodymi listkami wiosennymi (otwierające się pączki) - Frondes Fagi, wysuszone w temperaturze pokojowej, a potem zmielone.

Skład chemiczny

Liście, pędy i orzeszki bogate są w związki fenolowe (kwas wanilinowy, synapowy, ferulowy), saponiny, flawonoidy (mirycetyna, kempferol, kwercetyna), garbniki i alkaloidy, fitochinony, tokoferole.

Bukwie zawierają 30-36% tłuszczowców, ok.. 23% białek, saponiny, kwas jabłkowy, cytrynowy, wanilinowy, 6% soli mineralnych, cukry, skrobię i alkaloid - faginę.

Fagina działa narkotycznie. Wysoka temperatura niszczy faginę, zatem orzeszki uprażone są jej pozbawione i można je bezpiecznie stosować.

Właściwości, działanie i zastosowanie

Napar z pędów i liści działa przeciwzapalnie, przeciwwysiękowo, przeciwalergicznie, uspokajająco, w dużych dawkach lekko nasennie i oszałamiająco, moczopędnie, przeciwkrwotocznie, silnie odkażająco. Uszczelnia naczynia krwionośne; wzmaga wydzielanie kwasu solnego, polepsza trawienie, zwiększa apetyt, likwiduje zaburzenia trawienne.

Wskazania: nadmierne krwawienia miesiączkowe, bezsenność, podenerwowanie, plamice żylaki, trądzik różowaty, skąpomocz, zaburzenia trawienne, biegunki, niestrawność, nieżyt jelit, nadciśnienie, obrzęki, gorączka, reumatyzm, choroba wrzodowa, koszmarne sny (?), stany zapalne gardła i jamy ustnej oraz przełyku, żołądka i jelit, rany (okłady z naparu), opryszczki (przemywanie nalewką), owrzodzenia, wypryski, oparzenia, liszaje, liszajce, łojotok, trądzik młodzieńczy, pryszcze w okresie miesiączkowania, w czasie ciąży, w okresie rozwoju i przekwitania.

Wymienione choroby skórne nie wystarczy jednak leczyć zewnętrznie (poprzez przemywanie nalewką bukową), ale również trzeba stosować ziółka wewnętrznie, które oczyszczą organizm ze szkodliwych produktów przemiany materii, uregulują metabolizm oraz trawienie i przyswajanie pokarmu; proponuję następującą mieszankę ziołową:

Rp. Mieszanka FAVUM czyszcząca krew z toksyn

Liść buku - 1 łyżka

Ziele fiołka trójbarwnego - 1 łyżka

Kłącze perzu - 1 łyżka

Ziele pokrzywy - 1 łyżka

Ziele mniszka lub jego korzeń - 1 łyżka

Liść melisy - 1 łyżka

Surowce wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; parzyć 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieciom podawać 50-100 ml, zależnie od wieku.

Napar z liści bukowych: 2 łyżki liści lub gałązek zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-200 ml; dzieci ważące 10 kg - 28 ml, 15 kg - 42 ml, 24 kg - 68 ml, 32 kg -90 ml, 54 kg - 154 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka bukowa - Tinctura Fagi: pół szkl. liści zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 1-2 łyżeczki lub stosować zewnętrznie.

Odwar z orzeszków bukowych posiada wartość smakową, jest namiastką kawy: 2 łyżki zmielonych bukwi zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić; posłodzić do smaku. Pić po śniadaniu lub kolacji 1 szkl. kawy bukowej. Odwar z bukwi, ale gorzki leczy znakomicie biegunkę, niestrawność i nieżyt jelit.

Kawa bukowo-zbóżowa: żyto, pszenicę i (lub) jęczmień oraz korzeń podróżnika cykorii w równych częściach wymieszać i wysypać na czystą patelnię (lub blachę); uprażyć na kolor brązowy; zmielić w młynku do kawy; dodać trochę wanilii, cynamonu i gałki muszkatołowej; przechowywać w szczelnym opakowaniu. 2 łyżki pysznej kawy bukowo-zbożowej zalać 200-300 ml wrzącej wody; gotować 3 minuty; odstawić na 5 minut; przecedzić; osłodzić do smaku. Warto pić z mlekiem i miodem przed snem.

Bukwica lekarska - Betonica officinalis (Labiatae)

Opis

Łodyga wzniesiona, zwykle pojedyncza, odstające, szorstko owłosiona; liście podłużnie jajowate, u nasady sercowate, tępe, brzegiem karbowane, owłosione lub nagie; liście dolne - długoogonkowe; liście górne - krótkoogonkowe; ulistnienie równoległe; kwiatostanem jest szczytowy nibykłos, w dolnej części przerywany, w postaci skupionych, gęstych nibyokółków; korona jasnopurpurowa, omszona; rurka korony bez pierścienia włosków, kutnerowato owłosiona; kielich o długich, płaskich ząbkach; pręciki nie odgięte, z pylnikami rozchylonymi pod kątem ostrym. Roślina wieloletnia dorastająca do 90 cm wys. Kwitnie od lipca do września. Występuje w lasach, w zaroślach, na śródleśnych łąkach okresowo wilgotnych, na brzegach polan, leśnych dróg i łąkowych; lubi gleby żyzne, humusowe, choć nie zawsze na takich rośnie.

Surowiec

Surowcem są liście lub po prostu całe ziele - Folium et Herba Betonicae. Liście zbiera się pod koniec wiosny i w początkach lata. Ziele zbiera się przed lub w czasie kwitnienia. Oba surowce suszy się w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny

Ziele i liście zawierają garbniki - do 15%, cholinę, gorycze, olejek eteryczny, betainy, kwasy, sole, witaminę C, irydoid, żywice, alkaloidy oraz flawonoidy.

Betainy - czwartorzędowe, amoniowe sole wewnętrzne aminokwasów; przez niektórych naukowców uważane za witaminy; działają żółciopędnie, żółciotwórczo i lipotropowo.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z bukwicy działają wykrztuśnie, przeciwbiegunkowo, przeciwreumatycznie, odkażająco, moczopędnie, żółciopędnie, uspokajająco; regulują przemianę materii i trawienie.

Wskazania: kaszel, wyczerpanie nerwowe, zaburzenia trawienia, nieżyty jelit i żołądka, choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego, bóle głowy, nieżyty układu oddechowego.

Napar: 2-3 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; parzyć 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 roi; niemowlęta ważące 3 kg -6 ml, 4 kg - 8 ml, 5 kg - 10-11 mi, 7 kg - 15 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 10 kg - 21 ml, 15 kg - 32 ml, 24 kg - 51 ml, 32 kg - 68 ml, 42 kg - 90 ml, 54 kg - 115 ml, 3-4 razy dz.

Intrakt: pół szkl. świeżego mielonego ziela zalać 400 ml gorącej wódki; macerować 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz, po 1 łyżce w 50 ml wody. Z suchego ziela można przyrządzić nalewkę, ale ma ona kiepskie działanie lecznicze.

Alkoholmel Betonicae: do 100 ml intraktu wlać 100 ml miodu, dodać cynamonu i soku z cytryny, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki tego środka, działającego wykrztuśnie i wzmacniająco, a w dawce 2 łyżek - uspokajająco.

Syrop bukwicowy - Sirupus Betonicae: 1 szkl. zmielonego świeżego ziela zalać 200 ml wody: gotować 5 minut; odstawić na 30 minut; przecedzić. Do wywaru wlać 100 ml miodu, sok z jednej małej cytryny i wsypać dodatkowo 100 ml cukru (pół szkl.), wymieszać wszystko razem. Zażywać kilka razy dz. po 1-2 łyżki na wzmocnienie w chorobach zakaźnych. Wywar ze świeżego ziela można pić też kilka razy dziennie jako środek moczopędny (po 150-200 ml).

Miód bukwicowy: świeże ziele przemielić przez maszynkę do mięsa; na każdą 1 łyżkę czubatą masy roślinnej dać 1 łyżkę miodu i 1 łyżeczkę alkoholu lub gliceryny; wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

Przetwory ze świeżego ziela są o wiele wartościowsze niż z suszu!.

Bylica boże drzewko - Artemisia abrotanum (Compositae)

Opis

Półkrzew lub krzew dorastający do 15 m wys., o silnym zapachu; liście sinozielone, spodem szaro owłosione, dolne podwójnie pierzaste, z równowąskimi odcinkami, górne pojedynczo pierzaste, 3-dzielne i nie podzielone, równowąskie; koszyczki kwiatowe drobne, prawie kuliste, zwisające, zebrane w ulistnione grona; wszystkie kwiaty w koszyczku rurkowate, bladożółtawe; kielicha brak; owocem jest niełupka. W Polsce rośnie na niżu na przychaciach, w starych ogrodach, w parkach, niekiedy uprawiany. Prawdopodobnie pochodzi z Hiszpanii.

Surowiec

W lecznictwie wykorzystuje się ziele (młode zielone gałązki) - Herba Abrotanii. Zbiera się je późną wiosną lub wczesnym latem rozkłada cienką warstwą na papierach lub siatkach, można także surowiec powiązać w pęczki i zawiesić na sznurku; suszy się je w normalnej temperaturze. Ziele bylicy bożego drzewka (Kawon) - opak. 50 g.

Skład chemiczny

W surowcu występują: olejek eteryczny - ok. 2%, garbniki, gorycze, kumaryny (umbeliferon, izofraksydyna, skopoletyna), flawonoidy (zwłaszcza rutozyd;, kwas kawowy, kw. chlorogenowy, abrotyna i składniki mineralne.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela bożego drzewka działają silnie żółciopędnie, przeciwzapalnie, przeciwrobaczo, wiatropędnie, przeciwbakteryjnie; zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, pobudzają apetyt, ułatwiają przyswojenie mleczka pokarmowego.

Wskazania: choroby wątroby, trzustki i pęcherzyka żółciowego, zaburzenia trawienne, nieżyty przewodu pokarmowego.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzątku; parzyć 20 minut; przecedzić Pić 3-4 razy dz. po 150 ml; dzieci w wieku przedszkolnym - ok. 30 ml, w wieku szkolnym - 50-100 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka - Tinctura Abrotanii: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce; dzieciom podawać pół łyżeczki nalewki 3-4 razy dz.

Ze świeżego ziela przyrządza się również intrakt zgodnie z przyjętą recepturą.

Bylica estragon (bylicy głupich) - Artemisia dracunculus sive Oligoporus condimentarius (Compositae)

Opis

Bylina dorastająca do 120 cm wys., aromatyczna; liście nie podzielone, lancetowate lub równowąskie, zwykle całobrzegie; koszyczki kwiatowe kuliste, drobne, liczne, zwisające, zebrane w luźną wiechę; kwiaty rurkowate, żółte, brzeżne - żeńskie, wewnętrzne - obupłciowe, bezpłodne; owoc - niełupka. Dziko rośnie na stepach i brzegach rzek na Ukrainie, w rejonach Kaukazu, w umiarkowanych klimatycznie strefach Azji i w Ameryce Północnej. U nas często uprawiana w ogródkach i na działkach.

Surowiec.

Surowcem jest ziele estragonu - Herba Dracunculi sive Herba Oligoporii condimentarii, zbierane w początkach lub w czasie kwitnienia. Estragon można pozyskać z uprawy lub kupić w sklepach zielarskich, bądź też w sklepach spożywczych. Estragon (Kawon) - opak. 50 g

Skład chemiczny

W zielu znajduje się olejek eteryczny - ok. 0,15-3,1%, kumaryny, garbniki, kwas askorbinowy, woski, karotenoidy, sterole, flawonoidy (głównie rutozyd) i kw. chlorogenowy.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela działają żółciopędnie, moczopędnie, odkażająco, rozkurczowo, wykrztuśnie, przeciwzapalnie, rozgrzewająco, napotnie oraz trawiennie.

Wskazania: niedostateczne wydzielanie żółci, kamica żółciowa, choroby wątroby, zastoje żółci, zaburzenia trawienia, brak łaknienia, nieżyt przewodu pokarmowego i układu oddechowego, przeziębienie, zmarznięcie.

Napar, nalewkę, intrakt przyrządza się tak samo jak w przypadku bylicy bożego drzewka; podobnie się też dawkuje.

Estragon to cenna roślina przyprawowa, z której można przyrządzić ocet i olej estragonowy.

Ocet estragonowy - Aceti Dracunculi: pół szkl. suchego lub świeżego ziela zalać 300 ml octu spożywczego; macerować 14 dni; przefiltrować. Stosować jako przyprawę do galaret, barszczy, marynat, sosów, mięs i ryb. Estragon lub ocet estragonowy warto dodawać do kiszenia ogórków i kapusty; kiszonym produktom nadają one miły aromat, przyjemny smak, jędrność, a ponadto posiadają niezastąpione właściwości konserwujące. Rozcieńczonym octem estragonowym płukać można jamę ustną i gardło przy nieprzyjemnym zapachu i stanach zapalnych; ponadto przemywać skórę suchą, łojotokową i wrażliwą w celu jej zakwaszenia po umyciu zasadowym mydłem. W tym celu na łyżkę octu ziołowego należy przeznaczyć 150-200 ml wody przegotowanej.

Olej estragonowy - Oleum Dracunculi: pół szkl, świeżego lub suchego ziela zalać 200 ml gorącego oleju słonecznikowego lub sojowego (znakomita do tego celu jest również oliwa); macerować 14 dni; przefiltrować. Stosować jaka przyprawę lub zażywać doustnie (1-2 razy dz. po 1 łyżce) jako środek silnie żółciopędny i regulujący trawienie oraz wypróżnienia. Olej estragonowy leczy nieżyt żołądka, działa osłaniające na śluzówkę żołądka, a zastosowany zewnętrznie przyśpiesza gojenie się ran i oparzeń.

Bylica piołun - Artemisia absinthium. (!)

Opis

Bylina dorastająca do 100 cm wys., o silnej woni, szaro-filcowato owłosiona; liście jedwabisto-filcowate, 1-3-krotnie pierzastosieczne, o odcinkach podłużnie lancetowatych; koszyczki kwiatowe drobne, zwisłe, liczne, zebrane w wiechę; kwiaty tylko rurkowate, jasnożółte, zewnętrzne - żeńskie, wewnętrzne - obupłciowe; owoc - niełupka. Pospolita w całym kraju - po przydrożach, na nieużytkach, na ruinach starych domów i zamków, na zrębach, na polanach leśnych, w zaniedbanych ogrodach, przy wykopach, budowach i rzekach.

Surowiec

Surowcem jest ziele piołunu - Herba Absinthii, FP II,III,IV i V. W aptekach i sklepach zielarskich można kupić: Herba Absinthii - opak. 50 g /Herbapol, Kawon, Herba Lux). Ekspresówki z zielem piołunu wykazują niska wartość leczniczą.

Ziele zbiera się przed kwitnieniem lub w początkach kwitnienia: ścina się tylko górną część łodygi; surowiec suszy się w temp. 20-40^o C.

Skład chemiczny

Ziele zawiera związki gorczyczne (glikozydy gorczyczne) - absyntynę, anabsyntynę, artabsynę, garbniki, kwasy organiczne (np. bursztynowy), olejek lotny - do 1 %, sole potasowe, miedziowe i żelazowe, witaminę C, karoten, żywice, triterpeny i flawonoidy. W skład olejku eterycznego piołunowego wchodzą między innymi: tujon, azulen, pinen, felandren, keton D-tujon, tujol i kadinen.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela piołunu działają rozkurczowo, napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwbólowo, żółcio-pędnie i -twórczo, moczopędnie, przeciwrobaczo i uspokajająco; poza tym wzmagają wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, zwiększają odporność organizmu na choroby, pobudzają apetyt, stymulują trawienie, ogólnie wzmacniają, poprawiają samopoczucie, likwidują nieprzyjemny zapach z przewodu pokarmowego. Zewnętrznie wyciągi z piołunu stosuje się do okładów na trudno gojące się rany, na oparzenia, na owrzodzenia, na liszaje i do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych i ropnych. Piołun pobudza i reguluje krwawienia miesiączkowe, prawdopodobnie wpływa na gruczoły dokrewne, pobudzając ich funkcje wydzielnicze, a przez to i przemianą materii.

Wskazania: skąpe i nieregularne krwawienia miesiączkowe, brak miesiączki przy wykluczeniu ciąży, choroby zakaźne (np. grypa, angina), rekonwalescencja, przeziębienie, choroby wątroby (np. bóle, stany zapalne, żółtaczka, niewydolność) i pęcherzyka żółciowego (kamica, zastoje żółci, stany zapalne), brak apetytu, choroby skórne (np. łuszczyca, trądzik różowaty) i trzustki, zaburzenia hormonalne i trawienne oraz metaboliczne, niedokrwistość (niektórzy zielarze uważają, że piołun zwiększa liczbę erytrocytów i stężenie hemoglobiny we krwi), niedokwaśność, bóle brzucha, stany zapalne układu pokarmowego, zaparcia i in.

Przeciwwskazania: ciąża, krwawienia z przewodu pokarmowego, obfite miesiączki, laktacja.

Napar: 2 łyżki suszu zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3 razy dz. po 100 ml; dzieci od 10 r ż, do 12 lat - 34 ml, od 13 do 14 lat - 60 ml, 2-3 razy dz, po jedzeniu lub w razie potrzeby przed posiłkiem.

Nalewka piołunowa - Tinctura Absinthii: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżeczce. Dzieciom wyciągów alkoholowych nie podawać !.

Intrakt - Intractum Absinthii; pół szkl. świeżego mielonego ziela zalać 400 ml gorącej wódki; macerować 10 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżeczce.

Uwaga ! Kuracja piołunowa nie może trwać dłużej niż 15 dni; po 7-dniowej przerwie można leczenie powtórzyć.

Jak wiemy w zielu występuje tujon. Co to jest tujon?

Tujon - C₁₀H₁₆O, keton terpenowy dwupierścieniowy, jest składnikiem psychoaktywnym, zbliżony strukturą przestrzenną do tetrahydrokanabinolu - THC. Tetrahydrokanabinol jest podstawowym składnikiem haszyszu. Tujon i THC są ligandami tego samego receptora w ośrodkowym układzie nerwowym. Absyntyna i anebsyntyna to izomery tujonu. Związki te dobrze rozpuszczają się w alkoholu, czyli szczególnie dużo jest ich w nalewce i w intrakcie z piołunu. Długotrwałe stosowanie piołunu w postaci wyciągów alkoholowych doprowadza do uzależnienia, a następnie do psychicznych i nerwowych zaburzeń oraz do napadów padaczkowych. Przewlekłe zatrucie piołunem określa się mianem absyntyzmu. Wodne wyciągi z bylicy piołunu w dużych dawkach i często stosowane powodują bóle i zawroty głowy, a u kobiet w ciąży - poronienie. Absyntyzm objawia się niepokojem, wymiotami, drżeniem, utratą świadomości, psychozą i stanem podniecenia.

Bylica pospolita - Artemisia vulgaris

Opis

Bylina dorastająca do 1,5 m wys. o łodygach zwykle czerwono nabiegłych; liście pierzastodzielne z wierzchu ciemnozielone, spodem białawo-wełniste, o odcinkach podłużnych, głęboko o odległe piłkowanych; koszyczki kwiatowe drobne, liczne, zebrane w wiechę; kwiaty tylko rurkowe, żółte lub czerwone, brzeżne - żeńskie, wewnętrzne - obupłciowe; owocem jest niełupka. Pospolita w całym kraju. Kwitnie od lipca do września. Rośnie na ruinach, przy budowach, w zaniedbanych ogrodach i sadach, na nieużytkach, przy drogach; lubi gleby świeże, ciężkie, nowo usypane, gliniaste, kamieniste, potrafi rosnąć w ruinach domów, gdzie przeważają cegły, tynk i kamienie; nie brakuje jej też nad brzegami rzek.

Surowiec

Surowcem jest ziele - Herba Artemisiae, które zbiera się przed, w początkach lub w czasie kwitnienia; ścina się górne odcinki pędów.

Skład chemiczny

Ziele zawiera olejek eteryczny - ok. 0,2-0,3% (tujon, izotujon, cyneol, pinen, kemfen, borneol), inulinę - ok. 9%, gorycze, żywice, kwasy, sterole, absyntynę, sole mineralna, flawonoidy i garbniki.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z bylicy posp. działają żółciopędnie, rozkurczowo, moczopędnie, wzmacniająco, przeciwzapalnie, odkażająco, wykrztuśnie, trawiennie; pobudzają apetyt, regulują wypróżnienia, pobudzają krwawienie miesiączkowe; działają tonizująco na naczynia krwionośne.

Wskazania: zaburzenia trawienia, kamica żółciowa i moczowa, zastoje żółci, zaparcia, biegunki, nieżyty jelit i żołądka oraz układu oddechowego, niedokwaśność treści żołądkowej, skąpomocz, skąpe i nieregularne krwawienia miesiączkowe, osłabienie, choroby zakaźne i skórne.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; dzieci od 6 do 7 r. ż. 32 ml, od 8 do 10 r. ż. - 40 ml, od 11 do 13 r. ż. - 50 ml, od 14 do 15 r. ż. - 70 ml, 2-3 razy dz.

Nalewka - Tinctura Artemisiae; pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 10-15 ml»

Ze świeżego ziela można też przyrządzić intrakt i zażywać go jak nalewkę. Bylica pospolita ma podobne działanie lecznicze jak bylica piołun lecz jest znacznie od niego bezpieczniejsza.

Brzoza brodawkowata i brzoza omszona - Betula verrucosa et Betula pubescens (Betulaceae)

Opis

Brzozy to drzewa dorastające do 20 m wys., o charakterystycznej białej łuszczącej się korowinie; kwiaty zebrane są w bazie ułożone z trójkwiatowych wierzchotek; kwiat pręcikowy osadzony w kącie przysadki ma dwa listki okwiatu i dwa rozwidlone dwudzielne pręciki; wierzchotka wyrasta w kącie listka okrywowego - podsadki; kwiaty żeńskie nie mają okwiatu; przysadki kwiatów zrastają się z podsadką wierzchotki; środkowe kwiaty pręcikowe i słupkowe nie mają przysadek; słupki mają dwukomorowe dolne zalążnie i dwa długie znamiona; owoce są maleńkimi jednonasiennymi oskrzydlonymi orzeszkami, rozsiewającymi się za pomocą wiatru. Kwitną w kwietniu i maju; walcowate owocostany dojrzewają i rozpadają się w sierpniu i we wrześniu. Brzoza omszona różni się od brzozy brodawkowatej (białej, zwisłej) omszonymi młodymi gałązkami, odwrotnie jajowatymi liśćmi, bardziej sztywnymi gałęziami, białą koroną w dolnej części pnia.

Surowiec

Brzozy dostarczają pączków - Gemmae, liści - Folium, kory - Cortex i soku - Succus Betulae, FP II, III, IV i V.

Succus Betulae /Phytopharm/ (płyn 45 i 100 g) et Folium Betulae (opak. 20, 25 i 50 g)/Herbapol, Herba Lux, Kawon, Elanda, Zioła Lecznicze Boguccy/ można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich. Cortex et Gemmae Betulae trzeba samemu zebrać ze stanu naturalnego.

Liście zrywa się w maju, gdy są jeszcze młode i lepkie, ale i późniejsze są dobrym surowcem zielarskim. Suszy się je w normalnej temperaturze. Dobrze wysuszone liście mają zielony kolor, słaby i przyjemny zapach i gorzkawy, cierpki smak, zaciśnięte w dłoni kruszą się z szelestem. Korę pozyskuje się wiosną, na przedwiośniu lub w jesieni, z młodych gałęzi i pni, mowa tu o korowinie, a nie o białej błonce pokrywającej korek. Korę suszy się w normalnej temp. lub lepiej w lekko ogrzanym, otwartym piekarniku; korę można zastąpić cienkimi gałązkami zbieranymi wraz z pączkami wiosną. Po wysuszeniu całe gałązki należy rozdrobnić. Pączki zbiera się wiosną przed rozwinięciem lub w I fazie rozkwitu.

Skład chemiczny

Surowce zawierają związki flawonoidowe (3-galaktozyd kwercetyny, 3-di-galaktozyd mirycetyny, garbniki, saponiny, trójterpeny, olejek eteryczny, wit. P i C, sole mineralne, betulinę i kwasy organiczne. Kora zawiera dużo betuliny i żywicy.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z brzozy zwiększają wydalanie moczu, a wraz z nim jonów sodu, chloru i kwasu moczowego (odkwaszają organizm), regulują przemianę materii, odtruwają organizm (wywierają wybitne działanie oczyszczające organizm ze szkodliwych produktów), ochraniają miąższ wątroby, ogólnie wzmacniają, działają silnie napotnie (zwłaszcza kora i całe gałązki), przeciwobrzękowo, przeciwgośćcowo, żółciopędnie, przeciwtrądzikowo, zapobiegają kamicy moczowej i żółciowej, uszczelniają i wzmacniają naczyńka krwionośne, pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, regulują trawienie.

Wskazania: skąpomocz, kamica moczowa, zapalenie nerek, moczowodów i pęcherza moczowego, kamica żółciowa, skaza dnawa (artretyzm), obrzęki, nadmierna ilość kwasu moczowego, sodu i chloru (chlorku sodowego) w organizmie, reumatyzm, choroby skórne (np. trądziki, łuszczyca, wypryski), uczulenie, zatrucia, uszkodzenie wątroby, wadliwa przemiana materii, otyłość, osłabienie, złe samopoczucie, rekonwalescencja, choroby zakaźne, gorączka, przeziębienie.

Napar: 2 łyżki suchych liści lub pączków zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3 kg - 8,5 ml, 4 kg - 11 ml, 5 kg - 14 ml, 6 kg - 17 ml, 8 kg -22 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące; 10 kg - 28 ml, 15 kg - 40 ml, 23 kg -65 ml, 32 kg - 91 ml, 42 kg - 120 ml, 54 kg - 154 ml, 3-4 razy dz.

Intractum Betulae: pół szkl. świeżych zmielonych liści lub świeżych półotwartych pączków brzozowych zalać 300 ml gorącej wódki; macerować 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz, po 15 ml w 50 ml wody; dzieci ważące 10-12 kg - 2 ml, 13-15 kg - 3 ml, 16-18 kg - 4 ml, 19-21 kg - 4,5-5 ml, 22-24 kg - 5 ml, 25-27 kg - 6 ml, 28-30 kg - 6,5-7 ml, 32-35 kg - 7,5 ml, 36-42 kg - 8-8,5 ml, 43-49 kg - 9 ml, 54 kg - 11-12 ml, 3-4 razy dz. w 50 ml wody.

Kora, podobnie jak gałązki są silnym środkiem moczopędnym, napotnym, przeciwgorączkowym, przeciwobrzękowym, uspokajającym, hipotensyjnym (obniżającym ciśnienie krwi), przeciwbólowym, żółciopędnym i oczyszczającym. Polecam ją stosować przy chorych zatokach, bólach głowy, zatruciach, nadciśnieniu, wszelkich chorobach skórnych i zakaźnych, gorączce, przeziębieniu, kamicy moczowej i żółciowej, obrzękach, niewydolności krążenia, wyczerpaniu nerwowym, osłabieniu i wielu innych chorobach. Wyciągi z kory i gałązek są mocnym lekiem i wyjątkowo skutecznym. U niektórych osób zaobserwowałem, iż wyciągi z kory i gałązek za każdym razem po wypiciu przyczyniały się do wydalenia piasku i bardzo drobnych kamieni moczowych wraz z moczem. Szczególnie intensywnie proces ten zachodził, gdy korę brzozy zmieszałem z korą wierzby i z korą bzu czarnego lub hebdu w równych częściach: 1 łyżka kory brzozowej, 1 łyżka kory wierzbowej, 1 łyżka kory z bzu; surowce wymieszać i zalać 400 ml wody; gotować 10 minut (uzupełniać wyparowaną wodę); odstawić na 30 minut; przecedzić; pić co 3 godz. po 100 ml; stosować tak przez 5 dni, potem pić 2 razy dz. po 200 ml przez 7 dni; w razie potrzeby kurację powtórzyć; proponuję równocześnie pić 3 razy dz. napar z glistnika w ilości 100 ml, który jest silnym spazmolitykiem rozkurczającym drogi moczowe co ułatwia sprawę, a przy tym działa też moczopędnie i przeciwkamiczo; kuracja zupełnie nieszkodliwe. Przedstawiona mieszanka działa silnie przeciwgorączkowo, przeciwbólowe i napotnie.

Odwar: 3 łyżki rozdrobnionej kory lub gałązek zalać 400 ml wody; gotować 10 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Zażywać 4 razy dz. po 100-150 ml; dzieciom podawać 30-50-100 ml, zależnie od wieku. Zmiana barwy odwaru i moczu na czerwoną lub brunatną jest zjawiskiem normalnym.

Sok kupiony w aptece pije się 4 razy dz. po 1 łyżeczce lub 1 łyżce w 50 ml wody. Osoby leczące się sulfonamidami (Biseptol, Amidoxal, Merafin, Urenil itd.) oraz antybiotykami powinny pić sok brzozowy, napar z liści lub odwar z kory brzozowej, co zapobiegnie powstaniu objawów niepożądanych lub ubocznych.

W odwarze z kory można płukać chore, przetłuszczające się włosy oraz z łupieżem, po każdorazowym umyciu. Odwar z kory znakomicie leczy też stany zapalne gardła i jamy ustnej.

Okłady na oczy z naparu brzozowego lub odwaru z kory działają przeciwzapalnie, odkażająco i przeciwropnie (okład trzymać 5 minut i stosować 3-4 razy dz. przy stanach zapalnych i ropnych spojówek, gałki ocznej itd.).

Cebula - Allium cepa (Liliaceae)

Opis

Cebula zwyczajna jest w naszym klimacie rośliną dwuletnią, która w pierwszym roku wegetacji tworzy pęd spichrzowy zwany cebulą, a w drugim roku wegetacji kosztem substancji zapasowych zgromadzonych w cebuli wyrasta pęd kwiatostanowy z kwiatami, a następnie z owocami. Pęd kwiatostanowy ma postać pustego walca wysokości 0,90-1,20 m na szczycie którego osadzony jest główkowaty baldach, początkowo okryty dwiema lub trzema okrywami. Liczba kwiatów wynosi od 50 do 1000. Roślina uprawiana.

Surowiec

Surowcem jest cała roślina, zwłaszcza jednak cebula - Bulbus Allii cepae sive potius Bulbus Cepae.

Skład chemiczny.

Cebula zawiera dwusiarczek alilo-propylowy, siarczki (fitoncydy), wit. C (18-33 mg/100g), wit. B- (50 mg/100g), karotenoidy (4 mg/100g), cukrowce (ok. 10-11%), tlenek wapnia (ok. 20%), kw. cytrynowy, kw. jabłkowy, olejek eteryczny (0,3-0,5%), tłuszcz (0.1%), flawonoidy -spireozyd, kwercetyno-3-glukozyd, kwercetyno-3,4-diglukozyd, kwercetyno-7,4-diglukozyd oraz sole mineralne (sole fluoru, jodu, siarki, żelaza, magnezu, sodu, fosforu, wapnia, potasu i cynku).

Działanie i zastosowanie

Rp. Miodek cebulowy

Pół szkl. miodu i pół szkl. soku z cebuli (otrzymać przy pomocy sokowirówki lub wycisnąć z miazgi utartej na tarce) - zmieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce w uporczywym suchym kaszlu, w anginie, w grypie, w zapaleniu oskrzeli, w skąpomoczu, w zaburzeniach trawiennych, w przeziębieniu i w okresie rekonwalescencji.

Tartą cebulą przykładać na rany, ropnie i czyraki oraz owrzodzenia i opryszczki.

Miodek cebulowy polecam stosować w każdej chorobie zakaźnej. Działa on ogólnie wzmacniająco, lekko moczopędnie, napotnie, odkażająco, wykrztuśnie, przeciwzapalnie, żółciopędnie i trawiennie, likwiduje wzdęcia i biegunki.

Nalewka cebulowa - Tinctura Cepae; pół szkl. tartej lub mielonej cebuli zalać 400 ml wódki; macerować 7 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz, po 1 łyżeczce. Można ją zmieszać z miodem w proporcji 1:1 uzyskując Alkoholmel Cepae, znakomity na kaszel oraz środek wzmacniający.

Rp. Odżywka do włosów.

50 ml nalewki cebulowej, 50 ml nalewki (soku lub intraktu) z liści brzozy i 50 ml nalewki pokrzywowej zmieszać razem. Płyn wcierać we włosy 5 minut, na 8 godzin przed umyciem; kuracja powinna trwać 21 dni (21 zabiegów), potem przerwa 15-dniowa i zabieg można powtórzyć. Odżywka cebulowo-brzozowo-pokrzywowa zawiera wiele witamin i soli mineralnych oraz innych ciał czynnych, które doskonale wnikają we włosy i w skórę, zapobiegają wypadaniu włosów, odżywiają je, wzmacniają, nadają im połysk, przeciwdziałają tworzeniu się łupieżu. Z tego względu, że odżywka posiada silny zapach należy ją wetrzeć we włosy każdego wieczoru, nakryć je folią, a rano umyć włosy szamponem ziołowym.

Rp. Krem cebulkowy na plamy i cellulitis

Sok z cebuli świeżej 15 ml

Olejek cytrynowy - 1 ml

Olejek herbaciany 1 ml

Olejek cedrowy lub cyprysowy - 1ml

Maść allantoinowa (np. Alantan, Alantavit) - 2 tubki

Krem Nivea 2 op. ok. 50 g (ok. 100 g)

Maść z wit. A - 1 tubka

Glicerol - 10 ml

Olej rycynowy - 10 ml

Składniki ucierać na ciepło aż do połączenia. Sok z cebuli najpierw wymieszać z gliceryną i olejkami, potem olejem rycynowym i maściami oraz kremem.

Działanie: wygładzające, przeciwzapalne, odżywcze, rozmiękczające, regenerujące, odkażające, regulujące pigmentację skóry, przeciwwągrowe. Zapobiega cellulitis i plamom na skórze.

Centuria pospolita - Centaurium umbellatum (Gentianaceae)

Opis

Roślina dwuletnia dorastająca do 50 cm wys.; liście dolne odwrotnie jajowate, w różyczce, górne jajowatopodługowate; kwiaty w dość gęstych podbaldachach; kielich rurkowaty, głęboko 5-dzielny; korona różowoczerwona, lejkowata; w górze rozpostarta, o 5 łatkach; pręcików 5 przyrośniętych do korony; słupek 1; owoc - torebka. Kwitnie w czerwcu i w lipcu. W Polsce pospolita na całym obszarze; rośnie na łąkach, na suchych zboczach i w zaroślach.

Surowiec

Surowcem jest ziele - Herba Centaurii umbellati, FP III,IV i V. Ziele można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich. Surowiec zbiera się na początku lub w czasie kwitnienia, zanim jednak liście z rozetki odziomkowej zaczną żółknąć; suszy w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny

W zielu znajdują się: glikozydy (erytauryna, erytrocentauryna, amarogentyna), alkaloidy (erytrycyna czyli gencyanina), flawonoidy, kw. askorbinowy, kw. oleanolowy, zw. żywicowe, woski, garbniki, cukrowce i sole.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela centurii działają wiatropędnie, żółciopędnie, antyseptycznie, pobudzają apetyt, likwidują niesprawność i nieżyty jelit oraz żołądka, wzmagają wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, obniżają ciśnienie krwi, leczą zgagę.

Wskazania: brak łaknienia, zaburzenia trawienia, nadciśnienie, kamica i stany zapalne pęcherzyka żółciowego, zastoje żółci.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg -5 ml, 5-6 kg - 7-8 ml, 7-8 kg - 10,7 ml -10 kg - 12-13 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 15-18 kg - 21-25 ml, 20-25 kg - 28 ml, 30-35 kg - 42 ml, 40-45 kg - 57-60 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka centuriowa - Tinctura Centaurii: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki.

Rp. Mikstura CP na wrzody i zapalenie przewodu pokarmowego

Napar z ziela centurii - 50 ml

Odwar z korzenia babki - 100 ml

Płyny wymieszać i wypić; stosować 3-4 razy dz. Dzieciom podawać 50-100 ml płynu 3-4 razy dz..

Wskazania: zgaga, zaparcia, nieżyt jelit, niestrawność, biegunka, choroba wrzodowa.

Rp. Mikstura CVC uspokajająca i obniżająca ciśnienie krwi

Nalewka centuriowa - 10 ml

Nalewka jemiołowa - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżeczce.

Wskazania: nadciśnienie, zdenerwowanie, lęk, histeria, nerwica serca, kamica pęcherzyka żółciowego, brak żółci, zastoje żółci, niewydolność wątroby, ból brzucha, wzdęcia, brak łaknienia, niepokój wewnętrzny.

Chaber - Centaurea (Compositae)

Opis

1. Chaber bławatek - Centaurea cyanus czyli błękitny - roślina roczna lub dwuletnia, dorastająca do 80 cm wys., liście równowąsko- lub wąsko-lancetowate, dolne niekiedy pierzastodzielne; koszyczki kwiatowe na szczycie łodygi; kwiaty wszystkie rurkowate, brzeżne większe, płonne, niebieskie, wewnętrzne mniejsze, obupłciowe, płodne, ciemnofioletowe; owoc - niełupka z puchem kielichowym. Roślina pospolita w całej Polsce. Występuje w zasiewach zbóż ozimych, na miedzach i przydrożach. Kwitnie od maja do października.

2. Chaber łąkowy (przestrzelon) - Centaurae jacea - roślina wieloletnia dorastająca do 80 cm wys.; liście środkowe i górne nie podzielone, lancetowate lub jajowate, całobrzegie lub ząbkowane, lub głębiej wcinane, dolne - zatokowo-pierzaste; koszyczki z kulistą okrywą; kwiaty brzeżne, lejkowate, płonne, nijakie, środkowe rurkowate, liliowopurpurowe; owoce to niełupki odwrotnie jajowate. Gatunek bardzo zmienny, wytwarza liczne formy i odmiany w zależności od warunków ekologicznych. Występuje na łąkach, pastwiskach, na suchych zboczach, na przydrożach, na opuszczonych polach; lubi gleby ciężkie, tłuste, gliniaste. Kwitnie od czerwca do października,

Nie mylić (!) z chabrem drakiewnikiem (świerzbiec) - C. scabiosa - liście nierówno podwójnie lub pojedynczo pierzasto-sieczne; kolor kwiatów purpurowy; kwitnie od lipca do września; wys. do 100 cm.

Surowiec

Surowcem jest kwiat chabra - Flos Centaureae lub dokładniej określmy nazwę zależnie od gatunku od którego kwiat pochodzi; Flos Cyani lub Flos Jeceae. Zrywa się kwiaty tylko świeżo rozkwitłe lub dopiero rozkwitające. Kwiaty suszy się wyłącznie w ciemnym miejscu rozłożone cieniutką warstwą na papierze. Surowiec po rozdrobnieniu przechowywać w światłoszczelnych opakowaniach.

Skład chemiczny

W kwiatach występują flawonoidy, glikozydy (centauryna, cichoryna, cyanina - do 0,7% - wrażliwe na światło !), sole mineralne - 11% (magnezowe, manganowe, potasowej, kw. askorbinowy, śluzy, garbniki i kw. kawowy.

Cyanina zwana także cyjaniną - w hydrolizie daje nam aglikon cyjanidynę i glukozę.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z chabrów działają żółciopędnie, osłaniające (powlekające), przeciwbakteryjnie, przeciwkaszlowo, przeciwzapalnie, uspokajająco, moczopędnie, lekko napotnie; regulują wypróżnienia i pobudzają krwawięnia miesiączkowe.

Wskazania: skąpomocz, obrzęki, zaburzenia trawienia, nieżyt przewodu pokarmowego, zapalenie nerek, stany zapalne spojówek;, zmęczenie oczu, kaszel, przeziębienie, bezsenność u niemowląt, skąpe i nieregularne krwawienia miesiączkowe, stany zapalne gałki ocznej i gardła, zaparcia.

Napar: 2 łyżki kwiatów zalać 200 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml} niemowlęta - 6-7 ml; dzieci - 50-100 ml, 3-4 razy dz.

Na chore oczy robić okłady z naparu 3 razy dz. po 5 minut lub dłużej. Niemowlętom przemywać oczy słabym naparem chabrowym (1 łyżka na 200 ml wrzątku).

Nalewka chabrowa - Tinctura Centaureae: pół szkl. suchych kwiatów zalać 300 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżce w 50 ml wody. Nalewką przemywać skórę w celu jej wybielenia i odkażenia. Zastosowana zewnętrznie działa przeciwzapalnie. Zażyta doustnie działa żółciopędnie, moczopędnie, uspokajająco.

Rp. Mikstura ACCT

Napar z piołunu - 20 ml

Napar z chabra - 50 ml

Napar z glistnika - 50 ml

Napar z wrotycza - 30 ml

Płyny wymieszać i wypić od razu. Stosować rano i wieczorem.

Wskazania; brak miesiączki, skąpe i nieregularne krwawienia miesiączkowe, kolka żółciowa i jelitowa, nerwica żołądka, niedostateczne wydzielanie żółci, choroby trzustki i wątroby, silne zaburzenia trawienne.

Uwaga ! Lek silny.

Cykoria podróżnik - Cichorum intybus (Compositae)

Opis

Bylina dorastająca do 120 cm wys., szorstko owłosiona; liście dolne w różyczce, zatokowo-pierzasto wykrawane, łodygowe - podługowate lub lancetowate, najwyższe - całobrzegie; koszyczki kwiatowe na szczytach gałązek i w kątach górnych liści; kwiaty jasnoniebieskie (lub błękitno-fioletowe), rzadko białe lub różowe, wszystkie języczkowate, obupłciowe, zewnętrzne - duże; owoc - niełupka z wieńcem łuseczek na szczycie. W Polsce pospolita na niżu i w niższych położeniach górskich; rośnie na zboczach, po przydrożach, na łąkach, na pastwiskach i niekiedy na stanowiskach kamienistych. Kwitnie od lipca do września. Roślina azotolubna.

Surowiec

Surowcem są: korzeń, ziele i kwiat (koszyczki) cykorii - Radix, Herba, Flos (Anthodium) Cichorii. Ziele zbiera się w początkach i w czasie kwitnienia, kwiaty - gdy są rozwinięte, a korzeń - w jesieni. Surowce suszy się w temp. do 40^o C. Jedynie korzeń można suszyć w otwartym piekarniku ogrzanym do 60^o C. Radix Cichorii można nabyć w sklepach zielarskich /Flos, Kawon, Herba Lux/ - op. 25 i 50 g.

Skład chemiczny

W korzeniu i zielu znajdują się następujące substancje chemiczne: inulina - do 20%, glikozyd - intybina - do 2%, garbniki - 0,2%, cholina - 0,2 g/100 g, cukry redukujące - do 15%, kw. askorbinowy, kw. chlorogenowy, kw. izochlorogenowy, kw. cykoriowy, kw. kawowy, laktucyna, ester kw. paraoksyfenylo-szczawiowego, alkohol trójterpenowy, taraksasterol.

W kwiatach występują glikozydy kumarynowe - cykoryna i eskulina. Ziele oprócz wyżej wymienionych składników zawiera witaminy z grupy B oraz sole żelaza, sodu, potasu, manganu, wapnia i fosforu.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z kwiatów działają lekko uspokajająco na centralny układ nerwowy, tonizująco na serce; zmniejszają przepuszczalność naczyń krwionośnych, działają przeciwzapalnie, lekko moczopędnie i słabo odkażająco.

Napar: 2 łyżki kwiatów zalać 200 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić kilka razy dz, po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8-9 ml, 5-6 kg - 10,7 ml, 7-8 ml - 15 ml, 9-10 kg - 19 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 15-20 kg - 32 ml, 25-30 kg - 53 ml, 35 -40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 3-4 razy dz.

Wyciągi z ziela i korzenia działają podobnie lecz silniej: przeciwzapalnie, uspokajająco, antyseptycznie, żółciopędnie, wzmacniająco, moczopędnie, odtruwająco; regulują przemianę materii, wzmagają wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, zwiększają apetyt, regulują ciśnienie krwi, polepszają trawienie, ułatwiają przyswojenie mleczka pokarmowego.

Wskazania: choroby zakaźne, skórne, wątroby, pęcherzyka żółciowego, trzustki, stany zapalne układu pokarmowego, nieżyt żołądka i jelit, niestrawność, osłabienie, skoki ciśnienia krwi, stany ozdrowieńcze, brak łaknienia, zaburzenia trawienia, metabolizmu, hormonalne, reumatyzm, dna, zapalenie gruczołów limfatycznych, wyczerpanie nerwowe, stres, skąpomocz, kamica moczowa, pękanie naczyń krwionośnych, choroby oczu (okłady i jednoczesne picie naparu lub nalewki).

Napar: 2 łyżki ziela lub korzenia zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Dawkować jak napar z kwiatów.

Odwar: 2 łyżki korzenia zalać 400 ml wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Dawkować jak napar z kwiatów.

Intrakt cykoriowy - Intractum Cichorii: pół szkl. świeżego zmielonego korzenia lub ziela zalać 400 ml gorącej wódki; wytrawiać 10 dni prze filtrować. Zażywać 3 razy dz. po 15 ml lub stosować zewnętrznie.

Nalewka cykoriowa - Tinctura Cichorii: pół szkl. suszu zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 15 ml.

Alkoholmel Cichorii wzmacniający i uspokajający (reguluje też ciśnienie krwi i wzmacnia serce): do 100 ml intraktu lub nalewki wlać 100 ml miodu; wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki tego środka.

Rp. Mikstura CAAV uspokajająca

Nalewka z cykorii (we wszystkich przypadkach może być oczywiście intrakt) - 10 ml

Nalewka z arniki - 10 ml

Azulan - 5 ml

Nalewka nagietkowa - 10 ml

Valeriana - 10 ml

Płyny wymieszać.

Zażywać 2-3 razy dz. po 10 ml; dzieci 6-8 letnie - 3 ml, 9-10 letnie - 4 ml, 11-12 letnie - 5 ml, 13-14 letnie -6 ml, 15-16 letnie - 7-8 ml, 2-3 razy dz. (w razie ostrych stanów dawkę zwiększyć o 50%).

Wskazania: bezsenność, podenerwowanie, niepokój, lęk, nerwice, kłucie

w sercu, nadciśnienie, zaburzenia trawienia.

Zewnętrznie do przemywania: opryszczki, trądzik różowaty i młodzieńczy,

owrzodzenia, oparzenia, pryszcze, siniaki, rany.

Rp. Mikstura CVPC na nadciśnienie i nerwice

Nalewka cykoriowa - 10 ml

Nalewka jemiołowa - 10 ml

Nalewka kokoryczkowa - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Wymieszać płyny. Zażywać 2-3 razy dz. po 10 ml; dzieci od 7 do 8 r. ż. - 3,5 ml, 9-10 r. ż. - 4 ml, 11-12 r. ż. - 5 ml, 13-14 r ż. - 7 ml od 15 do 16 r. ż. - 8 ml, 2-3 razy dz.

Wskazania: skoki ciśnienia krwi, kolki, bóle brzucha, nerwice narządowe, zaburzenia trawienia.

Czeremcha zwyczajna Prunus padus L. (Rosaceae)

Opis

Krzew lub drzewo do 15 m wys.; liście podłużnie-odwrotnie-jajowate lub eliptyczne, brzegiem ostro piłkowane, przy roztarciu wydzielające miły specyficzny zapach; kwiaty silnie pachnące, skupione w długich zwisających gronach; kielich 5-działkowy; korona biała, 5 płatkowa; owoc - czarny pestkowiec. W Polsce występuje na niżu i w niższych położeniach górskich; rośnie w lasach, przy bagnach i mokradłach, nad brzegami jezior, przy rzekach i strumieniach; w niektórych miejscach występuje wyjątkowo licznie. Kwitnie od kwietnia do maja.

Surowiec

Surowcem są: kwiat, kora i owoc - Flos, Cortex et Fructus Padli. Korę pozyskuje się wiosną lub jesienią (posiada mocny migdałowo-waniliowy, nieco drapiący zadach) i suszy w normalnej temperaturze; można ją dosuszyć w otwartym piekarniku ogrzanym do 60^o C. Przechowywać w szczelnym opakowaniu. Kwiat zbiera się w I fazie rozkwitu; ścina się całe pęki kwiatów - kwiatostany, całe suszy w normalnej temp. i potem mieli. Owoce zbiera się tylko dojrzałe i suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 80^o C; po wysuszeniu owoców nie wolno rozdrabniać!.

Skład chemiczny

Kora zawiera nitrylozyd - prunazynę, alkohol cyjanowy - pruniol, garbniki, sitosterol, lupeol, nonakosan i klimarynę. Są to substancje aromatyczne wykazujące wyjątkowo silne działanie antybiotyczne - fitoncydy.

Owoce zawierają cukry - do 5%, dużo garbników, olejek eteryczny, kwasy organiczne, witaminy i sole mineralne; są bogate w pektyny.

Kwiaty mają podobny skład do kory, ale posiadają dodatkowo flawonoidy i dużo olejku eterycznego

Działanie j zastosowanie

Wodny wyciąg z kwiatów i z kory działa silnie wykrztuśnie, uspokajająco, odkażająco, moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwobrzękowo, przeciwreumatycznie, przeciwzapalnie, hipotensyjnie, żółciopędnie; reguluje przemianę materii. Kwiaty działają lekko przeczyszczająco, a kora przeciwbiegunkowo. Wywierają silny wpływ przeciwtrądzikowy.

Wskazania: choroby zakaźne, nadciśnienie, zaburzenia metaboliczne, niedostateczne wydzielanie i zastoje żółci, choroby wątroby, stany zapalne i zakażenia układu oddechowego i pokarmowego oraz układu moczowego, nieżyty jelit i żołądka, ból brzucha, przeziębienie, gorączka, reumatyzm, obrzęki, zapalenie gardła, choroby skórne, wyczerpanie nerwowe, bezsenność, zaburzenia trawienia, zapalenie przydatków, trudny okres po- i przekwitania, upławy (picie odwaru z kory z jednoczesne stosowanie nasiadówek).

Odwar: 3 łyżki kory zalać 2 szkl. wody; gotować 10 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; dzieci ważące 15-20 kg - 21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 3-4 razy dz.

Napar: 2 łyżki kwiatów zalać 200 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz, po 100-150 ml; dzieciom podawać tyle co odwaru z kory, zależnie od wagi ciała.

Syrop czeremchowy - Sirupus Padii: 1 szkl. kwiatów i 1 szkl. mielonych gałązek zalać 3 szkl. wody; zagotować, odstawić, wlać 100 ml wódki; pozostawić pod przykryciem na 30 minut; przefiltrować przez gazę; wlać 200 ml miodu naturalnego, wsypać 250 ml cukru, 30 g gliceryny i sok z dwóch cytryn, starannie wymieszać. Przechowywać w butelkach w ciemnym miejscu. Zażywać 4-6 razy dz. po 1-2 łyżki przy przeziębieniu, nieżytach dróg oddechowych i kaszlu.

Odwarem z kory płukać jamę ustną, gardło, wargi sromowe i pochwę (dobre też są nasiadówki 30-40 minutowe) przy stanach zapalnych i ropnych oraz zakażeniach wirusowych, grzybiczych i bakteryjnych. Z naparu kwiatowego robić okłady 10 minutowe (2-3 razy dz.), na oczy, a przy stanach zapalnych i ropnych oraz przy nadmiernym łzawieniu, pieczeniu (jednocześnie zażywać witaminę A+D - 2 kaps. 3 razy dz. i wit. B2 - 2 draż. 3 razy dz.), opuchnięciu, zmęczeniu i po urazach.

Wyciągi wodne z owoców działają przeciwbiegunkowo, przeciwkrwotocznie, wzmacniająco, napotnie, przeciwgorączkowo i moczopędnie.

Odwar: 3 łyżki owoców zalać 2 szkl. wody; zagotować i odstawić na 30 minut; przecedzić; osłodzić miodem. Pić 3-6 razy dz, po 200 ml; podawać odwar gorzki niemowlętom przy ostrych i średnich biegunkach w ilości 10 ml 3-4 razy dz.

Intrakt z owoców: pół szkl. pognieconych świeżych owoców zalać 400 ml gorącej wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Do 100 ml intraktu wlać 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce; dzieciom podawać 2 łyżeczki alkoholmiodu przy przeziębieniach, chorobach zakaźnych i kaszlu oraz osłabieniu.

Ze świeżych owoców można uzyskać sok przy pomocy sokowirówki, który jest bardzo bogaty w witaminy, pektyny, sole mineralne i aktywne barwniki. Można go pić po rozcieńczeniu z wodą w czasie upałów oraz dolewać do herbaty w okresie zimowym.

Rp. Nafta czeremchowa - Naphta Pruni padii

Świeżą korę, gałązki lub same kwiaty zmielić przez maszynkę. Na każde pół szkl. masy roślinnej dać 200 ml nafty czystej (kosmetycznej); wytrawiać 3 dni, przefiltrować.

Schorzałą skórę przemywać 2-3 razy.

Wskazania: trądzik, ropne choroby skóry, wirusowe choroby skóry, grzybice, pasożytnicze roztocze, zapalenie mieszków włosowych.

Rp. Mikstura naftowo-olejkowa PTL na trądzik

Nafta czeremchowa - 100 ml

Olejek herbaciany - 1 ml

Olejek lawendowy - 1 ml

Olej rycynowy - 30 ml

Oliwa - 30 ml

Składniki wymieszać. Skórę trądzikową i z zapaleniem mieszków włosowych przemywać 2-3 razy dz.

 

Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum (Liliaceae)

Opis

Bylinka dorastająca do 30-40 cm wys.; cebula podłużna; liście odziomkowe płaskie, jajowatolancetowate (podobne do liści konwalii); kwiaty śnieżnobiałe, zebrane w luźny wielokwiatowy nibybaldach; owoc - torebka 3-krotna; roślina przy roztarciu pachnie czosnkiem; kwitnie od maja do początku czerwca. Roślina pospolita na niżu i w górach po regiel dolny. Lubi gleby żyzne, wilgotne i luźne. Rośnie w cienistych lasach, w zagajnikach, w zaroślach, koło rzek i strumieni, w buczynach; często towarzyszą jej kokoryczka, czworolist, kopytnik, bez czarny, miodunka i czeremcha.

Surowiec

Surowcem jest całe ziele lub sam liść czosnku niedźwiedziego - Herba Allii ursini et Folium Allii ursini. Ziele i liście zbiera się tylko w maju, to jest w okresie kwitnienia. Ziele i liście zebrane pod koniec kwitnienia podczas suszenia zawsze żółknie i brązowieje czyli nie nadaje się do użytku. Suszenie surowca musi odbywać się w ciepłym, przewiewnym i suchym miejscu, w którym panuje półmrok.

Skład chemiczny

W całej roślinie znajdują się siarczki i wielosiarczki allilowe, wielosiarczki dwuwinylowe, merkaptan, duże ilości soli mineralnych, witamin, zwłaszcza C, szereg biokatalizatorów, podobnie jak w czosnku uprawnym.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z ziela działają wykrztuśnie, moczopędnie, żółciopędnie, napotnie, odkażająco, przeciwmiażdżycowo, odtruwająco; obniżają ciśnienie krwi, regulują przemianę materii, ogólnie wzmacniają .

Wskazania: rekonwalescencja, osłabienie, nieżyty układu oddechowego, kaszel, stany zapalne przewodu pokarmowego, niedostateczne wydzielanie żółci, choroby zakaźne i skórne, zaburzenia przemiany materii, nadciśnienie miażdżyca, przeziębienie, skąpomocz, stany zapalne układu moczowego, zaburzenia trawienia.

Napar: 2 łyżki suszu zalać 400 ml wrzącej wody lub gorącego mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić; napar mleczny osłodzić miodem. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; dzieci - 100-150 ml.

Nalewka czosnkowa - Tinctura Allii ursini; pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki. Dzieciom podawać w mleku osłodzonym miodem. Chorobowe zmiany skórne (opryszczki, choroby bakteryjne, ropne) przemywać nalewką kilka razy dz.

Rp. Mikstura AVCM

Nalewka czosnkowa - 10 ml

Nalewka jemiołowa - 10 ml

Nalewka głogowa - 10 ml

Nalewka z cykorii - 10 ml

Miód naturalny - 1 łyżka

Składniki wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce; dzieciom podawać 1-2 łyżeczki preparatu w mleku osłodzonym miodem.

Wskazania: kaszel, nadciśnienie, osłabienie, choroby zakaźne, przeziębienie, osłabienie pracy serca, miażdżyca.

Czosnek ogrodowy - Allium sativum

Opis

Bylina do 70 cm wys.; cebula złożona z kilku cebulek; liście płaskie, do 1 cm szer.; kwiaty w pozornym baldaszku, otulonym przed kwitnieniem okrywą, zawierającym oprócz kwiatów liczne cebulki; kwiaty drobne, różowe; okwiat 6-działkowy; pręcików 6; słupek 1; owoc - torebka. Roślina uprawiana.

Surowiec

Surowcem są: świeże cebulki czosnku - Bulbus Allii recens i liście czosnku - Folium Allii recens.

Skład chemiczny

Ząbki czosnku zawierają olejek eteryczny - do 0,20%, cukrowce - do 24%, białkowce - do 8%, inulinę - ok. 58%, makro-, mikro- i ultraelementy - wapń, fosfor, jod, miedź, żelazo, tytan, molibden, kobalt, nikiel, mangan, chrom, magnez, siarkę i cynk, znaczne ilości glikozydu aromatycznego - alliny, dwu- i trojsiarczkl allilowe i metylowe (wykazują działanie antybiotyczne; są to tak zwane fltoncydy), wit, C i B, fitosterole, glicynę i cysteinę.

Liście mają podobny skład, ale obfitują w witaminę C - 100-140 mg/100 g, allicynę - 0,1-0,3% i w wit. PP.

Działanie i zastosowanie

Czosnek działa wykrztuśnie, napotnie, odkażająco, uspokajająco, moczopędnie, żółciopędnie, przeciwmiażdżycowo, odkwaszająco, przeciwrobaczo, przeciwdusznicowo, hipoglikemicznie (przeciwcukrzycowo); zwiększa odporność organizmu na choroby, reguluje wypróżnienia, “czyści krew”, hamuje wzrost poziomu cholesterolu we krwi, zapobiega odkładaniu na ściankach tętnic i żył cholesterolu. Sok ze świeżego czosnku zabija wirusy oraz bakterie cholery, tyfusu, zgorzeli gazowej, czerwonki i grypy.

Leczy grypę i inne choroby zakaźne oraz trądzik pospolity i wiele innych chorób skórnych.

Świeżą miazgą czosnkową przykładać na czyraki i owrzodzenia.

Wskazania: zaburzenia trawienne z objawami bólu brzucha, wzdęciami i odbijaniem, stany zapalne żołądka i jelit, stany zapalne dróg oddechowych i moczowych, miażdżyca, nadciśnienie, choroby zakaźne (ospa, półpasiec, odrą, angina, świnka).

Przeciwwskazania: uczulenie na czosnek, ciąża, laktacja.

Dawkowanie: 2-4 ząbki czosnku 3-4 razy dz.; preparat Alliofil /Herbapol Poznań/ - 4 razy dz. po 2-4 tabl. powl.; dzieci - 3 razy dz. po 2 tabl.

Napar mleczny: 4 ząbki czosnku zmiażdżyć lub 2 łyżki pognieconych świeżych lub suchych liści zalać 200 ml gorącego mleka; odstawić pod przykryciem na 10 minut; osłodzić miodem i wypić; stosować 3-4 razy dz.; dzieciom dawek nie zmniejszać chyba że są małe.

Nalewka czosnkowa - Tinctura Allii sativi: pół szkl. mielonych ząbków czosnkowych zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce w 200 ml gorącego mleka z miodem. Dzieciom podawać 1-2 łyżeczki nalewki.

Nalewką przemywać kilka razy dz. chorobowe zmiany skórne, ale równocześnie zażywać przetwory czosnkowe doustnie.

Intrakt czosnkowy - Intractum Allii sativi: pół szkl. ząbków czosnkowych lub świeżych liści zalać 400 ml gorącej wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Alkoholmel Allii sativi: do 100 ml nalewki lub intraktu wlać 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać w gorącym mleku 2 łyżeczki tego środka.

W latach czterdziestych używano w lecznictwie pigułki czosnkowe z węglem aktywowanym czyli leczniczym pod nazwą Allisatin i Allysat. Niestety obecnie nie produkuje się ich i nie można i ich kupić w aptece, ale można je domowym sposobem odtworzyć i posiadać w apteczce, a preparat mieć warto, gdyż w wielu przypadkach chorobowych przynosi on znakomite efekty lecznicze. A oto przepis; na każde 5 tabletek węgla leczniczego - Carbo medicinalis (dostępny w aptekach) dajemy 3 sproszkowane tabletki czosnkowe (można je kupić w sklepach zielarskich i w aptekach); proszki wymieszać starannie. Preparat należy przechowywać w szczelnym pojemniku. Tak sporządzony lek wykazuje działanie przeciwgnilne (w jelitach), przeciwczerwiowe, adsorbujące, przeciwmiażdżycowe i odtruwające (w przewodzie pokarmowym wiąże nie tylko produkty gnilne, ale również toksyny, gazy i drażniące produkty pokarmowe); wzmaga czynność wydzielniczą żołądka, ułatwia trawienie, działa żółciopędnie.

Wskazania do stosowania preparatu czosnkowo-węglowego: ostre i przewlekłe nieżyty jelit, infekcyjne biegunki toksyczne, niestrawność fermentacyjna i gnilna, bębnica - wzdęcie brzucha, zaburzenia jelitowe w okresie po- i przekwitania, biegunka letnia, miażdżyca naczyń, brak łaknienia, pasożyty, nadciśnienie, choroba wrzodowa, dusznica bolesna.

Preparat można podawać dzieciom, jest bezpieczny.

Dawkowanie: dzieci - 1 czubata łyżeczka proszku 3-4 razy dz. lub częściej; dorośli - 2-3 łyżeczki proszku 3-4 razy dz.; lek popić naparem miętowym lub rumiankowym.

Rp. Mikstura żółciopędna ACHT

Nalewka (intrakt) czosnkowa - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka dziurawcowa - 10 ml

Nalewka mniszkowa - 10 ml

Płyny wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżeczce lub w razie bólów - 1 łyżka 2-3 razy dz. w 100 ml wody; dzieci ważące 25-30 kg - 3-4 ml, 35-40 kg - 5 ml, 45-50 kg - 6 ml, 3 razy dz.

Wskazania: kolki jelitowe, żółciowe, żołądkowe, nerkowe, niedostateczne wydzielenie i zastoje żółci, choroby wątroby, zaburzenia trawienia, zaburzenia przemiany materii, lęk, wyczerpanie nerwowe, bezsenność, choroby zakaźne, nadciśnienie, miażdżyca.

Rp. Mikstura AVCC nasercowa, przeciwmiażdżycowa i hipotensyjna

Nalewka czosnkowa - 10 ml

Nalewka jemiołowa - 10 ml

Nalewka głogowa - 10 ml

Nalewka rutowa, kokoryczkowa lub kasztanowcowa - 10 ml

Nalewka melisowa - 10 ml

Nalewka konwaliowa - 10 ml

Miód naturalny - 2 łyżki

Płyny wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce; dzieci ważące:

25-30 kg - 5 ml, 35-40 kg - 7,5 ml, 45-50 kg - 9-10 ml, 2-3 razy

w ciągu dnia.

Wskazania: choroby zakaźne, rekonwalescencja, kłucie w sercu, osłabienie pracy serca, nerwice, wyczerpanie nerwowe, bezsenność, nadciśnienie, choroby wątroby, miażdżyca, plamice, uczulenie, zaburzenia trawienia.

Dąb szypułkowy i dąb bezszypułkowy - Quercus robur L. et Quercus sessilis Ehrh. (Fagaceae)

Opis

1. 1.      Dąb szypułkowy (seu Quercus pedunculata Ehrh.) - drzewo dorastające do 40 m wys.; korowina gruba, początkowo gładka, potem spękana; liście pierzasto-wrębne, dł. 6-14 cm, w zarysie podłużnie odwrotnie jajowate, krótkoogonkowe lub prawie siedzące, wręby nieregularne; blaszka liściowa w połowie najszersza, w nasadzie sercowata, z wierzchu ciemnozielona, spodem jaśniejsza; kwiatostany pręcikowe kłosokształtne, zwisające, z 5-9-dzielnym okwiatem; pręcików 5-10; kwiaty słupkowe na długiej szypułce, pojedyncze lub zebrane po kilka; słupek 1, z 3-dzielnym znamieniem; owoc - orzech, zwany żołędziem, objety zdrewniałą miseczką, pokrytą łuskami podkwiatków, na długiej szypułce. Kwitnie w maju. Rośnie w lasach, parkach, przy drogach, gospodarstwach.

2. 2.      Dąb bezszypułkowy (seu Quercus petraea Liebel, Q. sessiliflora, Q. intercedens) - drzewo dorastające do 30 m wys.; korowina spękana, gruba; liście pierzastowrębne, dł. 8-12 cm, w zarysie odwrotnie jajowate, długoogonkowe; ogonek liściowy żółtawy; wręby regularne; blaszka w części szczytowej najszersza, w nasadzie klinowata; kwiatostany pręcikowe kłoskokształtne, zwisające; okwiat 5-9-dzielny, pręcików 5-10; kwiaty słupkowe na krótkiej szypułce, prawie siedzące, pojedyncze lub zebrane po kilka, 1-słupkowy, znamię 3-dzielne; owoc - orzech osadzony na bardzo krótkiej szypułce. Kwitnie w maju. Wszędzie sadzony.

Surowiec

Surowcem farmakopealnym jest korowina - Cortex Quercus, dostępna w sklepach zielarskich (Herbapol, Herba Lux, Kawon, Elanda) - opak. 50 g.

Korę pozyskuje się wiosną lub jesienią i suszy w temp. do 60^o C.

W fitoterapii ludowej wykorzystuje się również: żołędzie Glandes seu Semen Quercus, liście - Folium Quercus i młode gałązki - Frondes Quercus.

Wszystkie suszy się w temperaturze pokojowej, warto je potem podsuszyć w lekko ogrzanym piekarniku, a następnie zmielić. Zmielone żołędzie trzeba uprażyć na patelni lub blasze na jasno-brązowy kolor (nie spailić !).

Pędy pozyskuje się wiosną, wraz z pączkami lub młodziutkimi liśćmi.

Liście zbiera się w pod koniec maja i w czerwcu.

Skład chemiczny

Liście, gałązki i kora zawierają garbniki (w korze do 20%, w liściach i gałązkach - do 12%), trójterpeny, flawonoidy (kwercetyna), kwas galusowy i elagowy, katechinę, pektyny, żywice fenolowe, a w niej alkohol fenolowy -kwercytol C₆H₇(OH)₅, fitoncydy, pentozy, fitochinony (liście i pędy).

Żołędzie zawierają 37% skrobi, 7% cukrów, 7-9% garbników, flawonoidy, 6-7% białek, tłuszcze (do 17%) i saponiny.

Właściwości, działanie i zastosowanie

Kawa żołędziowa działa wykrztuśnie, przeciwzapalnie, przeciwbiegunkowo, moczopędnie, odżywczo i wzmacniająco.

Kawa żołędziowa gorzka: 1 łyżkę kawy żołędziowej i 1 łyżkę kawy prawdziwej zalać 250 ml wodzy; gotować 3 minuty i odstawić na 10 minut; przecedzić; pić gorzką przy niestrawności, biegunce, wzdęciach, nieżytach przewodu pokarmowego.

Kawa żołędziowa słodka: 1 łyżkę kawy żołędziowej (można dodać 1 łyżeczkę kawy prawdziwej) zalać 1 szkl. wody, gotować 3 minuty, odstawić na 10 minut; przecedzić; osłodzić miodem, dolać mleka lub śmietanki. Pić przy przeziębieniu, chorobach zakaźnych, nieżytach układu oddechowego, kaszlu i osłabieniu.

Kawa bukowo-żołędziowa: 1 łyżkę kawy żołędziowej i 1 łyżkę kawy bukowej zalać 250 ml wody, gotować 3 minuty; odstawić na 20 minut; przecedzić. Osłodzić miodem, dolać mleka lub śmietanki. Pić kilka razy dz. przy stresie, przeziębieniu, osłabieniu, chorobach zakaźnych. Gorzką pić przy biegunkach i nieżytach przewodu pokarmowego. Można zmieszać z prawdziwą.

Odwar z kory, gałązek lub liści działa: ściągająco, przeciwzapalnie, przeciwropnie, przeciwwysiękowo, przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwpierwotniakowo, przeciwgrzybiczo; uszczelnia i wzmacnia naczynia krwionośne, przyspiesza krzepnięcie krwi, pobudza procesy gojenia ran.

Odwar z liści, kory lub gałązek: 1 łyżkę surowca zalać 1 szkl. wody, gotować 5 minut, odstawić na 20 minut; przefiltrować; pić 1-4 razy dz. po 100 ml, w razie biegunki 200 ml 4-6 razy dz. Dzieci - 50-100 ml 1-4 razy dz.; w biegunkach 100 ml 4-6 razy dz.

Wskazania: nieżyt żołądka, nieżyt jelit, biegunka, krwawienia w przewodzie pokarmowym, nadmierne krwawienia miesiączkowe, zapalenie nerek i pęcherza moczowego, częstomocz, zatrucia (składniki dębu wiążą wiele toksyn i metabolitów szkodliwych), upławy.

Zewnętrznie: stany zapalne skóry i błon śluzowych (jamy ustnej, gardła, oczu, narządów płciowych), oparzenia, rany, owrzodzenia, opryszczka, liszaje, odparzenia, trądzik, łojotok, upławy, mokre wypryski, potówka, odleżyny, czyraki, afty, nadmierna potliwość stóp, zapalenie odbytu, hemoroidy. Jako płukanki, nasiadówki, lewatywy, okłady, przemywanie.

Ekstrakt dębowy - Extractum Quercus: pół szkl. zmielonej kory zalać 200 ml gorącego alkoholu 40%; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Stosować zewnętrznie do pędzlowania oraz spryskiwania schorzałej skóry i błon śluzowych.

Rp. Zasypka dębowa

Sproszkowana kora lub liście dębu (zmielić w młynku) - 1 cz. (np. 1 łyżka)

Zasypka Linomag lub Alantan - 3 cz. (np. 3 łyżki)

Składniki wymieszać.

Wskazania (pudrować skórę): trądzik, łojotok, odleżyny, rany, opryszczka, owrzodzenia, oparzenia, potówki.

Drożdże - Saccharomycetes (Saccharomycetaceae) seu Faex medicinalis (sive potius Saccharomyces sp.)

Wiadomości ogólne

Przedstawicielem drożdży jest Saccharomycetes (Saccharomyces) cerevisiae, czyli drożdże piwne. Wykorzystuje się również drożdże winne Saccharomyces elipsoideus. Komórki drożdży są jednojądrowe, zazwyczaj tworzą kolonie, kształtu kulistego lub owalnego. Wyróżniają się zdolnością rozmnażania przez pączkowanie. Powstające na komórce wypustki przez dalszy wzrost przekształcają się w komórki podobne do macierzystych, a w końcu oddzielają się. Dzikie gatunki drożdży przezimowują w glebie i w ściółce, skąd latem i jesienią przedostają się na owoce, obornik i inna materię organiczną, bogatą w cukry.

Rozmnażanie płciowe drożdży polega na kopulacji dwóch komórek, które ulegają fuzji i zlewają swoja zawartość w zygotę, przekształcając się w worek. Jądro zygoty dzieli się mejotycznie na 4 haploidalne (monoploidalne) jądra potomne i w obrębie worka powstają 4 zarodniki - askospory, które po rozerwaniu worka kiełkują w nowe komórki wegetatywne.

Podczas wypiekania chleba, produkcji win i piwa następuje fermentacja alkoholowa. Poprzedza ja przejście cukru złożonego - skrobi w cukier prosty, dopiero ten ostatni drożdże rozkładają na etanol i dwutlenek węgla wg reakcji:

C₆H₁₂O₆ - glukoza + drożdże -zespół enzymów -zymaza -> fermentacja -> 2 CO₂ + 2 C₂H₅OH-etanol + 25 kalorii energii

Proces ten został odkryty w 1815 r. przez Gay-Lussaca, a dokładniej zbadany przez Eduarda Buchnera (1860-1917) w 1896 r., kiedy to wyizolował on zespół enzymów - zymazę, odpowiedzialny za fermentację (nagroda Nobla w 1907 r.).

Eduard Buchner /1860-1917/

W czasie wypiekania chleba alkohol ulatnia się, CO₂ natomiast spulchnia ciasto, wskutek czego chleb staje się porowaty i pulchny (komory powietrza tworzą się wskutek gromadzenia w nich gazu - dwutlenku węgla).

Surowiec

Surowcem są drożdże paczkowane, które można kupić w sklepach spożywczych.

Skład chemiczny

Drożdże zawierają aminokwasy: walina, tyrozyna, tryptofan, treonina, fenyloalanina, metionina, lizyna, leucyna, izoleucyna, histydyna, cystyna, arginina, kwas asparaginowy, alanina; sole mineralne: kobalt, mangan, molibden, cynk, miedź, żelazo, wapń, fosfor, sód, selen, chrom, cyna; witaminy: cholina, inozytol - ok. 3 000 ug, biotyna - ok. 1 ug/g, kw. foliowy ok. 30 ug/g, PABA - ok. 100 ug/1 g; niacyna - ok. 300 ug/g, kw. pantotenowy - ok. 200 ug/g, pirydoksyna - ok. 60 ug/g, ryboflawina - ok. 50 ug/g, tiamina - ok. 6 ug/g, ergosterol, ponadto nuklepoproteiny, węglowodany - ok. 25%, tłuszcze - ok. 3%, z tego około 2% lecytyny, enzymy: maltaza, laktaza, inwertaza, amylaza, fosfataza, oksydazy.

Właściwości, działanie i zastosowanie

Drożdże mają dużą wartość odżywczą, co w umiejętny sposób może być wykorzystane w leczeniu i profilaktyce wielu chorób. Przed spożyciem drożdże należy zabić gorącym mlekiem lub gorącą wodą, lub przesmażyć. Nie wolno konsumować żywych drożdży, gdyż kosztem naszej treści pokarmowej przeprowadzają w jelitach fermentację, co objawia się wzdęciami, odbijaniem, bólem brzucha, nudnościami, wymiotami i bardzo złym samopoczuciem. Żywe drożdże w naszym przewodzie pokarmowym to prawdziwy problem, staja się dla nas raczej pasożytami niż sprzymierzeńcami. Dzięki zawartości dużych ilości i łatwo przyswajalnych składników budulcowych, energetycznych i regulujących drożdże wykazują wpływ ogólnie wzmacniający, mobilizujący procesy regeneracji, kompensacji i odporności; przywracają odpowiednią mikroflorę jelitową, wybitnie oddziałują na czynności skóry i jej wytworów: paznokci i włosów.

1. 1.      Drożdże w mleku: 1-2 łyżki drożdży zalać 1 szkl. gorącego mleka, parzyć pod przykryciem 5 minut, osłodzić miodem i wypić po starannym wymieszaniu.

2. 2.      Móżdżek drożdżowy wyśmienity (dla 2 osób):

Składniki: 2 kostki drożdży

2 cebule średnie

tłuszcz

4 jajka

pół kostki rosołka

pieprz, ziele angielskie, zioła (polecam te mieszanki do grilla)

Cebule pokroić w kosteczkę i zeszklić na tłuszczu, rozmieszać z rosołkiem, wsypać rozkruszone drożdże, mieszać energicznie aż do rozpuszczenia na małym ogniu; wbić jajka, przyprawić do smaku. Gdy zacznie tężeć odstawić. Podawać z frytkami lub ryżem.

Maseczka drożdżowa: Z drożdży i mleka (lub z odwaru siemienia lnianego, albo odwaru z korzenia mydlnicy) sporządzić gęstą papkę. Przygotowaną masę nakładać na twarz, szyję i dekolt. Trzymać 20-30 minut, po czym zmyć wodą z dodatkiem Azulanu, Azucalenu - płyn lub naparu rumiankowego.

Maseczka działa oczyszczająco, zwężająco na pory, pojędrniająco, odżywczo i przeciwtrądzikowo.

W aptekach i w sklepach zielarskich dostępne są preparaty drożdżowe: Dromin (Apipol Farma) - tabl. 400 mg (dodatkowo zawierają pyłek kwiatowy) - 3 tabl. 2-3 razy dz.; Dolovit natürliche Torula Hefe (Roche) - tabl. 400 mg - 3 tabl. 2-3 razy dz.; Bio-Strath - tabl. i płyn z dodatkiem ziół - 3 tabl. 2-3 razy dz. lub 1 łyżeczkę płynu 2-3 razy dz.

Dziewanna kutnerowata i dziewanna wielokwiatowa - Verbascum phlomoides et Verbascum thapsiformae (Scrophulariaceae)

Opis

1. 1.      Dziewanna kutnerowata - roślina dwuletnia, cała pokryta żółtawym kutnerem; dorasta do 1,5 m wys.; liście brzegiem karbowane, dolne szeroko-eliptyczne, górne - szerokolancetowate; kwaity po 2-5, skupione w proste, szczytowe, długie grono; kielich o 5 lancetowatych łatkach; korona żółta, do 5 cm średnicy; pręcików 5, dwa dłuższe od pozostałych; słupek 1; owoc - torebka. W Polsce rośnie głównie na niżu - na słonecznych wzgórzach, zrębach i przydrożach, niekiedy uprawiana.

2. 2.      Dziewanna wielokwiatowa - roślina dwuletnia, pokryta żółtawym kutnerem, dorastająca do 2 m wys.; liście dolne eliptyczne, wyższe jajowate, brzegiem karbowane; kwiaty ustawione na osi głównej kwiatostanu w pęczkach, po 2-5; kielich dzwonkowaty, 5-ząbkowany; korona żółta, o krótkiej rurce, płaska, o nierównych łatkach, dolna łatka największa; pręcików 5; słupek 1; owoc - torebka. U nas rośnie na niżu, Podkarpaciu, na słonecznych wzgórzach, polanach i przydrożach.

3. 3.      W Polsce rośnie także dziewanna drobnokwiatowa - Verbascum thaplus, o podobnych właściwościach leczniczych jak poprzednie; pospolita wszędzie.

Surowiec

Surowcem jest sam kwiat dziewanny - Flos Verbasci, FP II, III, IV et V. kwiaty można nabyć w sklepach zielarskich /Herba Lux, Herbapol, Kawon) - op. 25 g. W aptekach i w sklepach zielarskich dostępny jest także syrop dziewannowy Sirupus Verbasci /Rol.Sp.Prod.-Usł.; Hasco Lek) - 1 łyżka 3-4 razy dz.

Z powodzeniem stosowałem także całe ziele dziewanny - Herba Verbasci. Ziele (górna część i liście) pozyskuje się w okresie kwitnienia i suszy w temp. do 60^o C, potem mieli i przechowuje w szczelnych słojach. Jest silniejsze w działaniu niż sam kwiat.

Skład chemiczny

Kwiaty: barwniki (krocetyna, ksantofil), śluzy (2-3%), cukry (ok. 11%), saponiny (verbaskosaponiny), irydoidy, alkohole wielowodorotlenowe, flawonoidy (hesperydyna), olejek eteryczny, sole mineralne (ok. 6%), kwasy organiczne, karoten, witamina PP i z grupy B.

Ziele zawiera glikozydy irydoidowe, alkohole cukrowe, saponiny, flawonoidy (rotenon, hesperydyna, rutyna, luteolina), kwasy fenolowe pochodne kw. cynamonowego, kwas kawowy.

Działanie: wykrztuśne, przeciwkaszlowe (uwaga ! działanie wykrztuśne nie jest równoznaczne z działaniem kaszlowym, oznacza ono jedynie upłynnienie śluzowej wydzieliny, przez co ułatwia jego wydalenie, nie zaś na wywoływaniu kaszlu; działanie przeciwkaszlowe polega na hamowaniu ośrodka kaszlu), przeciwzapalne, silnie odkażające (ziele), przeciwbólowe (ziele), przeciwgorączkowe (ziele), przeciwalergiczne, przeciwwysiękowe, silnie żółciopędne (ziele), moczopędne, rozkurczowe, regulujące wypróżnienia.

Wskazania: nieżyty dróg oddechowych, choroby alergiczne, kaszel, przeziębienie, choroby zakaźne, niedoczynność gruczołów dokrewnych, choroby skórne, zaburzenia trawienne, blednica, zaburzenia krążenia obwodowego (ziele).

Przeciwwskazania: ciąża, uczulenie na zioło podczas zbierania.

Napar: 1 łyżkę ziela lub 2 łyżki kwiatów zalać 1 szkl. wrzącej wody (kwiaty zalać mlekiem); parzyć 20 minut, przecedzić; napar mleczny i wodny osłodzić miodem, pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml. Można podawać dzieciom powyżej 3 r. ż. - 100 ml naparu mlecznego z miodem.

Tinctura Verbasci: pół szkl. suchego ziela lub 1 szkl. suchych kwiatów zalać 250 ml wódki; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 15 ml w 100 ml mleka z miodem.

Zewnętrznie stosować (przemywać skórę, okłady z roztworu: 1 cz. nalewki + 1 cz. wody przegotowanej) w leczeniu opornych opryszczek (pędzlować nierozcieńczoną nalewką), trądzika młodzieńczego, krost, ropni, zapalenia mieszków włosowych, trądzika odwróconego, oparzeń i sączących ran.

Rp. Mikstura przeciwstresowa AMVH

Nalewka melisowa 10 ml

Nalewka dziewannowa 15 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Nalewka (sok, intrakt) dziurawcowa - 10 ml

Płyny zmieszać.

Zewnętrznie - wskazania: opryszczki, trądzik, ropnie, rany sączące, oparzenia, liszaje, liszajce.

Doustnie - wskazania: nerwice narządowe, bezsenność, ból brzucha, niepokój wewnętrzny, stres.

Sposób użycia: okłady (roztwór: 1 cz. mikstury + 1 cz. wody), przemywanie schorzałej skóry 2-3 razy dz. Równocześnie doustnie: 5-10 ml preparatu 3 razy dz. w ciepłym mleku z miodem.

Rp. Mieszanka przeciwprzeziębieniowa VSUMP

Kwiat lub ziele dziewanny 2 cz.

Ziele majeranku 1 cz.

Ziele lub kwiat wiązówki - 1 cz.

Kora wierzby - 1 cz.

Liść lub korzeń babki 1 cz.

Korzeń arcydzięgla lub dzięgla, lub kwiat wrotyczu, lub owoc anyżu - 1 cz.

Kwiat lub liść podbiału - 1 cz.

Zioła wymieszać.

1 łyżkę mieszanki zalać 1 szkl. wody, zagotować, odstawić na 20 minut pod przykryciem, przecedzić; osłodzić miodem. Pić 4-6 razy dz. po 200 ml

Wskazania: choroby przeziębieniowe, gorączka, grypa, angina, ospa, odra, kaszel, zapalenie oskrzeli lub krtani, zapalenie gardła.

 

Dzięgiel leśny - Angelica silvestris (Umbelliferae)

Opis

Bylina dorastająca do 150 cm wys.; liście potrójnie pierzaste o rozdętych pochewkach i jajowatych, nierówno ząbkowanych listkach; kwiaty w dużych baldachach, złożonych; pokryw brak, pokrywki obecne; kielich niewyraźny; korona biała, 5-płatkowa; pręcików 5; słupek 1; owoc - rozłupnia, rozpada się na dwie rozłupki. W Polsce rośnie na całym obszarze po zaroślach i na mokrych łąkach; ponadto w Azji i Ameryce Północnej. Kwitnie od lipca do sierpnia.

Surowiec

Surowcem jest korzeń i liść - Radix et Folium Angelicae silvestris.

Ziele należy zebrać wiosną i wczesnym latem i wysuszyć w normalnej temperaturze.

Korzenie wykopuje się jesienią lub wiosną i suszy w lekko podgrzanym piekarniku (w ok. 50-60^o C).

Skład chemiczny

W roślinie występuje olejek eteryczny z felandrenem, pochodne furanokumaryn (umbeliferon), żywice, gorycze, kwas dzięglowy, kw. walerianowy, sole, witaminy, angelicyna, laktony.

Właściwości, działanie, zastosowanie

Wyciągi z ziela i korzeni działają uspokajająco, rozkurczowo na mięśnie gładkie, wzmacniająco na serce, pobudzająco na ośrodek oddechowy, moczopędnie, napotnie, silnie żółciopędnie, rozgrzewająco, wiatropędnie, przeciwbólowo; regulują metabolizm i wypróżnienia. W większych dawkach działają narkotycznie.

Wskazania: choroby zakaźne, osłabienie, zaburzenia trawienne, powolna przemiana materii, zaburzenia w wydzielaniu i przepływie żółci, wyczerpanie nerwowe, nieżyty układu oddechowego, choroby skórne na tle zaburzeń hormonalnych i wadliwego metabolizmu, blednica, sinica rąk, zaparcia, słabe krążenie obwodowe i mózgowe.

Przeciwwskazania: ciąża, laktacja, uczulenie na olejek dzięglowy.

Napar: 2 łyżki ziela lub korzenia zalać 200 ml wrzącej wody lub mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić; osłodzić miodem; pić 4 razy dz. po 200 ml. W razie bezsenności przed snem. Dzieciom powyżej 13 r. ż. - jak dorośli. Młodszym, ale powyżej 6 r. ż. - 100 ml mleka dzięglowego z miodem.

Nalewka dzięglowa: pół szkl suchego mielonego ziela lub korzenia zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce (max 1 łyżka); dzieci ważące 15-20 kg - 2 ml, 25-30 kg - 3,5 ml, 35-40 kg - 5 ml, 45-50 kg - 6 ml, 3-4 razy dz. w mleku z miodem.

Zewnętrznie: łojotok, trądziki, dermatozy, stany zapalne skóry.

Rp. Mikstura AVA

Nalewka dzięglowa - 10 ml

Nalewka kozłkowa - 10 ml

Azulan - 5 ml

Wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1-2 łyżeczki; dzieciom podawać

tyle co nalewki dzięglowej.

Wskazania: zaburzenia trawienia, bóle brzucha, przejedzenie, podniecenie nerwowe, bezsenność, bóle żołądka, wątroby, trzustki, śledziony i pęcherzyka żółciowego.

Dziurawiec - Hypericum (Hypericaceae sive Guttiferae)

Opis

1. Dziurawiec kosmaty - Hypericum hirsutum - bylina; łodyga wzniesiona, miękko owłosiona; włoski jednokomórkowe, odstające, rudawe; liście jajowatopodłużne, tępe, owłosione, pod światło kropkowane (dziurkowane); kwiaty liczne, zebrane w wydłużoną wiechę; działki kielicha równowąsko-lancetowate, zaostrzone; płatki korony żółte; owoc - jajowata i brunatną torebka. Roślina pospolita; rośnie w lasach i w zaroślach, na polanach przyleśnych oraz na wzgórzach przy lasach.

2. Dziurawiec zwyczajny - Hypericum perforatum - roślina wieloletnia dorastająca do 40 cm wys.; ulistnienie równoległe; liście podłużne, pod światło kropkowane (te kropki to zbiorniczki olejków eterycznych); kwiatostan gałęzisty, gęsty; kielich 5-działkowy; korona 5-płątkowa; płatki korony żółte, pod światło dziurkowane, w górze po jednej stronie brzegiem ząbkowane. Kwitnie od maja do sierpnia. Owocem jest wielonasienna 3-klapowa, jajowata torebka. Rośnie w lasach, na zrębach, na miedzach, na ugorach, w zaroślach, na łąkach i wzgórzach.

3. Dziurawiec skąpolistny - Hypericum montanum - bylina; łodyga wzniesiona, pojedyncza, czerwonawo nabiegła; liście jajowate lub nieco wydłużone, brzegiem podwinięte, zaostrzone, spodem omszone, sinawe, siedzące; kwiatostan zbity, wiechowaty, oddalony od najwyższej pary liści; kwiaty bladożółte, 5-płatkowe, 5-działkowe; blaszki liściowe z rzadka czarno kropkowane, górne 2-3 pary liści przeświecające kropkowane; owoc - wielonasienna torebka.

4. Dziurawiec czteroboczny - Hypericum quadrangulum - bylina; kłącze czerwone, pełzające; łodyga naga, 4-kanciasta, czerwonobrunatną, pojedyncza, w górze rozgałęziona; liście szerokojajowate, eliptyczne, tępe lub zaokrąglone, bez przeświecających kropek; kwiaty liczne, zebrane w rzadki wiechowaty kwiatostan; działek kielicha 5; płatki korony żółte, czarno kropkowane; słupek 3-szyjkowy; pręciki zebrane w 3 wiązki; owoc - torebka. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Rośnie w lasach, na łąkach, nad brzegami wód, w zaroślach, na wzgórzach.

5. Dziurawiec rozesłany - Hypericum humifusum - roślina jednoroczna lub dwuletnia dorastająca do 15 cm wys.; łodyga ścieląca się, cienka i rozgałęziona, 2-kanciasta, liniowana; liście jajowate lub nieco podługowate, tępe, drobne, górne - przeświecające kropkowane; kwiaty jasnożółte, pojedyncze lub zebrane w kwiatostany; owoc - torebka. Kwitnie od czerwca do września. Rośnie przy ciekach wodnych, na drogach leśnych i łąkowych.

Wszystkie wyżej opisane gatunki dziurawca są lecznicze i mają ten sam skład chemiczny.

Surowiec

Surowcem jest kwitnące ziele (może zawierać niedojrzałe owoce) - Herba Hyperici. Surowiec suszy się w temp. do 40^o C. Ziele dobrze schnie i łatwo mieli się. W aptekach i w sklepach zielarskich można nabyć: Intractum Hyperici (Phytopharm; fl. płyn - 100 g), Succus Hyperici (Phytopharm; płyn fl.45 i 100 g), Tinctura hyperici (Phytopharm, płyn fl. 100 g); Herba Hyperici (opak. 50 g); FP II,III,IV i V. Ekspresówki są mało wartościowe.

Skład chemiczny

Ziele dziurawca zawiera olejek eteryczny w ilości do 1% (a w nim głównie pinen i cineol), flawonoidy (do 5%): hiperozyd, rutynę, kwercytrynę, kwercetynę: ponadto kw. kawowy, garbniki do 12%), żywice (do 18%), antocyjany (dc 6%), hiperycynę (ok. 0,02%), karoten (13%), wit. C, azulen, cholinę, acetylocholinę, hyperynę (glikozyd), kw. chlorogenowy, kw. nikotynowy, pektyny, sole, saponiny.

Hiperozyd, którego jest w roślinie ok. 0,4% w hydrolizie daje nam aglikon kwercytyny i galaktozę; cząsteczka tego glikozydu flawonowego składa się z 21 atomów węgla, 20 atomów wodoru i 12 atomów tlenu.

Działanie i zastosowanie

Wyciągi z dziurawca działają kojąco, ściągające, przeciwkrwotocznie, żółciopędnie, odkażająco, uspokajająco, moczopędnie, przeciwzapalnie, wzmacniająco, przeciwwzdęciowo, odtruwające; poprawiają nastrój, uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne, regulują metabolizm, pobudzają trawienie, regulują wypróżnienia, koordynują pracę wątroby, pęcherzyka żółciowego i trzustki. Wyciągi alkoholowe i olejowe wykazują wpływ przeciwstresowy i przeciwdepresyjny, a także fotouczulający i przeciwtrądzikowy.

Wskazania: zaburzenia w wydzielaniu żółci, kamica żółciowa, choroby wątroby, stany zapalne pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, choroby trzustki, choroba wrzodowa, nieżyt żołądka i jelit, zaparcia, niestrawność, zaburzenia trawienia, bóle brzucha, choroby skórne, zakaźne i sercowo-naczyniowe, złe samopoczucie, wyczerpanie nerwowe, zmęczenie, zatrucia, krwotoki maciczne, zaburzenia miesiączkowania, upławy (pić napar i jednocześnie stosować nasiadówki lub przepłukiwania pochwy), zapalenie przydatków, stres, psychozy, osłabienie, depresja, alergia.

Dłuższe zażywanie nalewki, soku lub intraktu przez osoby młode powoduje u nich wyleczenie trądziku młodzieńczego.

Zewnętrznie: dermatozy, rany, łojotok, trądziki, stany zapalne skóry, zmiany sączące, choroby włosów.

Alkoholowe i olejowe wyciągi z dziurawca działają fotouczulająco co w sposób umiejętny może być wykorzystane do leczenia wielu chorób skóry, np. łuszczycy, trądziku młodzieńczego, bielactwa.

Osoby zażywające alkoholowe wyciągi z dziurawca nie mogą jednak przesadnie opalać się, ani też przebywać zbyt długo na słońcu !.

Napar: 2 czubate łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Zażywać 4-6 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8,5 ml, 5-6 kg - 10,7 ml, 7-8 kg - 15 ml, 9-10 kg - 19 ml, 3-5 razy dz.; dzieci ważące 15-20 kg - 42 ml, 25-30 kg - 53 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 3-5 razy dz.

Nalewka dziurawcowa - Tinctura Hyperici: pół szkl. ziela dziurawca zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10-15 ml; dzieci ważące 20-25 kg - 2-3 ml, 30-35 kg - 4 ml, 40-45 kg - 5-6 ml, 50-55 kg - 7 ml, 2-4 razy dz.

Alkoholatura zimna: pół szkl. świeżego mielonego ziela zaleć 400 ml zimnego alkoholu; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować jak nalewkę.

Intrakt dziurawcowy - Intractum Hyperici: pół szkl. świeżego ziela zalać gorącą wódką; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Ekstrakt dziurawcowy - Extractum Hyperici: pół szkl. świeżego lub suchego ziela zalać 200 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażyważ 3-4 razy dz. po 5 ml.

Oleum Hyperici - pół szkl. świeżego lub suchego ziele zalać 200 ml gorącego oleju słonecznikowego lub sojowego (znakomita jest też oliwa); wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżce oleju przy zaparciach, bólach pęcherzyka i wątroby, zaburzeniach wydzielania żółci i trawiennych oraz po obfitym posiłku. Olejem przemywać skórę suchą i wrażliwą ze stanami zapalnymi. Olej dziurawcowy znakomicie leczy trądzik młodzieńczy, rany i oparzenia. Przy trudno gojących się ranach stosować: 30 ml oleju dziurawcowego wlać do 30 ml tranu i 20 ml Linomagu - płynu; wymieszać. Chore miejsca pokrywać sterylną gazą zmoczoną w płynie i zabandażować, Preparat taki leczy też rozpadliny skórne, suchość skóry, odleżyny, zrogowaciałe ręce i stopy, stany zapalne skóry, trądziki, zmiany troficzne.

W przypadku uszkodzenia, suchości, wypadania, braku połysku, rozdwajaniu i łamliwości włosów pokryć je specyfikiem na 12 godz. po czym umyć włosy (zabiegi powtarzać nawet codziennie lub co drugi dzień aż co skutku leczniczego). Przy łupieżu suchym włosów daje znakomite efekty gdy dodamy do preparatu 30 ml oleju rycynowego (wetrzeć we włosy, nakryć je folią na 120 minut, umyć w szamponie do włosów suchych, np. brzozowym, jajecznym. Płynem warto też oczyszczać schorzałe miejsca pokryte maściami lub innymi lekami dermatologicznymi, np. w łuszczycy, w rogowaceniu starczym (w tych przypadkach dodać 30 ml oleju rycynowego).

Rp. Nafta dziurawcowa - Naphta Hyperici - leczy łupież, grzybice we włosach, trądzik skóry owłosionej i ropnie na skórze głowy. Oczyszcza wągry, niszczy roztocze (np. nużeńce). Doskonała na trądzik, w tym także na skórze suchej.

Pół szkl. ziela suchego lub świeżego mielonego zalać 250 ml nafty kosmetycznej. Wytrawiać 3 dni; przefiltrować.

Nafta dziurawcowa - 100 ml

Olej rycynowy - 25 ml

Olejek cedrowy lub herbaciany - 1 ml

Tran - 20 ml

Płyny zmieszać. Skórę z cystami ropnymi, z zapaleniem łojotokowym, z zapaleniem mieszków włosowych, z ropniami po goleniu lub kosmetykach i skórę z opornym trądzikiem przemywać 3 razy dz., po czym osuszyć i wklepać maść Tribiotic lub maść z witaminą A.; zastosować masaż. Leczenie drastyczne, ale skuteczne.

W chore włosy (rozdwojone końce, łamliwe, wypadanie, brak połysku) i w łupieżową skórę wcierać naftę dziurawcową na 8 godzin przed umyciem.

Rp. Mikstura HACM

Wyciąg alkoholowy z dziurawca - 10 ml

Nalewka arcydzięglowa lub dzięglowa - 10 ml

Nalewkę glistnikowa - 10 ml

Nalewka (krople miętowe) miętowa - 5 ml

Wymieszać. Zażywać 2-3 razy dz. po 5 ml

Wskazania: bóle brzucha, skurcze jelit, bóle żołądka, trzustki, wątroby, pęcherzyka żółciowego i jajników (w tym przypadku zażyć 10 ml preparatu), zaburzenia trawienne, kamica żółciowa, zastoje żółci, choroby wątroby.

Rp. Mieszanka ziołowa HRS

Ziele dziurawca - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Wymieszać. 2 czubate łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody;

odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150 ml; dzieci ważące 3-4 kg - 8 ml, 5-6 kg - 10 ml, 7-8 kg - 15 ml, 9-10 kg - 19 ml, 15-20 kg - 42 ml, 25-30 kg - 53 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 2-3-4 razy dz.

Wskazanie: choroby wątroby, trzustki, żołądka, pęcherzyka żółciowego, skóry, zakaźne, alergiczne; zaburzenia trawienia, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, wybroczyny na siatkówce, zapalenie spojówek i gałki ocznej; kamice moczowa, skąpomocz, obrzęki; przeziębienie; po zatruciach.

Rp. Mikstura AHCQ na rany, oparzenia i owrzodzenia

Ekstrakt dziurawcowy - 10 ml

Alkoholowy wyciąg z kory dębowej, z buku lub olchy - 10 ml

Azulan - 5 ml

Nalewka nagietkowa - 10 ml

Wymieszać.

Oparzenia, rany, owrzodzenia i in. zmiany chorobowe spryskiwać płynem 3-4 razy dz.

Fiołek trójbarwny - Viola tricolor (Violaceae)

Opis

Roślina jednoroczna lub dwuletnia dorastająca do 40 cm dł.; liście podłużnie jajowate lub lancetowate, często z jednej strony ząbkowane; kielich 5-działkowy; korona złożona z 5 płatków; górne - fioletowe, boczne -żółtawe, dolny - z żółtą plamą i ostrogą; pręcików 5; słupek 1; owoc -torebka. Roślina pospolita; rośnie na łąkach, na ugorach, po przydrożach, na wzgórzach. Kwitnie od kwietnia do października. Podobne właściwości lecznicze wykazuje fiołek polny - Viola arvensis, bardzo podobny do trójbarwnego.

Surowiec

Lecznicze jest ziele - Herba Violae. Można zbierać ziele wraz z korzeniami - Herba Violae cum radice.

Ziele zbiera się w początkach lub w czasie kwitnienia i suszy w temp. do 40°C.

W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić ziele fiołka trójbarwnego luzem (opak. 50 g). Fiołek trójbarwny jest objęty przez naszą FP I, II, III, IV i V. Torebki ekspresowe mają małą wartość leczniczą.

Skład chemiczny

Ziele fiołka trójbarwnego zawiera saponiny, flawonoidy (rutozyd, violutozyd - 10%, kwercetynę), antocyjany (violaninę, 3-glikozyd delfinidyny, 3-glukozyd peonidyny), karotenoidy (beta-karoten, wiolaxantynę, zeaxantynę) dużo śluzu, cukrowców, liczne sole mineralne, kw. askorbinowy, salicylan metylowy, olejek eteryczny, garbniki i alkaloidy.

Działanie i zastosowanie

Wodny wyciąg z fiołka trójbarwnego działa moczopędnie, wykrztuśnie, napotnie, żółciopędnie, odtruwająco, przeciwzapalnie, przeciwalergicznie; reguluje wypróżnienia, przemianę materii; uszczelnia i wzmacnia naczynia krwionośne działając w ten sposób przeciwwysiękowo; wykazuje synergizm z wit. C.

Wskazania: zaburzenia w oddawaniu moczu, skąpomocz, stany zapalne kłębuszków i miedniczek nerkowych oraz moczowodów i pęcherza moczowego, kamica moczowa, zaburzenia w wydzielaniu żółci, choroba wrzodowa, zaburzenia trawienia, kamica żółciowa, zaparcia, stany zapalne przewodu pokarmowego, otyłość, wszelkie choroby zakaźne i skórne, przeziębienie, nieżyty układu oddechowego, kaszel, nadciśnienie, reumatyzm, gorączka, zapalenie spojówek, siatkówki i naczyniówki (okłady na oczy i jednoczesne picie naparu), choroba alergiczne, zatrucia.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz, po 150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg -8,5 ml, 5-6 kg - 10,7 ml, 7-8 kg - 15 ml, 9-10 kg - 19 ml, 2-4 razy dz.; dzieci ważące 15-20 kg - 42 ml, 25-30 ml - 53 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 2-4 razy dz.

Wraz ze stosowaniem naparu doustnie zalecam zażywać wit. C lub Rutinoscorbin.

Susz fiołkowy można zaparzyć w mleku i osłodzić miodem. W celach kosmetycznych i leczniczych (stany zapalne, suchość, przebarwienia, trądziki, łuszczyca itd.) skórę przemywać naparem 3-4 razy dz. i jednocześnie pić następującą mieszankę:

Rp. Mieszanka VATUE na choroby skórne

Ziele fiołka tr. - 1 łyżka

Korzeń łopianu - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele pokrzywy - 1 łyżka

Kłącze perzu - 1 łyżka

Korzeń lub ziele mniszka - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 200 ml; dzieci ważące 4-5 kg - 8,5 ml, 10-15 kg - 28,5 ml, 20-25 kg - 57 ml, 30-35 ml - 85,7 ml, 40-45 kg - 114 ml, 50-55 kg - 142 ml, 3-4 razy dz.

Wskazania (oprócz chorób skórnych): zaparcia, zaburzenia przemiany materii, trawienia i w wydzielaniu żółci, choroby zakaźne, skąpomocz, kamica moczowa i żółciowa, miażdżyca, reumatyzm, obrzęki, osłabienie.

Fiołek wonny (ogrodowy) - Viola odorata

Opis

Bylinka dorastająca do 10 cm wys.; liście zielone, sercowate lub nerkowate, zaokrąglone, tępo zakończone, brzegiem karbowane, u nasady z jajowatymi przylistkami; kwiaty wonne, fioletowe, różowe, a nawet białe; owoc - torebka. Kwitnie od marca do kwietnia. Roślina pospolita. Rośnie w zaroślach, na łąkach, na wzgórzach, w lasach, w parkach; lubi gleby żyzne, bogate w azot; roślina bardzo często uprawiana.

Surowiec

Surowcem jest kwitnące ziele lub sam kwiat - Herba vel Flos Violae odoratae. Surowiec suszy się w temp. 20-40^o C. Z upraw można także pozyskiwać kłącza fiołka - Rhizoma cum radicibus Violae odoratae, które są również bardzo cenne leczniczo.

Skład chemiczny

Ziele zawiera przede wszystkim alkaloid - violinę, saponiny, olejek eteryczny, flawonoidy, glikozydy fenolowe (pochodne salicyny) i śluzy.

Działanie i zastosowanie

Fiołek wonny działa wykrztuśnie, napotnie, moczopędnie, odkażająco, żółciopędnie i rozkurczowo. Upłynnia zalegający śluz w drogach oddechowych, ułatwiając jego wydalenie.

Przedawkowanie naparu powoduje nudności, wymioty i biegunkę.

Wskazania: nieżyty układu oddechowego, kaszel, przeziębienie, choroby zakaźne, skąpomocz, zaparcia, zaburzenia trawienia.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 50-100 ml; dzieci ważące 4-5 kg - 5,7 ml 6-7 kg - 8,5 ml, 8-9 kg - 11,4 ml, 11-12 kg - 14-15 ml, 15-20 kg -21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 ml - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 4 razy dz. Napar można posłodzić miodem. Kwiaty i ziele polecam zaparzyć w mleku z miodem.

Syrop kwiatowy z fiołka - Sirupus Violae odoratae: 1 szkl. świeżych mielonych kwiatów fiołkowych zalać 100 ml wódki i 100 ml wody; gotować 5 minut pod przykryciem; odstawić na 5 godz. pod przykryciem. Następnie masę roślinną odcedzić od wyciągu. Wyciąg osłodzić miodem lub sokiem owocowym, dodać nieco soku cytrynowego i wanilii lub cynamonu. Na każde 100 ml wyciągu należy przeznaczyć 100 ml miodu. Zażywać 4-6 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać 2 łyżeczki syropku.

Glistnik jaskółcze ziele - Chelidonium maius (Papaveraceae); (!)

Opis

Roślina wieloletnie dorastająca do 90 cm wys.; łodyga wyprostowana, mocna, rozgałęziona, owłosiona; liście pierzastosieczne, dolne - ogonkowe, górne - siedzące, z wierzchu zielone, pokryte srebrnym delikatnym nalotem, od spodu siwe, owłosione; odcinki liści jajowate, nierówno-wrębno-karbowane, u nasady często zbiegające się; ogonki liściowe owłosione; włoski biało-siwe; kwiaty umieszczone na szczytach pędów; płatki korony żółte; działek kielicha 2, wcześnie odpadające, prawie kuliste; płatków korony 4, również koliste, całobrzegie, w górze rozszerzone; owoc - pękająca wzdłuż torebka w kształcie strączka; nasiona czarne, na przekroju białe, w smaku słodkie i jednocześnie gorzkie, opatrzone w białe ciałko - mięsisty wyrostek zwabiający mrówki; nasiona glistnika są rozsiewane przez mrówki. Kwitnie od maja do października. Roślina pospolita w całym kraju; rośnie w lasach, na ich skrajach, w zaroślach, nad brzegami wód, w ogrodach, niekiedy występuje masowo. Lubi gleby wilgotne i miejsca zaciszne. Przy skaleczeniu roślina wydziela pomarańczowy sok, co jest jej cechą charakterystyczną.

Surowiec

Ziele zbiera się przed lub w czasie kwitnienia, najlepiej w maju i w czerwcu i suszy w normalnej temperaturze lub w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 60^o C. Dobrze wysuszone ziele kruszy się, a łodygi łamią się z trzaskiem; posiada miły, charakterystyczny zapach i jasno-zielony kolor. Wygodnie też jest suszyć ziele zawieszone na sznurkach, a odgałęzienia w przewietrzanym mocno po mieszczeniu.

Uwaga ! Ziela pozyskane w sierpniu i we wrześniu jest mało wartościowe i bardzo często żółknie podczas suszenia. Ziele ścinać ostrym nożem, tak aby nie uszkodzić korzeni. Zalecany przez niektórych zielarzy zbiór korzeni powinien być zarzucony. Glistnika mamy coraz mniej, a do celów leczniczych najwartościowsze jest ziele.

W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić ziele /Kawon, Herba Lux/ - Herba Chelidonii (FP II,III,IV i V) - op. 20 i 50 g

Skład chemiczny

Glistnik posiada bardzo bogaty skład chemiczny. Najwięcej ciał czynnych zawierają niedojrzałe owoce - do 2,4% i korzenie - do 4% s.m. (suchej masy) rośliny; natomiast ziele zawiera około 0,5% co do celów leczniczych w zupełności wystarcza. Substancje zapasowe w komórkach glistnika nie mają postać skrobi lecz formę glikogenu - charakterystyczne dla tkanek zwierzęcych; dzięki temu glistnik jest rośliną mrozoodporną.

Występujące w glistniku alkaloidy można podzielić na 3 grupy:

1). Pochodne benzofenantrydyny - chelidonina, chelitrydyna, sangwinaryna, chelerytryna.

2). Pochodne protopiny - protopina, alfa- i beta-allokryptopina.

3). Pochodne protoberberyny - stylopina, koptyzyna, berberyna.

Oprócz wyżej wymienionych alkaloidów w zielu występują; sparteina, oksysangwinaryna, chelirubina, chelidamina, metoksy-chelidonina, homochelidonina, korykawina, korykwileina, korykawidyna, kw. chelidonowy, kw. askorbinowy - 150-170 mg/100 g, kw. jabłkowy, kw. cytrynowy, kw. bursztynowy, karoten (15 mg), olejek eteryczny ok. 0,01%), flawonoidy, saponiny, garbniki, sole mineralne.

Działanie i zastosowanie

Glistnik jest ziołem niezmiernie cennym, wykazującym silne, szerokie, a zarazem ciekawe działanie farmakologiczne. Jego działanie jest widoczne i pewne jeśli będzie odpowiednio stosowany.

Jaskółcze ziele działa silnie uspokajająco, nasennie, obniża napięcie mięśni gładkich i prążkowanych, zmniejsza ich pobudliwość i hamuje skurcze (widoczne uczucie odprężenia), obniża napięcie mięśni naczyń krwionośnych, powoduje ich rozszerzenie, w tym także wieńcowych, obniża ciśnienie krwi, ułatwia oddychanie, działa przeciwbólowo, przeciwuczuleniowo, znieczulająco, lekko narkotycznie, moczopędnie, przeciwobrzękowo, przeciwwirusowo, przeciwpierwotniakowo, przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo, silnie żółciopędnie, żółciotwórczo, przeciwzapalnie, przeciwnowotworowo; reguluje, a zarazem przyśpiesza przemianę materii, reguluje wypróżnienia, odtruwa organizm, wzmaga wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, reguluje miesiączkowanie, likwiduje zastoje żółci, przez co zapobiega powstawaniu kamieni żółciowych (niektórzy medycy uważają, iż glistnik ułatwia wydalenie drobnych kamieni i złogów żółciowych oraz piasku i kamieni moczowych; ja również to zaobserwowałem), znosi stan przedmiesiączkowy i bolesne krwawienia miesiączkowe, poprawia samopoczucie, znosi bóle jajników. Glistnik wywiera działanie papaweryno- kodeino- i morfinopodobne. Według Aminiewa jaskółcze ziele leczy polipowatość jelita grubego i brodawczaki pęcherza moczowego.

Wskazania: kolka żółciowa, wątrobowa, jelitowa, żołądkowa, moczowodowa, nerkowa; bóle trzustki, kamica żółciowa i moczowa, zastoje żółci, zapalenie wątroby i pęcherzyka żółciowego, niedostateczne wydzielanie żółci, niewydolność wątroby, po wycięciu pęcherzyka żółciowego, zapalenie trzustki, nowotwory, choroba wrzodowa (zdania podzielone; osobiście nie widzę w tym przypadku chorobowym przeciwwskazań, wręcz przeciwnie), bolesna biegunka, zapalenie żołądka, skurcze odźwiernika, zaparcia, parcie na kał i mocz, skąpomocz, obrzęki, zapalenie nerek, dróg moczowych i przydatków, bolesne oddawanie kału i moczu, bóle nerek, skurcze oskrzeli (utrudnione oddychanie, astma, zadyszka, niemożność złapania tchu), dusznica bolesna, kaszel bolesny, skurcze mięśni i naczyń w kończynach (jednocześnie zażywać Dolomit !), kłucie w sercu, niedotlenienie mięśnia sercowego, nerwica i kołatanie serca, bezsenność, spięcie, zdenerwowanie, lęk, stres, wewnętrzny niepokój, nerwica żołądka i jelit, zmęczenie, osłabienie, złe samopoczucie, zaburzenia miesiączkowania i hormonalne, okres po- i przekwitania i choroby z nim związane, bóle miesiączkowe, otyłość, choroby skórne, gruźlica (glistnik zabija pałeczki), choroby alergiczne i zakaźne, reumatyzm, zapalenie płuc, choroby narządów płciowych (stany zapalne jąder, jajników), stan przedmiesiączkowy, zaburzenia trawienia, niestrawność.

Przeciwwskazania: ciąża, zaćma, jaskra, zażywanie leków w skład których wchodzi atropina i jej podobne.

Napar: 1 łyżkę ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml (max 150 ml); dzieci powyżej 7 r. ż. - zgodnie z wagą ciała: 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg -50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 3-4 razy dz.

Wywar: 1 łyżkę ziela zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Dawkować jak napar.

Alkoholatura “zimna”: pół szkl. świeżego mielonego ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml; w kolkach - 1 łyżka.

Intrakt - Intractum Chelidonii: pół szkl. świeżego i mielonego ziela zalać 400 ml gorącej wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml w 50 ml wody; dzieci ważące 25-30 kg - 3 ml, 35-40 kg - 4 ml, 45-50 kg - 6 ml, 3-4 razy dz. w 50 ml wody.

Nalewka glistnikowa - Tinctura Chelidonii: pół szkl. suchego ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Doustnie zażywać jak Intrakt. Leczy niektóre oporne zmiany trądzikowe. W tym celu przemywać skórę 3 razy dz.

Wyciąg glicerynowy z glistnika Gliceroextractum Chelidonii: każdą łyżkę pobranego świeżego lub suchego ziela zalać 30 g gliceryny płynnej i 15 ml wódki; wymieszać; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 10 ml po rozcieńczeniu z dowolnym sokiem w zaparciach bolesnych, przy kolkach i kamicy moczowej oraz żółciowej. Lek silny w działaniu!

Rp. Mikstura CML azulenowa

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka melisowa - 10 ml

Nalewka serdecznikowa - 10 ml

Azulan - 5 ml

Wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 60 kropli.

Wskazania: nerwice narządowe, stres, depresja, lęk, niepokój wewnętrzny, bóle brzucha, napięcie przedmiesiączkowe, bezsenność, kolki, choroby alergiczne.

Rp. Mieszanka CMLM przeciwalergiczna i uspokajająca

Ziele glistnika - 1 łyżka

Ziele melisy - 1 łyżka

Ziele serdecznika - 1 łyżka

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odsta»

wić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150 ml; dzieci

ważące 25-30 kg - 53 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 3-4

razy dz.

Wskazania: alergiczne choroby skóry i ogólne (np. polekowe), podniecenie nerwowe, lęk, bezsenność, nerwice, skurcze mięśni gładkich, zaburzenia trawienne, złe samopoczucie, wewnętrzny niepokój, stres.

Chelidonium maius (majus) L. - glistnik jaskółcze ziele rodzina: makowate - Papaveraceae dawniej określany jako „Dar Niebios” (coeli donum, stąd nazwa rodzajowa chelidonium)

Zioła w praktycznej terapii

Opis botaniczny

Roślina wieloletnie dorastająca do 90 cm wys.; łodyga wyprostowana, mocna, rozgałęziona, owłosiona; liście pierzastosieczne, dolne - ogonkowe, górne - siedzące, z wierzchu zielone, pokryte srebrnym delikatnym nalotem, od spodu siwe, owłosione; odcinki liści jajowate, nierówno-wrębno-karbowane, u nasady często zbiegające się; ogonki liściowe owłosione; włoski biało-siwe; kwiaty umieszczone na szczytach pędów; płatki korony żółte; działek kielicha 2, wcześnie odpadające, prawie kuliste; płatków korony 4, również koliste, całobrzegie, w górze rozszerzone; owoc - pękająca wzdłuż torebka w kształcie strączka; nasiona czarne, na przekroju białe, w smaku słodkie i jednocześnie gorzkie, opatrzone w białe ciałko - mięsisty wyrostek zwabiający mrówki; nasiona glistnika są rozsiewane przez mrówki. Kwitnie od maja do października. Roślina pospolita w całym kraju; rośnie w lasach, na ich skrajach, w zaroślach, nad brzegami wód, w ogrodach, niekiedy występuje masowo. Preferuje gleby wilgotne, zasobne w azot i wapń i miejsca zaciszne

Surowiec

Surowcem jest ziele i korzeń - Herba et Radix Chelidonii. Korzenie należy pozyskiwać jesienią, na przedwiośniu lub wiosną. Ziele powinno się zbierać przed i w czasie kwitnienia. Z praktyki wnioskuję, że ziele można zbierać do lipca, późniejsze żółknie i brunatnieje w trakcie suszenia i przez to traci swoje właściwości. Najbardziej wartościowe jest ziele majowe i czerwcowe. Zebrane ziele polecam suszyć w ciepłym, ciemnym i przewiewnym miejscu, bowiem lubi się zaparzać i żółknąć gdy jest suszone w grubej warstwie. Dobrze wysuszone ziele ma miły zapach i naturalna zieloną barwę. Korzenie po oczyszczeniu z gleby trzeba szybko wymyć pod bieżącą wodą i osuszyć na bibule lub bawełnie, po czym wysuszyć w temperaturze 30-50^o C. W warunkach domowych nadaje się do tego piekarnik elektryczny nastawiony na 50o C. Niektóre preparaty galenowe sporządza się ze świeżego surowca (intrakt glistnikowy - Intractum Chelidonii).

Składniki aktywne

Glistnik zawiera alkaloidy 0,5-4%, przy czym w zielu jest 0,5-1,5% alkaloidów, a w korzeniach i niedojrzałych owocach zawartość alkaloidów może wynosić 3-4%. W owocach i nasionach występuje chelidonina, chelerytryna i berberyna. Alkaloidy są zlokalizowane głównie w przewodach mlecznych w postaci soli z kwasami: jabłkowym, cytrynowym, chelidonowym, bursztynowym. Pomarańczowy sok wydostający się z uszkodzonej rośliny zawiera 18 alkaloidów. Alkaloidy glistnika jaskółczego ziela można podzielić na 4 grupy chemiczne: 1.    Alkaloidy pochodne benzofenantrydyny: chelidonina, homochelidonina, metoksychelidonina, chelitrydyna (cheletrydyna), sangwinaryna, chelerytryna 2.    Alkaloidy pochodne protopiny: protopina, alfa- i beta-allokryptopina 3.    Alkaloidy pochodne protoberberyny: berberyna, koptyzyna, stylopina 4.    Alkaloidy chinolizydynowe: sparteina Glistnika zawiera również aminy biogenne, karoten (15 mg%), witaminę C (170 mg%), śluzy, olejek eteryczny (0,01%), żywice, flawonoidy, fenolokwasy (kwas kawowy, kwas cynamonowy, kwas gentyzynowy, kwas ferulowy, kwas kumarynowy), cholinę, enzymy proteolityczne, lektyny, glikogen. Materiałem zapasowym glistnika jest glikogen (typowy dla tkanek zwierzęcych), a nie skrobia. Tłumaczy to właściwości mrozoodporne glistnika (jaskółcze ziele w okresie zimowym zachowuje zieloną barwę i nie zamiera pod śniegiem).

Działanie, zastosowanie, preparaty

Alkaloid sangwinaryna obecna między innymi w glistniku jaskółczym zielu obecnie zyskała rozgłos w nauce. Współczesne badania potwierdziły właściwości lecznicze Sanguinaria canadensis, Chelidonium majus, Macleaya cordata i Macleaya microcarpa opisywane w dawnych pracach. Okazało się, że sangwinaryna jest promotorem apoptozy komórek nowotworowych (programowanej śmierci komórki), posiada właściwości antyproliferacyjne (antypodziałowe) w stosunku do komórek nowotworowych, inhibitorem przerostu komórek epidermalnych i reakcji autoagresji. Potwierdziło to przeciwnowotworowe właściwości glistnika. Od dawna wiedziano również, że alkaloidy glistnika hamują wzrost i rozwój grzybów, bakterii, wirusów i pierwotniaków. Wprowadzono nawet do lecznictwa preparaty typu Chelivag, czy Chelifungin zawierające wyciąg z glistnika. Obecnie są stosowane w medycynie nowoczesne leki przeciwwirusowe, np. Di-Sancor (Biosome Laboratories Inc.) - Trimolecular benzophenanthridine alkaloids - tójmolekularne alkaloidy benzofenantrydynowe - ampułki zawierające roztwór berberyny, chelidoniny, nitydyny, chelituliny,  koptyzyny, sangwilutyny, sangwinaryny. Di-Sancor hamuje rozwój wirusów HIV. Popularnym lekiem przeciwnowotworowym zawierającym alkaloidy glistnika jaskólczego ziela jest Ukrain (produkt ukraiński, UACI). Działa on antymitotycznie w stosunku do guzów nowotworowych, hamuje angiogenezę (unaczynianie tkanki nowotworowej). Stosowany w leczeniu raka trzustki, jelita grubego, piersi, odbytu, pęcherza moczowego, gruczołu krokowego, białaczek i in. Ukrain podaje się pozajelitowo, najlepiej w okolice nowotworu, w dawce 10 mg co drugi dzień, do łącznej dawki 100 mg. Kuracje zaleca się przeprowadzić 3-krotnie.

Wskutek wycofywania antybiotykowych stymulatorów wzrostu ASW wiele firm zaczęło poszukiwać alternatyw, które przyniosą równie skuteczne wyniki w produkcji zwierzęcej. W pierwszej kolejności wykorzystano historyczne wyniki badań nad alkaloidami i fitoncydami oraz dawne zastosowania roślinnych substancji w medycynie w przypadku rozmaitych infekcji. Tutaj warto wspomnieć, że do alternatyw antybiotykowych stymulatorów wzrostu opartych na sangwinarynie i chelerytrynie należą Sangrovit (Phytobiotics) oraz Herbiplant (LNB Poland). Oba produkty są silnie skoncentrowane i daje się je do paszy w dawce 50-400 g/tonę (zależnie od grupy zwierząt).

Wyciągi z ziela glistnika są silne i pewne w działaniu pod warunkiem, ze surowiec zostanie pozyskany i przetworzony w prawidłowy sposób, a preparat podany w odpowiedniej dawce. Od dawna składniki glistnika a porównywane do papaweryny, morfiny i kodeiny. Wszechstronne i niezawodne właściwości glistnika, sprawiły, że nazwano go „Darem Niebios” (coeli donum, stąd nazwa chelidonium). Glistnik jaskółcze ziele został opisany na Papirusie Ebersa (ok. 1550 r. p.n.e.), ponadto przez Dioskuridesa, Pliniusza Starszego, Alberta Wielkiego, św. Hildegardę, Mathiolusa i Paracelsusa, co świadczy o wielkim znaczeniu tej rośliny w medycynie.

Preparaty glistnikowe przyjęte doustnie działają uspokajająco, spazmolitycznie (rozkurczowo) na mięśnie gładkie i poprzecznie prążkowane, rozluźniająco, przeciwlękowo, przeciwbólowo, przeciwdrgawkowo, przeciwstresowo i nasennie (10 ml nalewki lub intraktu, 100 ml naparu). Glistnik jest silnym środkiem żółciopędnym, żółciotwórczym i hepatoprotekcyjnym (ochraniającym miąższ wątroby, antyhepatotoksycznym - zapobiegającym uszkodzeniu wątroby). Szybko znosi kolkę żółciową, żołądkową i jelitową. Nalewka i intrakt glistnikowy znoszą również kolkę nerkową. Alkaloidy glistnika rozszerzają drogi oddechowe i naczynia wieńcowe, ułatwiają oddychanie. Sparteina i inne alkaloidy mają wpływ przeciwarytmiczny, zapobiegają migotaniu przedsionków i komór, znoszą częstoskurcz napadowy. Chelidonina, sangwinaryna, berberyna i chelerytryna hamuja wzrost i rozwój chorobotwórczych pierwotniaków, grzybów, bakterii i wirusów. Ponadto mają właściwości cytotoksyczne i antymitotyczne, przez co należą do substancji przeciwnowotworowych. Berberyna i chelidonina dodatkowo dają efekt przeciwbiegunkowy. Równocześnie jednak alkaloidy te wywołują skurcze macicy, dlatego nie wolno podawać preparatów glistnika kobietom ciężarnym. Kwas kawowy i ferulowy zawarte w glistniku mają właściwości przeciwzapalne, ochronne na miąższ wątroby, immunostymulujące, przeciwmiażdżycowe, antyagregacyjne (zapobiegające zlepianiu się krwinek), fungistatyczne (hamujące wzrost grzybów) i bakteriostatyczne. Wyciągi wodne i wodno-alkoholowe zastosowane zewnętrznie (wcieranie, okłady) działają przeciwzapalnie i znieczulająco, co może być wykorzystane w zwalczaniu bólu reumatycznego i artretycznego. Preparaty glistnika są zalecane w leczeniu kamicy żółciowej i moczowej, stanów bólowych pooperacyjnych po usunięciu pęcherzyka żółciowego, żółtaczki, wirusowego zapalenia wątroby, stanów zapalnych układu moczowo-płciowego, puchliny wodnej, schorzeń śledziony i trzustki. Glistnik likwiduje bolesne miesiączki, równocześnie jednak pobudza miesiączkowanie, co objawia się bardziej obfitymi krwawieniami menstruacyjnymi. Zewnętrznie intrakt świeży sok z glistnika może być wykorzystany do leczenia opryszki, gruźlicy skóry, kłykcin, brodawek, trudno gojących się ran, hemoroidów, świerzbu, nużycy oraz do usuwania piegów lub plam na skórze. Glistnik przeciwdziała zastojom żółci i wytrącaniu się złogów w układzie żółciowym. Wodno-alkoholowe wyciągi z glistnika znakomicie radzą sobie z infekcjami dróg płciowych. Istnieją doniesienia o przeciwalergicznym i przeciwświądowym działaniu glistnika po zastosowaniu zewnętrznym i wewnętrznym. Napar z glistnika podnosi stężenie hemoglobiny we krwi, poprawia krążenie wieńcowe, mózgowe i obwodowe (w kończynach), zwłaszcza przy stanach skurczowych naczyń i skokach ciśnienia krwi. Glistnika nie wolno jednak stosować przy jaskrze. Warto tutaj wspomnieć o doświadczeniach prof. A. Aminiewa, który wykorzystywał glistnik do leczenia polipowatości jelita grubego i żołądka. W tym celu sporządzał macerat ze świeżego, roztartego ziela (50 g na 500 ml wody o temp. 37^o C). Po 3-5 godzinach macerat należy przefiltrować i podać doodbytniczo po uprzednim zastosowaniu lewatywy oczyszczającej jelito. Lewatywę z maceratu glistnikowego należy podawać co 2 dni, 3-4- krotnie. W przypadku polipowatości żołądka podawał pacjentom doustnie 30-50 g świeżego roztartego ziela po uprzednim rozprowadzeniu w niewielkiej ilości lekko zalkalizowanej wody.

• Intrakt glistnikowy - Intractum Chelidonii: 1 część świeżego zmielonego ziela lub korzeni zalać 5 częściami 40-50% gorącego alkoholu, odstawić na 7 dni; przefiltrować. Stosować 2-3 razy dziennie po 5-10 ml w 100 ml wody. Zewnętrznie do pędzlowania schorzałych miejsc (bolesne nadżerki w jamie ustnej, polipy, opryszczka, liszaje, liszajce, czyraki, kłykciny, brodawki, owrzodzenia, wypryski, zmiany toczniowe i łuszczycowe) w stanie nierozcieńczonym; do okładów, płukanek i przemywania skóry po rozcieńczeniu: 1 łyżka na 200-220 ml wody przegotowanej.

• Nalewka glistnikowa - Tinctura Chelidonii: 1 część suchego zmielonego ziela lub korzeni zalać 5 częściami 40-50% zimnego alkoholu, odstawić na 7 dni; przefiltrować. Stosować 2-3 razy dziennie po 5-10 ml w 100 ml wody. Zewnętrznie do pędzlowania schorzałych miejsc (bolesne nadżerki w jamie ustnej, polipy, opryszczka, liszaje, liszajce, czyraki, kłykciny, brodawki, owrzodzenia, wypryski, zmiany toczniowe i łuszczycowe) w stanie nierozcieńczonym; do okładów, płukanek i przemywania skóry po rozcieńczeniu: 1 łyżka na 200-220 ml wody przegotowanej.

• Napar glistnikowy - Infusum Chelidonii: 1 płaską łyżkę zmielonego ziela lub 1 łyżeczkę zmielonych korzeni zalać 1 szklanką wrzącej wody, odstawić pod przykryciem na 30 minut; przecedzić. Pić 2-3 razy dziennie po 50 ml.

• Macerat glistnikowy - Maceratio Chelidonii: 1 część świeżego ziela lub świeżych mielonych korzeni zalać 3 częściami ciepłej wody, odstawić na 5 godzin, przecedzić. Przechowywać w lodówce, nie dłużej jednak jak 3 dni. Pić 2-3 razy dziennie po 30 ml. Stosować również jako płukanka, do lewatyw i przemywania skóry. Okłady z maceratu wykazują działanie przeciwbólowe i znieczulające. Macerat można zakonserwować alkoholem 40% (proporcja 1:1).

Głóg - Crataegus (Rosaceae)

Opis

1. Głóg jednoszyjkowy - Crataegus monogyna - krzew dorastający do 5 m wys. (niekiedy ma postać drzewka do 8 m wys.), opatrzony w kolce; liście szeroko- lub odwrotnie jajowate, 3-7-klapowe, głęboko wcięte; kwiaty w podbaldachach; kielich 5-dzielny o rurce zrośniętej z zalążnią; korona złożona z 5 okrągławych, białych lub nieco różowawych płatków; pręcików wiele; słupek 1 jednoszyjkowy; owoc jabłkowaty, jajowaty lub okrągły, czerwony, z 1 pestką. Rośnie w lasach i w zaroślach.

2). Głóg dwuszyjkowy - Crataegus oxyacantha - krzew dorastający do 5 m wys.; liście odwrotnie jajowate, 3-5 klapowe; kwiaty w baldachogronach; kielich 5-dzielny o rurce zrośniętej z zalążnią; korona złożona z 5 okrągławych, białych lub różowawych płatków; słupek dolny zaopatrzony w 2 szyjki, zrośnięty z dnem kwiatowym; owoc jabłkowaty, okrągławy, ciemnoczerwony. Rośnie w lasach, w zaroślach, często sadzony w polach, na zboczach i na zrębach.

Surowiec

Surowcem jest kwiatostan, liść i owoc - Inflorescentia, Folium et Fructus Crataegi (FP T,II,III,IV IV). W aptekach i w sklepach zielarskich surowce farmakopealne: kwiatostan (Herba Lux, Herbapol, Kawon, Phytopharm) - op. 25 lub 50 g; owoc głogu (Herbapol, Kawon) - op. 50 g; intrakt głogowy Intractum Crataegi (Phytopharm) - płyn we flakonach po 100 g.

Kwiaty zbiera się w I fazie kwitnienia i suszy w temp. do 40^o C. Owoce zrywa się jesienią, gdy są dojrzałe i suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 80^o C. Liście zbiera się przed lub w czasie kwitnienia i suszy w temp. do 40^o C. Kwiaty i liście można połączyć.

Skład chemiczny

Liście zawierają kw. głogowy = krategusowy, flawony, flawonoidy, garbniki, cholinę i kumaryny.

Kwiaty w swym składzie chemicznym posiadają kw. kawowy, kw. chlorogenowy, hiperozyd, acetylocholinę, cholinę, trojmetyloaminę, cukrowce, puryny, olejek eteryczny, kumaryny i związki glikozydowe.

W owocach można znaleźć wit. C (54 mg/100 g), karoten (300 j.m.), tiaminę (1300 ug), pektyny (1,50%), sole mineralne (1,20%), zw. azotowe (0,80%), flawonoidy, kw. jabłkowy (0,30%), cukier inwertowy (3,80%), kw. ursolowy, kw. oleinowy, kw. krateogolowy, kw. kawowy, sorbitol, adenozynę, guaninę, glikozydy, garbniki, sacharydy, fitochinony, ryboflawinę, niacynę, pirydoksynę i in.

Spośród flawonoidów ważne są: hiperozyd, kwercetyna i witeksyna.

Działanie

Przetwory z głogu tonizują i zwalniają czynność serca, rozszerzają naczynia wieńcowe (wyciągi alkoholowe !), obniżają ciśnienie krwi, uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne oraz błony międzykomórkowe, zapobiegając w ten sposób powstawaniu wysięków; regulują pracę nerek; działają uspokajająco, rozkurczowo i moczopędnie.

Wskazania: choroba nadciśnieniowa, nadczynność tarczycy, częstoskurcz, nerwice serca, nerwobóle, miażdżyca, choroba wieńcowa, zdenerwowanie, bezsenność, stres, kołatanie serca, reumatyzm, obrzęki i wysięki, zaburzenia metabolizmu, skąpomocz.

Napar: 3 łyżki kwiatów, liści lub owoców zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz, po 150-200 ml; dzieci ważące; 4-5 kg - 8,5 ml; 10-15 kg - 28,5 ml, 20-25 kg - 57 rai, 30-35kg - 85,7 ml, 40-45 kg - 114 ml, 50-55 kg - 142 ml, 3-4 razy dz.

Alkoholatura zimna: pół szkl, świeżych kwiatów i liści lub owoców zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 1,5-2 ml, 20-25 kg - 2-3 ml, 30-35 kg - 4 ml, 40-45kg - 5-6 ml, 50-55 kg - 7 ml, 3-4 razy dz.

Intrakt głogowy - Intractum Crataegi: pół szkl. świeżych liści i kwiatów lub owoców zalać 400 ml gorącej wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak alkoholaturę.

Nalewka głogowa - Tinctura Crataegi: pół szkl. suchych kwiatów, liści i kwaitów lub owoców zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak alkoholaturę.

Alkoholmel Crataegi: do 100 ml dowolnego wyciągu alkoholowego wlać 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżki; dzieciom podawać 1-2 łyżeczki płynu. Znakomity środek wzmacniający, przeciwmiażdżycowy i kardiotoniczny.

Miód głogowy - Mel Crataegi: suche owoce lub liście z kwiatami zmielić na drobniutki proszek. Na każdą łyżeczkę proszku dać 1 łyżkę miodu i 10 kropli alkoholu lub gliceryny, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 czubatej łyżeczce.

Rp. Mikstura CAV nasercowa i obniżająca ciśnienie krwi

Nalewka (intrakt) głogowa - 10 ml

Nalewka rutowa lub nalewka arnikowa - 10 ml

Nalewka lub intrakt jemiołowy - 10 ml

Valeriana - nalewka lub intrakt - 10 ml

Miód naturalny - 1 łyżka

Wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce lub przed snem 1 łyżkę. Tyle też można podawać dzieciom.

Wskazania: nadciśnienie, podniecenie nerwowe, lęk, bezsenność, nerwice, kołatanie serca, choroby alergiczne i skórne (pomocniczo).

Rp. Mikstura nasercowa, uspokajająca, przeciwcukrzycowa
i obniżająca ciśnienie krwi

Nalewka głogowa - 10 ml

Nalewka serdecznikowa - 10 ml

Nalewka kokoryczkowa - 10 ml

Mentowal - krople - 10 ml lub nalewka miętowa - 15 ml

Waleriana - 10 ml

Wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz, po pół łyżeczki.

Wskazania: zaburzenia trawienia, nadciśnienie, zawroty głowy, bóle brzucha, wyczerpanie nerwowe, stres, nerwice wegetatywne, bezsenność, kłucie w sercu, osłabienie serca.

Goryczka - Gentiana (Gentianaceae)

Opis

1. Goryczka żółta - Gentiana lutea - roślina wieloletnia o grubym pomarszczonym kłączu: łodyga gruba, wzniesiona, do 100 cm wys.; liście duże, szerokoeliptyczne, niebieskawozielone; dolne zwężone w krótki, szeroki ogonek, wyższe obejmujące łodygę sercowatą nasadą; kwiaty skupione w kątach liści i na szczycie łodygi, długoszypułkowe; kielich błonkowaty, jednostronnie wzdłuż rozcięty; korona duża, o łatkach lancetowatych, ostrych, gwiazdkowato rozpostartych; kwiaty żółte. Kwitnie od lipca do sierpnia. Występuje w Karpatach Wschodnich. Rośnie na łąkach i w zaroślach.

2}. Goryczka kropkowana - Gentiana punctata - bylina o grubym kłączu; liście dolne krótkoogonkowe, środkowe i górne - siedzące, u nasady zwężone i zrosłe w krótką pochewkę; kwiaty skupione w kątach najwyższych liści i na szczycie łodygi, siedzące; kielich krótki, dzwonkowaty; korona żółta, brunatno nakrapiana, o 6 łatkach, bez ząbków między nimi.

U nas występuje w Sudetach i w Karpatach.

3. Goryczka trojeściowa - Gentiana asclepiadea - bylina dorastająca do 100 cm wys.; liście jajowato- lub szeroko-lancetowate, zaostrzone, prawie siedzące lub krótkoogonkowe, u nasady sercowate, 3-5 wiązkowe; kwiaty po 1-2 w kątach liści; korona szerokodzwonkowato-lejkowata, ciemnobłękitna, ciemno kropkowana. Kwitnie od sierpnia do września. Występuje na Podkarpaciu, w Karpatach i w Sudetach oraz na niżu.

Surowiec

Surowcem jest kłącze i ziele - Rhizoma et, Herba Gentianae, FP I,II,III,IV i V. W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić kłącze (to nie jest korzeń (!), choć pod taką nazwą surowiec figuruje w FP) - “Radix" Gentianae - op. 25 i 50 g /Herba Lux, Kawon/.

Skład chemiczny

W zielu i w kłączach goryczek znajdują się glikozydy gorczyczne (gencyopikrozyd, amarogentyna), alkaloidy (gencyanina, gencyalutyna), pochodne ksantonu (gentyzyna, izogentyzyna), fitosterole, cukrowce, barwnik, sole i kwasy.

Działanie

Surowce pobudzają wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, zwiększają ruchy robaczkowe przewodu pokarmowego, regulują wypróżnienia, zwiększają apetyt; działają żółciopędnie, wiatropędnie.

Wskazania: brak łaknienia, zaburzenia trawienia, niestrawność, nie=» dostateczne wydzielanie soków trawiennych, zaparcia, zmazy nocne, osłabienie, choroby skórne.

Zewnętrznie: rany, stany zapalne skóry i błon śluzowych, potówki, zmiany sączące, łojotok.

Odwar: 2 łyżki korzenia lub ziela zalać 2 szkl. wody; gotować 5 min.; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; dzieci ważące; 8-9 kg - 8,5 ml, 10-15 kg - 14 ml, 16-20 kg - 21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 55-60 kg - 78-80 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka goryczkowa - Tinctura Gentianae; pół szkl. suchych kłączy lub ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml. Dzieci: 3 r. ż. - 2 ml, 7 r. ż. - 3 ml, 10 r. ż.-4 ml, 15 r. ż. - 7 ml, 3-4 razy dz. w 50 ml wody.

Rp. Mikstura GA na trawienie

Nalewka goryczkowa - 10 ml

Nalewka z bylicy posp. lub piołunowa - 10 ml

Wymieszać. Zażywać 2-3 razy dz. po 30-40 kropli.

Wskazania: niedostateczne wydzielanie soków trawiennych, brak apetytu, obfity i (lub) tłusty posiłek, niestrawność (5 ml 3 razy dz.), zaburzenia trawienia, osłabienie.

Rp. Mieszanka GAAC na zaburzenia trawienne i skąpe miesiączki

Ziele lub kłącze goryczki - 1 łyżka

Kłącze tataraku - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Liść lub ziele bylicy posp., albo piołunu - 1 łyżkę

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; gotować 3 minuty;

odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml.

Wskazania: brak łaknienia, zaburzenia przemiany materii, zaburzenia trawienne, zaparcia, niedostateczne wydzielanie soków trawiennych, skąpe i bolesne, a przy tym nieregularne krwawienia miesiączkowe, kamica żółciowa, zastoje żółci, niedomoga wątroby, bóle wątroby, pęcherzyka żółciowego, trzustki, brzucha i jajników, nieżyt żołądka, choroby nerek.

Goździkowiec korzenny - Eugenia caryophyllata sive Eugenia aromatica (Myrtaceae)

Opis

Drzewo dorastające do 12 m wys.; liście eliptycznolancetowate, całobrzegie, z wierzchu błyszczące, zimozielone; ulistnienie równoległe; kwiatostany baldachokształtne; kwiaty złożone z 4-działkowego, czerwonego kielicha, 4-płatkowej różowobiałej korony, wielu pręcików i z 1 słupka. Uprawiany na Amboinie, Uliassar, Półwyspie Malajskim, Zanzibarze, Madagaskarze i w Afryce.

Surowiec

Surowcem są kwiaty - Flos Caryophylli, zwane popularnie goździkami. Goździki można rzecz jasna kupić w sklepach spożywczych.

Skład chemiczny

Goździki będące w handlu zawierają ok. 15-20% olejku eterycznego, a w nim eugenol (70-90%), kariofilen i acetyloeugenol. Ponadto w goździkach można znaleźć garbniki (10%), żywice (8%),tłuszczowce, woski i kwasy organiczne, głównie fenolowe.

Działanie

Wyciągi z goździków działają wiatropędnie, silnie przeciwzapalnie, silnie ściągająco, odkażająco, znieczulająco, przeciwbólowe, wykrztuśnie; pobudzają apetyt, zwiększają wydzielanie soków żołądkowych, trzustkowych i jelitowych oraz żółci, przyśpieszają trawienie.

Wskazania: zaburzenia trawienia, nieżyt jelit i żołądka, niestrawność, biegunka, nieprzyjemny zapach z jamy ustnej pochodzący w rzeczywistości z jelit, w których zachodzą niepożądane procesy rozkładu, nieżyty układu oddechowego, stany zapalne układu trawiennego; cuchnące biegunki z kolkami.

Zewnętrznie: stany zapalne skóry i błon śluzowych, pryszcze w okresie miesiączki, nadmierne pocenie się. Nogi nadmiernie pocące się kąpać w wodzie z dodatkiem nalewki lub odwaru goździkowego.

Pomimo podjętych licznych prób i eksperymentów muszę stwierdzić, że nie leczy trądziku pospolitego.

Przeciwwskazania: ciąża, laktacja.

Napar: 2 łyżki goździków zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci, zależnie od masy ciała: 15-20 kg - 21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 3-4 razy dz. Goździki zalecam parzyć w gorącym mleku, który następnie należy osłodzić miodem; taki mleczny napar stosować przy przeziębieniu, kaszlu i nieżytach układu oddechowego.

Odwar: 2 łyżki goździków zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 15 minut; przecedzić. Stosować do kąpieli nóg, do płukania jamy ustnej i gardła przy stanach ropnych i zapalnych oraz przy nieprzyjemnym zapachu (przełknąć 2-3 łyki).

Nalewka goździkowa - Tinctura Caryophylli: pół szkl. całych goździków zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml w 50 ml wody lub mleka z miodem. Stosować też zewnętrznie; po umyciu nóg przetrzeć je nalewką; przemywać skórę twarzy lub stosować do płukania po rozcieńczeniu - 1 łyżka nalewki + 150 ml wody. Nalewkę wcierać w bolące miejsca przy mięśnio-, nerwo- i stawobólach. Odstrasza owady i roztocze.

Przy oduczaniu się palenia tytoniu, przy stanach zapalnych dziąseł i przy nieprzyjemnej woni z ust żuć 2-3 goździki kilka razy dz.

Olej goździkowy - Oleum Eugeniae caryophylli: pół szkl. goździków zalać 200 ml gorącego oleju; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować do wcierań przeciwbólowych, znieczulających, rozgrzewających i przeciwświądowych (np. przy swędzących wysypkach). Olej goździkowy leczy ukąszenia owadów, odstrasza komary (natrzeć olejem skórę), pchły i pluskwy. Przy przeziębieniach, stanach zapalnych układu oddechowego, chorobach zakaźnych nacierać ciało olejem goździkowym wymieszanym z olejem rozmarynowym, arcydzięglowym, majerankowym i (lub) palustrowym (czyli z bagna zw.) w proporcji 1:1.

Herbata chińska Camelia sinensis sive Thea chinensis (Theaceae)

Opis

Krzew dorastający do 6 m wys.; liście krótkoogonkowe, eliptyczno-lancetowate, zimozielone, skórzaste, brzegiem piłkowane; ulistnienie skrętoległe; kwiaty duże, białe, wonne, osadzone w kątach liści; owoc - torebka.

Istnieje kilka odmian herbaty, np.:

- Herbata assamska (indyjska) - Choisy = Thea assamica, rosnąca dziko w Assamie, Burmie i w Indochinach; główne środki uprawy to: Chiny, Japonia, Brazylia, Cejlon i Syjam.

- Herbata kambodżańska.

- Herbata paragwajska - Ilex paraguariensis (mate) - Ameryka Południowa.

- Kamelia - Caraelia japonica.

Produkuje się 4 typy herbaty suchej: czarną, zieloną, czerwoną i żółtą. Zabarwienie suchej herbaty zależy od technologii przerobu zerwanych liści, co wpływa też na skład chemiczny, smak i zapach każdego typu.

Herbata zielona to nic innego jak suche, rozdrobnione liście, niekiedy aromatyzowane (rzadko), natomiast herbata czarna, czerwona i żółta zawdzięczają swe właściwości procesowi fermentacji i aromatyzowania.

Surowiec

Wykorzystuje się liść herbaciany - Folium Theae.

Skład chemiczny

W herbacie występują garbniki - 9-30% (galusan l-epikatechiny, epigalokatechina, galusan galokatechiny, l-epikatechina, kw. galusowy), alkaloidy (koffeina - 2%; w 100 ml mocnej herbaty znajduje się ok. 50-100 mg koffeiny; teofilina, teobromina), sole mineralne (dużo żelaza, manganu, potasu, krzemu, sodu, fluoru, miedzi, jodu, fosforu, wapnia i magnezu), kumaryny (umbeliferon-7-glukozyd), witaminy (C - ok. 100 mg/100 g, tiamina, ryboflawina, fitochinony, pirydoksyna), olejek eteryczny - ok. 0,6%, flawonoidy (kwercetyna, kemferol), ksantyna, hipoksantyna, paraksantyna, metyloksantyna, nekleotydy, nukleoproteidy, barwniki (tearubigina, teaflawina, karotenowce, ksantofile), aminokwasy (kw. glutaminowy, metionina), kw. organiczne (fumarowy, pirogronowy, bursztynowy, szczawiowy, jabłkowy, cytrynowy), białkowce (gluteliny, albuminy).

Działanie

Napar herbaciany sporządzony z 1 łyżki suszu na 2 szkl. wrzącej wody (parzyć 15 minut; przecedzić; pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml) działa moczopędnie, żółciopędnie; zwiększa wydzielanie śliny i soku żołądkowego, w tym także kwasu solnego; likwiduje niestrawność, zaburzenia trawienne, biegunki; ponadto wywiera działanie ściągające, a zarazem przeciwzapalne i odkażające; ogólnie wzmacnia, usuwa zmęczenie, działa tonizująco na układ nerwowy; ułatwia pracę umysłową.

Rp. Mieszanka herbaciana

Herbata - 1 łyżka

Kwiat lub ziele pierwiosnka - 1 łyżka

Kwiat lub ziele wrzosu - 1 łyżka

Suche płatki różane - 4 szczypty

Wymieszać i zalać 3 szkl. wrzącej wody; parzyć 10-15 minut; przecedzić. Do szklanki wlać 100 ml naparu i dopełnić do 200 ml; osłodzić do smaku, najlepiej glukozą, fruktozą lub miodem.

Powyższy napój działa moczopędnie, przeciwzapalnie, wzmacniająco, gasi pragnienie; gorzki - leczy niestrawność i biegunki. Podawać przy chorobach zakaźnych, zaburzeniach trawiennych, nieżytach przewodu pokarmowego i układu oddechowego. Odkaża drogi moczowe. Jest bardzo smaczny i zdrowy.

Hyzop lekarski - Hyssopus officinalis (Labiatae)

Opis

Krzewinka dorastająca do 60 cm wys.; łodyga w dole zdrewniała, gałęzista, gęsto ulistniona; liście prawie siedzące, lancetowate lub równowąskolancetowate, tępe, 1-wiązkowe, gruczołowato kropkowane; kwiaty w nibyokółkach, na szczycie skupionych, często w jednostronny pozorny kłos; korona niebieska lub floletowoniebieska. Kwitnie od lipca do sierpnia. Roślina uprawiana, niekiedy na łąkach zdziczała.

Surowiec

Wykorzystywane jest ziele - Herba Hyssopi, pozyskiwane z uprawy lub kupione w sklepie zielarskim.

Skład chemiczny

Ziele zawiera olejek eteryczny - ok. 1% (kamfen, pinen), garbniki - ok. 8%, flawonoidy (diosmina, hysopina), wit. C - 100-170 mg/100 g, kw. oleinowy i ursolowy, karotenoidy i in.

Olejek lotny hyzopowy składa się z pinokamfenu - 30-40%, alfa- i beta-pinenu, cineolu i kamfenu.

Działanie

Hyzop działa wykrztuśnie, przeciwbiegunkowo, przeciwzapalnie, przeciwpotnie, przeciwbakteryjnie (wrazliwe są na hyzop, m.in. Escherichia coli, Staphylococus aureus, Bac. sporogena, Bac. mesenthericum), żółciopędnie, wiatropędnie; odkaża drogi żółciowe, upłynnia zalegającą wydzielinę śluzową w drogach oddechowych i ułatwia jej usuwanie, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, zwiększa apetyt.

Wskazania: suchy kaszel, zapalenie górnych dróg oddechowych, stany zapalne krtani l jamy ustnej, zaburzenia trawienia, biegunka, nadmierna potliwość (zalecam łączyć z szałwią), osłabienie, stany zapalne przewodu pokarmowego, przeziębienie, choroby zakaźne, stany zapalne dróg żółciowych, zaburzenia w wydzielaniu żółci.

Zewnętrznie: rany, stłuczenia, łojotok, trądzik ropny i biznowcowy, stany zapalne skóry, ropnie, zapalenie mieszków włosowych.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-6 razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta ważące: 3-4 kg -8,5 ml, 5-6 kg - 10,7 ml, 7-3 kg - 15 ml, 9-10 kg - 19 ml; dzieci ważące: 15-20 kg - 42 ml, 25-30 kg - 55 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg -107 ml, 3-4 razy dz. lub w razie potrzeby częściej.

Nalewka hyzopowa - Tinctura Hyssopi: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10-15 ml w 5 ml wody. Dzieciom podawać 5-10 ml nalewki w gorącym mleku osłodzonym miodem.

Olej hyzopowy - Oleum Hyssopi: pół szkl. ziela (suchego lub świeżego) zalać 200 nil gorącego oleju uniwersalnego, sojowego, winogronowego lub słonecznikowego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Przy zaparciach połączonych z zaburzeniami trawiennymi zażywać 2 łyżki oleju 2-3 razy dz. Jest znakomitą przyprawą do licznych zup, mięs, sosów, ryb i sałatek. Używać go do leczenia ran, ropni, czyraków, stłuczeń i stanów zapalnych oraz do leczniczych wcierań przeciwprzeziębieniowych, przeciwgrypowych i wzmacniających (olej wetrzeć przed pójściem do łóżka w klatkę piersiową, w plecy, w szyję, w brzuch oraz w stopy).

Słowa kluczowe: Iglica, Erodium, Jałowiec, Juniperus, Janowiec, Genista, Jarząb, jarzębina, Jasnota, Lamium, Jemioła, Viscum, Jesion, Fraxinus, Jeżyna, Rubus, Kalina, Viburnum, Kasztanowiec, Aesculus, Kminek, Carum, Kokoryczka, Polygonatum, Koniczyna, Trifolium, Konwalia, Convallaria, Koper, Anethum, Foeniculum, Kopytnik, Asarum, Kosaciec, Iris, Kozieradka, Trigonella, Kozłek, Valeriana, Kruszyna, Frangula, szakłak, Rhamnus, Krwawnik, Achillea, Krwiściąg, Sanguisorba, Lawenda, Lavandula, Lebiodka, Origanum, Len, Linum, Lepiężnik, Petasites, Lipa - Tilia, Lnica, Linaria, Lubczyk, Levisticum, Lukrecja, Glycyrrhiza, Łopian, Arctium, Macierzanka, Thymus, Majeranek, Majorana, Malina, Rubus, Malwa, Althaea, Marchew, Daucus, Mącznica, Arctostaphylos, Melisa, Melissae, Mięta, Mentha, Morszczyn, Fucus, Mniszek, Taraxacum officinale, Mydlnica, Saponaria, Nagietek, Calendula, Nasturcja, Tropaeolum, Nawłoć, Solidago , Nostrzyk, Melilotus.

Zielarstwo i metody fitoterapii

Wszystko o ziołach
i preparatach ziołowych

Część III

Spis treści niniejszej strony:

Iglica pospolita - Erodium cicutarium Jałowiec pospolity - Juniperus communis

Janowiec - Genista

Jarząb pospolity (jarzębina)

Jasnota biała - Lamium album

Jemioła - Viscum

Jesion wyniosły - Fraxinus excelsior

Jeżyna fałdowana - Rubus plicatus

Kalina koralowa - Viburnum opulus

Kasztanowiec zwyczajny - Aesculus hippocastanum

Kminek zwyczajny - Carum carvi

Kokoryczka wielokwiatowa i kokoryczka wonna - Polygonatum multiflorum et Polygonatum odoratum sive

Koniczyna - Trifolium

Konwalia majowa - Convallaria maialis

Koper ogrodowy - Anethum graveolens i koper włoski - Foeniculum vulgare

Kopytnik pospolity - Asarum europaeum

Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus

Kozieradka - Trigonella

Kozłek lekarski - Valeriana officinalis

Kruszyna pospolita - Frangula alnus i szakłak pospolity - Rhamnus cathartica

Krwawnik pospolity - Achillea millefolium

Krwiściąg lekarski - Sanguisorba officinalis i krwiściąg mniejszy - Sanguisorba minor

Lawenda lekarska - Lavandula officinalis

Lebiodka pospolita - Origanum vulgare

Len zwyczajny - Linum usitatissimum

Lepiężnik różowy - Petasites officinalis

Lipa - Tilia

Lnica pospolita - Linaria vulgaris

Lubczyk lekarski - Levisticum officinale

Lukrecja gładka - Glycyrrhiza glabra

Łopian większy - Arctium lappa

Macierzanka piaskowa - Thymus serpyllum

Majeranek ogrodowy - Majorana hortensis

Malina właściwa - Rubus idaeus

Malwa czarna - Althaea rosea

Marchew siewna (ogrodowa) - Daucus carota

Mącznica lekarska - Arctostaphylos uva-ursi

Melisa lekarska - Melissae officinalis

Mięta - Mentha

Morszczyn pęcherzykowaty - Fucus vesiculosus

Mniszek lekarski - Taraxacum officinale

Mydlnica lekarska - Saponaria officinalis

Nagietek lekarski - Calendula officinalis

Nasturcja większa i nasturcja mniejsza - Tropaeolum maius et Tropaeolum minus

Nawłoć pospolita i nawłoć kanadyjska - Solidago virga-aurea et Solidago canadensis

Nostrzyk żółty - Melilotus officinalis

Iglica pospolita - Erodium cicutarium (Geraniaceae).

Opis.

Roślina wieloletnia (w ostre zimy wymarza) dorastająca do 50 cm wys.; łodyga ogruczolona, czerwonawo nabiegła, owłosiona, podnosząca się; liście nieparzysto-pierzasto-sieczne; liście o odcinkach głęboko pierzastowcinanych; kwiatostan baldachokształtny, długoszypułkowy; szypułki kwiatowe do 1,5 cm dł.; korona o płatkach jajowatych; pręcików 10; kwiaty purpurowe; owoc - rozłupka ze spiralną ością, która wkręca się w glebę wraz z owockiem (bardzo ciekawe zjawisko). Kwitnie od kwietnia do października. Roślina pospolita w całym kraju.

Iglica rośnie na ugorach, na pastwiskach, na przydrożach, w ziołoroślach, na wzgórzach, na łąkach; lubi gleby bogate w azot.

Surowiec.

Wykorzystuje się ziele - Herba Erodii cicutarii, które zbiera się przed lub w czasie kwitnienia i suszy w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

Ziele iglicy zawiera dużo witaminy C (600-650 mg/100 g), koffeinę (ok. 50 mg/100 g), karoten, kw. galusowy, cytrynowy, jabłkowy i kawowy, garbniki, sole mineralne (głównie krzem), flawonoidy, alkaloidy, fermenty i in.

Działanie.

Wyciągi z iglicy działają moczopędnie, słabo przeciwbólowo, napotnie, przeciwobrzękowo, odtruwająco, żółciopędnie, przeciwreumatycznie, wzmacniająco, przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie, odkażająco; uszczelniają i wzmacniają naczyńka krwionośne, regulują przemianę materii, zapobiegają powstawaniu miażdżycy, regulują krwawienia miesiączkowe, wzmagają wydzielanie soku żołądkowego, polepszają trawienie pobudzają apetyt; leczą biegunki i niestrawność.

 

Wskazania: obrzęki, skąpomocz, kamica moczowa i żółciowa, zaburzenia metabolizmu i trawienia, reumatyzm, dna, choroby zakaźne, przeziębienie, niedobór wit. C, choroby skórne, stany zapalne nerek i dróg moczowych, choroba wrzodowa, krwawienia z przewodu pokarmowego, krwiomocz, upławy, nieregularne i obfite krwawienia miesiączkowe, choroby wątroby.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta ważące: 3-4 kg -8,5 ml, 5-6 kg - 10-11 ml, 7-8 kg - 15 ml, 9-10 kg - 19-20 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące: 15-20 kg - 42 ml, 25-30 kg - 53 ml, 35-40 kg -75 ml, 45-50 kg - 107-110 ml, 3-4 razy dz. Korzystne jest podawanie iglicy wraz z Benalginem (benzydaminą), salicylanami oraz z paracetamolem (Acenol) i ibuprofenem.

 

Alkoholatura “zimna": pół szkl. świeżego mielonego ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10-15 ml; dzieci ważące 15 kg - 2 ml, 20 kg - 2,8 ml, 25 kg - 3,5 ml, 30 kg - 4 ml, 35 kg - 5 ml, 40 kg - 5,7 ml, 45 kg - 6 ml, 50 kg - 7 ml, 55 kg - 7,8 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka iglicowa - Tinctura Erodii: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10-15 ml; dzieci - patrz alkoholatura.

Alkoholmel Erodii: do 100 ml alkoholatury (w ostateczności może być nalewka) wlać 100 ml miodu, dodać sok z cytryny, cynamon lub wanilię, wymieszać wszystko razem Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżki jako wybitnie działający środek wzmacniająco i wykrztuśnie. Dzieciom podawać 2 łyżeczki płynu.

Miód iglicowy - Mel Erodii: Na każdą łyżkę świeżego siekanego ziela dać 1 łyżkę miodu i 10 kropli gliceryny, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce. Podobnie sporządza się miód iglicowy z suchego ziela.

Syrop iglicowy - Sirupus Erodii: świeże zmielone ziele v ilości 2 szklanek pełnych zalać 300 ml wody; dodać 3 łyżki korzenia żywokostu i 2 łyżki korzenia lukrecji; gotować wszystko razem 5 minut; odstawić pod przykryciem na 3 godziny; odcedzić. Dodać 100 ml cukru i 100 ml miodu oraz sok z jednej małej cytryny, wanilię lub cynamon, wymieszać. Na końcu do syropu dodać 2 łyżki wódki. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżki; dzieci - 2 łyżeczki syropku 3-4 razy dz.

Ze świeżego ziela można uzyskać przy pomocy sokowirówki sok wysokowitaminowy, który zażywa się 3-4 razy dz. po 30 ml. Warto go zakonserwować poprzez zacukrowanie lub zalanie alkoholem w proporcji 1:1.

Rp.

Alkoholatura lub nalewka iglicowa - 50 ml

Nalewka lub intrakt pierwiosnkowy - 50 ml

Nalewka lub intrakt ze świeżych owoców róży - 50 ml

Miód naturalny - 100 ml

Wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżki. Podawać dzieciom w ilości 2 łyżeczek, najlepiej w mleku z miodem.

Wskazania: choroby zakaźne, kaszel, przeziębienie, osłabienie, rekonwalescencja.

Rp.

Ziele iglicy - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Ziele mniszka - 1 łyżka

Owoc dzikiej róży - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Owoc dzikiego bzu czarnego - 1 łyżka

Igliwie świerkowe, sosnowe lub modrzewiowe - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Wymieszać; 3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić; osłodzić miodem. Pić 4 razy dz. po 200 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 28,5 ml, 20-25 kg - 57 ml, 30-35 kg - 85,7 -ni, 40-45 kg - 114 ml, 50-55 kg - 142 ml, 5-4 razy dz. Wskazania: niedobory witaminowe i bioelementów, osłabienie, rekonwalescencja, przeziębienie, choroby zakaźne i skórne, obniżona odporność systemu immunologicznego na choroby, nieżyt dróg oddechowych, zaparcia, gorączka, zaburzenia przemiany materii, po zatruciach.

Rp.

Napar z ziela iglicy - 100 ml

Odwar z kory wierzbowej lub napar z kwiatu wiązówki - 100 ml Napar lipowy - 100 ml

Wymieszać. Pić 4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3 kg -8,7 ml, 4-5 kg - 11 ml, 6-7 kg - 17 ml, 3-9 kg - 22,8 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 10-15 kg - 28,5 ml, 20-25 kg - 57 ml, 30-35 kg - 85,7 ml, 40-45 kg - 114 ml, 50-55 kg - 142 ml, 4 razy dziennie lub częściej.

Wskazania: gorączka, grypa, przeziębienie, świnka, odra, ospa i in.

Jałowiec pospolity - Juniperus communis (Cupressaceae).

Opis.

Krzew lub drzewko dorastające do 15 m wys.; kora szarobrunatna, włóknista; igły mrozoodporne, proste, kłujące, ustawione po 3 w okółkach; roślina dwupienna; szyszkojagody czarne z sinym nalotem; żyje do 100 i więcej lat. W Polsce pospolity na niżu i w niższych położeniach górskich.

Surowiec.

Surowcem jest owoc jałowca - Fructus Juniperi, FP I,II,III, IV i V, które można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 20, 50 g). Szyszkojagody zbiera się w jesieni lub zimą po przymrozkach; suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 40-60^o C. Można je też najpierw suszyć w normalnej temp. pokojowej, a gdy ulegną pomarszczeniu - dosuszyć w temp. podwyższonej.

Skład chemiczny.

Szyszkojagody zawierają 2% olejku eterycznego, 40% cukrów, 0,5% żywic, 8% barwników, goryczkę - juniperynę - ok. 1%, flawonoidy, witaminy, sole mineralne, kwasy organiczne i garbniki. Olejek eteryczny zawiera pinen, kadinen, borneol, kamfen, junen (czynny diuretycznie), juniperol, terpineol. Ponadto w owocach i w igliwiu jałowcowym (niekiedy jest też wykorzystywany) występuje gwajakol i jego pochodne oraz krezol.

Działanie.

Przetwory z jałowca działają moczopędnie (hamują wchłanianie zwrotne jonów Na i Cl — działanie przeciwobrzękowe), żółciopędnie, odkażająco, wykrztuśnie; hamują nadmierny proces fermentacji zachodzący w jelitach, ułatwiają i poprawiają trawienie i wchłanianie mleczka pokarmowego, zwiększają wydzielanie soków żołądkowych, przyśpieszają obieg krwi, działają napotnie, likwidują zastoje żółci.

Wskazania: hipernatremia (nadmiar sodu), hiperchloremia, obrzęki zastoinowe, niewydolność wątroby, zaburzenia trawienie, nerwobóle, reumatyzm, zastoje krążeniowe, zaburzenia metabolizmu, choroby przeziębieniowe, skórne i zakaźne, nieprzyjemna woń z ust, nieżyty układu oddechowego, suchy kaszel, katar, stany zapalne zatok, trądzik (wewnętrznie !).

Przeciwwskazania: ciąża, choroba wrzodowa (zdania podzielone), zapalenie ślepej kiszki, zapalenie nerek,

Objawy przedawkowania: podrażnienie nerek, białkomocz, krwiomocz, podrażnienie przewodu pokarmowego, nudności, wymioty, biegunka.

Odwar: 2 łyżki owoców zalać 2 szkl. wody; gotować 3-5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić; osłodzić miodem. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 14 ml, 16-20 kg - 22-28 ml, 21-25 kg - 30 ml, 26-30 kg -37-42 ml, 31-35 ml - 44-50 ml, 36-40 kg - 51-57 ml, 41-45 kg - 58-64 ml, 46-50 kg - 65-71 ml, 51-55 kg - 72-78,5 ml, 4 razy dz.

Owoce można zaparzyć w mleku, a następnie osłodzić miodem (nieżyty układu oddechowego, kaszel, przeziębienie itd.).

Nalewka jałowcowa - Tinctura Juniperi (jałowcówka): pół szkl. mielonych owoców zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml.

Intrakt jałowcowy - Intractum Juniperi: pół szkl. świeżych owoców zalać 400 ml gorącego alkoholu 40%; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml; dzieciom podawać w mleku z miodem.

Olej jałowcowy - Oleum Juniperi (stosować do wcierań rozgrzewających, przeciwprzeziębieniowych, przy nerwo-, stawo-, i mięśniobólach oraz przy nieżytach układu oddechowego i przy chorobach zakaźnych - nacierać całe ciało, także przy chorobach zakaźnych): pół szkl. świeżych lub suchych zmielonych owoców zalać 100-150 ml gorącego oleju; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Można też używać jako przyprawy do sałatek i zup oraz tłustych mięs.

Uwaga ! Olejek eteryczny jałowcowy (Oleum Juniperi) dostępny w sklepach zielarskich i w aptekach można zażywać na miodzie 3-4 razy dz. po 3 krople (stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego i zatok obocznych nosa). Samego olejku eterycznego nie stosować do wcierania w skórę trądzikową i łojotokową, nawet w stanie rozcieńczonym. Niektórzy zalecają go przy trądziku - do wcierań. Niestety wcierany w skórę twarzy i szyi powoduje ropne zapalenie mieszków włosowych. Olejek jałowcowy można natomiast mieszać z innymi olejkami i stosować do leczenia zmian trądzikowych, oczywiście w odpowiednich zestawach i proporcjach.

Zażywany doustnie (polecam wyciągi wodne z szyszkojagód) działa rzeczywiście przeciwtrądzikowo.

Janowiec - Genista (Fabaceae).

Opis.

1). Janowiec barwierski - Genista tinctoria - żółcidło - krzewinka dorastająca do 60 cm wys., na pierwszy rzut oka podobna do lnicy; gałązki roczne bruzdowane, kanciaste, wzniesione, na szczycie przylegająco owłosione; liście pojedyncze, lancetowate lub eliptyczne, brzegiem i na wiązkach przewodzących - owłosione; przylistki drobne, szydlaste; kwiatostan - grono szczytowe; kwiaty żółte; owoc - strąk. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Rośnie w suchych lasach i na słonecznych wzgórzach; występuje na niżu i na Podkarpaciu.

2). Janowiec ciernisty - Genista germanica - krzewinka dorastająca do 60 cm wys.; gałązki owłosione, starsze z kolcami, kwiatonośne - bez kolców; liście pojedyncze, lancetowate lub eliptyczne; przylistków brak; kwiatostan - grono; kwiaty żółte, motylkowate; pręcików 10 zrosłych ze sobą nitkami; słupek 1; owoc - owłosiony strąk; nasiona ciemnobrunatne, spłaszczone, w liczbie 2-6 sztuk. Kwitnie od maja do lipca. Rośnie w borach sosnowych i na słonecznych wzgórzach. Rozpowszechniony na niżu.

Surowiec.

Z janowca barwierskiego będziemy wykorzystywali kwitnące ziele - Herba Genistae tinctoriae, natomiast z janowca ciernistego kwitnące ziele i nasienie - Herba Genistae germanicae et Semen G. germanicae. Oba surowce suszy się w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

Ziele i nasiona janowca ciernistego zawierają: sparteinę; cytyzynę, metylocytyzynę, anagirynę, flawonoidy, garbniki, olejek eteryczny i gorycze.

Ziele janowca barwierskiego ma podobny skład chemiczny i zawiera około 0,33% alkaloidów (genistynę, sparteinę, anagirynę, cytyzynę, metylocytyzynę), flawonoidy (luteolinę), gorycze, garbniki, olejek lotny.

Działanie.

Alkaloidy zawarte w janowcach nadają wyciągom gorzki smak, dobrze przenikają do wody i alkoholu oraz gliceryny; pobudzają ośrodek oddechowy, zwalniają czynność serca, zmniejszają wrażliwość mięśnia sercowego, zwalniają przewodzenie podniet w wegetatywnych włóknach sercowych, hamują niemiarowość serca, kurczą macicę, zwiększają napięcie układu nerwowego parasympatycznego. Inne składniki chemiczne oraz znane nam już alkaloidy wywierają silne działanie moczopędne, napotne, przeczyszczające (słabe), uspokajające, przeciwzapalne, przeciwkamicze (zapobiegają powstawaniu kamicy moczowej), żółciopędne, przeciwobrzękowe; obniżają ciśnienie krwi, pobudzają apetyt, wzmagają wydzielanie soku żołądkowego, poprawiają trawienie.

Wskazania: tachykardia, migotanie przedsionków, nerwica serca, kołatanie serca, kłucie w sercu, podniecenie nerwowe, bezsenność, nadciśnienie, zapalenie nerek i dróg moczowych, kamica moczowa i żółciowa, obrzęki, gorączka, skąpomocz, zaparcia, zaburzenia w wydzielaniu żółci. Pomagają też przy chorobach śledziony i zatrzymaniu miesiączki.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 15-20 kg - 21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 55 kg - 78 ml, 3—4 razy dz.

Proszek janowcowy - Pulvis Genistae: suche nasiona janowca ciernistego zmielić w młynku do kawy. Zażywać 3 razy dz. po 1/3 łyżeczki do herbaty; dobrze popić. Sproszkowane ziele można wymieszać z miodem (1 łyżeczka płaska proszku na 2 łyżki miodu i 10 kropli gliceryny lub alkoholu) i zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

Nalewka janowcowa - Tinctura Genistae: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 10 ml w 50 ml wody. Przyrządza się także intrakt w tej samej proporcji suszu do alkoholu i podobnie zażywa, Wyciągi alkoholowe można zmieszać z miodem w proporcji 1:1 (uzyskując Alkoholmel Genistae) i zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

Nalewka z nasion: 2 łyżki nasion mielonych zalać 100 ml wódki; macerować 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 20-30 kropli w chorobach serca.

W przypadku kamicy moczowej proponuję następujący lek (przy pomocy którego uzyskiwałem dobre efekty lecznicze, ale z pewnością nie będzie on taki dobry w stosunku do wszystkich chorych, można jednak spróbować, który umożliwia i ułatwia wydalenie piasku i drobnych kamieni z układu moczowego.

Rp.

Napar z janowca - 50 ml

Napar z połonicznika - 50 ml

Napar z glistnika - 50 ml

Odwar z kory lub gałązek brzozy - 50 ml

Gliceryna płynna - ilość zależna od wagi ciała (to znaczy na każdy 1 kg masy ciała dajemy 1 g gliceryny, np. osoba ważąca 56 kg powinna zużyć 56 g gliceryny, 45 kg - 45 g gliceryny itd.; gliceryna sprzedawana jest w aptekach po 30 g).

Płyny wymieszać i wypić jednorazowo. Lek stosować 1 raz dz. rano lub wieczorem przez 5-6 dni, potem należy zrobić przerwę 2-tygodniową. Wszystkie składniki są bardzo ważne; dziwne się może komuś wydać wypicie takiej ilości gliceryny, jednakże mniejsza jej dawka nie pełni należytej roli. Jedynym niepożądanym działaniem specyfiku jest to, że wywołuje przeczyszczenie; dzieje się to jednak w sposób łagodny, a tak na marginesie mówiąc to od czasu do czasu wskazane jest pełne wypróżnienie się, usunięcie zalegających mas kałowych z jelit, które wydzielają toksyczne i bardzo szkodliwe dla samego organizmu substancje; szczególnie ważne to jest przy częstych bólach brzucha, zaburzeniach trawiennych, chorobach skórnych i zakaźnych oraz przy otyłości i złym samopoczuciu. Po tej oto kuracji każdy człowiek poczuje się o wiele lepiej, odczuje znaczną ulgę i powrót sił.

Ale wróćmy do głównego meritum leku. Glistnik działa silnie rozkurczowo na drogi moczowe (powiększa ich światło) co umożliwia przejście drobnych kamieni przez przewody moczowe, ponadto znosi ewentualną kolkę i uspokaja pacjenta. Z tego względu, że chory może odczuć bóle powinien zaopatrzyć się w dodatkowy lek rozkurczowy i przeciwbólowy, np. Vegantin, Isalgin, No-Spa, Tolargin, Vegantalgin (w razie potrzeby zażyć 2 tabl. lub draż. któregoś z wymienionych leków, można to też zrobić profilaktycznie). Tolargin o działaniu silnie rozkurczowym i przeciwbólowym należy zastosować doodbytniczo - 1 czopek. Wiemy też, że wyciągi z połonicznika, kory brzozy i janowca rozkruszają kamienie moczowe i złogi na piasek ułatwiając ich wydalenie (przez strumień cieczy wydalanej). Gliceryna ułatwia przechodzenie kamieni nerkowych przez drogi moczowe, o czym można się dowiedzieć ze starych ksiąg medycznych i być może osobiście. Większa cześć gliceryny zostaje szybko przekształcona do glukozy wywołując przejściową hiperglikemię i silny efekt moczopędny.

Podczas dnia pić napar z następującej mieszanki ziołowej:

Rp.

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Liść borówki, mącznicy, liście lub gałązki gruszy lub ziele bagna zw. - 1 łyżka

Ziele połonicznika - 1 łyżka

Kłącze perzu - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Wymieszać. 3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody, zagotować; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml.

Jarząb pospolity (jarzębina) - Sorbus aucuparia (Rosaceae).

Opis.

Krzew lub drzewo dorastające do 15 m wys.; liście nieparzysto-pierzaste, o 11-15 lancetowatych, ostro piłkowanych listkach; kwiaty zebrane w baldachy (podbaldachy); kielich 5-działkowy; korona złożona z pięciu okrągławych, białych lub nieco żółtawych płatków; owoc - kulisty, szkarłatny typu jabłka (jabłczak).

W Polsce rośnie na niżu i w górach; pospolity w lasach, w zaroślach, nad rzekami i w parkach.

U nas rosną także: jarząb mączny - S. aria, jarząb domowy - S. domestica i jarząb szwedzki - S. scandia (intermedia), które są również lecznicze.

Surowiec.

Wykorzystywane są liście, kwiaty i owoce - Folium, Flos, et Fructus Sorbi - sprzedawane są w sklepach zielarskich (owoc). Liście i kwiaty zbiera się w czasie kwitnienia, łączy ze sobą, razem suszy w temp. do 40^o C i razem mieli.

Owoce zbiera się, gdy są dojrzałe i suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 80 °C.

Skład chemiczny.

Owoce zawierają 40-70 mg/100 g wit. C, 13.000 j.m. wit. A; 400 mg wit.P, 400 ug wit. K, 5,85% cukrowców, 2,57% kw. jabłkowego, 1,79% zw. azotowych, 0,85% soli mineralnych, 0,39% pektyn, garbniki, flawonoidy, gorycz, kw. parasorbowy, kw. sorbowy, kw. cytrynowy, kw. galusowy, epikatechinę i glikozydy.

Kwiaty i liście posiadają 100-200 mg wit. C/100 g, flawonole (astragalinę, hiperozyd, 3-soforozyd, kemferol, izokwercytrynę, soforozyd kwercetyny), spireozyd.

Działanie.

Owoce działają moczopędnie, przeciwszkorbutowo, odżywczo, odkażająco, lekko przeczyszczająco, przeciwcukrzycowo, żółciopędnie, wzmacniająco, odtruwająco; zwiększają krzepliwość krwi, regulują metabolizm.

Kwiaty i liście są cennym źródłem wit. C i P, uszczelniają i wzmacniają naczyńka krwionośne, działają moczopędnie, żółciopędnie, wzmacniająco, przeciwzapalnie, odkażająco, przeciwobrzękowo, przeciwwysiękowo, regulują wypróżnienia i przemianę materii.

Wskazania: zaparcia, biegunka, nieżyt jelit i żołądka, hipowitaminozy, choroby zakaźne, przeziębienie, zaburzenia trawienia, choroby skórne i alergiczne, zaburzenia w wydzielaniu i przepływie żółci, choroby wątroby, gorączka, skąpomocz, łamliwość naczyń krwionośnych, zapalenie gałki ocznej i spojówek (okłady na oczy z naparu liściowo-kwiatowego, i jednoczesne jego picie), zapalenie nerek, zaburzenia przemiany materii.

Napar: 2 łyżki kwiatów i liści lub 3 łyżki owoców mielonych zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić; napar owocowy osłodzić miodem. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; dzieci - ok. 100-150 ml kilka razy dz.

Nalewka jarzębinowa - Tinctura Sorbi: pół szkl. suchych liści lub owoców zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 10 ml.

Intrakt jarzębinowy - Intractum Sorbi: pół szkl. świeżych owoców lub liści i kwiatów zalać 400 ml gorącego alkoholu; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 10 ml.

Alkoholmel Sorbi: do 100 ml nalewki lub intraktu wlać 100 ml miodu, sok z jednej małej cytryny, trochę dodać wanilii lub cynamonu i goździków, wymieszać wszystko. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżki.

Sok z owoców - Succus Sorbi.

Świeże owoce umyć, zmielić przez maszynkę do mięsa, włożyć do emaliowanego garnka i zalać wodą tyle tylko, żeby masę przykrywała; następnie wsypać cukier (na każdy 1 kg owoców -0,5 kg cukru); odstawić na 6-8 godz.; potem gotować masę owocową przez 15-20 minut; przecedzić; dosłodzić do smaku (jeżeli na 1 l wyciągu damy 1 kg cukru to uzyskamy syrop). Pasteryzować 20 minut w wodzie o temp. 80 °C. Doskonały jest wymieszany z innym sokiem, np. cytrynowym, jabłkowym, pomarańczowym.

Rp.

Liść i kwiat jarzębiny - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Ziele nostrzyka - 1 łyżka

Ziele dziurawca - 1 łyżka

Kwiat bzu czarnego - 1 łyżka

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Wymieszać.

3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; dzieci ważące 15-20 kg - 21-28 ml, 25-30 kg - 35-42 ml, 35-40 kg - 50--57 ml, 45-50 kg - 64-71 ml, 55-60 kg - 78-85 ml, 3-4 razy dz.

Wskazania: wybroczyny na siatkówce, zapalenie nerek, wątroby, gałki ocznej i spojówek, choroby alergiczne, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, żylaki, plamice, choroby zakaźne, przeziębienie, choroby skórne (dermatozy, wypryski, trądziki, teleangiektazje i in.), krwiomocz, hipowitaminoza C i P, nadciśnienie, skąpomocz, obrzęki, wysięki stawowe, kamica moczowa i żółciowa, zastoje żółci, nieżyt żołądka i jelit, zaparcia.

Jasnota biała - Lamium album (Labiatae).

Opis.

Bylina dorastająca do 60 cm wys.; liście jajowate, brzegiem grubo piłkowane; kwiaty w 6-16-kwiatowych niby okółkach; kielich dzwonkowaty z 5 ząbkami; korona biała, o zgiętej rurce, dwuwargowa; warga górna sklepiona i owłosiona, dolna natomiast dłuższa, o nitkowatych klapach bocznych; pręcików 4; słupek 1; cała roślina gruczołowato owłosiona, przy roztarciu pachnąca. Roślina pospolita; rośnie w zaroślach, w sadach, nad brzegami wód, pod lasami, na łąkach, w ogrodach, niekiedy występuje masowo.

Surowiec.

Surowcem jest ziele - Herba Lamii albi zbierane przed lub w czasie kwitnienia oraz kwiat - Flos Lamii albi, które można pozyskać ze stanu naturalnego lub kupić w sklepie zielarskim (opak. 10, 20, 25, 50 g).

Surowce suszy się w temp. do 40^o C. Niekiedy używa się również korzenie jasnoty - Radix Lamii, które są cennym surowcem. Należy je zbierać w jesieni, na przedwiośniu lub wiosną; suszyć w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 60^o C.

Skład chemiczny.

Ziele i kwiaty zawierają olejek eteryczny, śluzy, saponiny, garbniki (w zielu ok. 12-14%), flawonoidy (lamiozyd, lamiid, hipolamiid), glikozydy irydoidowe, aminy biogenne (cholina, histamina, tyramina), dużo karotenu, liczne sole mineralne i cukrowce. Korzeń zawiera dużo saponiny i stachiozy.

Działanie.

Korzeń działa silnie wykrztuśnie, moczopędnie i napotnie. Natomiast ziele i kwiaty hamują krwotoki maciczne, regulują miesiączkowanie (raczej zmniejsza), zwiększają liczbę erytrocytów we krwi, poprawiają przemianę materii, odtruwają organizm, wzmagają wydzielanie soku żołądkowego, pobudzają apetyt, regulują wypróżnienia, uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne; działają żółciopędnie, rozkurczowo, napotnie, moczopędnie, przeciwcukrzycowo, odkażająco, wykrztuśnie, przeciwzapalnie i wzmacniająco.

Cała roślina działa też uspokajająco i lekko nasennie.

Wskazania: nadmierne krwawienia miesiączkowe i w dodatku nieregularne, upławy (pić napar i stosować nasiadówki), krwotoki pozamiesiączkowe, choroby śledziony, wątroby i trzustki, skurcze mięśni gładkich, bóle brzucha, kamica moczowa i żółciowa, podniecenie nerwowe, bezsenność, wewnętrzny niepokój, lek, stres, okres po- i przekwitania, zapalenie przydatków, choroby skórne, nieżyty układu oddechowego, zaparcia, nieżyt jelit i żołądka, zaburzenia trawienne, choroby zakaźne, niedokrwistość, zaburzenia metabolizmu. Korzeń stosować głównie przy kaszlu i zakażeniach oraz stanach zapalnych układu oddechowego; pomaga też przy astmie i katarze siennym (pyłkowicy); ułatwia zasypianie; leczy przeziębienia.

Napar: 2 łyżki ziela lub 3 łyżki kwiatów zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 4-5,7 ml, 5-6 kg - 7-8,5 ml, 7-8 kg - 10-11 ml, 9-10 kg - 12,8-14 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 11-15 kg - 15,7-21 ml, 16-20 kg - 22,8-28,5 ml, 21-25 kg - 30-35,7 ml, 26-30 kg - 37-42,8 ml, 31-35 kg - 44-50 ml, 36-40 kg - 51-57 ml, 41-45 kg - 58,5-64 ml, 46-50 kg - 65,7-71 ml, 51-55 kg - 72,8-78,5 ml, 3-4 razy dz.

Kwiaty i ziele można też parzyć w mleku, które następnie warto osłodzić miodem.

Odwar: 2 łyżki korzenia zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić; w przypadku chorób zakaźnych, przeziębieniowych, kaszlu itd. posłodzić miodem (jeżeli leczymy schorzenia układu pokarmowego nie słodzimy!). Pić jak napar.

Alkoholatura “zimna”: pół szkl. świeżego mielonego ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml (max 15 ml). Podobnie sporządza się nalewkę z suchego ziela i intrakt ze świeżego surowce; podobnie się je też dawkuje.

Godny polecenia jest Alkoholmel Lamii (100 ml wyciągu alkoholowego wymieszać ze 100 ml miodu), który działa wzmacniająco i wykrztuśnie, a zażywa się go 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

Miód jasnotowy Mel Lamii: na każdą 1 łyżkę świeżego siekanego ziela dać 1 łyżkę miodu i 10 kropli gliceryny lub alkoholu; wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

Rp.

Ziele jasnoty - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Kwiat lub ziele wrotyczu - 1 łyżka

Kłącze lub liść lepiężnika - 1 łyżka

Kłącze lub ziele kokoryczki - 1 łyżka

Wymieszać.

2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 1 godzinę; przecedzić. Pić 3 razy dz. po 150 ml. Lek silny! Wskazania: zatrzymanie miesiączkowania, nieregularne krwawienia miesiączkowe, bóle miesiączkowe, zapalenie przydatków, upławy (jednocześnie stosować doustnie i do przepłukiwania pochwy lub nasiadówek 40-minutowych), zaburzenia hormonalne, okres po- i przekwitania i choroby z nim związane, nerwice, wyczerpanie nerwowe, bezsenność, wewnętrzny niepokój, nadciśnienie, zaburzenia sercowe, stres, zaparcia, bóle brzucha i jajników, zaburzenia metabolizmu, “uderzenia gorąca”, nagłe poty, zawroty głowy, chwilowe zaciemnienia w oczach, uderzenia krwi do głowy, zaburzenia trawienne podczas miesiączki. Stosować lek bardzo regularnie! Przeciwwskazania: ciąża !

Jemioła - Viscum (Loranthaceae).

Opis.

1). Jemioła biała (pospolita) - Viscum album - krzewinka wieloletnia dorastająca do 50 cm dł., pasożytująca na drzewach i krzewach liściastych; pędy oliwkowożółte; liście zimotrwałe, skórzaste, grubawe, ciemnozielone; w kątach rozgałęzień wyrastają niepozorne kwiaty o silnej woni; jagody białe. Kwitnie od lutego do marca. Spotykana jest na drzewach owocowych (jabłonie, grusze) oraz dziko rosnących (wierzba, klon, topola).

2). Jemioła jodłowa - Viscum abietis - pasożytuje na jodle i innych drzewach iglastych; liście duże, szerokie, zimotrwałe, podłużnie jajowate lub lancetowate, ciemnozielone.

3). Jemioła rozpierzchła - Viscum laxum - krzewinka dorastająca do 50 cm dł.; liście wąskolancetowate, żółtozielone, górne często sierpowate; owoc - jasnożółta jagoda. Kwitnie od marca do maja. Pasożytuje na drzewach iglastych.

Surowiec.

Wykorzystuje się ziele jemioły wraz z owocami - Herba Visci cum Fructuosi (FP I, II, III, IV et V), które zbiera się od marca do kwietnia; surowiec długo schnie przez co traci swe właściwości lecznicze, dlatego też należy go suszyć w lekko ogrzanym piekarniku (do max 40^o C, nie w wyższej!) oczywiście otwartym. Susz po zmieleniu należy przechowywać w światłoszczelnym opakowaniu!. W aptekach i w sklepach zielarskich sprzedaje się Intractum /Phytopharm/ (100 g) oraz Herba Visci albi (opak. 50 g). Niemiecka firma Madaus produkuje wartościowy preparat o nazwie Plenosol N - amp. - zastrzyki podskórne 1 ml.

Skład chemiczny.

Surowiec zawiera fizjologicznie aktywne peptydy czyli tak zwane viscotoxyny - 0,05-0,1% oraz lektyny, aminy biogenne, (cholinę. acetylocholinę, tryptaminę), triterpeny (kw. ursolowy oraz oleanowy), flawonoidy glikozydowe (kwercetynę, viscoflawinę), ksantofile, sole mineralne (Mg, K, Ca), śluzy, kw. viscynowy, viscirezynę, visconezynę, sapogeninę, zasadę złożoną z węgla, wodoru i azotu i inne. Viskotoxyna zwana także viscalbiną zbudowana jest z 34 atomów węgla, 68 atomów wodoru, 18 atomów tlenu, 10 atomów azotu i 1 atomu siarki; dobrze przechodzi do rozcieńczonego alkoholu i gliceryny, rozkłada się w temp. ok. 70-80^o C lub co gorsze, a bardziej przekonujące, biorąc pod uwagę właściwości tego białka - dobrze przechodzi do zimnej wody; pod wpływem wysokiej temperatury, stężonej gliceryny, i wysokoprocentowego alkoholu czy octu ulega procesowi denaturacji, polegającemu na rozerwaniu wewnątrzcząsteczkowych wiązań wodorowych, zniszczeniu dwusiarczkowego przyciągania elektrostatycznego i oddziaływania hydrofobowego, czyli najkrócej mówiąc - unieczynnieniu. Jaki z tego wniosek? Taki, że hipotensyjne (obniżające ciśnienie krwi) działanie wywierają wyłącznie tak zwane zimne wyciągi olejowe, wodne ze świeżego lub suchego ziela, sok z niego uzyskany, ale bez jakiegokolwiek podgrzewania, sproszkowane ziele wysuszone jednak szybko i w temp. nie wyższej niż 40 C, miód ze świeżego i suchego ziela oraz syropek jemiołowy sporządzony według przepisu jaki podałem.

W owocach znajduje się lepka wiscyna o silnym działaniu farmakologicznym.

Działanie.

Zimne wyciągi z ziela jemioły (bez alkoholu) oraz sok jemiołowy działają hipotensyjnie, przeciwkrwotocznie, rozkurczowo, uspokajająco, lekko nasennie, nasercowo, żółciopędnie, moczopędnie; regulują wypróżnienia i przemianę materii, zapobiegają powstawaniu miażdżycy.

Według wielu naukowców jemioła działa podobnie jak naparstnica, jednakże znacznie słabiej, mianowicie: zwiększa napięcie mięśnia sercowego w spoczynku, zwalnia pracę serca, rozszerza tętnice wieńcowe, usprawnia krążenie, zwiększa pobudliwość oraz kurczliwość mięśnia sercowego.

Wyciągi alkoholowe oraz gorące - wodne działają jedynie rozkurczowo, przeciwkrwotocznie, żółciopędnie, moczopędnie, regulująco na metabolizm i wypróżnienia oraz uspokajająco (glikozydy flawonoidowe i im podobne).

Maść z owoców leczy guzy skórne, niekiedy i inne choroby dermatologiczne (rogowacenie posłoneczne, dermatozy) oraz rany, oparzenia.

Wskazania dla wyciągów zimnych: nadciśnienie, stwardnienie naczyń, dusznica bolesna, krwiomocz, zapalenie nerek i dróg moczowych, krwawe biegunki, zawroty głowy, nadmierne krwawienia miesiączkowe, krwotoki maciczne pozamenstruacyjne, osłabienie serca, kłucie w sercu, nerwice wegetatywne, choroby zakaźne, nowotwory, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, krwotoki z nosa, stany lękowe, histerie, wyczerpanie nerwowe, stany stresowe, zadyszka, wewnętrzny niepokój, niewydolność krążenia, zastoje krwi (+ nostrzyk + kasztanowiec w równych częściach).

Wskazania dla wyciągów alkoholowych i wodnych - gorących: krwotoki maciczne, wyczerpanie nerwowe, miażdżyca, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego, zaburzenia metabolizmu, skąpomocz, skurcze jelitowe, bezsenność.

Macerat jemiołowy - Macerati Visci: 2-3 łyżki świeżego lub suchego ziela zalać 200 ml wody przegotowanej o temp. pokojowej; przykryć; odstawić na 8 godzin; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 15-20 kg - 21-28,5 ml, 25-30 kg - 35,7-42,8 ml. 35-40 kg - 50-57 ml, 45-50 kg - 64-71 ml, 55-60 kg - 78,5-85,7 ml, 3-4 razy dz.

Miód jemiołowy - Mel Visci: na każdą 1 łyżkę siekanego lub zmielonego świeżego ziela, albo 1 łyżeczkę sproszkowanego suszu dać 1 łyżkę miodu i pół łyżeczki dowolnego kompotu lub soku, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

Syrop jemiołowy - Sirupus Visci: pół szkl. mielonego świeżego ziela (może być w ostateczności suche) zalać 200 ml przegotowanej wody o temp. pokojowej; przykryć i odstawić na 12 godzin (nie dłużej!, bo zakiśnie); przecedzić. Na każde 100 ml wodnego zimnego wyciągu dać 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 30 ml.

Wyciąg olejowy - Oleum Visci: pół szkl. świeżego zmielonego ziela lub suszu zalać 100 ml oleju o temp. pokojowej; wytrawiać 14 dni w ciemnym miejscu; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

Maść z jagód i ziela jemioły - Unguentum Visci na liczne choroby skórne: pół szkl. świeżych owoców jemioły i świeżego ziela (pół na pół) po zmieleniu zalać 50 ml oleju o temp. pokojowej; wytrawiać 30 dni w ciemnym miejscu; przefiltrować. Wyciąg olejowy wymieszać z maścią lub kremem Linomag (50 g), albo też z maścią nagietkowa (może być także lanolina, maść z wit. A, Dermosan) w proporcji: 1 część oleju jemiołowego + 1 część maści. Składniki ucierać aż do połączenia podgrzewając w wodzie o temp. max 30-35^o C. Na końcu dodać do maści zmielone lub utarte w moździerzu świeże owoce jemioły (około 1-2 łyżki papki owocowej); starannie wymieszać wszystko razem. Chore miejsce smarować 3-4 razy dz.; polecam opatrunek zamknięty 6-godzinny. Niekiedy daje znakomite efekty lecznicze w przypadku opornych na inne leczenie chorób skórnych. Bardzo dobra jest też maść sporządzona z samych świeżych owoców jemiołowych, które należy zmielić w maszynce do mięsa o jak najdrobniejszym sitku; następnie należy otrzymaną masę owocową utrzeć z podłożem tłuszczowym (smalcem, euceryną, lanoliny lub z maścią nagietkową, z wit. A) aż do połączenia się składników. Na 1 część masy owocowej należy przeznaczyć 1 część podłoża tłuszczowego. Obie maści przechowywać w lodówce.

Sok z jemioły - Succus Visci jest bardzo trudno uzyskać. Jeżeli jednak komuś na tym zależy to proponuję następująco postąpić: świeże ziele zmielić przez maszynkę do mięsa. Masę zalać wodą w proporcji: 1 część masy (np. pół szkl.) na 0,5 części wody przegotowanej (+ 50 ml wody); odstawić na 8 godzin; następnie masę roślinną wraz z wyciągiem przepuścić przez sokowirówkę na szybkich obrotach; wyrzuconą przez maszynę masę jeszcze raz zalać na 6 h i przepuścić. Do soku można dodać miód w proporcji 1:1. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce. Przechowywać w lodówce.

Napar: 2 łyżki suchego lub świeżego ziela zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić jak macerat.

Alkoholatura stabilizowana: pół szkl. świeżego ziela zalać 400 ml gorącego alkoholu 40%; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 10-15 ml.

Nalewka jemiołowa - Tinctura Visci: pół szkl. suszu zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 10-15 ml w 50 ml wody.

Wyciągi alkoholowe oraz wodne - gorące można pić pomocniczo przy nadciśnieniu w celu wzmocnienia ścian naczyń krwionośnych, które rzecz jasna lubią w tej chorobie pękać.

Rp.

Zimny wyciąg jemiołowy - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka arcydzięglowa - 10 ml

Nalewka rutowa lub krople Rutisol - 10 ml

Nalewka nagietkowa - 10 ml

Nalewka czosnkowa - 10 ml

Nalewka centuriowa - 10 ml

Nalewka serdecznikowa - 10 ml

Nalewka kokoryczkowa -r 10 ml

miód naturalny - 50 ml

Wymieszać.

Zażywać 3 razy dz. po 15 ml w 50 ml wody.

Wskazania: typowy lek obniżający ciśnienie krwi, wyczerpanie nerwowe, bezsenność, wewnętrzny niepokój, lęk, stres, zaburzenia sercowe, zaburzenia trawienia, bóle brzucha, bóle miesiączkowe.

Jesion wyniosły - Fraxinus excelsior (Oleaceae).

Opis.

Drzewo dorastające do 35 m wys.; liście pierzaste, złożone z 7-11 eliptycznych lub eliptyczno-podługowatych, brzegiem piłkowanych listków; kwitnie przed listnieniem; kwiaty w wiechach; kwiaty męskie, żeńskie, obupłciowe; okwiatu brak; pręcików 2; słupek 1; owoc - skrzydlak. W Polsce często spotykany w parkach, na osiedlach i w laskach.

Surowiec.

Surowcem jest kora i liść - Cortex et Folium Fraxini. Korowinę pozyskuje się jesienią, na przedwiośniu lub wiosną; suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do 60^o C lub w normalnej temperaturze, podobnie jak liście. Liście najwartościowsze są w maju i czerwcu. Korę można niekiedy kupić w sklepach zielarskich.

Skład chemiczny.

Korowina bogata jest w garbniki oraz w glikozydy kumarynowe (fraxyna, glikozyd fraxynolowy, aglikon fraxetyna) i w alkohol -mannitol.

Liście zawierają mannitol, garbniki - 2-3%, kw. ursolowy i proteiny. Zasobne też są w witaminy i we flawonoidy.

Działanie.

Wyciągi z kory i z liści działają silnie moczopędnie (mannit, flawonoidy i glikozydy), przeciwobrzękowo, silnie napotnie, odtruwająco, żółciopędnie, przeciwreumatycznie, przeciwkamiczo (zapobiegają kamicy moczowej i żółciowej, a nawet ułatwiają wydalenie drobnych kamieni i piasku z układu moczowego, dotyczy to zwłaszcza kory), odkażająco, przeciwropnie, wybitnie ściągająco, przeciwrobaczo, wzmacniająco, uspokajająco, przeciwagregacyjnie (fraksyna, eskulina); uszczelniają i wzmacniają naczyńka krwionośne.

Wskazania: choroba wrzodowa, kamica moczowa i żółciowa, nieżyt jelit i żołądka, ostra biegunka (kora), zaburzenia trawienia, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych (liście), zaburzenia krążenie mózgowego i obwodowego, żylaki, skąpomocz, obrzęki, gorączka, reumatyzm, choroby skórne, choroby przeziębieniowe i zakaźne, wysięki stawowe.

Dawniej kora jesionowa była używana zamiast chininy z dobrym ponoć skutkiem.

Napar: 2 łyżki liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4- razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg -6-8,5 ml, 5-6 kg - 10,7-12,8 ml, 7-8 kg - 15-17 ml, .-10 kg - 19-21 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 11-15 kg - 23,5-32 ml, 16-20 kg - 34-42 ml, 21-25 kg - 45-53,5 ml, 26-30 kg - 55,7-64 ml, 31-35 kg - 66,75 ml, 36-40 kg - 77-85,7 ml, 41-45 kg - 87,8-96 ml, 46-50 kg - 98,5-107 ml, 51-55 kg - 109-117,8 ml, 3-4 razy dz.

Odwar: 2 łyżki kory lub liści zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić jak napar. Stosować też do nasiadówek przy stanach zapalnych pochwy i upławach (30 minutowe i jednocześnie pić odwar), do płukania jamy ustnej przy stanach ropnych i zapalnych, do kąpieli nóg przy nadmiernej potliwości, do płukania włosów przy łupieżu tłustym i tłustych włosach oraz do okładów na liczne chorobowe zmiany skórne (ropnie, opryszczki, owrzodzenia itd.).

Watkę lub gazę zmoczoną w naparze z liści przykładać na oczy przy stanach zapalnych, ropnych, łzawieniu, pieczeniu, po urazach i przemęczeniu.

Uwaga! Łzawienie, światłowstręt i pieczenie oczu to objawy niedoboru witamin (A, B, P i H). Zalecam wówczas zażywać też preparat wielowitaminowy lub lepiej mineralno-witaminowy, np. Vitaral (3 razy dz. po 2-1 draż.).

Nalewka jesionowa - Tinctura Fraxini: pół szkl. kory lub liści zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml w 50 ml wody. Nalewką z kory przemywać opryszczki, skórę z trądzikiem, łojotokową, ze stanami zapalnymi, pryszczami, nadżerkami.

Rp.

Nalewka jesionowa - 10 ml

Nalewka z arniki - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Azulan - 5 ml

Wymieszać.

Bolesne uszkodzenia w jamie ustnej, afty, pleśniawki, opryszczki, pryszcze, ropnie, owrzodzenia, liszaje, nadżerki i inne zmiany pędzlować preparatem 4 razy dz. Można stosować równocześnie płukanki i nasiadówki (1 łyżka leku na 200 ml wody).

Rp.

Kora lub liść jesionu - 1 łyżka

Kora lub liść wierzby - 1 łyżka

Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka

Kłącze perzu - 1 łyżka

Ziele połonicznika - 1 łyżka

Wymieszać.

2-3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; zagotować i odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 100 ml.

Dzieciom podawać tyle co naparu z liści jesionu tj. zależnie od

wagi ciała.

Wskazania: choroby zakaźne, przeziębienie, gorączka, zaburzenia trawienne, stany zapalne nerek, dróg moczowych, układu pokarmowego i oddechowego, kamica moczowa, nieżyty jelit i żołądka.

Mieszanka przyczynia się do wydalenia drobnych kamieni i piasku z układu moczowego i zapobiega ich kumulacji oraz tworzeniu.

Jeżyna fałdowana - Rubus plicatus (Rosaceae).

Opis.

Krzew kolczasty pospolity w poszyciu leśnym, na polanach i zrębach w całej Polsce. Pędy płonne kanciaste; liść - 3-5 listkowy; listki od spodu owłosione, brzegiem nierówno ostro ząbkowane, sfałdowane; listek szczytowy sfałdowany, sercowaty; kwiaty 5-płatkowe, średniej wielkości; płatki korony białe lub różowawe; dno kwiatowe wypukłe; owoc - złożony z licznych mięsistych pestkowców; owoce koloru czarnego, lśniące, dojrzewające w sierpniu i we wrześniu. Do celów leczniczych można zbierać surowce z innych gatunków jeżyny, których jest bardzo dużo.

Surowiec.

Surowcem jest liść i owoc - Folium et Fructus Rubi plicati. Liście zbiera się przed lub w czasie kwitnienia i suszy w temp. do 40^o C. Świeże owoce są cennym surowcem dc produkcji wysokowitaminowych przetworów.

Liść dostępny jest w sprzedaży (opak. 25 i 50 g).

Skład chemiczny.

Owoce zawierają wit. C - 10-20 mg/100 g, wit.A -200 j.m., wit. P - 260 mg, wit. K - 400 ug, wit. B1 - 40 ug, wit. B2 - 40 ug, wit. PP - 800 ug, sole mineralne - 1,70%, pektynian wapnia - 0,80%, zw. azotowe - 1,2%, kw. jabłkowy - 1,55%, cukier inwertowy - 4,20%, wodę -86%, kw. salicylowy.

Liście zawierają garbniki - ok. 5-8%, kw. jabłkowy, salicylowy, cytrynowy, askorbinowy i bursztynowy, flawonoidy i sole.

Działanie.

Liście obniżają stężenie glukozy we krwi, działają wybitnie ściągająco, przeciwzapalnie, słabo moczopędnie i nieznacznie żółciopędnie. Owoce posiadają wartość odżywczą (dietetyczną). Otrzymany z nich sok działa napotnie, moczopędnie, przeciwgorączkowo oraz wzmacniająco.

Wskazania.

Owoce: osłabienie, choroby zakaźne, przeziębienie, gorączka, kaszel, choroby skórne.

Liście: biegunka, zaburzenia trawienia, niestrawność, nieżyt jelit i żołądka, hiperglikemia (nadmiar glukozy we krwi).

Napar: 2 łyżki liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; dzieci ważące 3-4 kg -8,5-11 ml, 5-6 kg - 14-17 ml, 7-8 kg - 20-22,8 ml, 9-10 kg - 25,7-28,5 ml, 11-13 kg _ 31.42,8 ml, 16-20 kg - 45,7-57 ml, 21-25 kg - 60-71 ml, 26-30 kg - 74-85,7 ml, 31-35 kg - 88,5-100 ml, 36-40 kg - 102,8-114 ml, 41.45 kg - 117-128,5 ml, 46-50 kg - 131-142,8 ml, 51-55 kg - 145r7-157 ml, 3-4 razy dziennie.

Nalewka jeżynowa - Tinctura Rubi plicati: pół szkl. liści zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10-15 ml. Nalewką przemywać skórę z wągrami, z trądzikiem pospolitym i różowatym, ze stanami zapalnymi, ze zmianami sączącymi, z łojotokiem i pryszczami w okresie miesiączkowania.

Sok jeżynowy - Succus Rubi plicati: świeże owoce włożyć do garnka zalać gorącą wodą tylko tyle, żeby były przykryte, doprowadzić do momentu wrzenia, odstawić na bok, przykryć i pozostawić na 6 godz.; następnie przecedzić, na 1 l soku dać 0,5-1 kg cukru, mieszać dopóki cukier nie rozpuści się, gotować 3 minuty i zaraz gorący sok zlewać do słoików lub butelek (sparzonych w gorącej wodzie). Pasteryzować 20 minut w wodzie o temp. 80^o C. Z miazgi zrobić marmoladkę, którą należy dosłodzić do smaku.

Konfitura z jeżyn.

Składniki:

- 1 kg jeżyn

- 1 kg cukru

- 200-400 ml soku jeżynowego lub innego

Z soku i cukru ugotować ulep czyli syrop. Na gorący ulep wrzucić umyte owoce, odstawić na bok i tak pozostawić do następnego dnia. Nazajutrz ulep z owocami smażyć aż będą przeźroczyste i odpowiednio gęste. Gorący składać do słoików, zakręcać. Nie pasteryzować. Owoce są zakonserwowane cukrem.

Rp.

Liść jeżyny - 1 łyżka

Liść szałwi - 1 łyżka

Ziele rutwicy - 1 łyżka

Ziele lub kłącze kokoryczki - 1 łyżka

Wymieszać.

2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3 razy dz. po jedzeniu w ilości 100 ml; dzieci ważące 15-20 kg - 21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 3 razy dz.

Wskazania: hiperglikemia. otyłość, miażdżyca, cukromocz, zaburzenia przemiany materii.

Kalina koralowa - Viburnum opulus (Caprifoliaceae).

Opis.

Krzew do 4 m wys.; gałązki młode kanciaste, z odcieniem czerwonawym; ulistnienie naprzeciwległe; liście 3-5-dłoniastoklapowe, grubo, nierówno piłkowane, spodem szarozielone, omszone, z wierzchu jasnozielone, ogonki liściowe długie, nagie, w górze z zielonymi brodawkami; kwiatostany baldachogroniaste; kwiaty białe, żółtawe lub różowawe; owoc - jajowaty, czerwony, 1-nasienny pestkowiec. Kwitnie od maja do czerwca. Rośnie w wilgotnych zaroślach, w lasach, nad brzegami wód; roślina pospolita w całej Polsce.

Surowiec.

Do celów leczniczych wykorzystuje się korę, kwiaty, liście i owoce - Cortex, Flos, Folium et Fructus Viburni opuli.

Korowinę pozyskuje się od II połowy lutego do maja. Owoce zbiera się w październiku. Oba surowce suszyć w temp, 20-60^o C.

Kwiaty i liście zbiera się w początkach lub w czasie kwitnienia i suszy w temp. do 40^o C. Korowinę kupić można w sklepie zielarskim - opak. 25 g.

Skład chemiczny.

Kora, liście, kwiaty i owoce zawierają glikozyd goryczkowy - viburninę (do 7%), alkohole fenolowe, kw. mrówkowy, kw. octowy, kw. izowalerianowy, kw. palmitynowy, sitosterol, saponiny (najwięcej w owocach), garbniki - do 3%, wit. C (liście, owoce, kwiaty), cukry (w owocach do 30%), salikozyd, pochodne kumaryny, flawonoidy, triterpeny.

Działanie.

Kora, liście i kwiaty działają moczopędnie, przeciwkrwotocznie, rozkurczowo, uspokajająco, żółciopędnie, przeciwzapalnie; obniżają ciśnienie krwi, uszczelniają i wzmacniają naczyńka krwionośne.

Wyciągi z owoców działają wykrztuśnie, napotnie, wzmacniająco, moczopędnie; obniżają ciśnienie krwi.

Przemrożone owoce (np. w lodówce; tylko takie powinny być stosowane, chyba że zbierzemy je po przymrozkach) są dobrym środkiem leczącym przeziębienie połączone z kaszlem.

Wskazania (kora, liście, kwiaty): bolesne miesiączkowanie, krwotoki maciczne, atonia macicy, przekwitanie, pokwitanie, pobudzenie nerwowe w okresie ciąży, przed menstruacją i w czasie miesiączki, skłonność do przedwczesnych porodów, skąpomocz, zaburzenia oddawania moczu podczas ciąży i miesiączki, zapalenie przydatków, nadciśnienie, choroba wrzodowa, krwotoki z nosa, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych (plamice), nadmierne i nieregularne krwawienia miesiączkowe, upławy (pić odwar lub napar i jednocześnie stosować przepłukiwanie pochwy lub nasiadówki).

Odwar: 2 łyżki kory lub owoców zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 15-20 kg - 21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 3-4 razy dz. Odwar z owoców osłodzić miodem.

Napar: 2 łyżki liści, kwiatów lub zmielonych owoców zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić; wyciąg owocowy posłodzić miodem. Pić jak odwar.

Alkoholmel Viburni opuli: do 100 ml nalewki lub intraktu z owoców, kwiatów lub liści wlać 100 ml miodu, dodać sok z cytryny, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

Intrakt kalinowy - Intractum Viburni: pół szkl. świeżych owoców, liści lub kwiatów zalać 400 ml alkoholu 40% o temp. 80^o C; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 10 ml w 50 ml wody.

Nalewka kalinowa - Tinctura Viburni: pół szkl. suchych liści, kwiatów lub owoców zalać 400 ml wódki; macerować 14 dni; przefitrować. Zażywać jak intrakt.

Ze świeżych owoców kaliny można przyrządzić soki, syropy i przeciery (robi się je podobnie jak z owoców bzu czarnego i jarzębiny).

Rp.

Kora, liść lub kwiat kaliny - 1 łyżka

Ziele (obojętnie którego) rdestu - 1 łyżka

Ziele lub korzeń krwiściągu - 1 łyżka

Ziele lub kwiat krwawnika - 1 łyżka

Liść kasztanowca - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 250 ml wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić; pić 3-4 razy dz. po 150 ml. Wskazania: nadmierne i nieregularne krwawienia miesiączkowe, upławy (jednocześnie pić napar i stosować nasiadówki (30 minutowe), krwotoki pozamiesiączkowe, zapalenie przydatków, krwotoki z nosa, pękanie naczyń, nadciśnienie, stany zapalne nerek, krwawe biegunki, zapalenie pęcherza moczowego, krwiomocz, choroba wrzodowa, kamica moczowa.

Rp.

Kora lub liść (kwiat) kaliny - 1 łyżka

Korzeń żywokostu (może być też ziele) - 1 łyżka

Liść melisy - 1 łyżka

Ziele jemioły - 1 łyżka

Ziele lub kwiat jasnoty - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele lub kwiat krwawnika - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka

Wymieszać.

3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; zagotować; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150 ml.

Wskazania: nadmierne, skąpe, nieregularne i bolesne krwawienia miesiączkowe, upławy (jednocześnie stosować nasiadówki), wyczerpanie nerwowe, wewnętrzny niepokój, zapalenie przydatków, lęk, stres, bezsenność, skłonność do płaczu w czasie miesiączki, miażdżyca, pękanie naczyń krwionośnych, choroby skórne, zaburzenia trawienne, bolę brzucha, okres po- i przekwitania.

Kasztanowiec zwyczajny - Aesculus hippocastanum (Hippocastanaceae).

Opis.

Drzewo do 20 m wys., o kopulastej koronie; liście duże, dłoniaste, o 5-7 palczastych, klinowato odwrotnie jajowatych listkach; kwiatostany wiechowate, duże, wyprostowane; kwiaty obu- lub rozdzielnopłciowe, grzebieciste; kielich 5-dzielny; korona złożona z 4-5 białych płatków z żółtą lub czerwoną plamą; pręcików 7; słupek 1; owoc - duża, kulista, kolczasta, zielona torebka z 1-3 dużymi, brązowymi nasionami o kremowym lub białym miąższu i gorzkim smaku. Drzewo często spotykane. Pochodzi z Półwyspu Bałkańskiego.

Surowiec.

Surowcem jest korowina, kwiat, liść i nasienie - Cortex, Flos, Folium et Semen Hippocastani (Aesculi hippocartani). Liście zbiera się w początkach lub w czasie kwitnienia, korowinę - od lutego do kwietnia, kwiaty - w czasie kwitnienia, nasiona - gdy opadną na ziemię. Zbiera się całe kwiatostany (polecam łącznie z liśćmi i dolnym odcinkiem gałązki). Surowce suszy się w temp, do 40^o C. liście należy przechowywać w światłoszczelnych opakowaniach i suszyć w ciemnym miejscu gdyż zawarte w niej fitochinony są bardzo wrażliwe na światło.

Nasiona i korę proponuję suszyć w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 60^o C. Kasztany, podobnie jak i inne surowce należy starannie zmielić. Suche kwiaty i liście zalecam połączyć, Cortex et Flos Hippocastani oraz Intractum można kupić w sklepach zielarskich i w aptekach (opak.100 g jeśli chodzi o płyn i 20 oraz 50 g w przypadku suszu).

Bardzo cennym surowcem są też pąki - Gemmae Aesculi hippocastani, które zbiera się gdy są zamknięte oraz w I i w II fazie otwarcia. Pąki suszy się w otwartym piekarniku lekko ogrzanym, a potem rozdrabnia.

Skład chemiczny.

Wszystkie surowce zawierają flawonoidy, glikozydy kumarynowe (eskulinę, fraxynę), saponiny (w owocach do 26%). Kwiaty zasobne są w rutynę, astragalinę, garbniki (do 3%), sole mineralne, kwasy i karotenoidy. Liście zawierają bardzo dużo wit.K, kw. foliowy, rutynę i wit. C.

Kora i pączki zasobne są w żywicę, alantoinę, garbniki; posiadają też czysty kwas alantoinowy.

Działanie.

Escyna zawarta w nasionach ma właściwości przeciwwysiękowe, przeciwobrzękowe, przeciwzakrzepowe, przeciwzapalne i wzmacniające odporność naczyń krwionośnych. Podobne właściwości wykazują kwiaty i kora (eskulina, fraxyna). Usprawniają krążenie krwi w skórze oraz w mózgu i kończynach.

Liście działają żółciopędnie, moczopędnie, przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo; uszczelniają i wzmacniają naczyńka krwionośne, zwiększają krzepliwość krwi, zapobiegają powstawaniu krwotoków i krwawych wylewów podskórnych, hamują krwawienia parenchymatyczne (miąższowe); likwidują krwotoki maciczne i upławy, regulują wypróżnienia, zwiększają apetyt, wzmagają wydzielanie śliny i soku żołądkowego, trzustkowego oraz jelitowego.

Wskazania: żylaki, zakrzepowe zapalenie żył (z wyjątkiem liści), plamice, teleangiektazje, trądzik różowaty, dermatoza okołoustna, zastoje krwi i limfy (z wyjątkiem liści), obrzęki, wysięki krwi i płynu surowiczego, reumatyzm, guzki krwawnicze, stany zapalne przewodu pokarmowego, zaparcia (2 wyjątkiem kory), wybroczyny na siatkówce (+ ruta), stany zapalne gałki ocznej i spojówek oraz naczyniówki (pić napar lub odwar i stosować okłady na oczy z naparu kwiatowego lub liściowego), krwawa biegunka (dotyczy liści;, krwiomocz, zapalenie nerek, kamica moczowa, nadmierne krwawienia miesiączkowe, upławy, krwotoki z nosa, choroby wątroby, choroby zakaźne.

Pączki dodatkowo stosować przy nieżytach układu oddechowego, kaszlu i przeziębieniu.

Kora, gałązki i pączki przyśpieszają gojenie się ran i innych uszkodzeń naskórka.

Macerat kasztanowcowy - Maceratio Aesculi: 2 łyżki świeżych lub suchych liści zalać 1 szkl. przegotowanej wody o temp. pokojowej; przykryć i odstawić na 6-8 godzin w ciemne miejsce; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 4-5 kg -5,7 ml, 6-7 kg - 8,5 ml, 8-9 ml - 11,4 ml, 10-11 kg - 14 ml, 15-20 kg -21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 3-4 razy dz.; w ostrych stanach dawkę zwiększyć o 50%.

Nalewka kasztanowcowa - Tinctura Aesculi hippocastani: pół szkl. suchych liści, kwiatów, pąków, kory (gałązek) lub nasion zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Nalewkę z nasion zażywać 3 razy dz. po pół łyżeczki (przedawkowanie powoduje nudności i gwałtowne wymioty; dotyczy to też intraktu kupionego w sklepie; proponuję na wszelki wypadek zażyć po nalewce krople miętowe w ilości 1-pół łyżeczki na cukrze).

Nalewkę z pozostałych surowców zażywać 3 razy dz. po 10 ml (z liści można zażyć 15 ml w 50 ml wody) po rozcieńczeniu z wodą. Dzieci według wagi: 15-20 kg - 2-2,8 ml, 25-30 kg - 3,5-4 ml, 35-40 kg - 4,2-5,7 ml, 45-50 kg - 6,4-7 ml, 55-60 kg - 7,8-8,5 kg, 3 razy dz.

Alkoholatura ,,zimna”: pół szkl. świeżych liści, nasion, kory, gałązek lub kwiatów zalać 400 ml alkoholu; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Intrakt kasztanowcowy - Intractum Aesculi: pół szkl. świeżych nasion, kwiatów, kory, pączków lub liści zalać 400 ml gorącego alkoholu 40% gorącego wina; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Proszek kasztanowcowy - Pulvis Aesculi: suche liście lub kwiaty, albo też korę zmielić w młynku, do kawy na drobny proszek. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżeczce sproszkowanych liści i kwiatów lub po pół łyżeczki sproszkowanej kory; dobrze popić. Jeżeli na każdą 1 łyżeczkę proszku damy 1 łyżkę miodu i 10 kropli gliceryny lub alkoholu (należy dodać, że gliceryna to też alkohol lecz trójwodorotlenowy, zatem sztucznie tę nazwę oddzielam dla jasności), wymieszamy - to uzyskamy miód kasztanowcowy, który zażywa się 3 razy dz. po 1 łyżce (liście i kwiaty) lub po pół łyżki (kora).

Zawiesina kasztanowcowa - Suspensio Aesculi: na każdą łyżkę suchych kwiatów dać 2 łyżki gliceryny, 1 łyżeczkę płaską sproszkowanych liści, 1 łyżeczkę sproszkowanego ziela krwiściągu lub tasznika, 2 łyżki soku owocowego i 1 łyżkę miodu, wymieszać. Zażywać 2 razy dz. po 4 łyżki przy zaparciach i żylakach odbytu. Jeżeli lek działa zbyt słabo dodać jeszcze 2 łyżki gliceryny, pozostawiając jednaki resztę składników w spokoju. Do zawiesiny można też dodać 1 łyżkę nasion lnu lub 1 łyżkę korzenia żywokostu. Lek działa łagodnie przeczyszczająco, przeciwzapalnie i przeciwkrwotocznie.

Wyciąg glicerynowy - Gliceroextractum Aesculi: na każde 2 łyżki świeżych zmielonych liści kasztanowca przeznaczyć 60 g gliceryny, 1 łyżkę wina białego lub czerwonego i 1 łyżkę świeżego ziela tasznika, tobołka lub krwiściągu; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Przy ostrych zaburzeniach trawiennych, bębnicy, bólach brzucha, zaparciach i guzkach krwawniczych zażywać 1-2 razy dz. po 2 łyżki. Lek działa bardzo delikatnie, ale skutecznie.

Rp.

Liść i kwiat kasztanowca - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Siemię lniane - 1 łyżka

Korzeń babki - 1 łyżka

Korzeń żywokostu - 1 łyżka

Ziele krwawnika lub kwiat rumianku - 1 łyżka

Ziele tobołka, tasznika lub krwiściągu - 1 łyżka

Wymieszać.

3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; zagotować; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 2-3 razy dz. po 150-200 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 28,5 ml, 20-25 kg - 57 ml, 30-35 kg - 85,7 ml, 40-45 kg - 114 ml, 50-55 kg - 142 ml, 2-3 razy dz.

Polecam też lewatywy doodbytnicze w ilości 100-200-250 ml (w zależności od tego ile jelita przyjmą) o temp. 38^o C.

Do wywaru (zarówno przeznaczonego do wlewu doodbytniczego jak i do wypicia) można dodać glicerynę: na każde 100 ml wywaru 1-2 łyżki gliceryny, wymieszać starannie.

Wskazania (lewatywy, doustnie): zaparcia, żylaki odbytu, bolesne oddawanie kału, parcie na kał, świąd odbytu, niestrawność, zaburzenia trawienne, bóle brzucha, biegunka, zatrucie pokarmowe (wówczas należy dodać glicerynę w ilości 2 łyżek na 100 ml wywaru, aby wydalenie szkodliwych substancji nastąpiło szybko i w zupełności), choroba wrzodowa, wzdęcia, otyłość, zaburzenia przemiany materii. Lek bardzo wartościowy i może być stosowany przez wszystkich.

Z surowców uzyskiwanych z kasztanowca przyrządza się również “gorące” wodne wyciągi.

Napar: 2 łyżki świeżych lub suchych liści, kwiatów, pąków, albo nasion zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieci - patrz macerat.

Odwar: 2 łyżki kory, nasion lub pąków zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić jak macerat lecz 3-4 razy dz.

Rp.

Kwiat, kora lub nasienie kasztanowca - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Kwiat arniki - 1 łyżka

Ziele nostrzyka - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 2-3 razy dz. po 100 rai; dzieci - patrz macerat z kasztanowca.

Wskazania: pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, zapalenie żył, zakrzepowe zapalenie żył, po zawale, zaburzenia krążenia mózgowego, wieńcowego i obwodowego, zastoje krwi i limfy, miażdżyca, zaburzenia myślenia i pamięci, wybroczyny na siatkówce, nadciśnienie, wysięki stawowe, niedomoga wątroby, choroby skórne i zakaźne, żylaki kończyn i odbytu.

Kminek zwyczajny - Carum carvi (Umbelliferae).

Opis.

Kminek jest rośliną dwuletnią. W pierwszym roku wyrasta z nasion rozeta liści i dość gruby korzeń palowy, natomiast w drugim roku wyrasta łodyga rozgałęziona, żeberkowana, walcowata, wewnątrz pusta, zakończona złożonymi baldachami o małych, białych lub różowawych kwiatach. Liście podwójnie pierzaste, ostatnie odcinki równowąskie. Owoc stanowi dwurozłupnia rozpadająca się na dwie niełupki. Długość owocu - 4-6 mm, szer. - do 2 mm, grubość - 1,2-1,3 mm; kształt półksiężycowaty; powierzchnia żeberkowana, zabarwienie żółtobrunatne lub zielonkawobrunatne; ciężar 1000 nasion - 1,74-2,74 g.

W Polsce po pospolity w całym, kraju. Rośnie na miedzach, na łąkach, na ugorach. Roślina uprawiana; lubi gleby wilgotne i bogate w wapń oraz w humus.

Surowiec.

Surowcem jest owoc - Fructus Carvi (Fr. Cari carvi) -FP I,II,III,IV i V. Owoc kminku można kupić w aptekach, w sklepach zielarskich i w sklepach spożywczych.

Do celów leczniczych używa się również ziele (liść), kwiaty (całe baldachy) i korzeń - Herba (Folium), Flos (Umbella) et Radix Cari carvi, które pozyskuje się ze stanu naturalnego lub z uprawy. Surowce suszyć w normalnej temperaturze.

Skład chemiczny.

Korzeń zawiera wit. C - 30 mg/100 g, furanokumaryny, kw. fenolowe, żywice, węglowodany, furanochromony, zw. półacetylenowe, olejek eteryczny (przeważają: linalol, menton i kamfora). Ziele zawiera flawonoidy - kwercetynę, kemferol i izoramnetynę, olejek eteryczny (seskwiterpeny: kariofilen, kadinen). Kwiaty bogate są w olejek lotny i we flawonoidy.

W owocach znajdują się kumaryny (umbeliferon, skopoletyna, herniaryna), flawonoidy (kwercetyna, kemferol), białka (23%), garbniki, olej tłusty (glicerydy kw.: oleinowego - 60,7%, linolowego - 19,8%, petroselinowego - 17%. palmitynowego - 2,5%), olejek eteryczny - 2-6%, woski, cukrowce (6-9%).

Działanie.

Kminek działa przeciwfermentacyjnie, uspokajająco, wiatropędnie, przeciwzapalnie, żółciopędnie, odkażająco, wykrztuśnie, rozkurczowo, mlekopędnie, przeciwgnilnie, moczopędnie, odtruwająco; reguluje wypróżnienia i miesiączkowanie, polepsza trawienie, usprawnia wchłanianie mleczka pokarmowego z jelita do krwi, wzmaga wydzielanie śliny, soku żołądkowego, jelitowego i trzustkowego; tonizuje mięśnie gładkie przewodu pokarmowego.

Wskazania: zaburzenia trawienia, niemiły zapach z jamy ustnej pochodzący z jelit, nieżyty układu oddechowego i przewodu pokarmowego, kamica żółciowa i moczowa, niedostateczne wydzielanie i zastoje żółci, zapalenie wątroby i pęcherzyka żółciowego, laktacja, brak apetytu, kolka jelitowa i żółciowa (mocny napar w ilości 250 ml), ostry ból żołądka, zaparcia, choroby przeziębieniowe i zakaźne.

Napar: 2 łyżki nasion, kwiatów, liści lub korzenia zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml; dzieci ważące: 3-4 kg - 3,5 ml, 5-6 kg - 10,7-12,8 ml, 7-3 kg - 15-17,1 ml, 9-10 kg - 19-21 ml, 11-15 kg - 23,5-32 ml, 16-20 kg - 34-42,8 ml, 21-25 kg - 45-53,5 ml, 26-30 kg - ,7-64 ml, 31-35 kg - 66-75 ml, 36-40 kg - 77-85,7 ml, 41-45 kg - 87,8-96 ml, 46-50 kg - 93,5-107 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka kminkowa - Tinctura Cari carvi: pół szkl. nasion, korzeni lub liści zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 10 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 1,4-2 ml, 20-25 kg - 2,8-3,5 ml, 30-35 kg - 4-5 ml, 40-45 kg - 5,7-6 ml, 50-55 kg - 7-7,8 ml, 3 razy dz.

Rp.

Owoc kminku - 1 łyżka

Owoc kolendry - 1 łyżka

Owoc anyżku - 1 łyżka

Owoc koperku - 1 łyżka

Wymieszać.

2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić pod przykryciem na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml; dzieci - patrz napar kminkowy.

Wskazania: wszelkie zaburzenia trawienne, obfity i (lub) tłusty posiłek, skąpomocz, biegunka ze wzdęciami i bólami brzucha, zaparcia, nieżyt układu oddechowego i pokarmowego, przeziębienie, kaszel, choroby zakaźne.

Kokoryczka wielokwiatowa i kokoryczka wonna - Polygonatum multiflorum et Polygonatum odoratum sive P. officinalis (Liliaceae).

Opis.

1. Kokoryczka wielokwiatowa - roślina wieloletnia dorastająca do 80 cm wys.; kłącze poziome, grube, białawe, członowe (po znaczkach połodygowych można obliczyć wiek rośliny; co roku roślina wykształca nowy 1 człon (segment) na kłączu z którego wyrasta 1 łodyżka, a która pozostawia po sobie okrągławy znaczek); łodyga naga, walcowata, łukowato wygięta, mocna, w dolnej części posiada pochewkę, która po pewnym czasie usycha i odpada - jest to pokrywa zimowa ochronna; liście jajowate lub eliptyczne osadzone na łodydze jedynie po dwóch stronach; ulistnienie skrętoległe; nerwacja liści równoległa; liście siedzące; kwiaty w gronach po 2-5 w kątach liści, białawe, zielonawe lub żółtozielone, bezwonne; okwiat 6 ząbkowy, rurkowaty, u nasady rozszerzony; pręcików 6 o nitkach owłosionych; słupek 1, górny i dzbanuszkowaty; owoc - niemal czarna jagoda (srebrny lub siny nalot). Należy dodać, ze kwiaty są zwisłe i od góry patrząc -niewidoczne. Rośnie na glebach liściastych, kwaśnych, przepuszczalnych, często obok konwalijki, czworolistu, nawłoci i czosnku niedźwiedziego.

Występuje w lasach i w zaroślach na niżu, w górach i na pogórzu. Niekiedy występuje masowo. Kwitnie od maja do czerwca. Szukać ją należy w miejscach zacisznych.

2. Kokoryczka wonna - bylinka dorastająca do 60 cm wys.; łodyga naga, w górze spłaszczona, łukowato wygięta; liście podłużnie jajowate lub wąskoeliptyczne, nasadą obejmujące łodygę, spodem sinozielone, zaostrzone, całobrzegie; kwiaty w gronach w kątach liści, zwisłe, od dołu łodygi, pod liśćmi, po 2 (rzadko 3-5), wonne lub słabo pachnące (spotkałem też i bezwonne), białawe, lub zielono-białe; okwiat 6-ząbkowy; człony okwiatu zrosłe w rurkę; pręcików 6 o nagich nitkach; pylniki trójkątne; słupek 1 górny, dzbanuszkowaty; ząbki okwiatu do 5 mm dł.; owoc - stalowa jagoda.

Kwitnie od maja do czerwca. Rośnie w lasach liściastych i mieszanych, w zaroślach; lubi gleby humusowe, liściaste o pH 4,5-5. Pospolita na niżu, w górach i na pogórzu.

W Polsce rośnie jeszcze kokoryczka okółkowa - Polygonatum verticillatum - bylina do 90 cm wys.; łodyga wzniesiona, kanciasta, naga; liście równowąskolancetowate, po 3-6 w okółku (ulistnienie okółkowe czyli naokoło łodygi w jednej osi); kwiaty w gronach w kątach liści po 1-3, dzwonkowate, w dolnej części białe, w górnej - zielonawe; owoc - ciemno-niebieska jagoda początkowo czerwona; rośnie w lasach, w zaroślach, nad rzekami, w wąwozach; pospolita na wyżynach, pogórzu i w górach, rzadka na niżu. Na razie z jej stosowaniem proponuję się powstrzymać, gdyż wymaga jeszcze dopracowania, a jej przetwory - precyzyjnego ustalenia dawek, nad czym pracuję.

Surowiec.

Surowcem jest ziele i kłącze kokoryczki - Herba et Rhizoma Polygonati seu Radix (korzeń to niewłaściwa nazwa tego surowca!, ale dawniej właśnie ją używano) Sigilli Salomonis (korzeń, pieczęć Salomona).

Ziele zbiera się w początkach lub w czasie kwitnienia (maj, czerwiec) i najlepiej w takich dniach w których istnieje pełnia Księżyca. Według starych wierzeń nie tylko kokoryczka zebrana w fazie pełni Księżyca jest najbardziej wartościowa, dotyczy to też wszystkich innych ziół; jestem zwolennikiem brania tej starej zasady, gdyż ma pewne uzasadnienie naukowe. Zauważmy też, że fazy Księżyca wywierają wpływ na zachowanie się zwierząt i ludzi. Surowce suszy się w lekko ogrzanym piekarniku, max 60^o C (najlepiej 30-50^o C). Kłącze wykopuje się w jesieni lub wiosną i suszy podobnie jak ziele.

Skład chemiczny.

Ziele i kłącze zawierają alkaloidy, saponiny, flawonoidy (rutynę, kwercetynę), glikozydy podobne do glikozydów konwalii (polygonatotoksyny), śluzy, kwas chelidonowy, asparaginę, glikotyninę = glikotoninę (poligonatoglikotyninę), garbniki, fermenty, sole, witaminy, skrobię, śluzy.

Działanie.

Kokoryczka wywiera silne działanie farmakologiczne, a co ważniejsze nie zawodzi w określonych schorzeniach. Należy jednak dodać, iż w dużych dawkach staje się rośliną niebezpieczną. Dawki jednorazowe wynoszące około 180 ml naparu i około 3 łyżek nalewki powodują nudności, wymioty, biegunkę, podrażnienie przewodu pokarmowego i nerek, zaburzenia sercowe i inne objawy.

Glikotynina (dużo jest jej w kłączu) obniża poziom cukru we krwi i likwiduje cukromocz. Pozostałe ciała chemiczne wywierają działanie silnie moczopędne, przeciwobrzękowe, silne żółciopędne, rozkurczowe, wykrztuśne, uspokajające, nasenne (zwłaszcza w stosunku do dzieci i osób starszych wiekiem), przeciwzapalne, nasercowe (wzmacniają skurcze mięśnia sercowego, rozszerzają naczynia wieńcowe powodując lepsze ukrwienie i dotlenienie mięśnia sercowego); regulują wypróżnienia, przemianę materii i przepływ żółci; wzmagają wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego; uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne; wybitnie obniżają ciśnienie krwi poprzez rozszerzenie naczyń krwionośnych. Przy pomocy kokoryczki leczyłem z powodzeniem dławicę, kołatanie i nerwicę serca, nadciśnienie oraz hiperglikemię.

Wskazania: niewydolność krążenia, zadyszka, nerwica żołądka, jelit i serca, kłucie w sercu, skurcze naczyniowe, cukrzyca (hiperglikemia), skąpomocz, obrzęki zastoinowe, nadciśnienie, skurcze jelit i żołądka, kamica moczowa i żółciowa, suchy kaszel, choroby wątroby, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, zdenerwowanie, bezsenność, lęk, wewnętrzny niepokój, dna, reumatyzm, choroby skórne, miażdżyca, choroby zakaźne z zaburzeniami sercowymi, okres po- i przekwitania, zawroty głowy (dobre wyniki przynosi kokoryczka w tym schorzeniu), uderzenia krwi do głowy i gorąca, chwilowe zaciemnienia w oczach po schylaniu się.

Zauważyłem, że najbardziej efektywnie działają alkoholowe wyciągi z kokoryczki.

Niektórzy badacze roślin (Wehmer, Kreczetowicz, Klein, Denk) uważają, że kokoryczka działa tak jak naparstnica.

W medycynie chińskiej kokoryczka jest stosowana do dziś. W niektórych krajach przyrządza się z pędów kokoryczki potrawkę (w naszym klimacie kokoryczka jest zbyt trująca, aby można ją było tak konsumować). Znana już była w starożytności.

Napar: 1 łyżkę ziela zalać 150 ml wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 30-50 ml (dawka 40-50 ml jest dawką optymalną, a zarazem maksymalną i należy ją stosować w razie ostrych stanów chorobowych); dzieci ważące 24 kg - 10 ml, 28 kg - 12 ml, 30 kg - 12,8 ml, 34 kg - 14,5 ml, 38 kg - 16 ml, 40 kg - 17 ml, 44 kg - 18,8 ml, 50 kg - 21 ml, 54 kg -23 ml, 3-4 razy dz.

Odwar: 1 łyżkę kłączy zalać 150 ml wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Stosować jak napar. Z dobrze rozdrobnionych kłączy można przyrządzać napar.

Proszek kokoryczkowy - Pulvis Polygonati: kłącze lub ziele zmielić w młynku do kawy na drobny proszek. Zażywać 3-4 razy dz. po pół łyżeczki do herbaty.

Miód kokoryczkowy - Mel Polygonati: na każde pół łyżeczki proszku dać 1 łyżeczkę miodu, i 1 łyżkę wina czerwonego; wymieszać i zażywać po 1 łyżce (przed zażyciem miód zawsze zamieszać!;. Stosować 2 razy dz.

Nalewka kokoryczkowa - Tinctura Polygonati: pół szkl. ziela lub kłączy zalać 250 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 30-40 kropli; dzieci ważące 24 kg - 1-1,5 ml, 28 kg - 1,6 ml, 30 kg - 1,7 ml, 34 kg - 1,9 ml, 38 kg - 2 ml, 40 kg - 2 ml, 44 kg - 2,5 ml, 48 kg - 2,7 ml, 50 kg - 2,8 ml, 3-4 razy dz.

Alkoholatura “zimna”: pół szkl. świeżego kłącze lub ziela zalać 250 ml alkoholu 40-60%; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Intrakt kokoryczkowy - Intractum Polygonati: pół szkl. świeżego kłącza lub ziela zalać 250 ml gorącego alkoholu; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Jeżeli występują nudności po zażyciu wyciągów kokoryczkowych to należy je popijać mocnym naparem miętowym (lub kroplami miętowymi), albo też naparem miętowo-melisowym (100-150 ml).

Korzystne jest łączenie kokoryczki z następującymi ziołami:

Rp.

Nalewka kokoryczkowa (oczywiście nalewkę można zawsze zastąpić innym wyciągiem alkoholowym; dotyczy to wszystkich ziół!) - 10 ml

Nalewka melisowa - 10 ml

Nalewka kozłkowa czyli walerianowa - 10 ml

Płyny zmieszać.

Zażywać 1-3 razy dz. po 40-60 kropli. Dzieciom podawać zależnie od wagi: 24 kg - 1,7 ml, 28 kg - 2 ml, 34 kg - 2,4 ml, 38 kg - 2,7 ml, 44 kg - 3 ml, 48 kg - 3,4 ml, 54 kg - 3,8 ml, 1-3 razy dz.

Wskazania: nerwice wegetatywne, nadciśnienie, bezsenność, lęk, zaburzenia psychiczne podczas miesiączki, zdenerwowanie, wewnętrzny niepokój, stres, kłucie w sercu, okres po- i przekwitania.

Rp.

Nalewka kokoryczkowa - 10 ml

Nalewka konwaliowa - 10 ml

Nalewka jemiołowa - 10 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Nalewka rutowa lub krople Rutisol - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka głogowa - 10 ml

Płyny wymieszać. Zażywać jak wyżej.

Wskazania (oprócz wyżej wymienionych): choroby wątroby, trzustki i pęcherzyka żółciowego, miażdżyca, zaburzenia pamięci i myślenia, choroba wieńcowa, niewydolność krążenia, zastoje krwi, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, wybroczyny na siatkówce, stany zapalne oka, choroby skórne i zakaźne, dusznica bolesna, kolki, zaburzenia trawienia, zapalenie przydatków, bóle brzucha, zadyszka, uderzenia gorąca i krwi do głowy, szum w uszach, zawroty głowy.

Koniczyna - Trifolium (Papilionaceae).

Opis.

1. Koniczyna biała - Trifolium repens - bylina o leżących łodygach dorastających do 40 cm dł. liście złożone z trzech szerokoodwrotnie-jajowatych listków; kwiatostan kulisty; kwiaty białe, różowo nabiegłe, miodem pachnące; owoc - strąk. Roślina pospolita; rośnie na łąkach, ugorach, pastwiskach; niekiedy uprawiana dla celów paszowych.

2. Koniczyna czerwona - Trifolium purpureum (pratense) - roślinka wieloletnia dorastająca do 60 cm dł.; liście złożone z trzech eliptycznych lub szeroko jajowatych jasno- lub ciemnozielonych listków osadzonych na wspólnym ogonku liściowym; kwiatostany główkowate; kwiaty purpurowe, różowe, a nawet czerwone; owoc - strąk. Rośnie na łąkach. Jest rośliną uprawianą do celów paszowych.

Surowiec.

Surowcem jest sam kwiat lub całe ziele - Flos et Herba Trifolii. Surowiec suszy się w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

1. Koniczyna biała zawiera flawonoidy (głównie izoramnetynę), olejek eteryczny, karotenoidy, białkowce, witaminy (tiaminę, kw. askorbinowy, ryboflawinę, tokoferol, fitochinony i in.), kumaryny (w znacznych ilościach dikumarol), sole mineralne: sód - 0,4 g/kg, potas - 23 g/kg, magnez - 3,6 g/kg, wapń - 16,7 g/kg, fosfor - 3,3 g/kg, chlor - 4,3 mg/kg, krzem - 1 mg/kg, żelazo - 218 mg/kg, mangan - 58 mg/kg, miedź - 9,5 mg/kg, molibden - 0,8 mg/kg, cynk - 32 mg/kg, kobalt - 180 ug/kg s.m., glikozydy cyjanogenne - 0,015-0,039%, saponiny, chlorofil i in..

2. Koniczyna czerwona zawiera flawonoidy (izoramnetyna, kwercetyna, kemferol, pratol, luteolina, fizetyna, protoletyna), izoflawony (formonetyna, biochanina A, genisteina, ononina, prateizyna, daidzeina), glikozydy, karotenoidy, olejek eteryczny, witaminy (C, B, K, E, M i in.), kw. kumarynowy, kw. salicylowy, kw. dikarboksylowy i kw. ketoglutarowy, sole mineralne; sód - 0,3-0,9 g/kg, potas - 23-26 g/kg, magnez - 3-4 g/kg, wapń - 16-19 g/kg, fosfor - 2-3 g/kg, siarka - 2-3 g/kg, chlor -3-4 mg/kg, krzem - 1 mg/kg, żelazo - 233 mg/kg, mangan - 70-30 mg/kg, miedź - 11 mg/kg, molibden - 0,6-0,8 mg/kg, cynk - 20-33 mg/kg, fluor -ok. 6 mg/kg, kobalt - 113-193 ug/kg s.m.

Działanie.

Wyciągi z obu koniczyn działają moczopędnie, odżywczo, przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo, wzmacniająco, wykrztuśnie, żółciopędnie, odkażająco; regulują wypróżnienia, miesiączkowanie i metabolizm, oczyszczają krew ze szkodliwych substancji; wzmacniają naczynia krwionośne, działają przeciwzakrzepowo; likwidują zastoje krwi i limfy; przyśpieszają gojenie się ran, zapobiegają wypadaniu włosów.

Wskazania: skrofuloza, niedokrwistość, osłabienie, choroby zakaźne, przeziębienie, choroby skórne i włosów, białe upławy, zaparcia, zapalenie przydatków, stan przedmiesiączkowy, nieregularne miesiączkowanie, nieżyty przewodu pokarmowego, zaburzenia metaboliczne, kamica i zapalenie pęcherza moczowego oraz nerek, kaszel, nieżyt układu oddechowego, zatrucia.

Zewnętrznie (okłady, płukanki, kąpiele): trądzik, rany, rozpadliny skórne, otarcia naskórka, łupież, zapalenie pochwy, stany zapalne oka i powiek, oparzenia, wypadanie włosów.

Napar: 2-3 łyżki kwiatów lub ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody lub gorącego mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić; napar mleczny osłodzić miodem. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; dzieci - 100-150 ml.

Nalewka koniczynowa - Tinctura Trifolii: pół szkl. kwiatów lub ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml; dzieciom dolewać do mleka osłodzonego miodem.

Alkoholmel Trifolii: do 100 ml nalewki, alkoholatury “zimnej” lub intraktu wlać 100 ml miodu, dodać sok z 1 małej cytryny, wanilię lub cynamon, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom w zależności od wieku podawać 1 (10-15 kg)-2 łyżeczki, 3-4 razy dz.

Przy upławach koniczynę polecam wymieszać z pokrzywą w proporcji 1:1 i zaparzyć; pić w ilości 200 ml i jednocześnie stosować nasiadówki.

Syropek koniczynowy - Sirupus Trifolii: pół szkl. świeżych kwiatów koniczynowych zalać 150 ml wody i zasypać 100 ml cukru; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Dodać sok z cytryny, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

Mazidło koniczynowe - Linimentum Trifolii: do 50 ml nalewki (lub intraktu) koniczynowej wlać 30 g gliceryny, 15 ml oleju kamforowego, 1 ml olejku herbacianego i 1 ml olejku cytrynowego, wymieszać. Potem wlać 50 ml oliwy z oliwek lub oleju winogronowego, wymieszać. Stosować do wcierań przy suchym zapaleniu skóry, przy cellulitis, rozstępach skóry i trądziku na skórze suchej.

Rp.

Ziele koniczyny - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Kora (liść, kwiat) kaliny - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 2 łyżki

Kwiat czarnej malwy - 2 łyżki

Wymieszać.

2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 2-3 razy dz. po 200 ml.

Wskazania: upławy, zapalenie przydatków, zaburzenia miesiączkowania, stan przedmiesiączkowy.

Rp.

Ziele koniczyny - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Ziele nostrzyka - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Wymieszać.

2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 2-3 razy dz, po 150 ml.

Wskazania - patrz wyżej, a ponadto bolesne miesiączkowanie, bóle brzucha, wyczerpanie nerwowe, lęk, bezsenność, wewnętrzny niepokój.

Rp.

Ziele koniczyny - 1 łyżka

Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Ziele jemioły - 1 łyżka

Kłącze tataraku - 1 łyżka

Kłącze lub liść lepiężnika - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i pić jak wyżej.

Wskazania: patrz powyższe mieszanki.

Mieszanki ziołowe wyżej podane stosować najlepiej na przemian. Są bardzo skuteczne, pod warunkiem, że będzie się je stosowało regularnie.

Konwalia majowa - Convallaria maialis (Liliaceae).

Opis.

Bylina o cienkim, białym lub kremowym kłączu pokrytym korzonkami; pędy kwiatonośne do 30 cm wys., otulone u podstawy pochewkami 2-3 eliptycznojajowatych dużych liści; układ wiązkowy liści - równoległy; kwiaty białe, pachnące, zebrane w jednostronne grono; okwiat kulistodzwonkowaty o 6 odgiętych ząbkach; pręcików 6; słupek 1; owoc - czerwona kulista jagoda. W Polsce rośnie pospolicie na niżu i pogórzu; można ją znaleźć w lasach, w zaroślach i na ich skrajach. Roślina często uprawiana w ogrodach. Konwalia lubi gleby wilgotne, żyzne, humusowe; stanowiska zacienione i zaciszne.

Surowiec.

Surowcem są liście, całe ziele lub sam kwiat (kwiatostan z dwoma towarzyszącymi liśćmi) - Folium, Herba vel Flos (Inflorescentiae) Convallariae, FP I, II, III, IV, V). Surowce zbiera się w początkach lub w czasie kwitnienia ze stanu naturalnego lub z uprawy, a potem suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 80^o C. Przechowywać w ciemnym miejscu.

W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić jedynie nowoczesne formy leków: Convafort /Herbapol/ - draż. (30 szt.). Convafort zawiera suchy wyciąg z konwalii o zawartości 1 jednostki kociej w 1 draż. (przeciętnie zażywa się 1-2 draż. 2-3 razy dz. po jedzeniu); Kelicardina /Herbapol/ - krople złożone (zawierają również wyciąg z aminka i głogu) we flakonach po 40 g - średnio zażywa się 40-60 kropli 2-3 razy dz.; Phytocard (Phytopharm) - nalewka mianowana z konwalii, flakony po 40 g płynu - średnio zażywa się 30 kropli 2-3 razy dz.

Skład chemiczny.

Konwalia zawiera heterozydy kardenolidowe: konwalatoksynę, konwalozyd, konwalatoksol, konwalatoksolozyd, lokundiozyd, rodeksynę A, rodeksozyd, sarnamdozyd, tollozyd, peryploramnozyd, peryglukozyd, kannogenoloramnozyd; saponozydy (konwalaryna, konwalamaryna), olejek eteryczny (z fernezolem), flawonoidy (pochodne kwercetyny, izoramnetyny), kw. jabłkowy, kw. cytrynowy, kw. chelidonowy (do 1,5%), kw. acetydyno-2-karboksylowy.

Konwalatoksyna - glikozyd kardenolidowy, którego aglikonem jest strofantydyna, a część cukrową stanowi ramnoza. Działa 10 razy silniej niż digitoksyna zawarta w naparstnicach. Ziele zawiera ok. 0,3% glikozydów.

Działanie.

Glikozydy zawarte w konwalii doskonale przechodzą do rozpuszczalnika i w obecności saponin sterydowych dobrze wchłaniają się z przewodu pokarmowego do krwi. Nie kumulują się w organizmie, są szybko wydalane wraz z moczem. Najsilniej działa konwalatoksyna, której zawartość w liściach wynosi 0,04-0,05%. Glikozydy konwaliowe wywierają silne, a zarazem krótkotrwałe działanie na mięsień sercowy: wzmacniają skurcze mięśnia sercowego (działanie inotropowo dodatnie), zmniejszając nieznacznie ich częstotliwość; działają silnie diuretycznie (moczopędnie), żółciopędnie, rozkurczowo na mięśnie gładkie, uspokajająco, lekko nasennie i przeciwobrzękowo.

Wskazania: łagodna postać niewydolności krążenia (I i II^o), niedomoga wątroby, zdenerwowanie, nerwica, kołatanie i dławica serca, kłucie w sercu, obrzęki zastoinowe (warto połączyć z jałowcem), bezsenność, skąpomocz.

Przetwory z konwalii jeśli są stosowane w odpowiednich dawkach to są bezpieczne i nie wywołują żadnych objawów niepożądanych czy ubocznych. Są bardzo bobrze tolerowane przez dzieci i osoby w podeszłym wieku.

Proszek konwaliowy - Pulvis Convallariariae: ziele (liście) konwalii zmielić na drobny proszek. Zażywać 2-3 razy dz. po 500 mg. Maksymalne dawka dobowa wynosi 1500 mg. Sproszkowane liście przed zażyciem można wymieszać z miodem; czynność ta uniemożliwia dostanie się proszku do tchawicy; dobrze popić.

Dawkowanie dla dzieci jest następujące: ważące 10 kg - 71 mg, 15 kg -107 mg, 20 kg - 142 mg, 25 kg - 178 mg, 30 kg - 214 mg, 35 kg - 250 mg, 40 kg - 285 mg, 45 kg - 321 mg, 50 kg - 229 mg, 55 kg - 392 mg, 3 razy dz.

Napar: 1 łyżkę ziela lub samych liści zalać 150-200 ml wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Zażywać 3-4 razy dz. po 2-3 łyżki naparu (nie więcej!). Dzieci ważące 10 kg - 4 ml, 15 kg - 6 ml, 20 kg - 3,5 ml, 25 kg - 10,7 ml, 30 kg - 12,8 ml, 35 kg - 15 ml, 40 kg -17 ml, 45 kg - 19 ml, 50 kg - 21 ml, 55 kg - 23,5 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka konwaliowa - Tinctura Convallariae: pół szkl. suchych liści lub ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 30-40 kropli; dzieci ważące 10 kg - 3 krople, 15 kg - 4 kr., 20 kg - 5-6 kropli, 25 kg - 7 kr., 30 kg - 8-9 kr., 35 kg - 10 kr., 40 kg - 11 kr., 45 kg - 12-13 kr., 50 kg - 14 kr., 55 kg - 15-16 kr., 3-4 razy dz.

Z suszu można też przyrządzić odwar (gotować lekko przez 5 minut), intrakt i alkoholaturę “zimną” w takich samych proporcjach rozpuszczalnika do surowca i podobnie zażywać.

Owoców konwalii nie wolno zażywać ! Przetwory z konwalii trzymać w miejscu niedostępnym dla dzieci!. Osoby mające małe dzieci nie powinny trzymać kwiatów konwalii w wazonach, gdyż ich skonsumowanie czy wypicie wody w której stały grozi śmiertelnym zatruciem !

Rp.

Nalewka konwaliowa - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Wymieszać. Lek silny i bardzo wartościowy.

Zażywać 3-4 razy dz, po 40 kropli. Dzieci ważące 24 kg - 13-14 kr., 30 kg - 17 kr., 35 kg - 20 kr., 40 kg - 22-23 kr., 45 kg - 25-26 kr., 50 kg - 2.3-29 kr., 55 kg - 31 kr., 3-4 razy dz.

Wskazania: wszelkie zaburzenia sercowe w okresie po- i przekwitania, zadyszka, nerwica serca, dławica, choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego, lęk, bezsenność, zdenerwowanie, wewnętrzny niepokój, skurcze mięśni gładkich, nerwice narządowe, psychonerwice.

Koper ogrodowy - Anethum graveolens i koper włoski - Foeniculum vulgare (Umbelliferae).

Opis.

1. Foeniculum vulgare (koperek włoski, fenkuł włoski, pospolity) - roślina dwuletnia; łodyga naga, rozgałęziona; liście trzykrotnie pierzaste o odcinkach włosowatych; kwiaty drobne zebrane w baldach złożonych, żółte; owoc - rozłupnia (pęka na dwie rozłupki). Roślina uprawiana. Występuje w południowych rejonach Azji, na Krymie i w krajach śródziemnomorskich.

2. Anethum graveolens - roślina jednoroczna dorastająca do 100 cm wys.; liście wielokrotnie pierzastosieczne, o odcinkach nitkowatych, zaostrzonych; kwiaty w baldachach złożonych; pokryw brak, podobnie jak i pokrywek; korona żółta, pięciopłatkowa; pręcików 5; słupek 1; owoc - rozłupnia rozpadająca się na 2 rozłupki. Kwitnie od lipca do września. Roślina uprawiana.

Surowiec.

Surowcem jest ziele lub owoc kopru włoskiego - Herba et Fructus Foeniculi, FP I, II, III, IV i V lub ziele i owoc kopru ogrodowego - Herba et Fructus Anethi. Ziele zbiera się przed lub w czasie kwitnienia, a owoce w I fazie dojrzałości.

Fructus Foeniculi (opak. 50 g) do nabycia w aptekach i w sklepach zielarskich.

Skład chemiczny.

Ziele zawiera wit. C - 200-400 mg/100 g, karoten - do 13 mg%, kw. chlorogenowy - 2,52%, kw. nikotynowy, kw. foliowy, flawonoidy (rutynę, kwercetynę, izoramnetynę, kemferol). Owoce kopru włoskiego zawierają flawonoidy (kwercetyna, kemferol), kumaryny, żywice, wit.C - 150 mg/100 g, tiaminę, laktoflawinę = ryboflawinę, rutynę, niacynę, karoten, żelazo, potas, fosfor, kwasy, olej tłusty (glicerydy kw. tłuszczowych; oleinowego - 65%, petroselinowego - 25%, linolowego -6%, palmitynowego - 3%), olejek lotny (D-karvon - 50%, dilapiol - 30%).

W zielu kopru ogrodowego znajduje się ok. 1,5% olejku lotnego, a w owocach - do 4%.

Ziele kopru włoskiego ma nieco odmienny skład chemiczny niż ziele kopru ogrodowego; zawiera mianowicie: 0,45% olejku eterycznego, glikozydy (kwercetyno-3-glukuronid, kemferolo-3-glukuronid, kwercetyno-3-arabinozyd, ferolo-3-arabinozyd), fenikularynę, wit. C - 100-150 mg/100 g, wit.B5 - 2-3 mg/100 g, karoten - 60-65 mg/100 g. Owoc koperku włoskiego zawiera 2-6% olejku lotnego, którego składnikiem w 90% jest anetol oraz fenchon, fenikulina, terpeny (limonen, metylochawikol, alfa-pinen).

Działanie.

Koper ogrodowy i koper włoski działają podobnie, mianowicie: wiatropędnie, przeciwgrzybiczo, żółciopędnie, rozkurczowo, uspokajająco, sekrolitycznie (wykrztuśnie), przeciwwymiotnie, mlekopędnie, odkażająco, przeciwgrzybiczo, słabo moczopędnie oraz odtruwająco; regulują wypróżnienia; uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne, pobudzają apetyt, ułatwiają trawienie.

Wskazania: zaburzenia trawienne, kolka jelitowe, brak łaknienia, nudności, wymioty, obfity lub (i) tłusty posiłek, laktacja, zapalenie wątroby, skurcze żołądka, nieżyty układu oddechowego, bóle brzucha, niedokwaśność, bezsenność i zdenerwowanie u niemowląt i dzieci, biegunka, zaparcia, kaszel.

Napar: 2 łyżki owoców lub ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta ważące 4 kg - 6-11 ml, 5-6 kg - 12-14 ml, 7-8 kg - 20-22,8 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 25,7-28,5 ml, 15-20 kg - 42,8-57 ml, 25-30 kg - 71-85,7 ml, 35-40 kg - 100-114 ml, 3-4 razy dz.

Można też przyrządzić odwar: wyciąg gotować 5-10 minut i pić jak napar.

Nalewka koperkowa - Tinctura Anethi sive Foeniculi: pół szkl. owoców zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml.

Miód koperkowy - Mel Foeniculi (Anethi): na każdą łyżeczkę zmielonych na proszek owoców dać 2 łyżki miodu i pół łyżeczki gliceryny lub 5 ml wódki, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce; dzieci - 1-2 łyżeczki miodku 3-4 razy dz.

Kopytnik pospolity - Asarum europaeum (Aristolochiaceae). (!).

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 10 cm dł.; kłącza pełzające, rozgałęzione; łodyga krótko owłosiona, z 3-4 łuskowatymi liśćmi i z 2 lub 3 zielonymi liśćmi; liście zimotrwałe, długoogonkowe, nerkowate, u nasady sercowate, połyskujące, całobrzegie; kwiaty pojedynczo na szczytach krótkich pędów, tuż przy ziemi lub ukryte w zeschłych liściach, zwisłe; okwiat promienisty, dzwonkowaty, trójdzielny, brunatny lub rudy; owoc - 6-komorowa torebka. Kwitnie od marca do maja. Rośnie w cienistych lasach mieszanych, iglastych i liściastych, niekiedy występuje masowo tworząc zielone dywany. Lubi gleby liściaste, humusowe, wilgotne, zasobne w wapń. Pospolity w całym kraju. Roślina chroniona. Przy roztarciu roślina wydziela muszkatołowo-goździkowy zapach.

Surowiec.

Surowcem są liście - Folium Asari. Nie powinno zbierać się całego ziela wraz z korzeniami, bo wiąże się to ze zniszczeniem rośliny, a jest jej coraz mniej w naszym kraju.

Liście zbiera się po trochu z każdej rośliny (ostrożnie, aby nie wyrwać rośliny wraz z korzeniami z ziemi w której tkwi słabo); suszy się je w normalnej temperaturze, potem oczywiście mieli i przesypuje do szczelnego opakowania.

Skład chemiczny.

Liście zawierają w specjalnych komórkach olejek eteryczny w ilości do 1,5%, a w nim aldehyd azarylowy, metyloeugenol, dwuazaron, pinen, borneol i azaron - 1%. Ponadto rośliny posiadają flawonoidy (kwercytrynę, kwercetynę), garbniki, śluzy, żywice, kw. askorbinowy i cytrynowy, dużo soli potasu i krzemionki oraz różnego rodzaju goryczki. Związki lotne są fitoncydami.

Azaron - związek chemiczny zbudowany z 12 atomów węgla, 16 atomów wodoru i 3 atomów tlenu o budowie eteru fenolowego występujący w odmianach cis i trans.

W kopytniku znajduje się izomer trans-izoazaron.

Działanie.

Zawarty w kopytniku azaron działa silnie bakteriostatycznie, spazmolitycznie (rozkurczowo), sekrolitycznie i sedatywnie (uspokajająco) na ośrodkowy układ nerwowy. Ponadto kopytnik działa napotnie, lekko moczopędnie, przeciwgorączkowo, żółciopędnie; pobudza i reguluje miesiączkowanie, rozgrzewa, likwiduje lub łagodzi kaszel oraz katar, w tym także sienny, ludzi w podeszłym wieku i dzieci - usypia. W dawce około 100-150 ml kopytnik działa wymiotnie.

Wskazania: choroby alergiczne połączone z nieżytami układu oddechowego oraz kichaniem, przeziębienie, choroby zakaźne połączone z katarem i kaszlem, kaszel u palaczy, zaburzenia miesiączkowania, astma, bezsenność, wyczerpanie nerwowe.

Przedawkowanie kopytnika jest bardzo niebezpieczne i objawia się nudnościami, wymiotami, biegunką, złym samopoczuciem, podrażnieniem przewodu pokarmowego i nerek oraz zapaścią i majaczeniem, drgawkami oraz halucynacjami. Kobiety w ciąży nie mogą zażywać żadnych leków w skład których wchodzi kopytnik czy olejek kopytnikowy (np. Azarina).

Napar: 1 łyżeczkę suchych liści zalać 150-200 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Zażywać 4 razy dz. po 2-4 łyżki. Napar można osłodzić miodem. Susz zaparza się także w mleku i podobnie zażywa. Dzieciom podawać zależnie od wagi; 15 kg - 6 ml, 20-25 kg - 8,5-10,7 ml, 30-35 kg - 12,8-15 ml, 40-45 kg - 17-19 ml, 50-55 kg - 21-23,5 ml, 4 razy dziennie.

Nalewka kopytnikowa - Tinctura Asari: pół szkl . liści zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 4 razy dz. po 30 kr.; dzieci ważące 10-15 kg - 4-6 kr. 20-25 kg - 8-10 kr., 30-35 kg - 12-15 kr., 40-45 kg - 17-19 kr., 50-55 kg - 21-23 kr., 4 razy dz. Można w mleku osłodzonym miodem.

Ze świeżych liści kopytnika polecam przyrządzić intrakt (pół szkl. masy świeżej po zmieleniu zalać 400 ml gorącego alkoholu 40% i alkoholaturę “zimną”. Oba wyciągi zażywa się tak jak nalewkę.

Alkoholmel Asari: do 100 ml wyciągu alkoholowego wlać 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 4 razy dz. po 1-2 łyżeczki. Dzieciom w mleku z miodem podawać ten przetwór.

Syrop kopytnikowy - Sirupus Asari: pół szkl. świeżych zmielonych liści zalać 2 szkl. wody; gotować 10 minut; odstawić na 60 minut; przecedzić. Do wyciągu dodać sok z cytryny (1 małej) i 200 ml miodu, wymieszać. Zażywać 4 razy dz. po 1-2 łyżeczki.

Rp.

Nalewka kopytnikowa - 10 ml

Nalewka lepiężnikowa - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka rozmarynowa - 10 ml

Nalewka wrotyczowa - 10 ml

Płyny wymieszać.

2 łyżeczki preparatu wlać do 200 ml naparu melisowego. Wypić jednorazowo. Stosować 2 razy dz.

Wskazania: zatrzymanie miesiączki, bolesne, nieregularne i skąpe lub połączone z upławami krwawienia miesiączkowe, stan przedmiesiączkowy, zapalenie przydatków, bóle brzucha i jajników, kolka żółciowa, żołądkowa lub jelitowa, stres, wyczerpanie nerwowe, bezsenność, lęk, choroby alergiczne połączone z nieżytem układu oddechowego i kichaniem, opryszczka, osłabienie, przeziębienie, zaburzenia trawienne ostre. Lek silny !

Wyciąg olejowy z kopytnika - Oleum Asari wcierać w stopy, plecy, brzuch, klatkę piersiową i w szyję podczas przeziębienia, zmarznięcia, w grypie oraz w innych chorobach połączonych z nieżytem układu oddechowego czy wymagających rozgrzania (reumatyzm). Olej kopytnikowy - Oleum Asari przyrządza się następująco: pół szkl. suchych lub świeżych liści zalać 200 ml gorącego oleju winogronowego lub oliwy; wytrawiać 14 dni; przefiltrować.

Miód kopytnikowo-glistnikowy - Mel Asaro-chelidonii: na każdą płaską łyżeczkę sproszkowanego ziela glistnika i 1 płaską łyżeczkę sproszkowanego ziela kopytnika (zmielić w młynku) dać 2 łyżki miodu i 1 łyżkę wódki lub wina; wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce przy nieżycie układu oddechowego, nerwicy bezsenności i kaszlu.

Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus (Iridaceae).

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 30 cm wys.; kłącze grube, rozgałęzione, powykręcane; liście szablaste, zielone lub nieco srebrne; łodyga spłaszczona; kwiaty jasnożółte, długoszypułkowe; owoc - torebka. Kwitnie od maja do lipca. Rośnie na błotach, mokradłach, nad brzegami wód, w zaroślach wilgotnych; pospolity na całym niżu i Podkarpaciu.

Do celów leczniczych używać można inne gatunki kosaćców, często uprawiane w ogródkach, np. kosaciec florentyński - Iris florentina o kwiatach żółtych, kosaciec blady - Iris pallida o kwiatach niebieskich i kosaciec germański - Iris germanica o kwiatach fioletowych.

Surowiec.

Surowcem jest kłącze - Rhizoma Iridis, rzadziej liść - Folium Iridis czy kwiat - Flos Iridis, które także zawierają cenne ciała lecznicze.

Kłącza wykopuje się na wiosnę lub w jesieni, myje szybko pod bieżącą wodą, kroi w plasterki i suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 60-80^o C, potem mieli i przesypuje do szczelnego opakowania. Liście i kwiaty zbiera się w czasie kwitnienia i suszy w normalnej temp., ale w ciemnym miejscu. Liście można też wysuszyć podobnie jak kłącza, co zapobiegnie stratom wit.C.

Skład chemiczny.

W liściach, w kłączu i w kwiatach znajduje się glikozyd - irydyna, karotenowiec - violaxantyna, olejek eteryczny -iron, garbniki oraz kwasy i flawonoidy. Ponadto surowce zawierają znaczne ilości śluzu.

Kłącze zawiera ok. 0,2% olejku lotnego (beta-iron - 10%), skrobię - ok. 15-20% kw. benzoesowy, kw. tridecylowy, kw. undecylowy i kw. mirystycynowy.

W liściach znajduje się dużo wit. C - 200-230 mg/100 g, aminokwasy: alanina, glutamina, walina, dipeptydy i embinina (najwięcej w kosaćcu germańskim - 0,23%).

Kłącze kosaćców wykopane w marcu posiada kw. szikimowy, kw. chinowy, kw. fumarowy, kw. mlekowy, kw. jabłkowy i kw. cytrynowy.

Działanie.

Korzeń działa odkażająco, wykrztuśnie, osłabiająco, silnie uspokajająco i lekko nasennie, odwaniająco, przeciwzapalnie, żółciopędnie, moczopędnie, napotnie i przeciwgorączkowo (słabo). Kwiaty działają przeciwkaszlowo, napotnie, osłaniające (powlekająco), słabo moczopędnie; regulują wypróżnienia.

Liście działają podobnie jak kłącze lecz słabiej, ale są dobrym źródłem wit. C, soli mineralnych i aminokwasów.

Napar: 2 łyżki kłączy, liści lub 3 łyżki kwiatów zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8,5 ml, 5-6 kg - 10,7 ml, 7-8 kg - 15 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 19 ml, 15-20 kg - 42 ml, 25-30 kg - 53 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 3-4 razy dz. Dawniej z kłączy kosaćca wykonywano dla niemowląt smoczki pod nazwą “korzeń fiołkowy", gdyż iron w nich zawarty nadaje im zapach kwiatów fiołka wonnego.

Wodne wyciągi z surowców mają przyjemny zapach i smak; można je osłodzić miodem.

Odwar: 2 łyżki kłączy zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić jak napar.

Nalewka kosaćcowa (kosaćcówka) - Tinctura Iridis: pół szkl. kłączy zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz, po 10 ml. Dzieciom podawać 1 łyżeczkę nalewki w miodzie lub w mleku.

Znakomity jest syrop kosaćcowy - Sirupus Iridis: świeże kłącze zmielić w maszynce do mięsa; na każde pół szkl, miazgi dać 200 ml wody i gotować to wszystko 5 minut; odstawić na 60 minut; przecedzić. Do wywaru wlać miód (na 200 ml dać 200 ml miodu) i wino lub wódkę czystą (100 ml), sok z cytryny, wymieszać. Zażywać 4 razy dz. po 2 łyżeczki.

Przysypka kosaćcowa Cutipulvis Iridis na rany, owrzodzenia, nadżerki, opryszczki, rozpadliny skórne, wypryski i zmiany sączące: kłącze kosaćca po wysuszeniu zmielić w młynku do kawy na drobny proszek. Chore miejsca pudrować 3-4 razy dz. Proszek kosaćcowy można wymieszać z Linomagiem lub Alantanem - zasypką: 1 łyżeczka proszku kosaćcowego + 1 łyżka zasypki, wymieszać starannie. Taką zasypką można pudrować nie tylko miejsca schorzałe, ale również - nadmiernie pocące się.

Wskazania do stosowania doustnego wyciągów z kosaćca: nieżyty układu oddechowego, kaszel, nadmierna fermentacja jelitowa, wzdęcia, zaparcia, odbijanie, niemiły odór z jamy ustnej, nadmierna potliwość nóg i wrastający paznokieć (w obu przypadkach stosować kąpiele z dodatkiem wywaru), gruźlica (kłącze hamuje rozwój prątków gruźlicy), przeziębienie, zapalenie gardła, choroba wrzodowa.

Według radzieckich uczonych nalewka kosaćcowa likwiduje piegi i przebarwienia skórne. Okazało się, że jest to prawda, zwłaszcza gdy doda się do niej środki podobnie działające. Nalewka leczy także pryszcze różnego pochodzenia, łojotok, opryszczki, liszaje, trądziki i inne choroby skórne.

Rp.

Nalewka kosaćcowe - 10 ml

Nalewka chrzanowa - 10 ml

Nalewka cytrynowa - 10 ml

Płyny zmieszać.

Skórę przemywać specyfikiem 4 razy dz. Nalewka działa wybielająco, pojędrniająco, odkażająco, oczyszczająco i odświeżająco.

Rp.

Nalewka kosaćcowa - 10 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Spirytus salicylowy - 10 ml

Tanninum (proszek dostępny w aptekach) lub nalewka z galasów dębowych - 1 łyżka płaska

Nalewka chrzanowa - 10 ml

Nalewka (sok) z cytryny - 10 ml

Płyny wymieszać.

Skórę przemywać 3 razy dz. lub częściej w razie potrzeby.

Wskazania: trądzik młodzieńczy oporny na leczenie, łojotokowe zapalenie skóry, piegi, pryszcze różnego pochodzenia, krosty, zmiany sączące, łojotok, potówki, plamy i in. Płyn działa skutecznie.

Kozieradka - Trigonella (Papilionaceae).

Opis.

1. Kozieradka pospolita - Trigonella foenum graecum - roślina jednoroczna dorastająca do 60 cm wys.; liście trójlistkowe, złożone z listków odwrotnie jajowatych; kwiaty bladożółte osadzone w kątach liści; owoc - strąk. Roślina uprawiana i zdziczała.

2. Kozieradka błękitna - Trigonella coerulea - roślina jednoroczna o silnej woni dorastająca do 60 cm wys.; listki podłużnie jajowate, tępe, brzegiem drobno ząbkowane; kwiaty jasnoniebieskie; owoc - strąk. Kwitnie od czerwca do lipca. Roślina uprawiana, niekiedy zdziczała.

Surowiec.

Surowcem jest nasienie kozieradki - Semen Trigonellae - FP II, III, IV, V. W FP figuruje pod nazwą Semen Foenugraeci. Nasiona sprzedawane są w opak. 50 g, mielone lub całe. Do naszych celów najlepiej kupować zmielone nasiona, bo całe są twarde i trudne do rozdrobnienia, a nierozdrobnione rzecz jasna nie zaparzają się i są dla nas nieprzydatne.

Skład chemiczny.

Surowiec zawiera 20-45% śluzu (mannogalaktanu), saponiny sterydowe (pochodne diosgeniny i jej izomer yomoganinę - 0,1-2,2%, tigogeniny, gitogeniny, 25-spirostano-3,5-dien, neogitogeniny, neotigogeniny), białka - 20-27%, flawonoidy (witeksyna, wicenina, izowiteksyna, 2”-o-p-kumaroilowiteksyna), betainę kw. nikotynowego - trygonelinę - 0,04%, cholinę - 0,05%, olejek eteryczny, niacynę -3-5 mg/100g, olej tłusty -6-10%, liczne sole mineralne, wit.F, lecytynę - 2%, gorycze, garbniki. Nasiona są materiałem wyjściowym do produkcji saponin steroidowych służących z kolei do półsyntezy kortykosteroidów (diosgenina).

Działanie.

Składniki sterydowe kozieradki działają wyraźnie hormonalnie i wykazują wpływ anaboliczny. Mogą zastąpić z powodzeniem sztuczne sterydy anaboliczne. Zwiększają retencję azotu, pobudzają syntezę białek, zwiększają stężenie hemoglobiny i liczbę erytrocytów we krwi. Zatrzymują wodę, sód, wapń, żelazo i chlor w organizmie. Pobudzają procesy regeneracji tkanek, pobudzają przyrost tkanki mięśniowej i łącznej. Kozieradka działa odżywczo, odkażająco, przeciwzapalnie, rozmiękczająco, powlekająco, wykrztuśnie, tonizująco, pobudzająco na procesy trawienne, mlekopędnie; regulują wypróżnienia i metabolizm. Pobudzają strefy rozrodcze paznokci i włosów, zwiększają wydzielanie androsteronów i estrogenów.

Wskazania: wysiłek sportowy, uprawianie kulturystyki, osłabienie, niedokrwistość, niedoczynność kory nadnerczy i gruczołów płciowych, zaburzenia przemiany materii, zaparcia, choroby układu oddechowego, niedobory witamin i soli mineralnych, osłabienie, choroby zakaźne, zaburzenia trawienia, laktacja, kaszel, choroby skórne i włosów, przeziębienie, stany ozdrowieńcze, choroba wrzodowa, wychudzenie, stany zapalne przewodu pokarmowego.

Zewnętrznie (okłady, płukanki): owrzodzenia, rany, ropnie, czyraki, strupy, łupież suchy, wypadanie włosów, krosty, wypryski, suchość skóry.

Napar: 2 łyżki nasion zalać 2 szkl. wrzącej wody lub gorącego mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 150 ml; niemowlęta -8-10 ml, 3-4 razy dz.; dzieci w wieku 10-24 miesięcy - 32 ml, 3-5 r. ż. - 38 ml, 6-8 r. ż. - 42 ml, 9-12 r. ż. - 64 ml, 13-15 r. ż. - 85 ml, 3-4 razy dz. Zalecam posłodzić miodem.

Odwar (jest wartościowszy od naparu): 2 łyżki nasion zalać 2 szkl. wody; gotować 3 minuty; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić jak napar.

Efekt anaboliczny (przy równoczesnym ćwiczeniu) widoczny po około 30 dniach stosowania. Składniki lotne wydzielają się wraz z potem nadając mu specyficzny zapach. Stosować przez 3-6 miesięcy, cyklicznie.

Proszek kozieradkowy - Pulvis Trigonellae: nasiona zmielić na drobny proszek. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżeczce.

Miód kozieradkowy - Mel Trigonellae: na każdą łyżeczkę proszku dać 1 łyżkę miodu, wymieszać. Zażywać 4 razy dz. po 1 łyżce.

W przypadku chorych włosów (brak połysku, wypadanie, suchość, zniszczenie zabiegami fryzjerskimi, rozdwajanie, łamliwość) postąpić następująco: 3 łyżki nasion zalać 150 ml wody; zagotować; odstawić na 30 minut; wywar wetrzeć we włosy, przykryć folią na 3 godziny, następnie włosy wypłukać w naparze łopianowym lub (i) tatarakowym. Zabiegi powtarzać co 5 dni. Doustnie zażywać preparat mineralno-witaminowy (np. Vitaral) oraz Methiovit - 2 tabl. 2 razy dz.

Na cerę suchą, wrażliwą, zniszczoną i ze stanami zapalnymi, w celu odżywienia i odświeżenia skóry proponuję maseczkę kozieradkową z siemieniem lnianym: 2 łyżki nasion kozieradki i 2 łyżki nasion lnu zalać taką ilością wody aby uzyskać papkę; zagotować; odstawić na 20 minut. Ciepłą papkę nałożyć na umytą i odtłuszczoną skórę na 30 minut; następnie zmyć skórę w naparze tatarakowym lub rumiankowym; nie wycierać skóry lecz pozostawić do samoistnego wyschnięcia. W skórę wetrzeć maść arnikową, nagietkową lub krem lub maść Linomag. Maseczka działa też natłuszczająco, pojędrniająco, wybielająco, oczyszczająco, przeciwzapalnie, odkażająco, nawilżająco i osłaniająco.

Nafta kozieradkowa - Naphta Trigonellae: pół szkl. mielonych nasion zalać 200 ml nafty kosmetycznej. Macerować 7 dni. Przefiltrować. Dodać 5 kropli olejku lawendowego, 5 ml oleju kamforowego i 2 łyżki tranu. Skórę z ostrym trądzikiem przemywać kilka razy dz. Można stosować do odżywiania włosów.

W skórę i we włosy można wcierać regenerujący, odżywczy, osłaniający i natłuszczający olej kozieradkowy Oleum Trigonellae: pół szkl. zmielonych nasion zalać 200 ml gorącego oleju; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Można go zażywać 2-3 razy dz. po 1-2 łyżki w wymienionych chorobach. Jest znakomity.

Wcierać go we włosy (co 5 dni, potem należy je umyć w odpowiednim szamponie ziołowym i wypłukać w naparze lepiężnikowym, krwawnikowym, rumiankowym lub pokrzywowym) i skórę wyjątkowo zniszczone i suche. Leczy odleżyny, rany, odparzenia, ropnie, nadżerki, owrzodzenia troficzne, rozpadliny skórne. Przy pomocy oleju kozieradkowego (jest też znakomitą przyprawą!) warto robić tak zwane maseczki olejowe na włosy (wypadanie, łamliwość, po ondulacji itd.) i skórę (wyjątkowo suchą i wrażliwą). Wymieszany z olejem rycynowym (1:1) doskonale oczyszcza skórę (ważne przy suchej skórze nie znoszącej mydła) zastępując popularne często powodujące odczyny alergiczne - śmietanki i mleczka kosmetyczne. Można nim wyleczyć wiele schorzeń u niemowląt (np. odparzenia). W przypadku łuszczycy i schorzeń podobnie objawiających się proponuję następujący lek.

Rp.

Olej kozieradkowy - 10 ml

Nafta kozieradkowa - 30 ml

Olej dziurawcowy - 10ml

Olej rycynowy - 10 ml

Olej żywokostowy - 10 ml

Olej nagietkowy - 10 ml

Olej lniany lub płyn Linomag - 10 ml

Wit. A, D i E w kroplach - 10 kropli lub tran - 10 ml

Olejek lawendowy - 1 ml

Olej kamforowy - 10 ml

Wymieszać.

Stosować zewnętrznie (okłady 2 godzinne z nasączonej gazy; częste przemywanie schorzałego miejsca) i jednocześnie wewnętrznie (odwar z kozieradki). Można stosować też do pielęgnacji skóry (oczyszczania, odżywiania i in.) co się sowicie opłaci, gdyż daje świetne efekty. Leczy też oczywiście trudno gojące się rany, oparzenia, trądzik pospolity i różowaty, łojotokowe zapalenie skóry, czyraki i in. wyżej wymienione choroby. Jeżeli zmieszamy go z maścią arnikową lub z wyciągiem olejowym (glicerynowym) z arniki to będzie leczył opuchlizny, wybroczyny i wysięki. Staje się wówczas niezmiernie skuteczny w leczeniu trądzika pospolitego i pryszczy w okresie miesiączkowania oraz ciąży (w czasie ciąży oleju nie zażywać doustnie!).

Rp. Mieszanka anaboliczna i psychotoniczna “Doping kkg”

Nasienie kozieradki - 3 cz.

Nasienie wiesiołka - 1 cz.

Korzeń mniszka - 1 cz.

Kwiat arniki - 1 cz.

Plecha morszczynu lub listownicy - 1 cz.

Owoc keli (aminka) - 3 cz.

Ziele nostrzyka - 1 cz.

Składniki zmieszać.

1 łyżkę mieszanki zalać 1 szkl. wody, zagotować, odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 2 razy dz. po 200 ml.

Mieszanka zatrzymuje azot w organizmie, zwiększa stężenie białek w tkankach, nasila procesy anaboliczne (syntezy), usprawnia krążenie, reguluje gospodarkę tłuszczową, zwiększa liczbę erytrocytów i hemoglobiny we krwi, pobudza oddychanie komórkowe, przyśpiesza procesy kompensacyjne i regeneracyjne ustroju, zwiększa przyrost tkanki mięśniowej i łącznej, uszczelnia naczynia krwionośne, poprawia krążenie mózgowe i obwodowe, zapobiega miażdżycy i zakrzepom. Zwiększa wydolność fizyczną i umysłową. Działanie po kilku miesiącach zażywania.

Wskazania: osłabienie, wyczerpująca praca fizyczna i umysłowa, kłopoty z zapamiętywaniem i nauką, zaburzenia krążenia obwodowego, zawroty głowy, szum w uszach, zaciemnienia w oczach po schylaniu się, intensywny trening, uprawianie kulturystyki, słaby rozwój mięśni (+ odpowiednie ćwiczenia), zaburzenia oddychania, zaburzenia krążenia wieńcowego, miażdżyca, zaburzenia gospodarki lipidowej i białkowej, niedokrwistość, choroby włosów i skóry.

Uwaga ! Mieszanka silna w działaniu. Równocześnie należy stosować preparat mineralno-witaminowy Vitaral (2 draż. 2 razy dz.) oraz preparat Methiovit z aminokwasem siarkowym - metioniną i aminą - choliną - 2 tabl. 2 razy dz. Równocześnie zażywać nalewkę z miłorzębu (10 ml 2 razy dz.).

Mieszanka może wpływać na testy biochemiczne antydopingowe!

Kozłek lekarski - Valeriana officinalis (Valerianaceae).

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 2 m wys.; liście pierzastodzielne; kłącze grube, najczęściej bez rozłogów; łodyga sztywna, mocna, wyprostowana, krótko owłosiona, górny odcinek łodygi nagi; dolne liście ogonkowe, górne - siedzące; kwiatostan baldachokształtny, wielokwiatowy; kwiaty białe, różowawe lub białoliliowe; owoc - orzeszek z puchem lub bez puchu. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Pospolity w całym kraju. Rośnie w lasach, w zaroślach, na polanach śródleśnych, na łąkach przyleśnych i na kamieniskach przyleśnych.

W Polsce rosną jeszcze następujące odmiany (podgatunki) kozłka: Valeriana latifolia (exaltata) - waleriana szerokolistna, Valeriana tenuifolia (angustifolia) - waleriana cienkolistna (wąskolistna). Te rośliny są też lecznicze.

Surowiec.

Surowcem farmakopealnym jest kłącze z korzeniami - Rhizoma seu Radix Valerianae - FP I, II, III, IV i V (USL). W naszej FP surowiec jaki dostarcza nam kozłek jest nazwany korzeniem, oczywiście wiadomo że jest to błąd, bo jest to pęd podziemny - kłącze (korzonki są cienkie i krótkie).

W aptekach i w sklepach zielarskich kupić można: Intractum Valerianae /Phytopharm/ (100 g), Tinctura Valerianae /np. Amara/ (25, 35 i 100 g) et Radix Valerianae (opak. 50 g). Kłącza wykopuje się w jesieni lub wiosną i suszy w temp. max 35^o C. Susz przechowywać w ciemnym miejscu, suchym i jednocześnie chłodnym.

Skład chemiczny.

W kłączu znajdują się: triestry irydoidowe (valepotriaty - około 0,5-0,9%): dihydrovaltraty, acetylovaltraty i valtraty; ponadto olejek eteryczny (0,5-2%) z estrami borneolu, pinenem, felandrenem, kariofilenem, kadinenem, kessanem, kessoglikolem, kw. mrówkowym, izowalerianowym, octowym i masłowym, valerenalem, waleranonem i z estrami eugenolu; garbniki, alkaloidy monoterpenowe: chatynina, aktynidyna, valerynina; poliacetylen - tridecen-1-pentain; glikozydy: valerozyd A (triterpenowy), valerozydat; sole mineralne (manganu, wapnia).

Działanie.

Valepotriaty, wyizolowane przez Thiesa w 1968 r. działają depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy, wywołując działanie uspokajające. Są to jednak związki chemiczne (w skład których wchodzą zw. triestrowe i kwasy estryfikujące) nietrwałe, ulegające zniszczeniu w temp. 36-38^o C. Zatem działanie uspokajające wywierają tylko tak zwane wyciągi zimne z surowca - macerat, nalewka, alkoholatura zimna i ekstrakt zimny.

Napar, odwar czy też intrakt nie wywierają działania sedatywnego (uspokajającego) na ośrodkowy układ nerwowy.

Wodne i alkoholowe wyciągi sporządzone na gorąco działają jedynie wiatropędnie, rozkurczowo, lekko przeciwbólowo, moczopędnie, żółciopędnie; pobudzają wydzielanie śliny i soku żołądkowego, zwiększają łaknienie; regulują wypróżnienia.

Wskazania (wyciągi “gorące”): wzdęcia, skąpomocz, kamica moczowa, kamica żółciowa, bóle brzucha, zawroty głowy, gorączka, przeziębienie.

Napar: 2 łyżki kłączy zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 min.; przecedzić. Pić 2-3 razy dz. po 100-150 ml; dzieci 1-3 r. ż. - 20 ml, 4-8 r. ż. - 38 ml, 9-12 r. ż. - 62 ml, 13-15 r. ż. - 85 ml, 2-3 razy dz. Dawki można zwiększyć o 50%.

Intrakt kozłkowy - Intractum Valerianae: pół szkl. świeżych kłączy zalać 400 ml wódki, wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 10 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 1-2 ml, 20-25 kg -2,8-3,5 ml, 30-35 kg - 4-5 ml, 40-45 kg - 5,7-6 ml, 50-55 kg - 7-7,8 ml, 2-3 razy dz.

Wskazania (wyciągi “zimne”): podniecenie nerwowe, lęk, bezsenność, wewnętrzny niepokój, choroby skórne i alergiczne, stres, skłonność do płaczu z byle powodu, stany skurczowe przewodu pokarmowego, lekkie nerwice wegetatywne, np. żołądka, jelit, serca.

Alkoholatura “zimna": pół szkl. świeżych kłączy zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak intrakt.

Nalewka kozłkowa - Tinctura Valerianae: pół szkl. suchych kłączy zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak intrakt. W razie bezsenności zażyć 15 ml wyciągu alkoholowego.

Proszek kozłkowy (walerianowy) - Pulvis Valerianae: suche kłącze zmielić na drobny proszek. Zażywać 2-3 razy dz. po 500-2000 mg (około pół łyżeczki do herbaty). Proszek można zmieszać z miodem (1 łyżeczka proszku na 2 łyżki miodu i 10 kropli alkoholu lub gliceryny) i zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżce.

Doskonały jest też Alkoholmel Valerianae: do 100 ml “zimnego” wyciągu alkoholowego wlać 100 ml miodu; wymieszać; zażywać 2-3 razy dz. po 2 łyżeczki lub po 1 łyżce. Dzieciom podawać w mleku.

Macerat walerianowy - Maceratio Valerianae: 3 łyżki kłączy świeżych lub suchych zalać 1 szkl. wody o temp. pokojowej; macerować 6-8 godzin; przecedzić. Pić jak napar.

Rp.

Nalewka kozłkowa - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka z głogu - 10 ml

Azulan - 5 ml

Wymieszać. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżeczce.

Wskazania: bóle w okolicy serca, nadciśnienie, stres, bezsenność, zdenerwowanie, wewnętrzny niepokój, lęk, zaburzenia trawienia, bóle brzucha.

Rp.

Nalewka walerianowa - 10 ml

Nalewka lebiodkowa - 10 ml

Nalewka nagietkowa - 10 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Nalewka nostrzykowa - 10 ml

Płyny zmieszać. Zażywać i stosować jak wyżej.

 

Kruszyna pospolita - Frangula alnus i szakłak pospolity - Rhamnus cathartica (Rhamnaceae).

Opis.

1). Kruszyna pospolita - krzew dorastający do 5 m wys.; korowina czerwonobrunatna, błyszcząca; liście eliptyczne lub odwrotnie jajowate, z wierzchu ciemnozielone, pod spodem jasnozielone, całobrzegie; pączki bez łusek ochraniających; liście posiadają 6-8 skośnych nerwów bocznych z każdej strony wiązki głównej; kwiaty obupłciowe; działek kielicha 5; płatków korony 5; płatki od zewnątrz zielone, a od wewnątrz białe; pręcików 5; słupek 1; owoc - pestkowiec, początkowo zielony, potem czerwony i wreszcie czarny. Kwitnie od maja do czerwca. Rośnie w lasach, w zaroślach, na polach przyleśnych i polanach. Roślina pospolita w całej Polsce.

2). Szakłak pospolity - krzew lub drzewko do 3 m wys.; gałązki gładkie, brunatne, młode owłosione, cierniste; pączki otulone łuskami; liście jajowate lub eliptyczne, brzegiem karbowane, zaostrzone, po obu stronach wiązki głównej znajdują się 3 wiązki boczne - skośne; kwiaty drobne żółtawozielone, w kątach liści; owoc - czarny pestkowiec. Kwitnie od maja do czerwca. Rośnie w widnych lasach, w zaroślach, na brzegach lasów; pospolity w całym kraju.

Surowiec.

Surowcem jest korą i owoc szakłaku - Cortex et Fructus Rhamni lub kruszyny pospolitej - Cort. et Fr. Frangulae (Cortex - FP I, II, III, IV i V). Korowinę z obu roślin pozyskuje się na wiosnę lub w jesieni; owoce - gdy są dojrzałe. Oba surowce należy wysuszyć w temp. 100^o C, gdyż w takiej temp. tracą swe toksyczne właściwości (rozkładowi ulegają glikozydy antrachinonowe).

Cortex Frangulae sprzedawana jest w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 50 g).

Skład chemiczny.

Kora i owoc kruszyny zawierają wspomniane glikozydy oxyantrachinonowe (glukofrangulina - 7%, frangulina - hydrolizuje do glukozy, ramnozy i franguloemodyny, palmidyna C), alkaloidy (frangulanina, franganina), flawonoidy (ramnetyna, ksantoramina), saponiny, fenole, garbniki, gorycze, kwasy, sole i in.

Kora i owoc szakłaku zawierają glikozydy oksyantrachinonowe (ramnokatharyna dając w hydrolizie ramnozę i ramnoksantynę; yesteryna, która po rozkładzie daje pentozę, glikozę i emodynoantranol), kw. chryzofanowy, flawonoidy (ramnocytrynę, ramnetynę, kwercetynę) i in.

Działanie.

Pod wpływem flory bakteryjnej i enzymów człowieka antrachinony ulegają hydrolizie do emodyn, następnie są zredukowane do silnie przeczyszczających postaci antronowych. Substancje te drażnią splot warstwy mięśniowej jelita, powodują skurcze jelita, zwłaszcza grubego. Ponadto surowce działają silnie żółciopędnie, napotnie i moczopędnie.

Wskazania: zaparcia.

Przeciwwskazania: menstruacja, ciąża, po zabiegach operacyjnych na jamie brzusznej, zapalenie ślepej kiszki (appendicitis), żylaki odbytu, laktacja (antrachinony przechodzą do mleka matki !), choroby nerek, zapalenie jelita grubego. Preparatów zawierających kruszynę lub szakłak nie podawać dzieciom i osobom w podeszłym wieku !.

Napar: 1 łyżkę owoców lub kory zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 1 raz dz. po 100-150 ml. Wypróżnienie nastąpi po 6-8 godzinach.

Można też przyrządzić odwar - wówczas należy 1 łyżkę kory lub owoców gotować w 1 szkl. wody przez 5 minut.

W razie ostrych bólów czy ostrej biegunki zażyć 10-15 tabl. węgla leczniczego i wypić napar glistnikowy lub gistnikowo-miętowy; te środki pomogą.

Osobiście nie jestem zwolennikiem stosowania kory i owoców kruszyny czy też szakłaku, gdyż działanie przeczyszczające poprzedzone jest silnymi skurczami jelit, złym samopoczuciem, nudnościami, przelewaniem i burczeniem w kiszkach, silnymi wzdęciami (oddanie gazów wiąże się z wydaleniem wodnistego kału (następuje jego samoistne wypłynięcie), co oczywiście sprawia wiele kłopotu) i potami (jeżeli ktoś wypije wyciąg z wymienionych roślin wieczorem - to “noc ma z głowy”). Szczerze mówiąc to co szumnie się nazywa przeczyszczeniem trwa często cały dzień i uniemożliwia wyjście z domu.

 

Krwawnik pospolity - Achillea millefolium (Compositae).

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 80 cm wys.; łodyga gęsto ulistniona; kłącza pełzające; liście 2-3-krotnie pierzastosieczne, w zarysie lancetowate lub równowąskie; liście odziomkowe 2-4 cm szer., dolne łodygowe 1-2 cm szer.; kwiatostan baldachogroniasty, wielokwiatowy, wonny; kwiaty języczkowe białe, żółtawe lub różowawe. Roślina pospolita w całym kraju; kwitnie od czerwca do października. Rośnie na glebach nowo usypanych, na przydrożach, przy budowach, na miedzach, na ugorach, w zaroślach. Gatunek wykształcił wiele podgatunków, np. Achillea pannonica - liście dolne wąskolancetowate, 1,3-1,6 cm szer.; kwiatostanu gęsty, okrywa 3-4 mm dł., dość wąska, jej łuski z wąską jasnobrunatną obwódką, kwiaty języczkowe małe, białe lub różowe. Achillea collina - roślina owłosiona.

Surowiec.

Do celów leczniczych zbiera się ziele lub sam kwiat krwawnika w czasie kwitnienia - Herba et Flos Millefolii (FP II, III, IV i V). Surowce suszy się w temp. do max 40^o C.

Herba Millefolii florens (kwitnące) można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 50 g). Phytopharm wprowadził także do sprzedaży sok z ziela krwawnika Succus Millefolii - flakony po 45 i 100 g płynu. Na uwagę zasługuje także maść krwawnikowa Aflogistan (Ziaja) - tuby 37 g. Producent Ziaja powinien jednak zmienić podłoże maści, bo parafina zupełnie się do tego nie nadaje i świadczy o “pójściu” na łatwiznę podczas produkcji, a konkurencja wkrótce to wykorzysta.

Skład chemiczny.

Ziele powinno zawierać przynajmniej 0,2-1% olejku eterycznego. Najwięcej olejku zawiera ziele w początkach kwitnienia, potem jego zawartość maleje. Pączki kwiatowe zawierają w przybliżeniu 100-400 mg azulenu, natomiast olejku 0,5-1% (wg. A. Rumińskiej, 1970); kwiatostany w pełni kwitnienia - 0,3-0,9% olejku lotnego i 80-150 mg azuleny; liście młode - 0,2-0,3% olejku i 20-80 mg azulenu.

Właściwie tylko rośliny tetraploidalne zawierają interesujący nas składnik czynny, inne kariotypy są bezazulenowe.

Olejek eteryczny zawarty w surowcu składa się ze wspomnianego azulenu (podobnie działa azulen zawarty w rumianku), cyneolu (ok. 10%), pinenu, tujonu, borneolu i seskwiterpenów.

Ponadto surowiec zawiera garbniki - ok. 3%, fitochinon (w liściach - 0,05%), metylobetainę (liście - 0,05%), kw. askorbinowy, gorzki glikoalkaloid cyjanogenny - achilleinę. sole manganu (do 5 mg), stachydrynę, flawonoidy (apigeninę, luteolinę), kwasy (mrówkowy, octowy, izowalerianowy, kapronowy, salicylowy), laktony seskwiterpenowe, śluzy, żywice, betonicynę, viburnit.

Azuleny - barwniki roślinne należące do grupy dwucyklicznych seskwiterpenów, zbudowane z dwóch pierścieni: pięcio- i siedmiowęglowego. Posiadają barwę niebieską lub fioletową. Wykazują działanie przeciwzapalne.

Działanie.

Krwawnik działa żółciopędnie i żółciotwórczo (właściwie prawie wszystkie zioła działające żółciopędnie wzmagają też produkcję tej żółci przez wątrobę), wiatropędnie, rozkurczowo, moczopędnie, przeciwkrwotocznie, przeciwzapalnie, odkażająco, napotnie, uspokajająco, wykrztuśnie, przeciwgorączkowo, hipotensyjnie (ziele); przeciwkrwotocznie (liście); pobudza wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego; zwiększa łaknienie, poprawia trawienie i metabolizm; reguluje wypróżnienia i miesiączkowanie; przyśpiesza gojenie się ran.

Maseczka krwawnikowa działa wygładzająco, oczyszczająco, przeciwłojotokowo, wybielająco i przeciwzapalnie.

Wskazania: zaburzenia trawienne (wzdęcia, odbijanie, burczenie i przelewanie w jelitach, bóle brzucha, skurcze jelit, uczucie pełności w brzuchu), nieżyt, zakażenia i stany zapalne układu pokarmowego, choroby trzustki, wątroby i pęcherzyka żółciowego, biegunka, zaparcia, obfite, bolesne i nieregularne krwawienia miesiączkowe, zapalenie przydatków, okres po- i przekwitania oraz choroby z nimi związane, brak łaknienia, choroby skórne, przeziębieniowe i zakaźne, skąpomocz, kamica moczowa, bezsenność wyczerpanie nerwowe, zaburzenia przemiany materii, nadciśnienie, krwiomocz bóle nerek (+ glistnik + ziele nawłoci - napar).

Zewnętrznie (okłady, płukanki, nasiadówki, przemywanie): stany ropne i zapalne gałki ocznej oraz spojówek, łzawienie i światłowstręt, rany, stany zapalne jajników, pochwy, warg sromowych, upławy (pić napar jednocześnie !), figówki, liszajce, liszaje, czyraki, łojotok, łupież, łojotokowe zapalenie skóry, pryszcze różnego pochodzenia, trądziki.

Napar: 2 łyżki ziela lub 3 łyżki kwiatów zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8,5-11 ml, 5-6 kg - 14-17 ml, 7-8 kg - 20-22,8 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 25,7-28,5 ml, 11-15 kg - 31- 42,8 ml, 20-25 kg - 57-71 ml, 30-35 kg - 85,7-100 ml, 40-45 kg - 114-128,5 ml, 50-55 kg - 142-157 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka krwawnikowa - Tinctura Millefolii: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po — 5-10 ml lub stosować zewnętrznie.

Alkoholatura “zimna” pół szkl. świeżego ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Intrakt - Intractum Millefolii: pół szkl. świeżego ziela zalać 400 ml gorącego alkoholu, wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml w 30 ml wody lub stosować zewnętrznie do przemywania schorzałych miejsc.

Galaretka krwawnikowa - Gel Millefolii: 1 łyżkę żelatyny spożywczej zalać 350 ml wrzącej wody, postawić na reszo, gotować i jednocześnie mieszać; gdy żelatyna rozpuści się wlać 2 łyżki gliceryny i 4 łyżki sproszkowanego suchego ziela lub świeżego i zmielonego, wymieszać; pogotować 1-2 minuty; przelać do słoiczka, zakręcić i przenieść do zimnego miejsca aby zastygła (surowiec roślinny opadnie na dno naczynia). Zażywać 4 razy dz. po 2-3 łyżki. Stosować przy biegunkach, zaburzeniach trawienia, chorobie wrzodowej i zaparciach. Galaretkę można też stosować zewnętrznie wcierając ją w schorzałe miejsca, po goleniu oraz w celu ochronnym dla skóry. Ciała czynne zawarte w krwawniku przejdą do wywaru żelatynowego, zatem osadu jaki powstanie nie zażywać. Preparat zwiększa krzepliwość krwi i goi rany oraz oparzenia.

Rp.

Ziele krwawnika - 1 łyżka

Siemię lniane - 1 łyżka

Ziele (kwiat) rumianku.- 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić napar według podanych w niniejszej książce zasad. Pić kilka razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta i dzieci - patrz napar krwawnikowy. Typowy antiphlogistica (lek przeciwzapalny i osłaniający).

Wskazania: stany zapalne dróg oddechowych i przewodu pokarmowego, fermentacja gnilna, skurcze jelit i żołądka, zaburzenia trawienia.

Rp.

Ziele krwawnika - 1 łyżka

Ziele pokrzywy - 1 łyżka

Ziele (obojętnie którego) rdestu - 1 łyżka

Ziele tasznika lub tobołka - 1 łyżka

Żelatyna - 2 łyżki

Wymieszać surowce i zmielić na drobniutki proszek.

Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżeczce w calu zwiększenie krzepliwości krwi i zahamowania krwotoku. Można też stosować jako zasypkę. Wskazania: krwawa biegunka, krwotoki z nosa, krwawiące rany, nadmierne krwawienia miesiączkowe lub krwotoki maciczne pozamentruacyjne.

Krwiściąg lekarski - Sanguisorba officinalis
i krwiściąg mniejszy - Sanguisorba minor (Rosaceae).

Opis.

1. Krwiściąg lekarski - roślina wieloletnia dorastająca do 150 cm wys.; liście nieparzysto-pierzaste; listki podłużne sercowate; kwiaty zebrane w podłużne główki; szyjka słupka 1; pręcików 5; dno kwiatowe czterokanciaste; kwiaty ciemnobrunatne; owoc - niełupka. Kwitnie od lipca do września (w Bieszczadach i na Podkarpaciu do października). Rośnie na skrajach lasów, w rzadkich lasach, przy drogach przyleśnych, na polanach (obrzeże), przy rzekach, w zarośniętych wąwozach, na łąkach przyleśnych, w zaroślach. Lubi gleby wilgotne, a nawet podmokłe, choć nie zawsze na takich rośnie. Roślina pospolita.

2. Krwiściąg mniejszy - roślina wieloletnia dorastająca do 50 cm wys.; listki jajowatokoliste lub eliptyczne; kwiaty zebrane w kuliste lub jajowate główki; szyjki słupka 2; listki brzegiem karbowane; owoc - niełupka. Kwitnie od maja do lipca (w Bieszczadach i na Podkarpaciu do sierpnia). Roślina pospolita; rośnie na łąkach, polanach i skrajach lasów, na suchych zboczach; lubi gleby wapienne.

Surowiec.

Będziemy wykorzystywali korzeń i ziele - Radix et Herba Sanguisorbae.

Ziele zbiera się w czasie kwitnienia lub przed kwitnieniem, ale wartościowe jest także późniejsze (gdy wykształciły się owoce; korzeń wykopuje się wiosną, latem lub jesienią. Surowce należy suszyć w ciemnym miejscu i w temp. max 40^o C.

Skład chemiczny.

Surowce zawierają saponinę - sanguisorbinę (ok. 3-5%), garbniki - ok. 15-18%; flawony, olejek eteryczny, fitosterol, kwasy, sole, witaminy (fitochinon), aminokwasy, znaczne ilości cukrowców. Zawiera lotne fitoncydy o silnych właściwościach przecibakteryjnych.

Roślina mało znana i nie badana. Zaczęto ją stosować na większą skalę dopiero w Średniowieczu (Hildegarda, w późniejszych czasach - Lonicerus, bracia Bauhinowie). Krótkotrwale badano ja także w latach 30, 40 i 50, kiedy to poszukiwano fitoncydów i garbników.

Działanie.

Krwiściąg działa silnie przeciwkrwotocznie, wybitnie ściągająco, moczopędnie, przeciwobrzękowo, przeciwalergicznie, ogólnie wzmacniająco, przeciwwysiękowo i uspokajająco.

Wskazania: krwotoki, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, choroba wrzodowa, wysięki stawowe, choroby alergiczne, biegunki, zaburzenia trawienne, skurcze jelit i żołądka, gruźlica, krwiomocz, zbytnio obfite i nieregularne krwawienia miesiączkowe, upławy, zapalenie przydatków, krwawiączka, niedobór trombocytów, choroby skórne i zakaźne. W warunkach polowych w razie krwotoków wewnętrznych w pierwszej pomocy można podać choremu pogniecone świeże ziele w ilości pół szklanki, natomiast zewnętrznych - przyłożyć pogniecone ziele na ranę.

Przeciwwskazania: zakrzepica i tendencja do zakrzepów.

Napar: 2-3 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8,5-11 ml, 5-6 kg - 14-17 ml, 7-8 kg - 20-22,8 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 25,7-28,5 ml, 11-15 kg - 31-42,8 ml, 20-25 kg -57-71 ml, 30-35 kg - 85,7-100 ml, 40-45 kg - 114-128,5 ml, 50-55 kg -142-157 ml, 3-4 razy dz.

Odwar: 2 łyżki korzenia zalać 2 szkl. wody; gotować 3 minuty; odst. na 30 minut; przecedzić. Pić jak napar.

Macerat - Maceratio Sanguisorbae: 4 łyżki ziela zalać 1 szkl. wody o temp. pokojowej; przykryć i odstawić na 6-8 godzin; przecedzić. Pić jak napar.

Proszek krwawnicowy - Pulvis Sanguisorbae: ziele zmielić na drobniutki proszek. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce. Stosować też jako przysypkę na różne schorzałe miejsca.

Miód krwiściągowy - Mel Sanguisorbae: na każdą łyżeczkę proszku dać 1 łyżkę miodu i 10 kr. alkoholu, wymieszać Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

Nalewka krwiściągowa (krwiściągówka) - Tinctura Sanguisorbae: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml. Stosować też zewnętrznie do przemywania różnych chorobowych zmian skórnych. Nalewkę można przyrządzić na korzeniu. Znakomicie leczy trądzik i ropnie (w ostatnim przypadku - okłady z roztworu wodnego 1:1 lub z odwaru).

Alkoholatura “zimna”: pół szkl. świeżego zmielonego korzenia lub ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml.

Intrakt krwiściągowy - Intractum Sanguisorbae: pół szkl. świeżego korzenia lub ziela zalać 300 ml gorącego alkoholu 40%; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Świeże ziele zebrane wiosną polecam przyrządzić jak szpinak, gdyż jest ono cennym źródłem łatwoprzyswajalnych witamin, soli mineralnych białkowców, cukrowców i innych cennych substancji. Na zimę można ziele zakonserwować poprzez zamrożenie. Aby przyrządzić taką smaczną potrawę wiosenną należy postąpić następująco: przynajmniej 1 kg świeżego ziela wypłukać, zmielić w maszynce do mięsa wyposażoną w drobne sitko (soku nie odlewać!). Na patelnię dać masło lub olej, drobno pokrojoną cebulkę i czosnek, przysmażyć je. Następnie dać masę roślinną, osolić i gotować, mieszając aby się nie przypaliło. Jeżeli jest to wskazane to dodać kilka łyżek wywaru z rosołków. Po 10 minutach dodać do krwiściągu zasmażkę sporządzoną z tłuszczu i mąki, rozprowadzić mlekiem lub śmietaną, zagotować. Można dodać nieco gałki muszkatołowej. Podawać do frytek, ziemniaków i mięs. Zalecana przy niedoborze trombocytów, krwawiączce, osłabieniu i chorobach skórnych.

Rp.

Ziele tasznika - 1 łyżka

Ziele lub korzeń krwiściągu - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele rdestu - 1 łyżka

Wymieszać.

2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 60 minut; przecedzić. Pić 2-3 razy dz. (lub częściej) po 100-150 ml.

Wskazania: częste krwotoki z nosa, krwawa biegunka, choroba wrzodowa, gruźlica, ostry kaszel, zapalenie płuc, tchawicy i oskrzeli, krwawiączka, krwiomocz, krwotoki oczne, upławy, krwotoki maciczne, choroby skórne.

Rp.

Nalewka z krwiściągu - 10 ml

Azulan - 5 ml

Nalewka dziurawcowa - 10 ml

Nalewka żywokostowa - 10 ml

Nalewka nagietkowa - 10 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Nalewka z kory dębowej - 10 ml

Płyny wymieszać. Wlać do butelki ze spryskiwaczem. Przed użyciem wstrząsnąć. Z odległości 10 cm spryskiwać płynem zmiany skórne, uszkodzenia, trudno gojące się rany, owrzodzenia, oparzenia.

Leczy też trądzik młodzieńczy i wiele innych schorzeń.

W chorobach alergicznych zażywać 5-10 ml preparatu 3 razy dz.

Galaretka “kgadżn” na: trudno gojące się rany, owrzodzenia i oparzenia oraz przeciwbiegunkowa i przeciwkrwotoczna: 1 łyżkę żelatyny zalać 350 ml wrzącej wody; mieszając energicznie gotować przez 1 minutę; do wywaru wsypać sproszkowane: ziele krwiściągu (1 łyżka), ziele glistnika (1 łyżka), kwiat arniki (1 łyżka), ziele dziurawca (1 łyżka), korzeń żywokostu (1 łyżka) i kwiat nagietka (1 łyżka), wymieszać, pogotować jeszcze 2 minuty, następnie przelać do słoiczka i przenieść do zimnego miejsca aby zastygła. Można zażywać 1-2 razy dz. po 1-2 łyżki. Chore miejsca pokrywać galaretką 3-4 razy dz. Stosować też po goleniu w razie stanów zapalnych.

Lawenda lekarska - Lavandula officinalis (Labiatae).

Opis.

Lawenda lekarska (lawenda prawdziwa, wąskolistna, zwyczajna -Lavandula angustifolia, L. vera) - krzewinka dorastająca do 60 cm wys.; liście równowąskie lub wąskolancetowate, o podwiniętych brzegach; korzeń wiązkowy, silnie rozgałęziony; kwiaty zebrane po 3-5 w nibyokółkach na szczycie łodygi; kielich rurkowy, pięcioząbkowy; korona fioletowa; pręcików 4; słupek 1; owoc - rozłupnia. Roślina uprawiana w ogródkach

Surowiec.

Surowcem jest kwiat - Flos Lavandulae - FP I, II, III, IV i V).

Wartościowym i silniejszym surowcem jest kwitnące ziele - Herba Lavandulae. Surowce suszy się w normalnej temp.

W sklepach zielarskich kupić można kwiat lawendy (opak. 25 i 50 g), a także olejek lawendowy (np. Pollena Aroma, Avicenna) - 10 ml.

Skład chemiczny.

Surowce zawierają około 2-3% olejku eterycznego, którego głównym składnikiem jest octan linalylu (30-60%) i D-linalol (30-50%), w mniejszym stopniu geraniol, terpineol, borneol czy cyneol. Ponadto surowce posiadają antocyjany, kw. kumarynowy, kw. glikolowy, kw. walerianowy i jego estry, kw. ursolowy, herniarynę, kumarynę i garbniki (ok. 10-12%).

Działanie.

Kwiaty, ziele i olejek eteryczny będący w sprzedaży pod nazwą Oleum Lavandulae działają odkażająco, przeciwbólowo, sedatywnie (uspokajająco), spazmolitycznie, żółciopędnie, wiatropędnie, moczopędnie, rozgrzewająco, napotnie, przeciwwymiotnie i przeciwzakrzepowo oraz przeciwobrzękowo. Wyciąg olejowy, alkoholowy, octowy - zewnętrznie miejscowo drażnią i wywołują przekrwienie skóry, potem porażają nerwy działając przeciwbólowo.

Wskazania - zewnętrznie: nerwobóle, stawo- i mięśniobóle, do wcierań przy przeziębieniu i chorobach zakaźnych oraz po zmarznięciu i w chorobach układu oddechowego;

Wewnętrznie: skąpomocz, nieżyty górnych dróg oddechowych, zaburzenia trawienia, bóle brzucha, skurcze jelit i żołądka, bezsenność, stres, depresja, nerwice narządowe, zdenerwowanie, lęk, wewnętrzny niepokój, nudności, choroby zakaźne i przeziębieniowe, bóle głowy. Olejek zażywa się na miodzie (3 krople) i dobrze popija naparem majerankowym.

Napar: 2-3 łyżki kwiatów lub 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody lub gorącego mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta ważące 3-6 kg - 2 łyżeczki lub 1 łyżkę, 3-4 razy dz.; dzieci od 1 do 3 r. ż - 40 ml, od 4 do 8 r. ż - 50-60 ml, od 9 do 12 r. ż - 70 ml, od 13 do 15 r. ż. 100-150 ml, 3-4 razy dz. Napar osłodzić miodem chyba że leczymy schorzenia przewodu pokarmowego.

Nalewka lawendowa - Tinctura Lavandulae: pół szkl. kwiatów lub ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml lub stosować zewnętrznie. Leczy łojotok, zapalenie łojotokowe skóry i trądzik. Niszczy wirusy opryszczki.

Dzieciom podawać 1 łyżeczkę nalewki w 200 ml mleka z miodem.

Olej lawendowy - Oleum Lavandulae: pół szkl. świeżych lub suchych kwiatów zalać 150 ml oleju lub lepiej oliwy o temp. 70-80^o C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Olej ten stosować zewnętrznie do wyżej wymienionych celów oraz do leczenia opryszczek, ran, ropni, czyraków, odparzeń i owrzodzeń. Używać też do przemywania skóry suchej, normalnej i łojotokowej w celu jej oczyszczenia, sprawienia lepszego jej ukrwienia oraz odkażenia. Można go również zażywać doustnie 1-2 razy dz. po 1 łyżce dla lepszego trawienia, wyregulowania wypróżnień oraz jako środek uspokajający.

Z nalewki i alkoholatury “zimnej" przyrządzić można alkoholmiód lawendowy - Alkoholmel Lavandulae o działaniu wykrztuśnym i uspokajającym.

Ocet lawendowy -Acetum Lavandulae (pół szkl. kwiatów lub ziela suchych lub świeżych zalać 200 ml octu spożywczego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować) stosować do przemywania skóry w celu jej odkażenia, oczyszczenia, zakwaszenia, wybielenia i pojędrnienia, do kąpieli (50 ml na pół wanny wody), do płukania jamy ustnej i gardła przy stanach zapalnych (1 łyżka na 200 ml wody), do płukania włosów w celu nadania im połysku, puszystości i zakwaszenia oraz przy łupieżu, do wcierań leczniczych oraz okładów na opuchnięte miejsca (do 100 ml octu lawendowego można dodać 1 łyżeczkę nalewki arnikowej i 1 łyżeczkę nalewki nagietkowej). Spuchnięte nogi kąpać w wodzie z dodatkiem octu lawendowego (4 łyżki na 1 l wody).

Rp.

Kwiat (ziele) lawendy - 1 łyżka

Liść melisy - 1 łyżka

Kłącze tataraku - 1 łyżka

Kwiat i (lub) liść głogu - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Ziele lebiodki lub macierzanki - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić jak napar z lawendy. Wskazania: bezsenność, lęki, psychonerwice, nadmierna pobudliwość nerwowa, dystonia neurowegetatywna, choroby alergiczne.

Lebiodka pospolita - Origanum vulgare (Labiatae).

Opis.

Bylina dorastająca do 80 cm wys.; kłącze pełzające; łodyga owłosiona, rozgałęziona; liście jajowate, tępe, całobrzegie lub słabo ząbkowane, ogonkowe; kwiatostan w szczytowych podbaldachach; kielich o ząbkach jajowatotrójkątnych, zaostrzonych; korona różowa, liliowa, lub purpurowa; trzy klapy wargi dolnej okrągławe, środkowe nieco wygięte; warga górna wycięta; owoc - rozłupnia. Kwitnie od lipca do września. Rośnie na całym obszarze kraju - widne lasy, brzegi lasów, suche wzgórza i wąwozy.

Surowiec.

Surowcem jest kwitnące ziele - Herba Origani - FP I, II i III. Surowiec należy wysuszyć w temp. 20-35 (max 40 )^o C.

Skład chemiczny.

Ziele lebiodki zawiera olejek eteryczny - 0,15-1,5 % który nadaje mu miły, stosunkowo mocny zapach; ponadto wit. C (liście -500-550 mg/100 g, łodygi - 50-58 mg, kwiaty - 100-160 mg/100 g), karoten, garbniki - 8%, goryczki, żywice, fitosterole, sole mineralne, flawonoidy. Olejek eteryczny lebiodkowy - Oleum Origani składa się z tymolu (18-40%), octanu geranylu (do 5%), karwakrolu, seskwiterpenów (10-12%), alkoholi aromatycznych wolnych (15%).

Działanie.

Jest to bardzo wartościowe zioło.

Lebiodka działa antyseptycznie, przeciwzapalnie, moczopędnie, rozkurczowo, wykrztuśnie, żółciopędnie, uspokajająco, mlekopędnie, napotnie, odtruwająco, przeciwobrzękowo; zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, poprawia apetyt i trawienie, ułatwia oddychanie.

Wskazania: przeziębienie, choroby zakaźne i skórne, nieżyt oskrzeli, krztusiec, dychawica oskrzelowa, nieżyt płuc, zapalenie gardła i tchawicy, zaburzenie trawienia, brak łaknienia, biegunka, zaparcia, niestrawność, gorączka, katar, skąpomocz, kamica moczowa i żółciowa, choroby kobiece (stany zapalne przydatków, warg sromowych, świąd sromu, krwotoki maciczne + pokrzywa, upławy + pokrzywa), bezsenność stres, lęk, niepokój, choroby alergiczne, zaburzenia przemiany materii, laktacja, po zatruciach.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8,5-11 ml, 5-6 kg - 14-17 ml, 7-8 kg - 20-22,8 ml, 3-4 razy dz.; dzieci od 1 do 3 r. ż - 30-40 ml, od 4 do 8 r. ż - 50-60 ml, od 9 do 12 r. ż -100 ml, od 13 do 15 r. ż - 150 ml, 4 razy dz.

Nafta lebiodkowa - Naphta Origani: pół szkl. suchego lub świeżego zmielonego ziela zalać 200 ml nafty kosmetycznej; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Stosować do przemywania skóry trądzikowej przy opornym na leczenie trądziku i zapaleniu mieszków włosowych. Z dodatkiem olejku lawendowego (1 ml olejku na 200 ml nafty lebiodkowej) - stosować do leczenia trądziku odwróconego - Acne inversa.

Tinctura Origani: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml. Stosować do wcierań rozgrzewających przy chorobach zakaźnych i przeziębieniowych oraz po zmarznięciu, przy trądziku i łojotoku. Dzieciom podawać w mleku z miodem.

Ze świeżego ziela lebiodki można przyrządzić również intrakt i wyciąg alkoholowy zimny, a także olej lebiodkowy (3 razy dz. po 1 łyżce przy zaburzeniach trawienia, osłabieniu i wyczerpaniu nerwowym; reguluje wypróżnienia), który jest dobrą przyprawą i lekiem służącym do wcierań przeciwprzeziębieniowych.

Jeżeli 100 ml wyciągu alkoholowego wymieszamy ze 100 ml miodu uzyskamy Alkoholmel Origani, który zażywa się 4 razy dz. po 2 łyżeczki.

Syrop “ltpfl": ziele lebiodki, ziele tymianku, igliwie lub gałązki sosny, świerku lub modrzewia, liść i kwiat podbiału oraz korzeń lukrecji, w równych częściach (każdy po łyżce); zalać wodą (2 szkl. wody), gotować 5 minut, odstawić na 30 minut; przecedzić. Do wywaru dodać 100 ml cukru, 100 ml miodu, sok z jednej małej cytryny, 30 g gliceryny, 4 goździki i trochę cynamonu (szczyptę), wymieszać. Przechowywać w chłodnym miejscu. Zażywać 4 razy dz. po 1 łyżce przy kaszlu, przeziębieniu, chorobach zakaźnych i katarze.

Len zwyczajny - Linum usitatissimum (Linaceae).

Opis.

Roślina jednoroczna dorastająca do 60 cm wys.; korzeń cienki, wiązkowy; łodyga prosta, w górze rozgałęziona; ulistnienie skrętoległe; liście lancetowatopodłużne, zaostrzone, całobrzegie, z trzema wiązkami przewodzącymi; kwiaty jasnoniebieskie lub białe; działek kielicha i płatków korony 5; pręcików 10; słupek 1 pięciokomorowy, niebiesko zabarwiony; owoc - torebka; nasiona płaskie, lśniące, brunatne lub brązowe, eliptyczne. Kwitnie od czerwca do lipca. Roślina uprawiana.

Surowiec.

Surowcem farmakopealnym jest nasienie - Semen lini, FP I, II, III, IV i V. W sklepach zielarskich i w aptekach sprzedawane jest po 150, 200, 250, 300 g. Dostępny jest także olej lniany (Oleum Lini; firma Olej Elbląg) - fl. 400, 800 g. Olej lniany sprzedają także rolnicy na targowiskach miejskich.

Skład chemiczny.

Nasiona zawierają śluzy - do 6% (zbudowany z kw. galakturonowego, z ramnozy, galaktozy, arabinozy i ksylozy), glikozyd linamarynę - ok. 1,5%, linamarazę - enzym rozkładający llnamaryrę do kwasu cyjanowodorowego, acetonu i glukozy; substancja niepożądana!; zostaje uaktywniona po rozdrobnieniu nasion); olej - do 40%, białka - ok. 25%, węglowodany - ok. 12%, sitosterol - 41%, kampesterol - 26%, cykloartenol - 9%, cholesterol - 2%, N-amino-D-prolinę (powstałą z linatyny występującej w niedojrzałych nasionach; substancja niepożądana), linkafeinozyd.

Olej lniany - Oleum Lini (FP) składa się z glicerydów kwasów tłuszczowych nienasyconych: oleinowego, linolenowego, linolowego.

W nasionach lnu można jeszcze znaleźć fenolokwasy (kw. n-oksybenzoesowy, kw. ferulowy, kw. kawowochinowy, kw. n-kumarynowy, kw. neochlorogenowy, kw. wanilinowy), pochodne apigeniny i luteoliny.

Działanie.

Siemię lniane nie rozdrobnione działa łagodnie przeczyszczająco; napary z nasion osłaniająco, przeciwzapalnie i przeciwkaszlowo. Zewnętrznie jako rozgrzewające i łagodzące ból kataplazmy (zmielone w młynku do kawy nasiona zalewa się wrzącą wodą, gorącą miazgę zawija się w gazę, używa na kompresy, które utrzymują równomierną temperaturę przez około 1 godz.; doustnie można stosować tylko całe nasiona!). Podobnie przyrządza się maseczki kosmetyczne. Papkę z siemienia lnianego (zmielonego) nakłada się na twarz, szyję i dekolt na około 20-30 minut, po czym zmywa w naparze z rumianku (lub Azulan -1 łyżka na 1 l wody). Maseczka z lnu ma szczególne znaczenie dla skóry spękanej, zniszczonej, pomarszczonej, z ogniskami zapalnymi i z licznymi wągrami oraz pryszczami.

Można też sporządzić mocny napar z nie rozdrobnionych nasion (1 łyżka surowca na 100 ml wody wrzącej). W naparze zmaczać płachty waty lub gazy i nakładać na skórę na 30 minut; następnie zmyć skórę tym naparem i pozostawić do wyschnięcia.

Suchą skórę po maseczce należy natłuścić środkiem odżywczym, przyśpieszającym regenerację naskórka, przeciwzapalnym, a zarazem dobrze natłuszczającym i nawilżającym. Takim środkiem jest niewątpliwie Linomag - krem lub maść, krem aloesowy według naszej receptury, krem (maść) żywokostowy, krem babkowy i krem (maść) nagietkowy. Linomag zawiera dehydrogenizowane kwasy tłuszczowe z grupy wit. FF, wspaniale pielęgnujące skórę i wargi. Warto dodać, iż Linomag w swym składzie zawiera również Lanolinę, Eucerynę - bardzo szlachetne podłoża.

Na chore, opuchnięte i zmęczone oczy robić 10 minutowe okłady z naparu lnianego (np. podczas maseczki).

Kleik z siemienia lnianego można podawać dzieciom.

Olej lniany zażywany doustnie działa osłaniająco, odżywczo, przeciwzapalnie, regenerująco na nabłonek, żółciopędnie, rozkurczowo; zapobiega kamicy żółciowej i reguluje wypróżnienia. Dostarcza witaminę FF. Zapobiega miażdżycy. Wzmaga odporność organizmu na choroby.

Olej lniany zastosowany na skórę działa przeciwzapalnie, rozmiękczająco, przyspiesza regenerację naskórka i skóry właściwej, usuwa wągry, udrażnia gruczoły łojowe, likwiduje bakterie trądzikotwórcze.

Wskazania: choroba wrzodowa, miażdżyca naczyń, zmniejszenie odporności organizmu (odporność zwiększają kw. tłuszczowe omega-3 zawarte w nasionach, zmniejszają one też poziom cholesterolu we krwi), cukrzyca, zaparcia, zapalenie gardła, chrypka, kaszel, nieżyt żołądka i jelit, nadkwaśność treści żołądkowej, zgaga, stany zapalne jelit, żołądka, dwunastnicy i przełyku, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, zapalenie pęcherza moczowego, hemoroidy, ostra biegunka.

Macerat - Maceratio Lini: 3 łyżki nasion zalać 1 szkl. wody o temp. pokojowej, przykryć i odstawić na 6-8 godzin; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-200 ml; niemowlęta (3-6 kg) - 1-2 łyżki; dzieci w wieku: 1-3 r. ż. - 30 ml, 4-6 r. ż. - 50 ml, 7-10 r. ż. - 70 ml, 11-15 r. ż. - 100-150 ml, 3-4 razy dz. Dzieciom nie podawać doustnie nasion, lecz czysty macerat.

Napar: 2 łyżki nasion zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić (można wypić wraz z nasionami, podobnie jak i w przypadku maceratu). Pić jak macerat.

Niekiedy robi się choremu doodbytniczą lewatywę z maceratu lub naparu przy zapaleniu odbytu, zapaleniu esicy, niemożności wypróżnienia się oraz przy wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego. Wpuszcza się 100-200 ml i więcej maceratu lub naparu, zależnie od tego ile płynu jelita przyjmą. Macerat lub napar przed wprowadzeniem do odbytu musi być podgrzany do temp. 36-38°C.

Substancje śluzowe zawarte w nasionach lnu pokrywają błony śluzowe żołądka i jelit tworząc warstwę izolacyjną ochraniającą je przed drażniącymi bodźcami i hamującą ich funkcje wydzielnicze.

Rp.

Napar z siemienia lnianego - 100 ml

Odwar z korzeni babki - 100 ml

Płyny wymieszać i wypić; stosować 1-4 razy dz.; można podawać niemowlętom (1-2 łyżki kilka razy dz.). Warto używać do lewatyw.

Wskazania: choroba wrzodowa, zgaga, zaparcia, ostra drażniąca biegunka, chrypka, stany zapalne przełyku, żołądka, dwunastnicy i jelit, hemoroidy, kaszel.

Zewnętrznie do okładów: rany, choroby oczu, oparzenia, opuchlizny, rozpadliny skórne, suchość skóry, ropnie, czyraki, spierzchnięte wargi; do celów kosmetycznych. Wywiera działanie ochronne, powlekające, pojędrniające, przeciwzapalne, wygładzające, wybielające, oczyszczające).

Rp.

Napar z siemienia lnianego - 100 ml

Odwar z korzenia żywokostu - 100ml

Odwar z korzenia lukrecji - 100 ml

Napar z kozieradki - 100 ml

Płyny wymieszać. Pić 2-4 razy dz. po 100 ml lub (i) stosować do wlewów doodbytniczych (100-200 ml o temp. 38°C). Lek można podawać dzieciom.

Wskazania: choroba wrzodowa, stany zapalne i zakażeniowe przewodu pokarmowego, kaszel, chrypka, zgaga, zaparcia, guzki krwawnicze odbytu, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, bolesne oddawanie kału, zapalenie krtani, tchawicy i oskrzeli.

Rp.

Napar z siemienia lnianego - 100 ml

Napar z glistnika - 100 ml

Odwar z korzenia babki - 100 ml

Napar z goździków - 100 ml

Płyny wymieszać. Stosować do lewatyw doodbytniczych w ilości

100-200 ml o temp. 38^o C.

Wskazania: stan zapalny esicy, odbytu, bolesne oddawanie kału, guzki krwawnicze, wrzodziejące zapalenie jelita grubego, zaparcia.

Powyższa lewatywa działa znieczulająco, przeciwbólowo, rozkurczowo, powlekająco, odkażająco, przeciwzapalnie, przeczyszczająco i przeciwgnilnie.

Olej lniany zażywać 1-2 razy dz. po 1 łyżce. W leczeniu zewnętrznym stosować kilkugodzinne (zmieniane) okłady z gazy nasączonej ciepłym olejem. Można także stosować do lewatyw przy ostrych zaparciach i zapaleniu odbytu.

 

Lepiężnik różowy - Petasites officinalis (Compositae).

Opis.

Lepiężnik różowy, a właściwie lekarski to stara (pisali o niej w starożytności, np. Dioskorydes), cenna, a zarazem ciekawa roślina, zarówno pod względem budowy morfologicznej, anatomicznej jak i właściwości leczniczych. Jest to roślina wieloletnia o długich, stosunkowo grubych, walcowatych, nieco różowawych kłączach od których odchodzą korzenie. Wczesną wiosną z ziemi wyrasta pęd kwiatonośny barwy bladoróżowej lub brudno-purpurowej, pokryty białoróżowymi łuskami; pędy kwiatonośne nie mają liści, dorastają do 25 cm wys.; pęd ten rozwija się i funkcjonuje kosztem substancji zgromadzonych w kłączach; w pędzie kwiatonośnym nie ma lub jest bardzo mało (jak to zaobserwowałem pod mikroskopem) chloroplastów, zatem nie zachodzi w nim fotosynteza (lub w bardzo małym stopniu, nie mająca praktycznie żadnego znaczenia); komórki pędu kwiatonośnego zawierają liczne leukoplasty, proplastydy i chromoplasty. Po przekwitnięciu pojawiają się zielone liście, początkowo pokryte białosrebrną błonką ochronną, która następnie ulega złuszczeniu. W szybkim czasie liście osiągają ogromne rozmiary. Blaszka liściowa ma kształt kulistosercowaty, brzegiem nierówno ząbkowana, spodem epiderma szaro-wełnisto owłosiona, z wierzchu zaś ciemnozielona. Blaszka liściowa osadzona na długim, grubym, mocnym ogonku, który od strony wewnętrznej posiada wnękę, tak zwaną rynienkę liściową (połodygową). Tą właśnie rynienką opadający na blaszkę liściową deszcz spływa wprost do miejsca zakorzenienia rośliny. Pozostały obszar pod szerokimi blaszkami liściowymi pozostaje w stanie suszy i zacienienia czyli w warunkach niesprzyjających innym roślinom, które giną ponadto lepiężnik ma dużą zdolność pochłaniania osmotycznego wody zarówno przez blaszki liściowe jak i kłącza z korzeniami. Wydziela do gleby silne fitoncydy hamujące kiełkowanie i rozwój innych roślin. Kwiatostan groniasty lub jajowaty osadzony na grubej, pustej wewnątrz, sztywnej, mięsistej szypule; składa się z koszyczków pręcikowych i słupkowych oraz rurkowatych (z powodu niedorozwoju słupka). Lepiężnik lubi gleby wilgotne, ciężkie i nie zawsze żyzne o pH 4,5-5,5. Bardzo często rośnie wzdłuż rzek, strumieni i innych cieków wodnych, przy stawach, jeziorach, moczarach, olsach oraz w lasach. Skupiska lepiężników widoczne są z daleka, najczęściej tworzą całe łany. Dorastają do 80 cm wys. i więcej (np. niektóre gatunki i podgatunki w Beskidzie Niskim). Owocem jest niełupka z puchem.

Surowiec.

Surowcem jest kłącze i liść, rzadziej pęd kwiatonośny - Rhizoma, Folium et Inflorescentia Petasites (Petasidis). Kłącza wykopuje się w czasie kwitnienia rośliny (luty - lekka zima, marzec, kwiecień); wtedy też zbiera się kwiatostany. Liście powinno pozyskiwać się w czerwcu. Surowce należy wysuszyć w temp. do 40^o C; jedynie kłącza można wysuszyć w lekko ogrzanym piekarniku, nie bardziej jednak niż 50^o C. Liście najlepiej jest zawiesić na sznurku i suszyć na przeciągu.

Skład chemiczny.

Surowce zawierają olejek eteryczny (w kłączu ok. 0,1%), inulinę, helianteninę, seskwiterpen - petazynę, alkaloidy pirolizydynowe, garbniki, żywice, śluzy, kwasy, sole, witaminy, flawonoidy i flawony, pektyny, gorycze, związki poliacetylenowe, laktony terpenowe.

Działanie.

Lepiężnik działa odkażająco (dawniej uważano, że lepiężnik “odpędza” groźne choroby zakaźne (zarazy) i że je leczy), napotnie, przeciwgorączkowo, moczopędnie, przeciwobrzękowo, odtruwająco, silnie rozkurczowo, żółciopędnie (w wielu krajach lepiężnik jest do dziś stosowany w leczeniu chorób wątroby, trzustki, pęcherzyka żółciowego i schorzeń bańki wątrobowo-trzustkowej), przeciwzapalnie, uspokajająco, wykrztuśnie i przeciwkrwotocznie; pobudza wydzielanie i reguluje przepływ soku trzustkowego, wzmaga wydzielanie śliny i soku żołądkowego oraz jelitowego; reguluje metabolizm, miesiączkowanie i wypróżnienia zwiększa apetyt; wzmacnia ogólnie.

Wskazania: wszelkie choroby układu oddechowego (zapalenie płuc, oskrzeli, krtani, tchawicy, katar, kaszel, dychawica oskrzelowa, gruźlica), skórne, przeziębieniowe i zakaźne (grypa, odra, ospa, świnka itd.), choroby nerek, pęcherza moczowego i kobiece (upławy, zapalenie przydatków, świąd, opryszczka płciowa, zatrzymanie miesiączki, nieregularne, bolesne, skąpe lub zbyt obfite oraz przedłużające się krwawienia miesiączkowe), zatrzymanie moczu, skąpomocz, dna, reumatyzm, gorączka, obrzęki, zaburzenia przemiany materii i trawienia, biegunka, zaparcia, osłabienie, niestrawność zwykła, gnilna i toksyczna, choroba wrzodowa, skurcze jelit i moczowodów, skurcze przełyku, bóle i skurcze żołądka, bóle, zapalenie, niewydolność i marskość wątroby, choroby trzustki, pęcherzyka żółciowego i bańki wątrobowo-trzustkowej, hemoroidy, stany zakażeniowe jelit, wrzodziejące zapalenie jelita grubego. W warunkach polowych krwotok z rany można zahamować sokiem i pogniecionym ogonkiem liściowym lepiężnika.

Zewnętrznie (maść, galaretka, okłady, wcieranie nalewki, płukanki, kąpiele, nasiadówki, przemywanie): rany, ropnie, czyraki, trądzik młodzieńczy i różowaty, wypryski, pryszcze, nadżerki, rozpadliny i owrzodzenia skórne, liszaje, liszajce, zmiany sączące, choroby włosów i skóry owłosionej, opuchlizny, choroby kobiece (zawsze jednocześnie pić napar i stosować lepiężnik zewnętrznie !).

Napar: 2 łyżki liści lub kłącza zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić kilka razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 5-10 kg - 7-14 ml, 15-20 kg - 21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 55-60 kg - 78,5-90 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka lepiężnikowa - Tinctura Petasidis: pół szkl. suszu zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 5-10 ml w 100 mi wody lub mleka z miodem. Chore miejsca przemywać 4-6 razy dz.

Alkoholatura “zimna”: pół szkl. świeżych liści lub kłączy zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Ze świeżego zmielonego kłącza i liścia można przyrządzić również intrakt - Intractum Petasidis.

Alkoholmel Petasidis: do 100 ml alkoholowego wyciągu wlać sok z jednej cytryny i 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

Syrop lepiężnikowy - Sirupus Petasidis: świeże ziele i (lub) kłącza przepuścić przez sokowirówkę w celu uzyskania soku. Do otrzymanego soku wlać miód, sok z cytryny, nieco gliceryny oraz dodać cukier: 100 ml soku + 50 ml soku z cytryny + 30 g gliceryny + 100 ml miodu + 100 ml cukru, wymieszać starannie. Zażywać 4-5 razy dz. po 1 łyżce; dzieci -1-2 łyżeczki syropku kilka razy dziennie.

Można też postąpić inaczej: 1 szkl. świeżych i zmielonych kłączy oraz (lub) liści zalać 2 szkl. zimnej wody; odstawić na 6 godzin; odcedzić masę roślinną od wyciągu, dalej postępować jak wyżej.

Ocet lepiężnikowy - Acetum Petasidis: pół szkl. świeżego kłącza lub (i) liści zalać 200 ml octu; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować zewnętrznie do: płukania jamy ustnej i gardła oraz pochwy i warg sromowych (1 łyżka octu lep. + 200 ml wody; do nasiadówek: 1 łyżka octu lep. + 500 ml wody przegotowanej), do płukania włosów w celu ich wzmocnienia, nadania im puszystości i połysku oraz w celu ich zakwaszona, przy chorobach włosów i skóry owłosionej (łupież tłusty, łojotok, liszaje, wypryski, uszkodzenie trwałą ondulacją i farbowaniem) i wreszcie profilaktycznie, do zakwaszania skóry i przemywania jej w razie łojotoku, trądzika pospolitego, różowatego, przy stanach zapalnych, oraz nadżerek i wyprysków, oraz skóry nie znoszącej mydła, do okładów (opuchlizny, wysięki stawowe, uderzenia z sińcem, ropnie, owrzodzenia, bolesne pryszcze i czyraki, do kąpieli nóg (przy zmęczeniu, opuchnięciu, bólach) i ogólnych (100 ml na pół wanny wody) działających odprężające i przeciwobrzękowo oraz do wcierań leczniczych przy przeziębieniu i gorączce. Na każde 100 ml octu lepiężnikowego można dodać 100 ml octu arnikowego lub 5-10 ml nalewki arnikowej. Ocet lepiężnikowy jest też dobrą przyprawą do tłustych ryb, mięs, zup, galaret i sosów, gdyż nadaje potrawom specyficzny, niepowtarzalny smak i aromat.

Maść lepiężnikowa - Unguentum Petasidis (może taż służyć jako krem dla skóry suchej, wrażliwej łuszczącej się, ze stanami zapalnymi oraz nie mogącej znieść innych kremów kosmetycznych z powodu odczynów uczuleniowych; leczy rany, oparzenia, krosty, pryszcze, owrzodzenia, odparzenia i trudno gojące się rozpadliny oraz odleżyny):

Składniki:

•          olej winogronowy lub oliwa - 20 ml,

•          gliceryna - 30 ml

•          smalec, lanolina, euceryna lub Linomag - maść (krem), albo też maść nagietkowa - 2 łyżki

•          Krem Nivea - ok. 100 g

•          tran - 10 ml

•          świeże kłącze lub liść lepiężnika

- nalewka lepiężnikowa lub intrakt lepiężnikowy - 15 ml,

- olejek lawendowy - 5 kropel.

Sposób sporządzenia: pół szkl. świeżego zmielonego kłącza i (lub) liścia zalać glicerolem - 15 ml, wódką - 15 ml i olejem rycynowym - 15 ml; wymieszać, odstawić na 12 godzin, potem wydusić starannie. Do moździerza włożyć podłoże maściowe, umieścić go na ciepłej maszynce elektrycznej; gdy podłoże rozpuści się wlać do niego uzyskany płynny wyciąg z lepiężnika oraz nalewkę lepiężnikową, tran, glicerol-15 ml, ucierać składniki do połączenia lekko jednocześnie podgrzewając. Na końcu dodać olejek zapachowy. Maść przenieść do zimnego miejsca.

Olej lepiężnikowy - Oleum Petasidis (pół szkl. surowca świeżego lub suchego na 200 ml oleju o temp. 60-80^o C; wytrawiać 14 dni) - do oczyszczania skóry suchej nie znoszącej mydła, do pielęgnacji warg oraz do maseczek olejowych w celach odmładzających, natłuszczających i odżywczych. Olej lepiężnikowy jest też dobrą przyprawą do wielu potraw. Ponadto do smarowania małżowin usznych przy złuszczaniu i pielęgnacji stóp suchych i pękających.

Nafta lepiężnikowa - Naphta Petasidis: pół szkl. świeżego mielonego kłącza lub liścia zalać 200 ml nafty kosmetycznej. Wytrawiać 5 dni. Przefiltrować. Dodać 5 kropli olejku lawendowego i 1 łyżeczkę tranu. Stosować do przemywania skóry trądzikowej oraz zawierającej dużo wągrów. Ponadto do wcierania we włosy (na 8 h przed umyciem) przy wypadaniu, braku puszystości, połysku, łamliwości i rozdwajaniu końcówek.

Rp.

Liść lub kłącze lepiężnika - 1 łyżka

Kwiat czarnej malwy - 2 łyżki

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Liść melisy - 1 łyżka

Surowce wymieszać.

3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml. Wskazania: upławy, zatrzymanie miesiączki, nieregularne, nadmierne i skąpe oraz bolesne krwawienia miesiączkowe, stan przedmiesiączkowy, zapalenie przydatków; choroby wątroby (zapalenie, niedomoga, bóle), trzustki i pęcherzyka żółciowego (kamica, zakażenie, stan zapalny) oraz bańki wątrobowo-trzustkowej, zaburzenia trawienie, skurcze mięśni gładkich w obrębie jamy brzusznej (kolki), bóle brzucha, skąpomocz, wyczerpanie nerwowe, osłabienie, choroby zakaźne i skórne, niedokrwistość (glistnik i pokrzywa zwiększają stężenie hemoglobiny we krwi).

Rp.

Liść lub kłącze lepiężnika - 1 łyżka

Owoc jałowca - 1 łyżka

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Liść brzozy - 1 łyżka

Ziele lebiodki - 1 łyżka

Wymieszać stosować jęk wyżej.

Wskazania: skąpomocz, obrzęki, zapalenie nerek, pęcherza moczowego i wątroby, kamica moczowa i żółciowa, kaszel, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, choroby przeziębieniowe, skórne i zakaźne.

Rp.

Liść lub kłącze lepiężnika - 1 łyżka

Liść lub (i) kwiat podbiału - 1 łyżka

Ziele fiołka trójbarwnego - 1 łyżka

Ziele pierwiosnka - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Ziele majeranku - 1 łyżka

Wymieszać. Stosować jak wyżej.

Wskazania: kaszel, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, zaburzenia przemiany materii, trawienia i skórne.

 

Lipa - Tilia (Tiliaceae).

Opis.

1). Tilia cordata (T. parvifolia, T. ulmifolia) - lipa drobnolistna -drzewo do 25 m wys.; młode gałązki nagie; liście okrągławosercowate, zaostrzone, spodem sinawe; kwiaty wonne, zebrane w kwiatostany z podsadką; podsadka podłużnie jajowata, języczkowata, skórzasta, żyłkowata, żółtawozielona; owoc - orzeszek, nagi, owalny, 2-3 mm. Kwitnie w II połowie czerwca i w lipcu, później jednak o 7-10 dni niż lipa szerokolistna.

2). Tilia platyphyllos (T. grandifolia) - lipa szerokolistna - drzewo dorastające do 30 m wys.; młode gałązki owłosione; liście większa niż u poprzedniej, spodem zielone, lśniące; kwiatostan 2-3 kwiatowy, zwisły; w kątach nerwów od spodu blaszki liściowej widoczne pęczki białych włosków; ogonki liściowe owłosione; owoc - orzeszek pięciokanciasty. Kwitnie w II połowie czerwca i w lipcu.

Surowiec.

Surowcem jest kwiatostan - Inflorescentia Tiliae, FP I, II, III, IV i V, oraz liść - Folium Tiliae. Kwiatostan lipy kupić można w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 50 g) oraz Tilia-fix - torebki 2 g. Ekspresówki są mało wartościowe.

Do celów leczniczych zbiera się liście świeżo rozwinięte. Kwiatostan obrywa się wraz z podsadkami. Oba surowce należy wysuszyć w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

Liście zawierają glikozyd tiliacynę, sole miedzi i manganu, olejek eteryczny, kwasy, śluzy, flawonoidy i garbniki.

W kwiatostanach znajdują się: olejek eteryczny - 0,04-0,05% (którego składnikami są: farnezol, 2-fenyloetanol, geraniol, eugenol), glikozydoester - tylirozyd, śluzy (złożone z kw. uronowych, metylopentozy i heksozy), flawonoidy (kemferytryna, izokwercetyna), garbniki - 2%, kwasy, sole, witaminy, seryna, glicyna, treonina, kw. glutaminowy, ponadto pektyny, saponiny i procyjanidyny.

Działanie.

Kwiatostan lipy łagodzi skurcze i bóle, pobudza wydzielanie soku żołądkowego, wzmaga wydzielanie moczu i potu, uodparnia organizm na choroby, przyśpiesza wyzdrowienie; działa osłaniająco, uspokajająco, przeciwzapalnie, żółciopędnie, przeciwgorączkowo, odkażająco, wykrztuśnie i przeciwzapalnie; reguluje wypróżnienia, odtruwa organizm ze szkodliwych metabolitów i substancji obcego pochodzenia.

Wskazania: bóle brzucha, wzdęcia, zaparcia, skąpomocz, kamica moczowa, gorączka, przeziębienie, choroby zakaźne i skórne, skurcze jelit, żołądka i dróg żółciowych, kamica żółciowa (+ inne zioła), nieżyt układu oddechowego, zapalenie krtani i gardła, chrypka, kaszel, nieżyt jelit i żołądka, choroba wrzodowa, obniżona odporność na choroby, biegunka, stany zapalne układu moczowego, niedostateczne wydzielanie żółci, bezsenność, zdenerwowanie.

Zewnętrznie (nasiadówki, płukanki, przemywanie, okłady): zapalenie spojówek, stany zapalne, ropne i zakażeniowe gałki ocznej, opuchnięcie i przemęczenie oczu, stany zapalne pochwy i warg sromowych, upławy (pić napar z pokrzywy i lipy!), suchość skóry, włosów i warg, rany, czyraki, owrzodzenia.

Skórę rozjaśnia regularne przemywanie jej nalewką lub naparem z lipy. Bardzo wrażliwą skórę, nie znoszącą mydła i mleczka kosmetycznego przemywać olejem lipowym lub mlekiem z dodatkiem naparu lipowego (w proporcji 1:1), albo też mlekiem w którym zaparzono kwiat lipowy.

Potem należy delikatnie wklepać w skórę krem lipowo-rumiankowo-nagietkowy.

Kuracja taka leczy suchość skóry, stany zapalne i likwiduje skórne zmiany chorobowe typu przebarwień, krost, pryszczy i rozpadlin.

Skórę tłustą z pryszczami przemywać 2 razy dz. nalewką lipowo-azulanowo-arnikowo-nagietkową(1: 1:1:1+ woda 2 cz.).

Liście działają podobnie jak kwiaty, jednakże silniej żółciopędnie i moczopędnie, a ponadto wywierają wpływ przeciwwysiękowy.

Napar: 2 łyżki kwiatów lub liści zalać 2 szkl. wrzącej wody lub gorącego mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 100-150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 7,5 ml, 5-6 kg - 11-12 ml, 7-8 kg - 16 ml, 4-5 razy dz.; dzieciom podaje się 50-100-150 ml, zależnie od wieku.

Nalewka lipowa - Tinctura Tiliae: kiedyś była lekiem popularnym i szeroko stosowanym, obecnie rzadko. Przyrządza się ją poprzez zalanie świeżych lub suchych kwiatów alkoholem o temp. pokojowej lub 40^o C ; wytrawia 14 dni; przefiltrowuje. Zażywa 3-4 razy dz. po 5-10 ml w wodzie lub w mleku z miodem. Można ją też wymieszać z miodem uzyskując Alkoholmel Tiliae (w proporcji 1:1), który zażywa się 4 razy dz. po 1 łyżce.

Olej lipowy - Oleum Tiliae: pół szkl. świeżych kwiatów zalać 150 ml ciepłego (o temp. 40^o C) oleju lub oliwy; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Olej lipowy stosuje się nie tylko do celów kosmetycznych, zamiast mleczka czy śmietanki, ale również do leczniczych lewatyw doodbytniczych przy guzkach krwawniczych, ostrych stanach zapalnych jelit końcowych, zaparciach i podrażnieniu jelit. Do odbytu wprowadza się 100-200 ml oleju lub więcej o temp. 38° C.

Maść lipowa - Unguentum Tiliae działa osłaniające, przeciwzapalnie, nawilżająco, natłuszczająco, wybielająco i regenerująco: do moździerza włożyć ok. 100 g podłoża maściowego (Linomag, lanolina, euceryna = krem Nivea, maść z wit.A) i wlać 2 łyżki oleju lipowego (sporządzonego z pół szkl. kwiatów świeżych lub suchych i ze 100 ml oleju) oraz 10 ml nalewki lipowej zmieszanej z 10 ml glicerolu składniki ucierać jednocześnie lekko podgrzewając aż do połączenia. Doskonała jest zmieszana z Maścią nagietkową i rumiankową. Na końcu warto dodać 5 kropel olejku lawendowego, melisowego lub cytrynowego.

Rp.

Kwiat lipowy - 1 łyżka

Kwiat bzu czarnego - 1 łyżka

Kwiat krwawnika - 1 łyżka

Kwiat wrzosu - 1 łyżka

Surowce zmieszać.

2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg 5-6 (10-12) ml, 5-6 kg - 8,5 (16) ml,

7-8 kg - 11,4 (22) ml, 3-4 razy dz.

Wskazania: zaburzenia trawienia, gorączka, przeziębienie, kaszel, nieżyty dróg oddechowych, skąpomocz, kamica moczowa, choroby skórne i zakaźne.

Lnica pospolita - Linaria vulgaris (Scrophulariaceae). (!).

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 50 cm dł.; łodyga sztywna ale płożąca się po ziemi, rzadziej wzniesiona; liście równowąskolancetowate, ciemnozielone; kwiatostan stanowi grono; korona z cienką ostrogą, żółta; gardziel zamknięta wydęta dolną wargą, pomarańczowa; pręcików 4; słupek 1 dwukomorowy; owoc - jajowata torebka; łodyga jest gęsto ulistniona. Rośnie na polach, na przydrożach, nad brzegami wód, na torfowiskach, na łąkach; często występuje masowo; lubi gleby sypkie, kamieniste, a nawet piaszczyste. Roślina pospolita. Przy roztarciu daje specyficzny (dla niektórych ludzi nieprzyjemny), ostry zapach.

W Polsce rośnie jeszcze lnica mała - Linaria minor o podobnym składzie chemicznym i tych samych właściwościach leczniczych (gardziel żółta, korona fioletowa!).

Surowiec.

Surowcem jest kwitnące ziele - Herba Linariae, które suszy się w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

Ziele zawiera glikozyd - linarynę, alkaloid - peganinę, aukubinę, antyrynozyd, olejek eteryczny, flawonoidy, węglowodór - triakontan, garbniki, związki cyjanogenne.

Działanie.

Ziele lnicy działa lekko rozwalniająco, odkażająco, wykrztuśnie, silnie napotnie, uspokajająco, przeciwzapalnie, moczopędnie, silnie żółciopędnie, lekko przeciwbólowo, nasennie (szczególnie wtedy gdy dodamy do niej glistnik); pobudza wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, pobudza apetyt.

Wskazania: bezsenność, wyczerpanie nerwowe, lęki, wewnętrzny niepokój, bolesne i nieregularne miesiączkowanie, upławy, bóle wątrobowe, trzustkowe i pęcherzyka żółciowego, gorączka, przeziębienie, choroby skórne, kaszel, stany zapalne dróg oddechowych, skąpomocz, kamica moczowa i żółciowa, nadciśnienie (lnica obniża ciśnienie krwi, zwłaszcza w połączeniu z kokoryczką, glistnikiem, jemiołą i nagietkiem), choroby zakaźne, bóle głowy (+ kora wierzby + kora brzozy + ziele glistnika + kwiat /ziele/ wiązówki + ziele iglicy - w równych częściach; 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wody; zagotować; odstawić na 30 min; przecedzić; pić 2-3 razy dz. po 100-150 ml), chore zatoki (+ kora brzozy + ziele tymianku + gałązki sosny lub świerku - odwar z miodem).

Uwaga! Substancje zawarte w roślinie mogą działać lekko oszałamiająco. Osoby kierujące pojazdami nie mogą pić naparu z lnicy !

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 2-3 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 15-20 kg -21 ml, 25-30 kg - 35 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 64 ml, 2-3 razy dziennie.

Lubczyk lekarski - Levisticum officinale (Umbelliferae).

Opis.

Bylina do 3 m wys.; łodyga dęta, wewnątrz pusta, mocna, prosta, w górze rozgałęziona; liście podwójnie pierzaste o listkach jajowatych, ząbkowanych, z wierzchu lśniących; kwiaty w baldachach złożonych, żółto-zielone; owoc - rozłupnia. Kwitnie w czerwcu i w lipcu (I połowa). Roślina uprawiana w ogródkach i na działkach.

Wszystkie części lubczyka mają miły selerowy zapach i ostry, słonawo-gorzki smak, długo utrzymujący się. Znakomita przyprawowa (maggi) i lecznicza roślina.

Surowiec.

Surowcem jest korzeń (FP I, II, III, IV i V), liść, młode ziele i owoc - Radix, Folium, Herba et Fructus Levistici. Radix można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich. Ziele zbiera się przed kwitnięciem rośliny, liście - stopniowo od wiosny do lata, owoce - w I fazie dojrzałości, korzeń - w drugim roku życia rośliny na wiosnę lub w jesieni.

Surowce należy wysuszyć w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

W całej roślinie znajdują się: olejek eteryczny (ok. 0,5-1%), witamina C (w liściach 150-200 mg/100g), karoten (w liściach - 10-16%), lecytyna, żywice, garbniki, skrobia, kwasy (octowy, kawowy, chlorogenowy), tłuszczowce, sole mineralne (żelaza, potasu, kobaltu, cynku, miedzi, manganu, glinu i molibdenu), liczne fermenty, flawonoidy, witaminy (tokoferole), (psoralen, bergapten, czysta kumaryna).

Korzeń zawiera około 0,9% lecytyny, kwas angelicowy, związki ftalidowe (ligustylid, n-butyldenoftalid - 70%), beta-sitosterol, laktony, estry kwasów (walerianowego).

W skład olejku eterycznego - lubczykowego (Oleum Levistici) wchodzą: ftalidy, terpineol, eugenol, karwakrol, cyneol, seskwiterpeny i ester kwasu benzoesowego oraz izowalerianowego. Butyloftalidy nadają olejkowi zapach selerowy.

W trakcie suszenia surowców ilość wit. C maleje. Z 200 mg pozostanie tylko 110-130 mg/100 g.

Działanie.

Lubczyk działa moczopędnie, wykrztuśnie, wiatropędnie, rozkurczowo, rozgrzewająco, napotnie, uspokajająco, przeciwzapalnie, odkażająco, żółciopędnie, fotouczulająco, przeciwobrzękowo, odtruwająco; pobudza krwawienia miesiączkowe, pobudza wydzielanie soku żołądkowego, zwiększa apetyt, usprawnia trawienie; reguluje wypróżnienia. Lubczyk przyczynia się do wydalenia z organizmu wraz z moczem i potem kwasu moczowego, mocznika i chlorku sodu (odpowiedzialnego za nadciśnienie i obrzęki). Zwiększa ukrwienie narządów płciowych.

Wskazania: kamica moczowa, skąpomocz, obrzęki, hiperchloremia, deformacja stawów wywołana nadmierną ilością kwasu moczowego (dna), białaczka, nowotwory (na ogół u osób cierpiących na te choroby stwierdza się wysokie stężenie kwasu moczowego we krwi, a tak nawiasem mówiąc prawidłowe stężenie tego związku we krwi wynosi 120-140 umol/ tj. 3-7 mg%, a w moczu -4,16-4,75 mmol/d tj. 700-800 mg/24 h), puchlina wodna, zaparcia, wzdęcia, skurcze jelit i żołądka, przeziębienie, choroby zakaźne i skórne, nadmierna fermentacja jelitowa, zdenerwowanie i bezsenność (200 ml jednorazowo), skąpe i bolesne krwawienia miesiączkowe (+ ziele glistnika + liść melisy - napar), nieżyty układu oddechowego, kaszel, gorączka (+ ibuprofen, benzydamina, salicylany lub zioła przeciwgorączkowe, np. kora, pączki topoli, kora wierzby, kora jesionu, kwiat wiązówki - odwar), zaburzenia w wydzielaniu żółci, laktacja, niedokrwistość, osłabienie.

Przeciwwskazania: ciąża, laktacja.

Zewnętrznie (kąpiele, płukanki): choroby włosów, nieprzyjemny zapach z ust (jednocześnie pić napar z owoców jałowca lub z goździków), nieprzyjemny pot i nadmiernie wydzielany (kąpiele).

Napar: 2 łyżki suszu zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg -5 ml, 5-6 kg - 7-8 ml, 7-8 kg - 10-11 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 13,5-16 ml, 11-15 kg - 16-32 ml, 20-25 kg - 28,5-57 ml, 30-35 kg - 50-100 ml, 40-45 kg - 100-200 ml, 3-4 razy dz.

Macerat lubczykowy - Maceratio Levistici: 2 łyżki suszu zalać 1 szkl. wody o temp. pokojowej; wytrawiać 6-8 godz.; przecedzić. Pić jak napar.

Proszek lubczykowy Pulvis Levistici: korzeń, liść lub owoc zmielić w młynku na proszek. Stosować jako przyprawę. Na każdą 1 łyżeczkę proszku dać 1 łyżkę miodu i 10 kr. alkoholu, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

Olej lubczykowy - Oleum Levistici: pół szkl. świeżego surowca zalać 150 ml oleju o temp. 50^o C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować jako przyprawę, do wcierań leczniczych (przy chorobach układu oddechowego, przeziębieniu, grypie wetrzeć olej w szyję, plecy, brzuch, klatkę piersiową i w stopy), do maseczek olejowych (suchość skóry, w celach odmładzających, przy trądzikach oraz w celu odżywienia skóry i jej zregenerowania), doustnie (2 łyżki 2 razy dz.) przy ostrych zaburzeniach trawiennych oraz przy zaparciach połączonych z bólami i wzdęciami, do lewatyw doodbytniczych przy stanach zapalnych odbytu, esicy, przy owrzodzeniach oraz zaparciach.

Sok świeży lubczykowy - Succus recens Levistici: świeże ziele przepuścić przez sokowirówkę. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżki. Sok można zakonserwować poprzez dodanie alkoholu 40% (100 ml na 100 ml). Uzyskaną masę roślinną nie wyrzucać, lecz zalać wodą przegotowaną (niewielką ilością) i ponownie przepuścić przez sokowirówkę.

Rp.

Korzeń (liść, owoc) lubczyka - 1 łyżkę

Owoc kminku - 1 łyżka

Owoc anyżku - 1 łyżka

Owoc kopru - 1 łyżka

wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; parzyć

20-30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci ok.

30-50 ml; niemowlęta - 1-2 łyżeczki.

Wskazania: zaburzenia trawienia, kaszel, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego i trawiennego, skąpomocz, bóle brzucha, skurcze jelit i żołądka, zaparcia.

Lukrecja gładka - Glycyrrhiza glabra (Papilionaceae).

Opis.

Bylina dorastająca do 150 cm wys.; łodyga wniesiona; liście nieparzysto—pierzaste; złożone z 9-7 listków; listki skórzaste, lśniące, ciemnozielone, ostro zakończone, jajowate: kwiaty zebrane w długie grona, liliowe z białymi żagielkami; pręcików 10; słupek 1; owoc - strąk. Roślina uprawiana dla celów farmaceutycznych (leczniczych). Dziko rośnie w Azji Mniejszej i w rejonie Morza Śródziemnego.

Surowiec.

Surowcem jest korzeń - Radix Glycyrrhizae (FP II, III, IV i V) zwany także Radix Liquiritiae; można go kupić w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 50 g). Ekspresówki są mało wartościowe.

Skład chemiczny.

Surowiec zawiera saponiny trójterpenowe (12-15%), których głównym przedstawicielem jest glicyrryzyna (sole potasowe i wapniowe kw. glicyrryzynowego), izoflawony (liquirytygenina i jej 4'-o-glukozyd liquirytyna, chalkon izoliquirytygeniny i jej 4'-o-glukozyd izoliquirytyna), kumaryny (herniaryna, likumaryna, umbeliferon), fitosterole (stigmasterol i beta-sytosterol), cukrowce (mannitol, glukoza, skrobia, sacharoza), garbniki, tłuszczowce, kwasy (likwirowy, jabłkowy), wit. C, aminokwasy, olejek eteryczny, gorycze, żywice, sole mineralne. Silnie słodki smak nadają surowcowi cukrowce oraz glicyryzyna.

Działanie.

Lukrecja działa silnie wykrztuśnie, moczopędnie, rozkurczowo, przeciwzapalnie, przeciwwrzodowo, zatrzymuje jony Na, powoduje utratę jonów K , podnosi ciśnienie krwi, hamuje syntezę prostaglandyn (np. F₂-alfa), zmniejsza aktywność pepsyny, zwiększa lepkość śluzu żołądkowego i chroni błonę śluzową żołądka oraz dwunastnicy przed urazami i zakażeniami. Pobudza regenerację nabłonka przewodu pokarmowego.

Wskazania: stany zapalne przełyku, żołądka, dwunastnicy i jelit, choroba wrzodowa, kaszel, skurcze jelit, żołądka, dróg oddechowych i przewodów żółciowych, chrypka, katar, zapalenie oskrzeli, płuc, tchawicy i krtani, zaparcia, hiperkalemia.

Przeciwwskazania: hipokalemia, hipernatremia, obrzęki, nadciśnienie, zażywanie naparstnicy (Digoxyn !) i leków moczopędnych powodujących utratę potasu, niewydolność nerek i krążenia, ciąża.

Odwar: 2 łyżki lukrecji zalać 2 szkl. wody; gotować 3 minuty; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 15 ml, 20-25 kg - 30 ml, 30-35 kg - 50 ml, 40-45 kg - 57-60 ml, 50-55 kg - 70 ml, 4 razy dz.

Ekstrakt lukrecjowy - Extractum Glycyrrhizae: 4 łyżki korzenia zalać 100 ml wody; gotować (nie uzupełniać wyparowanej ilości wody !) 10 minut; wywar przecedzić przez sito i odstawić w osobnym garnczku, natomiast pozostałą nam masę korzeni ponownie zalać 50 ml wody i znów gotować, ale 5 minut, po czym wywar przelać przez sito; masę korceni odrzucić zaś otrzymany wtórny (drugi) wywar połączyć z wywarem pierwotnym (pierwszym). Oba gotować z dodatkiem 2 łyżek miodu i 1 łyżki gliceryny przez 5 minut. Tak przyrządzony lek zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki. Jest bardzo wartościowy.

Rp.

Korzeń żywokostu - 1 łyżka

Korzeń lukrecji - 1 łyżka

Korzeń babki - 1 łyżka

Siemię lniane - 1 łyżka

Surowce wymieszać i zalać 150 ml wody; gotować 10 minut, nie uzupełniając wyparowywanej ilości wody; przecedzić przez gęste sito i otrzymany wywar pierwotny odstawić, natomiast masę roślinną ponownie zalać, ale już 100 ml i gotować 10 minut; następnie oba wywary połączyć, dodać do nich 4 łyżki miodu i 2 łyżki cukru oraz gliceryny i gotować jeszcze przez 5 minut. Na końcu dodać nieco soku z cytryny. Lek zażywać 4 razy dz. po 1-2 łyżeczki.

Wskazania: kaszel, nieżyty układu oddechowego, przeziębienie, choroby zakaźne, choroba wrzodowa.

Łopian większy - Arctium lappa (Compositae).

Opis.

Roślina dwu- lub trzyletnia (spotkałem też wieloletnie) dorastająca do 150 cm wys.; łodyga bardzo mocna, wyprostowana, żeberkowana, rozgałęziona, gruba, zwężająca się ku górze; liście duże, sercowatokoliste lub jajowate, spodem kutnerowate, szarobiałe; koszyczki ustawione baldachogroniasto, nagie, duże, kulistawe; okrywa koszyczkowa, dłuższa od kwiatów; człony okrywowe koszyczków szydlaste, zielone, na szczycie haczykowate; kwiaty purpurowe lub liliowo-purpurowe, rurkowate; owoc - niełupki. Kwitnie od czerwca do lipca. Występuje na nieużytkach, na przydrożach, nad brzegami wód, na przychaciach, na rumowiskach; roślina pospolita.

W Polsce rośnie także łopian mniejszy - Arctium minus i łopian pajęczynowaty - Arctium tomentosum, będące także roślinami leczniczymi.

Surowiec.

Będziemy wykorzystywali liść i korzeń łopianu - Radix et Folium Arctii lappae (mini, tomentosi) vel Rad. et Fol. Bardanae. Radix et Succus Bardanae (FP I, II, III, IV) można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich (susz - opak. 50g i płyn /Phytopharm/- 100 g). Liście zbiera się przed kwitnięciem rośliny, a korzeń wiosną lub lepiej jesienią. Surowce należy wysuszyć w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

Surowce zawierają olejek eteryczny (korzenie -0,9-0,18%, liście - 0,03%), garbniki (3-5%), białka (12%), zw. poliacetylenowe - alkineny (tri-dekadien-tetraina, tri-decen-pentaina, tri-deka-tetra-endiina), kw. gamma-guanidyno-masłowy, lakton seskwiterpenowy - arkcyopikryna; lignany, inulina (37-55%), sole mineralne (miedziowe, siarkowe, cynkowe), kw. palmitynowy, kw. stearynowy, kw. cytrynowy, kw. szczawiowy, kw. kawowy, kw. winowy, witaminy, śluzy, goryczki i flawonoidy.

Działanie.

Łopian działa głównie wzmacniająco, moczopędnie, żółciopędnie, napotnie, śluzopędnie, przeciwzapalnie, fungistatycznie, przeciwbakteryjnie; odtruwa organizm, pobudza aktywność trzustkowych enzymów proteolitycznych, zwiększa wytwarzanie i wydzielanie soków żołądkowych i jelitowych; reguluje trawienie, przemianę materii i wypróżnienia.

Wskazania: łojotok, trądziki, dermatoza okołoustna, pryszcze, wypryski, owrzodzenia, łuszczyca, zaburzenia metabolizmu, reumatyzm, łupież, wypadanie włosów, brak przyrostu włosów, brak połysku, rozdwajanie, łamliwość włosów, stany zapalne przewodu pokarmowego, choroby zakaźne, skąpomocz, kamica moczowa i żółciowa, zastoje żółci, choroby wątroby i trzustki, zaparcia, biegunka, zaburzenia trawienia, po zatruciach.

Napar: 2 łyżki liści lub korzenia zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić kilka razy dz. po 100-200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 6-8,5 ml, 5-6 kg - 10,7-12,8 ml, 7-8 kg - 15-17 ml, 9-10 kg - 19-21 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 11-15 kg - 23,5-32 ml, 20-25 kg - 42,8-53,5 ml, 30-35 kg - 64-75 ml, 45-50 kg - 96-107 ml,3-4 razy dz.

Odwar: 2 łyżki korzenia zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić jak napar.

Nalewka łopianowa - Tinctura Bardanae: pół szkl. korzeni lub liści zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 1-2 ml, 20-25 kg - 2,8-3,5 ml, 30-35 kg - 4-5 ml, 40-45 kg - 5,7-6 ml, 50-55 kg ? 7-7,8 ml, 3-4 razy dz.

Intrakt łopianowy - Intractum Bardanae: pół szkl. korzeni lub liści zmielić i zalać 400 ml alkoholu 40% o temp. 70-80° C; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę. Podobnie przyrządza się alkoholaturę zimną ze świeżego korzenia lub liścia.

Uwaga ! Leczenie wewnętrzne należy zawsze skojarzyć z leczeniem zewnętrznym jeśli chodzi o choroby skórne.

Olej łopianowy - Oleum Bardanae: 1 szkl. świeżych lub suchych korzeni, albo też liści zalać 200 ml oleju winogronowego lub oliwy o temp. 50-60° C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2 razy dz. po 1-2 łyżki przy osłabieniu i zaparciach oraz w celu wyregulowania przemiany materii i jako lek żółciopędny. Stosować ponadto do przemywania skóry w celach kosmetycznych, do maseczek olejowych (działających odżywczo, regenerująco, przeciwzapalnie, natłuszczające, wybielające, odkażająco i przeciwzmarszczkowo) oraz do wcierania we włosy suche, zniszczone ondulacją i farbowaniem, przy wypadaniu, łamliwości, rozdwajaniu oraz przy łupieżu suchym.

Używać również do okładów na ropnie, czyraki, rany, oparzenia, odleżyny, rozpadliny skórne, owrzodzenia, odparzenia i inne schorzenia skórne, w tym także u niemowląt.

Przy zaparciach, bolesnych parciach na kał, zapaleniu jelita grubego, odbytu i guzkach krwawniczych - stosować do wlewów doodbytniczych w ilości 100-200 ml o temp. 38^o C; są bardzo skuteczne.

Sok ze świeżego korzenia i (lub) liścia, otrzymany przy pomocy sokowirówki zażywa się 3 razy dz. po 1-2 łyżeczki. Można go też zakonserwować przy pomocy alkoholu 40% (100 ml na 100 ml).

Ze świeżego korzenie i liścia można przyrządzić macerat i napar (2 łyżki surowca na 1 szkl. wody) i pić 2-3 razy dz. po 100-150 ml. Masę roślinną należy dwukrotnie przepuścić przez sokowirówkę, za drugim razem po zalaniu niewielka ilością ciepłej przegotowanej wody.

Rp.

Olej łopianowy - 50 ml

Olej dziurawcowy (lub nafta dziurawcowa) - 20 ml

Olej rycynowy - 20 ml

Linomag - płyn lub krem - 30 g

Olej nagietkowy (lub nafta nagietkowa) - 20 ml

Wymieszać. Stosować co przemywania skóry nie znoszącej mydła,

suchej oraz wrażliwej, do leczenia ran, owrzodzeń, odparzeń, łuszczycy, trądzika młodzieńczego, czyraków, ropni, pryszczy ropnych, nadżerek, rozpadlin skórnych, oparzeń i spierzchniętych warg.

Leczy także łupież suchy oraz liczne choroby włosów, zwłaszcza suchych.

Przy zaparciach, guzkach krwawniczych oraz bolesnym parciu na kał zastosować do lewatyw (wówczas nie mogą być wyciągi sporządzone na nafcie, lecz tylko na oliwie).

Rp.

Nalewka łopianowa - 10 ml

Nalewka pokrzywowa - 10 ml

Nalewka skrzypowa - 10 ml

Płyny zmieszać.

Zażywać 3 razy dz. po 5 ml. Preparat wcierać we włosy przed umyciem (na 8 godzin) w celu nadania im połysku, puszystości oraz w celu ich odżywienia i wzmocnienia.

Wskazania: zaburzenia przemiany materii, skąpomocz, choroby skórne.

Rp.

Nalewka łopianowa - 10 ml

Nalewka tatarakowa - 10 ml

Nalewka z arniki - 10 ml

Nalewka nagietkowa - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Płyny zmieszać.

Zażywać 3 razy dz. po 5 ml. Schorzałe miejsca przemywać 2-3 razy dz. Do płukania włosów używać rozcieńczony preparat: 1 łyżka leku na 500 ml wody.

Wskazania: trądzik młodzieńczy i różowaty, łuszczyca, owrzodzenia, pryszcze w czasie miesiączki, wypryski; bóle brzucha, zaburzenia metaboliczne i trawienne, brak łaknienia, skurcze jelit i żołądka, zaburzenia w wydzielaniu żółci, zaburzenia sercowe.

Rp.

Napar łopianowy - 100 ml

Jajko surowe - 1 szt.

Napar tatarakowy - 100 ml

Składniki wymieszać (jajko rozbić w chłodnym naparze). Włosy zwilżyć obficie płynem, przykryć folią na 3 godz.; następnie włosy umyć i wypłukać starannie w naparze pokrzywowym.

Wskazania: wypadanie włosów, zniszczone włosy zabiegami fryzjerskimi.

Rp.

Korzeń (liść) łopianu - 1 łyżka

Kłącze perzu - 1 łyżka

Ziele mniszka - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 2 łyżki

Składniki wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić jak napar z łopianu. Wskazania: zaburzenia przemiany materii, choroby skórne, zakaźne, wątroby, trzustki, żołądka i pęcherzyka żółciowego, nieżyt jelit, zaparcia, zaburzenia trawienne, skąpomocz, kamica moczowa, zapalenie przydatków, osłabienie, po zatruciach.

Rp.

Korzeń łopianu - 1 łyżka

Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka

Kłącze tataraku - 1 łyżka

Ziele fiołka tr. - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Zmieszać. Przyrządzić i pić jak wyżej.

Wskazania: skąpomocz, stany zakażeniowe i zapalne układu moczowego, kamica moczowa, po zatruciach, choroby skórne, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, choroby zakaźne, wątroby, trzustki, śledziony, pęcherzyka żółciowego i żołądka, nieżyt jelit, zaparcia, zaburzenia przemiany materii, choroby oczu.

Rp.

Korzeń łopianu - 1 łyżka

Owoc jałowca - 1 łyżka

Liść rozmarynu - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Liść mięty - 1 łyżka

Wymieszać.

Przyrządzić jak wyżej.

Pić 3 razy dz. po 100 ml.

Wskazania: skąpomocz, obrzęki, dna, reumatyzm, kamica moczowa, skąpe i bolesne krwawienia miesiączkowe, niewydolność wątroby, żółtaczka, bóle wątroby i pęcherzyka żółciowego, zastoje i brak żółci, kamica żółciowa, choroby trzustki, skurcze mięśni gładkich, bóle brzucha, choroby zakaźne i skórne, przeziębienie, zaparcia, ostre zaburzenia trawienne.

 

Macierzanka piaskowa - Thymus serpyllum (Labiatae).

Opis.

Krzewinka płożąca się po ziemi, gęsto ulistniona; liście równo-wąskolancetowate, najczęściej nagie; kwiatostan główkowaty; kielich od spodu silnie owłosiony, dwuwargowy; korona - różowofioletowa; pręcików 4, dwusilnych.

Kwitnie od maja do jesieni. Rośnie w lasach i borach sosnowych, niekiedy na ich skrajach. Lubi gleby suche, piaszczyste, kamieniste; siedlisko dobrze nasłonecznione. Cała roślina pachnie tymiankiem.

Surowiec.

Surowcem farmakopealnym jest ziele macierzanki -Herba Serpylli (Thymi serpylli), które jest w sprzedaży w sklepach zielarskich (opak. 25 i 50 g).

Ziele zbiera się przed, w początkach lub w czasie kwitnienia i suszy w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

Herba Serpylli zawiera ok. 0,2-0,6% olejku eterycznego, gorycz - serpyllinę, flawonoidy, garbniki - ok. 5%, kwasy organiczne (chinowy, kawowy, chlorogenowy), witaminy (np. C). Wśród flawonoidów możemy znaleźć luteolinę, diosmetynę, apigeninę i skutelareinę; mają one budowę glikozydów.

Olejek macierzankowy składa się głównie z cymenu, tymolu, cytrylu i karwakrolu.

Działanie.

Macierzanka działa wykrztuśnie, odkażająco, przeciwzapalnie, uspokajająco, wiatropędnie, słabo moczopędnie; zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, pobudza łaknienie i poprawia trawienie; działa ponadto rozkurczowo i rozgrzewające; upłynnia zalegającą w drogach oddechowych wydzielinę śluzową.

Wskazania: chore zatoki, schorzenia układu oddechowego, kaszel, przeziębienie, choroby zakaźne, biegunka, zaburzenia trawienia, zapalenie nerek i pęcherza moczowego, skąpomocz, nieżyt żołądka i jelit, dychawica oskrzelowa (nalewka), osłabienie.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 100 ml; niemowlęta ważące 3-4-5 kg -5-6 ml, 6-7 kg - 7-9 ml, 8-9 kg - 10-12 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 10-15 kg - 15-21 ml, 20-25 kg - 28,5-35,7 ml, 30-35 kg - 42,8-50 ml, 40-45 kg - 57-64 ml, 50-55 kg - 71-78,5 ml 3-4 razy dz. lub częściej. Dawkę można zwiększyć o 50-100%.

Nalewka macierzankowa - Tinctura Serpylli: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml.

Alkoholmel Serpylli: do 100 ml nalewki wlać 100 ml miodu i sok z cytryny, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

Majeranek ogrodowy - Majorana hortensis sive Origanum majorana (Labiatae).

Opis.

Krzewinka dorastająca do 50 cm wys.; pędy szaro owłosione; kwiaty okółkowe skupione w rodzaj szczytowych kłoskowatych główek; koronę drobna, wargowa, biała lub liliowa. Roślina uprawiana. Kwitnie od lipca do sierpnia. Majeranek wysiewa się w kwietniu (I połowa) do gruntu techniką rzędową. Lubi gleby wilgotne, humusowe, liściaste, o pH 5-5,5 lub 6. Jesienią po zebraniu plonów rozrzucamy obornik i oramy (przekopujemy). Rzędy powinny być od siebie oddalone o 20-25 cm. Zbiór przeprowadza się w czasie kwitnienia rośliny.

Rośliny uprawiane w miejscach nasłonecznionych są wartościowsze od roślin rosnących w cieniu.

Surowiec.

Surowcem jest ziele - Herba Majoranae, które można kupić w sklepach zielarskich i spożywczych.

Skład chemiczny.

W zielu znajduje się pięknie pachnący olejek eteryczny w ilości 0,7-3%, którego głównym składnikiem jest terpinen, terpineol (alfa i beta) oraz octan linalilu. Ponadto ziele zawiera garbniki - ok. 10%, witaminy (C, B, K, E, A), sole mineralne (tlenek wapnia - 30,5g/kg, potas - 16,1g/kg, sód - 0,62g/kg, pięciotlenek fosforu - 6,4g/kg, żelazo - 200 mg/kg, mangan - 110mg/kg, cynk - 10 mg/kg, miedź - 16,5mg/kg, molibden - 1,94 mg/kg), substancje goryczkowe, fitosterole, pektyny, cukrowce, kwasy organiczne, flawonoidy (diosmetynę, apigeninę). Nośnikiem aromatu jest uwodniony cis-sabinen (dwupierścieniowy terpen z grupy tujanu; tujany to węglowodory).

Działanie.

Majeranek działa rozgrzewająco, rozkurczowo, odkażająco, przeciwzapalnie, mlekopędnie, lekko przeciwbólowo, lekko uspokajająco, żółciopędnie, wykrztuśnie, moczopędnie, wiatropędnie; upłynnia zalegającą wydzielinę śluzową w drogach oddechowych i ułatwia jej wydalenie, pobudza wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego, a przez to polepsza trawienie i ułatwia przyswojenie mleczka pokarmowego, przywraca prawidłową perystaltykę jelit, znosi nadmierną fermentację jelitową, reguluje wypróżnienia.

Wskazania: wszelkiego rodzaju zaburzenia trawienne i dolegliwości przewodu pokarmowego (wzdęcia, burczenie i przelewanie w kiszkach, uczucie pełności w brzuchu, nudności, bóle brzucha, wymioty, biegunka, niestrawność, odbijanie, przejedzenie, sprue, skurcze mięśni gładkich przewodu pokarmowego, zaparcia), brak apetytu, obfity i (lub) tłusty posiłek, nieprzyjemny zapach z ust wydobywający się w rzeczywistości z jelit, laktacja, nieżyty układu oddechowego, kaszel, choroby zakaźne, przeziębienie, choroby skórne (uregulowanie trawienia ma duże znaczenie w leczeniu schorzeń dermatologicznych, podobnie jak i przemiany materii czy odtrucie organizmu), kamica moczowa i żółciowa, skąpomocz, choroby wątroby i trzustki.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. pc 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8,5-11 ml, 5-6 kg - 14-17 ml, 7-8 kg - 20-22,8 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 25,7-28,5 ml, 11-15 kg - 31-42,8 ml, 16-20 kg - 45-57 ml, 21-25 kg - 60-71 ml, 26-30 kg - 74-85,7 ml, 31-35 kg - 88,5-100 ml, 36-40 kg - 102,0-114 ml, 41-45 kg - 117-128,5 ml, 3-4 razy dziennie lub częściej.

Nalewka majerankowa (majerankówka) - Tinctura Majoranae: pół szkl. zioła zalać 250 ml wódki; wytrawiać 14 dni: przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml. Nalewką przemywać: owrzodzenia, czyraki, pryszcze, nadżerki, zmiany sączące, opryszczki, wypryski, odparzenia, oparzenia, rany i skórę łojotokową.

Olej majerankowy - Oleum Majoranae: pół szkl. ziela zalać 150 ml oleju o temp. 50-60^o C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2 razy dz. po 1-2 łyżki przy niedostatecznym wydzielaniu żółci, kamicy żółciowej, zastojach żółci, wzdęciach, w celu pobudzenia apetytu i trawienia oraz przy zaparciach (2-3 łyżki); do oczyszczania skóry suchej, wrażliwej, ze stanami zapalnymi, nie znoszącej toników i mydła, przy trądziku młodzieńczym, licznych wągrach i bladej cerze; do okładów na wyżej wymienione schorzenia skórne; do wcierań wzmacniających, inhalacyjnych, rozgrzewających i przeciwbólowych oraz uspokajających i nasennych (całe ciało łącznie ze stopami natrzeć olejem majerankowym, ważne jest natarcie szyi, zwłaszcza przy przeziębieniu i grypie); do lewatyw (100-200 ml oleju o temp. 38^o C) przy niestrawnościach, stanach zapalnych jelita grubego (dolnej okrężnicy i esicy), bańki odbytowej oraz odbytu, przy zaparciach, bolesnym i nieprzyjemnym parciu na kał, przy ostrej drażniącej biegunce oraz hemoroidach. Ponadto olej majerankowy jest oczywiście wygodną i wspaniałą przyprawą.

Rp.

Olej majerankowy - 50 ml

Olej anyżowy (biedrzeńcowy) - 20 ml

Olej tymiankowy - 20 ml

Olej miętowy - 10 ml

Wymieszać. Stosować do wcierań ihalacyjnych, rozgrzewających,

przeciwbólowych, wzmacniających, uspokajających i ułatwiających

zaśnięcie. Nacierać całe ciało rano i wieczorem po czym położyć

się do łóżka i dobrze wygrzać. Wypić jednocześnie następującą

mieszankę ziołową:

Rp.

Ziele majeranku - 1 łyżka

Kwiat rumianku - 1 łyżka (lub krwawnika)

Ziele tymianku, lebiodki lub macierzanki - 1 łyżka

Owoc anyżku, kopru lub kolendry - 1 łyżka

Kwiat lipy - 1 łyżka (lub bzu czarnego)

Wymieszać.

2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Dawki - patrz napar majerankowy.

W razie gorączki zażyć odpowiedni lek, np. salicylany, benzydamina, ibuprofen.

Wskazania (do powyższej kuracji): przeziębienie, zmarznięcie, katar, kaszel, choroby zakaźne podobnie objawiająca się (nieżyty układu oddechowego).

Rp.

Ziele majeranku - 1 łyżka

Ziele mięty - 1 łyżka

Wymieszać.

Przyrządzić i stosować jak napar majerankowy.

Wskazania: bóle brzucha, zaburzenia trawienia, bóle wątroby i pęcherzyka żółciowego oraz trzustki, zaparcia, skurcze jelit, obfity i (lub) tłusty posiłek.

 

Malina właściwa - Rubus idaeus (Rosaceae).

Opis.

Krzew do 3 m wys.; pędy w dole kolczaste; liście 5-7-listkowe; kwiaty w baldachogronach lub w gronach; kielich 5-działkowy; korona złożona z pięciu drobnych białych lub różowawych płatków; owoc - soczyste pestkowce zebrane w owoc zbiorowy. Kwitnie w maju i w czerwcu.

Malina to roślina pospolita w całym kraju.

Rośnie w lasach, w zaroślach i na ich skrajach. Uprawiana (odmiany).

Surowiec.

Surowcem jest liść i owoc, rzadziej pędy szczytowe - Folium, Fructus et Frondes Rubi idaei, FP I, II, III, IV i V. Owoce zbiera się tylko dojrzałe i zużywa świeże lub poddaje suszeniu w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 60-80^o C. Liście i pędy szczytowe zbiera się przed kwitnieniem lub w czasie kwitnięcia rośliny i suszy w temp. 25-50^o C.

Owoce i liście maliny suszone - sprzedawane są w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 50 g).

Skład chemiczny.

Liście i gałązki zawierają ok. 4% garbników, kwasy organiczne (askorbinowy, cytrynowy, salicylowy, szczawiowy, winowy), flawonoidy, karoten, śluzy (małe ilości), żywice.

Owoce posiadają 24 mg wit. C w 100 g, 130 mg wit. A, 60 mg wit.P, 20 ug wit. B1, 70 ug wit. B2, 300 ug wit.PP, 1,21% pektynianu wapnia, 6,21% cukru, 2,02% kwasu jabłkowego oraz kwas cytrynowy, salicylowy, mrówkowy, sole mineralne (dużo żelaza, fosforu i miedzi), glikozydy antocyjanowe (także w liściach i pędach), np. cyjanidyna, beta-sterol, alkohole (izo-amylowy, fenyloetylowy).

Działanie.

Liście i pędy działają moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwzapalnie, odkażająco, przeciwbiegunkowo i słabo żółciopędnie.

Owoce natomiast działają wykrztuśnie, wzmacniająco, napotnie, przeciwgorączkowo, moczopędnie, oczyszczająco, przeciwmiażdżycowo.

Wskazania: przeziębienie, gorączka, choroby zakaźne, zaburzenia trawienne, skąpomocz, biegunka, nieżyt żołądka i jelit.

Napar: 2 łyżki liści lub pędów, albo 3 łyżki owoców zalać 2 szkl. wrzącej wody: odstawić na 20 minut; przecedzić; napar z owoców osłodzić miodem. Pić 4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta - 2 łyżeczki lub 1 łyżka; dzieci 100-150 ml kilka razy dz.

Nalewka malinowa - Tinctura Rubi idaei: pół szkl. liści lub szkl. owoców zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Nalewkę na owocach zażywać 3-4 razy dz. po 15 ml (można ją zmieszać z miodem uzyskując alkoholmel działający wybitnie wzmacniająco i wykrztuśnie).

Nalewkę na liściach stosować zewnętrznie do przemywań skóry łojotokowej, z pryszczami, wągrami (doskonale oczyszcza pory), oraz opryszczki, okolic ran, oparzeń, owrzodzeń, ropni i mokrych wyprysków. Można ją także zażywać po 10 ml w 50 ml wody przy bólach brzucha oraz złym trawieniu.

Rp.

Liść i (lub) owoc maliny - 1 łyżka

Kwiat lipy - 1 łyżka

Kwiat wrzosu - 1 łyżka

Wymieszać.

Przyrządzić napar z 2 łyżek mieszanki na 2 szkl. wrzątku. Pić kilka razy dz. po 150-200 ml; można podawać niemowlętom.

Wskazania: zaburzenia trawienia, przeziębienie, gorączka, choroby zakaźne, kaszel, chrypka, katar, zapalenie gardła i oskrzeli, biegunka, niestrawność.

Malwa czarna - Althaea rosea (Malvaceae).

Opis.

Bylina dorastająca do 3 m wys.; liście odziomkowe duże, o długich ogonkach, okrągławe, jasnozielone, lekko pomarszczone; liście łodygowe mniejsze; łodyga i liście pokryte włoskami; z kątów liści wyrastają kwiaty pojedyncze lub po 2-4; korona ciemnofioletowa, czarna, ciemnoniebieska, rzadziej brązowawa; owoc - rozłupnia. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Roślina uprawiana.

Surowiec.

Surowcem jest kwiat z kielichem - Flos Malvae arboreae cum calicibus i kwiat bez kielicha - Flos Malvae arboreae sine calicibus (FP V). Oba surowce dostępne w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 10, 20, 25, 50 g). Kwiaty zbiera się w I fazie rozkwitu i suszy w ciemnym miejscu w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

Kwiaty zawierają związki śluzowe (około 10%), garbniki taninowe, aktywne fizjologicznie barwniki antocyjanowe (frakcja alteinowa = malvinowa - ok. 9%, a w niej pochodne delfinidyny), pektyny, pochodne katechiny, fitohormony i żywice.

Skład do końca nie poznany.

Działanie.

Kwiat działa osłaniająco (powlekająco), przeciwkaszlowo, przeciwzapalnie, lekko antyseptycznie; pobudza krwawienia miesiączkowe, a jednocześnie je reguluje, wpływa na czynność jajników i innych gruczołów dokrewnych. Mavina kurczy macicę.

Wskazania: stany zapalne przydatków, nieregularne i skąpe krwawienia miesiączkowe, upławy, kaszel, zapalenie gardła, chrypka, nieżyt żołądka i jelit, zaparcie, biegunka, zaburzenia hormonalne, zażywanie leków, które uszkadzają lub mogą uszkodzić śluzówkę przewodu pokarmowego, choroba wrzodowa; stany zapalne krtani i przełyku.

Zewnętrznie (okłady): stany zapalne powiek i gałki ocznej.

Napar: 2-3 łyżki kwiatów zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-6 razy dz. po 100-150 ml; niemowlęta - 1-2 łyżki, 3-4 razy dz.; dzieci do 3 r. ż. - 30-40 ml, do 8 r. ż, - 50-60 ml, starsze jak dorośli. Podawać z miodem.

Rp.

Kwiat malwy - 2 łyżki

Ziele glistnika - 1 łyżka

Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka

Surowce wymieszać. Zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 min.; przecedzić. Pić 2-4 razy dz. po 100 ml.

Wskazania: zaburzenia hormonalne, zapalenie jajników i jajowodów, skurcze jelit, żołądka i dróg żółciowych, nieregularne, skąpe i bolesne krwawienie miesiączkowe, upławy (+1 łyżka pokrzywy), stany lękowe i nerwicowe w okresie po- i przekwitania oraz miesiączki, bóle brzucha w czasie menstruacji, wzdęcia, zaparcia, choroba wrzodowa, bóle wątroby i trzustki, bezsenność, utrudnione oddychanie, wole, zaburzenia przemiany materii.

Marchew siewna (ogrodowa) - Daucus carota (Umbelliferae).

Opis.

Roślina dwuletnia dorastająca do 1 m wys.; korzeń gruby, żółty lub pomarańczowy; liście owłosione, podłużne, dwu-trzy-krotnie pierzaste; kwiaty zebrane w złożony baldach; kielich 5-ząbkowy; korona biała, pięciopłatkowa; owoc - rozłupnie. Kwitnie od lipca do sierpnia. Roślina uprawiana.

Na łąkach i wzgórzach spotkać można marchew zwyczajną dziką o białym lub żółtym korzeniu, którą można używać de celów leczniczych zamiast marchwi ogrodowej. Jej cechy charakterystyczne to: łodyga szorstko owłosiona; liście dolne wyraźnie ogonkowe, natomiast górne osadzone na łodyżce przy pomory pochewki, owłosione, dwu-trzykrotnie pierzastosieczne, o odcinkach równowąskich, włoskowato zakończonych; kwiaty brzeżne białe, kwiat środkowy w baldaszku purpurowy; baldachy osadzone jakby w ptasich gniazdkach, u spodu mają rozetkę liści; baldaszki z pokrywami 3-wrębnymi; owoce serduszkowate do 0,5 cm dł. pokryte kolcami.

Surowiec.

Będziemy wykorzystywali liście (tak często wyrzucane), korzenie i owoce - Folium, Radix et Fructus Dauci carotae. Liście zbiera się podczas wykopywania korzeni, owoce - w I fazie dojrzałości. Z marchwi dzikiej liście zbiera się w czasie kwitnienia rośliny. Wartościowy też jest baldach (kwiat) w I fazie rozkwitu - Umbella Dauci. Surowce suszy się w temp. do 40^o C.

Do celów leczniczych można użyć nasiona marchwi siewnej sprzedawane w sklepach ogrodniczych.

Skład chemiczny.

Liście zawierają olejek eteryczny, flawonoidy, furanokumaryny, sole mineralne i witaminy, saponiny, alkaloidy.

Owoce zawierają olej tłusty, olejek lotny, oksykumarynę, umbeliferon i flawonoidy.

Korzenie natomiast posiadają wapń - 39 mg/100 g, fosfor - 37 mg, chlorek sodowy - 59 mg, potas - 87 mg, żelazo - 0,8 mg, jod - 38 ug/kg, cynk -1,1 mg/kg, mangan - 5 mg/kg, karoten - 1-2,5 mg/100 g (dla porównania przypominam, że glistnik zawiera 15 mg karotenu), tokoferol - 0,21%mg, tiaminę - 0,050 mg, ryboflawinę - 0,10 mg, niacynę - 1,50 mg, W. pantotenowy - 0,21 mg, pirydoksynę - 0,19 mg, biotynę - 2,5 ug, kw. askorbinowy - 8 mg, rutynę - 10 j. B.-C., fitochinon - 0,003 mg, kw. foliowy - 0,1 mg/100 g, węglowodany - do 7%, fosfatydy, kumaryny, kwasy organiczne, saponiny, olejek eteryczny i in.

Działanie.

Liście, kwiaty i owoce działają wykrztuśnie, przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo, rozkurczowo, rozgrzewająco, napotnie, silnie moczopędnie, przeciwobrzękowo fotouczulająco, żółciopędnie, wiatropędnie i pobudzająco na system trawienny. Herbatka z suszonej naci leczy ponoć żylaki odbytu (lewatywy i jednoczesne picie naparu). Nalewka z ziela marchwi dzikiej i z naci - przeciwtrądzikowo i rozjaśniająco, przeciwplamiczo, przeciwwągrowo.

Wskazania: przeziębienie, nieżyty układu oddechowego, suchy kaszel, zmarznięcie, skąpomocz, kamica moczowa, stany zapalne układu moczowego i trawiennego, zaburzenia trawienia, osłabienie, biegunka, zaparcia, laktacja (działanie mlekopędne), skąpe miesiączkowanie, choroby skórne.

Napar: 3 łyżki kwiatów lub 2 łyżki owoców, albo liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml; dzieci zależnie od wieku: do 3 r. ż. - 16-25 ml, do 6 r. ż. - 33-40 ml, do 10 r. ż - 58-80 ml, do 15 r. ż - 90-125 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka marchwiowa - Tinctura Dauci: pół szkl. świeżego lub suchego ziela marchwi dzikiej lub naci zalać 200 ml wódki; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Do 100 ml nalewki marchwiowej dolać 100 ml spirytusu kamforowego. Skórę łojotokową, trądzikową i z wągrami przemywać 3 razy dz.

Marchew jako przystawka.

Składniki:

- 1 kg marchwi

- tłuszcz - 3 dkg

- mąka

- sól, pieprz, koperek

Marchewki oskrobać, opłukać, pokroić w plasterki lub zetrzeć na tarce w paski; włożyć do rondla, dodać wody i dusić do miękkości. W połowie gotowania osolić, osłodzić do smaku. Gdy marchewka miękka posypać mąką, zagotować; następnie włożyć masło surowe i posiekany koperek i dalej już nie gotować. Podawać do ziemniaczków, mięsa lub samą z grzankami z bułki.

Zupa marchewkowa stosowana przy biegunkach, niestrawności oraz nieżytach jelit i żołądka.

Składniki:

- 1 kg marchwi

- 1 l wody

- sól

Marchewki oskrobać, opłukać i zetrzeć na tarce drobnej, w paski lub pokrajać w plasterki. Pokrojoną (utartą) marchew zalać wodą i gotować pod przykryciem 60 minut. Oddzielić marchew od wywaru, rozgnieść lub przemielić przez maszynkę. Przetartą marchewkę połączyć z wywarem w którym się gotowała. Przelać do czystych butelek i przechowywać w lodówce. Przed podaniem przygrzać. Można podawać niemowlętom.

Zupka mleczno-marchewkowa.

Składniki:

- zupka marchewkowa (przygotować jak wyżej) - 200 ml

- mleko w proszku - 6 łyżek

Mleko w proszku rozprowadzić stopniowo letnią zupką marchewkową na jednolitą papkę, połączyć z pozostałą częścią zupy marchwiowej i gotować 3 minuty. Można podawać niemowlętom.

Sok marchewkowy - Succus racens Dauci.

Przynajmniej 1 kg marchwi oskrobać, umyć i przepuścić przez sokowirówkę. Otrzymany sok pić 3-4 razy dz. po 50 ml. Dzieciom, które niechętnie jedzą jarzyny podaje się sam sok marchewkowy z mlekiem osłodzony miodem (100 ml soku + 100 ml mleka + 2-3 łyżki miodu). Sok marchewkowy i cytrynowy polecam pić przy wszystkich chorobach skórnych i zakaźnych. Odrzuconą przez sokowirówkę masę marchewkową nie wyrzucać lecz wymieszać z sokiem cytrynowym oraz cukrem, załadować do wyparzonych słoiczków, można dodać tarte jabłka, po czym poddać pasteryzacji w wodzie o temp. 80^o C przez 20 minut.

Stosować też przy rekonwalescencji z następującą mieszanką ziołową:

Rp.

Ziele mniszka - 1 łyżka

Korzeń łopianu - 1 łyżka

Ziele pokrzywy - 1 łyżka

Ziele lub owoc wiesiołka dwuletniego lub dziwnego - 1 łyżka

Ziele fiołka tr. - 1 łyżka

Nasienie kozieradki - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić napar z 2 łyżek mieszanki na 1 szkl.

wrzątku. Pić 2 razy dz. po 100-200 ml.

 

Mącznica lekarska - Arctostaphylos uva-ursi (mącznica niedźwiedzie uszko); (Ericacaae).

Opis.

Krzewinka o leżących gałązkach dorastających do 1 m dł.; liście zimotrwałe, podługowate, całobrzegie; kwiatostany groniaste, zwisłe; kielich pięciodziałkowy; korona biała lub różowawa, wewnątrz owłosiona, zrosłopłatkowa, dzbaneczkowata, pięcioząbkowa; pręcików 10; słupek 1; owoc - jagoda barwy czerwonej o miąższu białawym, mączystym.

Występuje w północnej części niżu, w południowej części - rzadko spotykana; rośnie pospolicie na Podkarpaciu, w Bieszczadach. Rośnie w lasach widnych i na ich skrajach; lubi gleby zbielicowane, piaszczyste, o różnej wilgotności.

Roślina pod ochroną !.

Surowiec.

Surowcem farmakopealnym jest liść - Folium Uvae-ursi, który można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 50 g), FP I, II, III, IV i V. Liście zbierane są od czerwca do września i suszone w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

Surowiec zawiera glikozydy fenolowe (arbutynę i metyloarbutynę) - 5-7%, pirozyd, kawoiloarbutynę, hydrochinon czysty - ok. 1%, salidrozyd, gencjobiozyd 4-hydroksyfenylu, flawonoidy (hiperozyd, izokwercetyna, mirycetyna), kwasy polifenolowe (galusowy, chinowy, elagowy), kw. ursolowy będący zw. trójterpenowym, garbniki pirogalowe i elagowe - 10%, uvaol.

Arbutyna - beta-glukozyd hydrochinonu. Hydrochinon znajdujący się w tym gllkozydzie fenolowym łączy się z kwasem glukuronowym; w moczu alkalicznym, od hydrochinonu odłącza się glukoza i kw. glukuronowy. Dopiero tak uwolniony hydrochinon wykazuje silne działanie bakteriobójcze i przeciwwirusowe (odkażające drogi moczowe). Ważne jest aby podczas doustnego stosowania liści brusznicy, mącznicy, kwiatu wrzosu czy ziela bagna zwyczajnego pić sole alkalizujące mocz, np. Sal Vichy dostępna w aptekach.

Działanie.

Substancje zawarte w mącznicy działają odkażająco, moczopędnie, przeciwkrwotocznie (kw. elagowy i galusowy), odtruwająco, przeciwobrzękowo, przeciwzapalnie, żółciopędnie (flawonoidy, fenole), przeciwbiegunkowo i przeciwkamiczo. Mącznica zwiększa wydalanie z organizmu jonów sodowych i chlorkowych.

Wskazania: stany zapalne i zakażeniowe dróg moczowych i nerek, krwiomocz, polucje, nasieniotok, moczenie nocne, skąpomocz, hipernatremia i hiperchloremia.

Napar: 2 łyżki liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 8-10 kg - 11-14 ml, 11-15 kg - 15,7-21 ml, 20-25 kg - 28,5-35,7 ml, 30-35 kg - 42,8-50 ml, 40-45 kg - 57-64 ml, 50-55 kg - 71-78,5 ml 4 razy dz.

Rp.

Liść mącznicy - 1 łyżka

Korzeń goryczki - 1 łyżka

Wymieszać i zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 2 razy dz. po 100 ml.

Wskazania: polucje, nasieniotok, moczenie nocne, brak apetytu, niedostateczna wydzielanie soków trawiennych, zaburzenia trawienne, osłabienie.

Polucje - samoistne wytryski nasienia podczas snu w okresie pokwitania (nie u wszystkich chłopców występują). Polucje (zmazy nocne) występują także u wielu dorosłych mężczyzn. Jest to zjawisko normalne spowodowane wstrzemięźliwością seksualna, jednakże kłopotliwe, podobnie jak nasieniotok.

Nasieniotok - wyciek nasienia z cewki moczowej bez pobudzenia płciowego, najczęściej przy oddawaniu kału i moczu.

Przy moczeniu nocnym należy także zażywać wit. B₁.

Melisa lekarska - Melissae officinalis (Labiatae).

Opis.

Roślina wieloletnia do 1 m wys., o silnej cytrynowej woni; łodyga podobnie jak liście krótko, szaro owłosione; liście ogonkowe sercowato-jajowate, brzegiem karbowano-ząbkowane; kwiaty w niby-okółkach; kielich o ząbkach wargi górnej bardzo krótkich, dolnych - dłuższych, szydlasto zakończonych; korona różowa lub biała; owoc - rozłupnia. Kwitnie od lipca do sierpnia. Roślina uprawiana. Pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego.

Surowiec.

W celach leczniczych (farmaceutycznych) zbierane są z upraw liście lub ziele - Folium vel Herba Melissae, FP I, II, III, IV i V. Surowiec ten kupić można w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 20, 25 i 50 g). Ekspresówki są mało wartościowe. Dostępny jest także intrakt melisowy - Intractum Melissae (Phytopharm Klęka) - fl. 45 i 100 g - 5 ml 2-4 razy dz. w 100 ml wody.

Skład chemiczny.

Liście zawierają olejek eteryczny - Oleum Melissae w ilości około 0,1-0,3%, a w nim cytral (30%), cytronelol (do 5%), geraniol, linalol, mircen i alkohole aromatyczne. Ponadto surowiec zawiera wit.C - ok. 100 mg/100 g, garbniki - do 5%, kwasy (kawowy, ursolowy rozmarynowy, oleanolowy), śluzy - ślady, gorycze, flawonoidy i sole mineralne.

Działanie.

Melisa działa uspokajająco, lekko nasennie (zwłaszcza w stosunku do dzieci i osób starszych), przeciwwirusowo (niszczy Herpes simplex, czyli wirusa opryszczki), ściągające, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, nasercowo, żółciopędnie, wiatropędnie, przeciwwymiotnie, napotnie, przeciwskurczowo, moczopędnie, lekko przeciwbólowo, wykrztuśnie; zwiększa wydzielanie soku żołądkowego, pobudza trawienie, ułatwia przyswojenie mleczka pokarmowego, hamuje zaburzenia trawienne, reguluje wypróżniania, likwiduje stan przedmiesiączkowy (zwłaszcza w połączeniu z glistnikiem i jemiołą oraz wiesiołkiem dziwnym lub dwuletnim), znosi bolesne miesiączkowanie (+ glistnik), ułatwia przejście przez trudny okres po- i przekwitania.

Wskazania: bezsenność, zdenerwowanie, lęk, wewnętrzny niepokój, stres, skłonność do płaczu, choroby zakaźne, przeziębienie, zaparcia, biegunka, skąpomocz, wzdęcia, bóle brzucha, nieżyt żołądka i jelit, choroby skórne, kamica moczowa i żółciowa, bóle wątroby, niedostateczne - wydzielanie żółci oraz fermentów żołądkowych i trzustkowych, nerwice wegetatywne (warto wówczas dodać do melisy walerianę, serdecznik, jemiołę i (lub) glistnik), brak łaknienia, wymioty (także u ciężarnych; w tym przypadku do melisy można dodać majeranek, miętę i (lub) szałwię), nerwobóle (+ owoc lub (i) kora bzu czarnego), bóle stawowe (+ topola + wierzba + wiązówka), mięśniobóle (+ glistnik + wiązówka), wadliwa przemiana materii (+ korzeń (ziele) mniszka + ziele skrzypu + kłącze perzu + korzeń łopianu + morszczyn), kaszel, stany zakażeniowe i zapalne układu oddechowego, choroby alergiczne.

Napar: 2 łyżki liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut. przecedzić. Pić kilka razy dz. po 100-200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg -8,5 ml, 5-6 kg - 10,7 ml, 7-8 kg - 15 ml, 3-4 razy dz. lub częściej; dzieci ważące 9-10 kg - 19 ml, 15-20 kg - 42 ml, 25-30 kg - 53 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 107 ml, 3-4 razy dz. lub częściej.

Nalewka melisowa - Tinctura Melissae: pół szkl. suchych liści zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 (max 15) ml; dzieci ważące 10-15 kg - 1,4-2 ml, 20-25 kg - 2,8-3,5 ml, 30-35 kg - 4-5 ml, 40-45 kg - 5,7-6 ml, 50-55 kg - 7-7,8 ml, 3-4 razy dziennie.

Rp.

Liść melisy - 1 łyżka

Kwiat rumianku lub krwawnika - 1 łyżka

Kwiat lipy - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzątku; parzyć 20 minut; przecedzić. Pić jak napar melisowy.

Wskazania: zaburzenia trawienia, bezsenność (w tym także u niemowląt), przeziębienie.

Rp.

Liść melisy - 1 łyżka

Ziele lebiodki - 1 łyżka

Ziele jemioły - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 2 łyżki

Kwiat lawendy - 2 łyżki

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i stosować jak wyżej.

Wskazania: wyczerpanie nerwowe, stres, lęki, bezsenność, zaburzenia trawienne, stany zapalne przewodu pokarmowego i układ oddechowego, przeziębienie, choroby alergiczne, biegunka.

Rp.

Liść melisy - 1 łyżka

Kwiat (liść) i (lub) owoc głogu - po 1 łyżce

Ziele (kwiat) jasnoty - 1 łyżka

Kwiat bzu czarnego - 1 łyżka

Owoc anyżku - 1 łyżka

Kłącze tataraku - 1 łyżka

Owoc dzikiej róży - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i pić jak napar z melisy.

Wskazania; przeziębienie, nieżyty jelit, żołądka i układu oddechowego, podniecenie nerwowe, bezsenność, lęk, wewnętrzny niepokój, zaburzenia okresu po- i przekwitania, zaburzenia trawienne, choroby zakaźne.

Rp.

Nalewka melisowa - 10 ml

Nalewka z liści lub kory orzecha włoskiego - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Nalewka jemiołowa - 10 ml

Nalewka szałwiowa - 10 ml

Zmieszać. Opryszczkę przemywać preparatem 4-6 razy dz. Jednocześnie pić napar z melisy i stosować okłady z tego naparu na chore miejsce. Leczy także liszaje, liszajce, pryszcze różnego pochodzenia i owrzodzenia oraz sączące wypryski.

Rp.

Liść melisy - 1 łyżka

Liść orzecha włoskiego - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Kora dębowa - 1 łyżka

Kora wierzbowa - 1 łyżka

Liść szałwi - 1 łyżka

Powyższa ziółka zalać 4 szkl. wody; zagotować; odstawić na 30

minut; przecedzić. Stosować do nasiadówek (30 minutowych) lub

do przepłukiwania pochwy przy: opryszczce narządów płciowych,

stanach ropnych i zakażeniowych oraz zapalnych, świądzie, upławach i nadżerkach. Jednocześnie pić wywar z tej mieszanki w ilości 100 ml 2 razy dz.

Rp.

Liść melisy - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 2 duże szczypty

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Ziele świetlika - 1 łyżka

Ziele krwawnika - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Powyższe surowce zalać 6 szkl. wody; zagotować; odstawić na 30 min.; przecedzić. Stosować doustnie (2 razy dz. po 100 ml) i do nasiadówek lub przepłukiwania pochwy przy wyżej wymienionych schorzeniach kobiecych.

Opryszczkę w jamie ustnej i na wargach pędzlować następującym płynem:

Rp.

Nalewka melisowa - 10 ml

Kwas taninowy czyli Tanninum (proszek dostępny w aptekach bez

recepty na wagę; lub nalewka galasowa) - 1 łyżka płaska

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Nalewka tymiankowa - 10 ml

Nalewka szałwiowa - 10 ml

Składniki wymieszać. Płynem pędzlować opryszczkę co 4-6 godzin.

Zanim ją jednak zapędzlujemy należy na chore miejsce zrobić okład z roztworu Chinoxysolu (1 tabl. na 50 ml wody przegotowanej) trwający 5 minut, a w przypadku jamy ustnej lub narządów płciowych - zastosować płukankę chinoksyzolową (1 tabl. na 150-200 ml wody).

Powyższy płyn działa silnie przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwgrzybiczo, przeciwzapalnie, pierwotniakobójczo oraz ściągająco. Leczy także afty, pleśniawki, nadżerki, owrzodzenia, zajady (jednocześnie zażywać wszystkie witaminy!).

W przypadku opryszczki oka stosować okłady na oczy z mocnego naparu melisowego lub następującej mieszanki:

Rp.

Liść melisy - 1 łyżka

Ziele świetlika - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 2 spore szczypty

Wymieszać. Zalać 2 szkl. wrzącej wody; parzyć 20 minut; przecedzić.

Okład powinien trwać 20-30 minut, przy czym co 10 min. należy

go wymieniać na nowy. Leczy także stany ropne i zapalne powiek

oraz gałki ocznej.

Przy opryszczkach (jakichkolwiek) proponuję pić następujące wyciągi ziołowe:

Rp.

Liść melisy - 2 łyżki

Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka

Ziele lub owoc wiesiołka dziwnego lub dwuletniego - 1 łyżka

Ziele jemioły - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 2 spore szczypty

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml.

Rp.

Liść melisy - 2 łyżki

Kwiat arniki - 1 łyżka

Korzeń lub ziele mniszka - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Liść ruty - 1 łyżka

Liść orzecha włoskiego - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Ziele krwawnika - 1 łyżka

Ziele piołunu - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 2 szczypty

Liść babki - 1 łyżka

Przyrządzić i pić jak wyżej. Obie mieszanki stosować na zmianę.

Mięta - Mentha (Labiatae).

Opis.

1. Mięta pieprzowa - Mentha piperita - bylina dorastająca do 90 cm wys., o miłym miętowym, ostrym zapachu i smaku; łodyga podnosząca się, ciemno-purpurowa; ulistnienie równoległe; liście jajowato-podługowate, brzegiem nierówno, ostro piłkowane; kwiaty zebrane w gęsty niby-kłos; kielich rurkowato-dzwonkowaty, o 5 ząbkach; korona z rurką ukrytą w kielichu, podzielona na 4-5 łatek, bez wyraźnych warg; pręcików 4; słupek 1; kwiaty liliowe. Roślina uprawiana dla celów farmaceutycznych i leczniczych.

2. Mięta polej - Mentha pulegium - bylinę, do 30 cm wys.; łodyga u nasady pełzająca, wyżej wzniesiona; liście eliptyczne lub odwrotnie jajowate, brzegiem drobno piłkowane; kwiaty wyrastające z kątów liści mają postać nibykłosów; korona różowa, owłosiona; kielich dwuwargowy, pięcioząbkowy. Kwitnie od lipca do września. Występuje w południowej części niżu; dochodzi do lini Warszawa - Poznań (południowe okolice Poznania i Warszawy). Rośnie nad brzegami wód, na terenach podmokłych,

3. Mięta długolistna - Mentha longifolia - bylina dorastająca do 100 cm wys.; łodyga, owłosiona; liście podługowate lub lancetowate, siedzące (bez ogonków) lub krótkoogonkowe, brzegiem grubo, nierówno ząbkowane lub ostro piłkowano-ząbkowane, z wierzchu nagie, spodem szaro kutnerowate (istnieją podgatunki o liściach owłosionych!); kwiaty - niby-kłoski gęste, walcowate; korona czerwonoliliowa lub różowa; kielich dzwonkowaty. Kwitnie od lipca do września. Roślina pospolita w całym kraju, występująca najczęściej masowo. Rośnie na wilgotnych brzegach rzek, stawów, źródeł, jezior, na bagnach i moczarach, na wilgotnych lub podmokłych polanach leśnych.

4. Mięta polna - Mentha arvensis - bylina do 40 cm wys.; łodyga podnosząca się, owłosiona, czterokanciasta, równomiernie owłosiona; ulistnienie równoległe; liście ogonkowe - jajowate, brzegiem piłkowane; kwiaty rurkowate bez wyraźnych warg, drobne, fioletowe. Rośnie w miejscach wilgotnych (podmokłe lasy, polany, łąki, brzegi wód). Pospolita w całym kraju.

Wszystkie wyżej opisane mięty są lecznicze.

Surowiec.

Surowcem jest ziele (górne odcinki) lub sam liść - Herba vel Folium Menthae. W zależności od jakiego gatunku surowiec pochodzi do nazwy rodzajowej dodaje się nazwę gatunkową, np. Folium Menthae piperitae (FP I, II, III, IV i V; w wolnej sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich - opak. 20, 25 i 50 g), Herba (Folium) Menthae pulegii, M. longifoliae itd.

W aptekach i w sklepach zielarskich można także nabyć nalewkę miętową - Tinctura Menthae (płyn 25 i 35 g), wodę miętową - Aqua Menthae (na receptę wykonują apteki) i olejek miętowy - Oleum Menthae /Divapharma-Knufinke; Pollena Aroma/ - 10 ml. Popularne krople miętowe - Guttae Menthae (płyn 35 g) zawierają nalewkę miętową (95 g) i olejek miętowy (5 g). Krople miętowe powinny znaleźć się w każdym domu.

Ziele (liście) mięty zbiera się przed lub w czasie kwitnienia i suszy w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

W liściu mięty pieprzowej znaleźć można: olejek eteryczny - 0,5-1,5% (wg. J.K. Podlewskiego - ok. 2,5%), garbniki - 6-12%, goryczki, fenolokwasy, flawonoidy (apigenina, i luteolina, diosmetyna), karoten - do 40 mg!, kw. kawowy (0,5-2%), kw. chlorogenowy (0,7%), kw. ursolowy (0,3%), kw. oleanolowy (0,12%), betainę, argininę, fitosterol, tłuszcze, glukozę, ramnozę, sole mineralne (dużo boru, miedzi, sodu, żelaza, cynku, manganu, glinu, molibdenu i magnezu).

Mięta polej zawiera ok. 1% olejku eterycznego (max 1,5%), a w nim pulegon (80%), mentol, menton, azulen i piperiton. Ponadto ziele posiada saponiny trójterpenowe, garbniki, sole mineralne, flawonoidy i witaminy.

Ziele mięty długolistnej zawiera kw. ursolowy, kw. oleanolowy, saponinę - stachiozę, olejek eteryczny, a w nim piperiton, piperytenon i oksypiperiton.

W zielu mięty polnej występuje olejek eteryczny składający się z pulegonu, mentonu i piperitonu. Olejek ten nie zawiera mentolu !.

Pulegon zbudowany jest z 10 atomów węgla, 16 atomów wodoru i 1 atomu tlenu. Jest to keton terpenowy optycznie prawoskrętny, oleista ciecz o miętowo-winowym zapachu i smaku.

Mentol zbudowany jest z 10 atomów węgla, 20 atomów wodoru i 1 atomu tlenu, alkohol terpenowy o zapachu mięty i chłodzącym smaku, lewoskrętny optycznie, rozpuszczalny w eterze i w etanolu. Charakteryzuje się niską temperaturą topnienia, która wynosi 42,5^o C.

Działanie.

Mięta pieprzowa, mięta kłosowa, mięta kędzierzawa, mięta japońska i mięta nadwodna, czyli gatunki zawierające mentol działają rozkurczowo, wiatropędnie, wykrztuśnie, uspokajająco, odkażająco, rozgrzewająco, żółciopędnie, znieczulająco i przeciwbólowo (w dużych stężeniach), odświeżająco, przeciwzapalnie, wzmacniająco, napotnie, moczopędnie; obniżają ciśnienie krwi (w dużych dawkach), rozszerzają naczynia wieńcowe (efekt krótkotrwały i przy dużej dawce); przywracają prawidłowe ruchy robaczkowe jelit; zwiększają wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego; regulują wypróżnienia; wywierają wpływ przeciwwymiotny.

Mięta polna i mięta, długolistna, czyli gatunki nie zawierające mentolu działają żółciopędnie, ściągająco, moczopędnie, rozkurczowo i trawiennie.

Wskazania: brak łaknienia, zaburzenia trawienne połączone z nudnościami, wymiotami i bólami brzucha, choroby wątroby, pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, nerwobóle (+ kora lub owoc bzu czarnego), reumatyzm, obfity i tłusty posiłek, przeziębienie, zmarznięcie, nieżyty układu oddechowego (nalewkę miętowa oraz krople miętowe udrażniają i rozszerzają drogi oddechowe, co jest jednak zjawiskiem krótkotrwałym), kaszel, zaparcia, biegunka, choroby skórne (+ inne zioła), bezsenność (+ melisa), zdenerwowanie (efekt słaby), zgaga (są skuteczniejsze zioła, mięta często zawodzi), nieprzyjemny zapach z ust wydobywający się w rzeczywistości z żołądka lub jelit, w których zachodzą niepożądane procesy fermentacyjne (gnilne), sprue, stany zapalne i zakażeniowe układu pokarmowego, złe samopoczucie (+ ziele rozmarynu lub glistnika), choroby zakaźne.

Zewnętrznie (płukanki, przepłukiwanie, nasiadówki, okłady, przemywanie, kąpiele): piekące oparzenia (krople, olejek lub nalewka), świąd skóry (nalewka, krople), łojotok, stany zapalne skóry, jamy ustnej, gardła, powiek, gałki ocznej (stany ropne), łzawienie oczu, zapalenie pochwy i warg sromowych, rany, owrzodzenia (wyciągi alkoholowe), odparzenia, przetłuszczające się włosy, zmiany alergiczne, ukąszenia owadów (komarów, os, pszczół; piekące, bolące lub swędzące miejsce przemywać kroplami lub nalewką miętową), mięśnio- nerwo- i stawobóle (wcieranie olejku lub wyciągu alkoholowego), bolesne uderzenia (nalewka lub krople miętowe + nalewka arnikowa w równych częściach - do okładów - z wodą lub przemywań - w stanie nierozcieńczonym).

Napar: 2 łyżki suszu zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20-30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-200 ml; dzieci do 1 r. ż. -11-22 ml, do 3 r. ż. - 15-30 ml, do 6 r. ż. - 28-50 ml, do 10 r. ż. -40-80 ml, do 15 r. ż. - 50-100 ml, 3-4 razy dz. Znakomita jest herbatka miętowa z mlekiem posłodzona do smaku, np. miodem.

Nalewka miętowa - Tinctura Menthae: pół szkl. suchego ziela (liści) mięty zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml.

Intrakt miętowy - Intractum Menthae: pół szkl. świeżego ziela zalać 400 ml gorącego alkoholu 40-60%; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 40-60 kropli.

Aqua Menthae: 100 g (50-51 kropli) olejku eterycznego - miętowego wymieszać ze 10 ml spirytusu, wlać do 100 ml przeg. ciepłej wody i znów zamieszać energicznie. Zażywać 3-4 razy dz. po 30-40 kropli.

Rp.

Liść mięty - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Ziele majeranku - 1 łyżka

Liść melisy - 1 łyżka

Liść szałwi - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić jak: napar miętowy.

Wskazania: ostre zaburzenia trawienne, bóle brzucha, niestrawność, biegunka, skurcze żołądka i jelit, bóle wątroby i trzustki, stany zapalne i zakażeniowe przewodu pokarmowego, kamica żółciowa, zastoje żółci, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, kaszel, przeziębienie, choroby zakaźne, złe samopoczucie po przejedzeniu.

Rp.

Liść babki - 1 łyżka

Liść mięty - 1 łyżka

Ziele dziurawca - 1 łyżka

Ziele krwawnika lub rumianku - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i pić jak wyżej.

Wskazania: zaburzenia trawienia, biegunka, nieżyt jelit i żołądka, choroby wątroby, pęcherzyka i dróg żółciowych oraz trzustki, choroby skórne.

Rp.

Nalewka miętowa (krople) - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka tymiankowa - 10 ml

Nalewka arcydzięglowa lub biedrzeńcowa - 10 ml

Nalewka melisowa - 10 ml

Płyny wymieszać. Zażywać 2-4 razy dz. po 2,5-3 ml (max 5 ml). Lek powinien znaleźć się u osób, u których występują ataki pęcherzyka żółciowego, bóle wątroby, skurcze jelit, ostre bóle żołądka i trzustki, bolesne miesiączkowanie, duszności, nerwice wegetatywne (np. serca, żołądka), bezsenność, zdenerwowanie z byle powodu oraz lęki. Preparat rozszerza drogi oddechowe, naczynia krwionośne, obniża ciśnienie krwi, znosi kłucie w sercu, rozkurcza mięśnie gładkie, działa silnie żółciopędnie, wykrztuśnie, wiatropędnie, uspokajająco, wzmacniająco, orzeźwiająco i rozluźniająco na mięśnie szkieletowe (znosi “spięcie" i leczy stres).

Wykazuje działanie przeciwwymiotne, przeciwbólowe i przeciwdrgawkowe.

Morszczyn pęcherzykowaty - Fucus vesiculosus (Fucaceae).

Opis.

Glon morski występujący w Morzu Bałtyckim, często wyrzucany na brzeg, skąd można go zbierać (oczywiście w czystych miejscach). Plecha duża barwy brunatnej, dochodząca czasem do 1 m dł., rozgałęziona dichotomicznie lub nieregularnie. Przez środek płaskiej, wstęgowatej, skórzastej plechy, przebiega zgrubienie, tak zwane żeberko, rozgałęziające się podobnie jak plecha. W górnej (rzadko w dolnej) części plechy po obu stronach żeberka, znajdują się położone, zwykle parami, jajowate pęcherzyki pławne wypełnione powietrzem.

W Morzu Bałtyckim rośnie również morszczyn piłkowany - Fucus serratus o podobnych właściwościach leczniczych.

Surowiec.

Surowcem jest plecha morszczynu - Fucus, FP I,II,III,IV et V, którą można nabyć w sklepach zielarskich i w aptekach - opak. 50 g /Herba Lux/.

Surowiec należy wysuszyć w temp. 20-40^o C.

Skład chemiczny.

Plecha zawiera jod (około 5-8%) w postaci dijodotyrozyny. W tak zwanych feoplastach znajduje się chlorofil (alfa- i beta), wit. E, C, B12, brunatne karotenoidy - fukoksantyna i diatoksantyna, polisacharyd - laminaryna, D-mannitol, volemitol, kw. alginowy, dużo bromu, zw. śluzowe, olej algowy, fukozan (subst. o właściwościach podobnych do taniny), szczawiany, azotany, dużo soli potasowych i fosforowych.

Kwas alginowy - polimer kwasu mannuronowego, występuje w postaci wolnego kwasu (60%) i jego soli wapniowych i magnezowych (także innych).

Działanie.

Morszczyn pobudza czynność tarczycy, zwiększa przemianę materii, zmniejsza wagę ciała, rozszerza naczynia krwionośne, obniża ciśnienie krwi, reguluje wypróżnienia, działa antyseptycznie, moczopędnie, żółciopędnie; likwiduje obrzęki; wykazuje wpływ odmładzający, regenerujący, wygładzający skórę, wzmacniający i przeciwmiażdżycowy.

Wskazania: wole endemiczne (niedobór jodu), otyłość, obrzęki, nadciśnienie, zaparcia, miażdżyca, skąpomocz, wypadanie włosów, plamy i przebarwienia skórne, łojotok, trądzik różowaty i młodzieńczy, dermatoza okołoustna, choroba wrzodowa, choroby zakaźne, kaszel, stany zapalne układu oddechowego, choroby wątroby i trzustki.

Morszczyn jest szczególnie przydatny do leczenia otyłości, ponieważ nie tylko przyśpiesza metabolizm (utlenianie tłuszczów i cukrowców), ale również usuwa wodę z organizmu pozostałą po tkance tłuszczowej, w której z kolei zalega zbędny chlorek sodu odpowiedzialny za obrzęki i nadciśnienie. Bardzo dobre wyniki daje też połączenie morszczynu z ziołami działającymi silnie moczopędne, a zarazem silnie saluretycznie (saluretyk - lek powodujący głównie wydalenie jonów sodu wraz z moczem i ewentualnie z potem).

Napar: 2 łyżki plechy zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 9-10 kg - 12,8-14 ml, 15-20 kg - 21-28,5 ml, 25-30 kg - 35,7-42,8 ml, 35-40 kg - 50-57 ml, 45-50 kg - 64-71 ml, 3-4 razy dz.; niemowlętom ważącym 3-4 kg podaje się 4-5 ml, 2-3 razy dz. w pokarmie.

Wywar: 2 łyżki plechy zalać 2 szkl. wody; gotować 5-10 minut; przecedzić. Pić jak napar.

Nalewka morszczynowa (morszczynówka) - Tinctura Fuci: 1 szkl. plechy zalać 400 ml wódki lub spirytusu; wytrawiać 14 dni: przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 10 ml (w ostrych chorobach) lub po 5 ml (w schorzeniach łagodniejszych).

Olej morszczynowy - Oleum Fuci: 1 szkl. plechy mielonej zalać 200 ml ciepłego (temp. 50^o C) lub gorącego (temp. 70-80^o C) oleju; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżeczce (w zaparciach 2 razy dz. po 1-2 łyżki) po jedzeniu, popić naparem miętowym lub melisowym; albo stosować zewnętrznie do leczenia licznych schorzeń (rany, zmiany troficzne, oparzenia, odparzenia, rozpadliny, owrzodzenia skórne, odleżyny i in.), do maseczek olejowych odmładzających (płachty płótna, ligniny lub waty zmoczyć w oleju i nałożyć na skórę, trzymać 45 minut, po czym proponuję zastosować masażo-wcieranie oleju, wreszcie usunięcie jego nadmiaru; maseczka taka działa niewątpliwie odżywczo, nawilżająco, natłuszczająco, regenerująco, wygładzająco, wybielająco, oczyszczająco, przeciwzapalnie i przeciwzmarszczkowo w stosunku do skóry), do leczenia suchych, spierzchniętych warg (okład olejowy), do wcierań w nabrzmiałą tarczycę (wole utrudniające oddychanie) z jednoczesnym jednak piciem naparu lub nalewki, do kąpieli olejowych na włosy zniszczone zabiegami fryzjerskimi, suche, wypadające oraz w przypadku łupieżu suchego, do lewatyw doodbytniczych przy stanach zapalnych odbytu, esicy, okrężnicy oraz bańki odbytowej, oraz zaparciach i nieprzyjemnym, bolesnym parciu na kał (np. w niestrawności).

Proszek morszczynowy - Pulvis Fuci: suchą plechę zmielić na pył; zażywać 2-3 razy dz. po 1 płaskiej łyżeczce, dobrze popić. Można też zmieszać z miodem (1 łyżeczka proszku na 1 łyżkę miodu) uzyskując Mel Fuci, który zażywa się 2-3 razy dz. po łyżce; dla lepszego połączenia się składników dodać na każdą łyżkę miodu 10 kropli spirytusu lub gliceryny.

Zawiesina morszczynowa - Suspensio Fuci: na każdą łyżeczkę proszku morszczynowego dać 2 łyżki gliceryny (30 ml) płynnej i 1 łyżkę soku owocowego (dowolnego), wymieszać. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżeczce przy otyłości, zaparciach i zaburzeniach metabolicznych.

Rp.

Plecha morszczynu - 1 łyżka

Owoc jałowca - 1 łyżka

Liść brzozy - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele jemioły - 1 łyżka

Kłącze kokoryczki lub liść konwalii - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić jak napar morszczynowy.

Wskazania: obrzęki, skąpomocz, otyłość, nadciśnienie, niewydolność krążenia, kamica moczowa, osłabienie, choroby zakaźne, miażdżyca, zaparcia, zawroty głowy, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, choroby wątroby i trzustki.

Rp.

Plecha morszczynu - 2 łyżki

Kora bzu czarnego lub hebdu (korzeń) - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Kwiatostan (liść) głogu - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Ziele fiołka tr. - 1 łyżka

Liść konwalii lub kłącze (ziele) kokoryczki - 1 łyżka

Ziele lub korzeń mniszka - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i pić jak wyżej.

Wskazania: otyłość, zaburzenia sercowe, niewydolność krążenia, skoki ciśnienia, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, obrzęki, skąpomocz, choroby alergiczne i zakaźne, kamica moczowa i żółciowa, zaburzenia w wydzielaniu żółci, choroby wątroby i trzustki, zaparcia, zaburzenia hormonalne.

Rp.

Plecha morszczynu - 1 cz.

Kora lub korzeń bzu czarnego - 1 cz.

Ziele glistnika - 1 cz.

Zioła zmieszać. 1 łyżkę mieszanki zalać 1 szkl. wody, gotować 5 minut, odstawić. Pić 1 raz dz. wieczorem po 200 ml.

Wskazania: otyłość, niewydolność krążenia, obrzęki, nadciśnienie, cukrzyca.

Mniszek lekarski - Taraxacum officinale (Compositae).

Opis.

Mniszek lekarski (pospolity - T. vulgaris, mlecz, dmuchawiec) -bylina do 50 cm wys.; liście zielone, nagie lub nieco owłosione, wcinane, wydłużone, wąskie, po środku posiadają główny przewód mleczny - przewodzący, tworzący z obu stron blaszki liściowej uwypuklenie (żeberko); kwiaty języczkowe, żółte, na pustych wewnątrz szypułkach; owoc - niełupka z puchem. Kwitnie od maja do czerwca. Roślina pospolita; rośnie na łąkach, na ugorach, w sadach i na pastwiskach, często tworzy duże zbiorowiska.

Surowiec.

Będziemy wykorzystywali korzeń, liść lub lepiej całe ziele i sam kwiat - Radix, Folium vel Herba et Flos Taraxaci.

W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić Radix Taraxaci, FP I, II, III, IV i V (opak. 50 g)/Herba Lux, Herbapol, Kawon/ oraz Succus Taraxaci - płyn 100 g /Phytopharm/ (zażywać 5 ml leku w 100 ml wody 3-4 razy dz.).

Korzeń wykopuje się na wiosnę lub w jesieni, choć jest bardzo wartościowy cały rok; liście lub ziele zbiera się od wiosny do jesieni; natomiast kwiaty w czasie kwitnienia, przy czym należy je “rozskubać”.

Wszystkie surowce należy wysuszyć w temp. do 40^o C.

Skład chemiczny.

Liście (ziele) zawierają witaminy, np. wit. C - do 100 mg/100 g, karoten - do 8 mg, kw. foliowy, tiaminę, ryboflawinę, cholinę, tokoferol, fitochinony, pirydoksynę; sole mineralne, np. wapnia, fosforu, żelaza, miedzi, manganu, potasu, kobaltu, cynku, magnezu, molibdenu i sodu; związki gorzkie - laktony seskwiterpenowe, np. laktukopikryna, taraxacyna, tetrahydrovidentyna B, germakran w postaci beta-glikozydów, taraksterol, beta-amyryna; inulinę - do 25%, inozyt, stymulatory biogenne zwiększające odporność organizmu; flawonoidy, olejek eteryczny (ślady), cukrowce, żywice i politerpeny.

Kwiaty zawierają aktywnie działający pyłek, luteinę, witaminy, sole, stymulatory, flawony i substancje gorzkie.

Korzenie posiadają: inulinę - do 40%, gumy roślinne - do 4%, glicerydy kwasów: palmitynowego, oleinowego, melisowego i linolowego, mannitol (w zielu także), laktony seskwiterpenowe - tetrahydrovidentyna B, cholinę, germakran, pseudotaraxasterol, taraxasterol, taraxerol, betaamyrynę, żywice.

Działanie.

Surowce działają żółciopędnie, moczopędnie, ogólnie wzmacniająco, odtruwająco (oczyszczająco ze szkodliwych substancji), saluretycznie - przeciwobrzękowo, przeciwreumatycznie, przeciwartretycznie; wzmacniają i uszczelniają naczynia krwionośne, zapobiegają powstawaniu miażdżycy; regulują krwawienia miesiączkowe (kwiaty i ziele), regulują przemianę materii, zapobiegają powstawaniu kamicy moczowej i żółciowej oraz powstawaniu zastojów żółci, regulują pracę wątroby (zapobiegają stłuszczeniu -działanie lipotropowe i marskości), trzustki i pęcherzyka żółciowego, zwiększają poziom hemoglobiny, liczbę krwinek czerwonych i białych we krwi (działanie pewne i łatwe do potwierdzenia), przy czym dotyczy to wyłącznie ziela; poprawiają samopoczucie, pobudzają apetyt.

Należy dodać, że mniszek zwiększa (uintensywnia) oddychanie wewnątrzkomórkowe (utlenianie cukrowców i tłuszczowców), a co za tym idzie - przyśpiesza metabolizm (ważne przy otyłości).

Wskazania: wszelkie choroby skórne i metaboliczne, zaparcia, wszelkie choroby zakaźne, choroby pęcherzyka, dróg żółciowych, wątroby, trzustki, śledziony i żołądka, nawracające schorzenia bakteryjne i wirusowe (zmniejszona odporność immunologiczna organizmu), osłabienie, złe samopoczucie, pękanie naczyń krwionośnych (liście lub ziele!), niedokrwistość, zmniejszona liczba limfocytów we krwi oraz granulocytów i monocytów (polecam łączyć w tym przypadku ziele mniszka z zielem bluszczyka kurdybanka), brak łaknienie, zaburzenia trawienia, zaburzenia miesiączkowania i hormonalne (kwiat mniszka + kwiat malwy + plecha morszczynu + ziele bylicy piołun + ziele glistnika - w równych częściach - napar pić 3 razy dz. po 100 ml, sporządzony z 2 łyżek mieszanki na 1 szkl. wrzątku), miażdżyca (ziele mniszka + ziele jemioły + plecha morszczynu - 1 łyżka mieszanki na 1 szkl. wrzątku; pić 3 razy dz. po 150 ml; stosować też w innych chorobach wieku starczego), kamica moczowa, skąpomocz, obrzęki (ziele mniszka + kwiat krwawnika + ziele glistnika + ziele skrzypu + kwiat arniki + liść brzozy + ziele nawłoci + owoc jałowca + owoc kopru + kwiat lipy - w równych częściach - sporządzić napar z 2 łyżek mieszanki na 2 szkl. wrzątku; pić 4 razy dz. po 100-150 ml; stosować też przy skąpomoczu).

Napar: 2 łyżki ziela (liści) lub korzeni, albo 3 łyżki zmielonych kwiatów zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 6-8,5 ml, 5-6 kg - 10,7 - 12,8 ml, 7-8 kg - 15-1? ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 10-15 kg - 21-32 ml, 20-25 kg - 42,8-53,5 ml, 30-35 kg - 64-75 ml, 40-45 kg - 85,7-^6,4 ml, 50-55 kg - 107-117,8 ml, 3-4 razy dz.

Nalewka mniszkowa - Tinctura Taraxaci (mniszkówka): pół szkl. ziela (liści), korzenia lub 1 szkl. kwiatów zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3- 4 razy dz. po 5-10 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 1-2 ml, 20-25 kg - 3-4 ml, 30-35 kg - 4,5-5 ml, 40-45 kg -5,5-6 ml, 50-55 kg - 6,5-7 ml, 3 razy dz.

Intrakt mniszkowy - Intractum Taraxaci: pół szkl. świeżych zmielonych liści (ziela) lub korzeni, albo też 1 szkl. świeżych zmielonych kwiatów zalać 400 ml alkoholu 40-60% o temp. 70-80^o C; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Alkoholatura “zimna": pół szkl. zmielonego ziela (świeżego), korzenia lub 1 szkl. świeżych zmielonych kwiatów zalać 250 ml alkoholu o temp. pokojowej; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Sok mniszkowy - Succus Taraxaci: świeże umyte ziele i (lub) korzeń przepuścić przez sokowirówkę. Sok zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce lub łyżce. Można go zakonserwować poprzez zalanie 40% alkoholem (100 ml soku na 100 ml alkoholu). Odrzuconą przez sokowirówkę masę roślinną nie wyrzucać lecz sporządzić z niej alkoholaturę (patrz wyżej) lub macerat: pół szkl. masy roślinnej zalać 1 szkl, wody przegotowanej o temp. pokojowej; macerować 6-8 godzin, przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-200 ml. Większą ilość maceratu przechowywać w lodówce, nie dłużej jednak jak 5 dni.

Miód mniszkowy - Mel Taraxaci: na każdą łyżkę świeżego zmielonego ziela lub korzenia (może być też suche) dać 2 łyżki miodu i 10 kr. alkoholu lub gliceryny, wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce. W tej samej proporcji miesza się miód z sokiem mniszkowym. Można także alkoholaturę, intrakt i nalewkę zmieszać z miodem (100 ml na 100 ml) uzyskując Alkoholmel Taraxaci, który zażywa się 3 razy dz. po 1 łyżce.

Potrawka mniszkowa: przynajmniej 1 kg ziela lub samych liści (bez kwiatów), najlepiej wiosennych zmielić przez maszynkę do mięsa o jak najdrobniejszym sitku (soku nie odlewać!). Tak przyrządzoną masę włożyć do rondla, dodać 3-4 łyżki wody, trochę oleju jadalnego i gotować bez przykrycia 10 minut, pilnując jednak aby się nie przypaliło (gdy nadmiernie odparuje woda dodać jej nieco). Na końcu dodać nieco wywaru z rosołku (kostka rosołowa). Z tłuszczu i mąki zrobić zasmażkę białą, rozprowadzić tłustym mlekiem lub śmietaną, dodać ją do masy roślinnej, wymieszać, osolić do smaku, dodać czosnek lub cebulkę drobno pokrajaną i przysmażoną, jeśli ktoś lubi imbir, curry, ziele angielskie i pieprz. Podawać do ziemniaków gotowanych (puree) lub smażonych (frytek) oraz mięs i jajek sadzonych.

Wyciąg glicerynowy z mniszka - Gliceroextractum Taraxaci: pół szkl. suszonego lub świeżego zmielonego ziela zalać 90 g (3 opak. 30 g) gliceryny i 100 ml wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 1 raz dz. po 1 łyżce w 50 ml wody z sokiem lub 3 razy dz. po 1 łyżeczce przy zaparciach połączonych ze wzdęciami, bólami brzucha oraz przy otyłości.

Rp.

Nalewka mniszkowa - 10 ml

Nalewka miętowa - 10 ml

Nalewka piołunowa - 10 ml

Nalewka tymiankowa - 10 ml

Nalewka cykoriowa - 10 ml

Nalewka tatarakowa - 10 ml

Płyny wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po pół łyżeczki. Typowy lek pobudzający wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego (amara) oraz żółciopędny i żółciotwórczy (cholagoga et choleretica).

Wskazania: brak łaknienie, zaburzenia trawienia, zastoje i niedostateczne wydzielanie żółci, kamica żółciowa, brak enzymów jelitowych i trzustkowych, niedokwaśność, osłabienie.

Rp.

Ziele mniszka - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Korzeń łopianu - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml.

Dzieci ważące 25-30 kg - 35,7-42,8 ml, 35-40 kg - 50-57 ml, 45-50 kg - 64-71 ml, 4 razy dziennie.

Mieszanka działa wzmacniająco, już po 10 dniach stosowania powoduje zwyżkę liczby limfo- i erytrocytów oraz stężenie hemoglobiny we krwi, wzmaga odporność organizmu (zwłaszcza wtedy gdy leczenie będzie powtarzało się co 30 dni przez 14 dni), poprawia samopoczucie, przywraca chęć do życia, do pracy i nauki, poprawia stan skóry i włosów, oczyszcza krew ze szkodliwych substancji, reguluje wypróżnienia, trawienie i przemianę materii.

Podobnie działają dwie poniższe mieszanki ziołowe:

Rp.

Ziele mniszka - 1 łyżka

Ziele jemioły - 1 łyżka

Kłącze lub liść lepiężnika - 1 łyżka

Liść konwalii lub kłącze (ziele) kokoryczki - 1 łyżka

Ziele bluszczyka kurdybanka - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele fiołka tr. - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Kwiat (ziele) nagietka - 4 łyżki

Liść babki - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i pić jak wyżej, przy czym można ją podawać dzieciom ważącym 10-15 kg - 14-21 ml; 20-25 kg - 28,5-35,7 ml 4 raz; dz.

Wykazuje działanie przeciwmiażdżycowe.

Rp.

Ziele mniszka - 1 łyżka

Nasienie lub ziele wiesiołka dwuletniego lub dziwnego - 2 łyżki

Plecha morszczynu - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Ziele jemioły - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić napar i pić jak wyżej.

Wskazania do stosowania powyższych (3) mieszanek to: choroby krwi (białaczka, niedokrwistości), zmniejszona odporność układu immunologicznego, nowotwory, otyłość, zaburzenia metaboliczne i hormonalne, choroby zakaźne, skórne, wątroby i trzustki, miażdżyca, po zawale, osłabienie serca, niewydolność krążenia (choroba wieńcowa), choroby alergiczne, zaburzenia w wydzielaniu i przepływie żółci, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, reumatyzm, stwardnienie rozsiane, cukrzyca, zaparcia, złe samopoczucie, zaburzenia miesiączkowania, okres po- i przekwitania, artretyzm, choroby oczu, skąpomocz, kamica moczowa i żółciowa, stany zapalne żołądka i jelit, choroba wrzodowa, rekonwalescencja, zapalenie przydatków, zatrucia, zawroty głowy, skoki ciśnienia, zgaga.

Powyższe mieszanki proponuję stosować na zmianę i wraz z preparatem mineralno-witaminowym (np. Vitaral, Duovit). Kuracja taka daje wprost zaskakujące efekty lecznicze.

Mydlnica lekarska - Saponaria officinalis (Caryophyllaceae).

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 70 cm wys.; kłącze pełzające, rozgałęzione, walcowate; łodyga okrągława, czerwonawo nabiegła; liście jajowatolancetowate, trójwiązkowe; ulistnienie - równoległe-krzyżowe; kwiaty duże, pięciopłatkowe, białe lub różowe; owoc - torebka. Kwitnie od czerwca do września. Roślina pospolita; rośnie na suchych brzegach wód, w zaroślach, na przydrożach, w lasach; lubi gleby wilgotne i żyzne, ale nie zawsze na takich rośnie.

Surowiec.

Surowcem jest kłącze i ziele - Rhizoma et Herba Saponariae. W Farmakopei Polskiej I,II,III,IV i V oraz w Urzędowym Spisie Leków (USL) figuruje korzeń - Radix Saponariae (w rzeczywistości jest to podziemny pęd - kłącze; korzenie mydlnicy są cienkie i rozgałęzione). Surowiec ten sprzedawany jest w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 25 i 50 g); /Kawon, Herbapol, Boguccy, Herba Lux).

Ziele zbiera się przed lub w czasie kwitnienia, kłącze natomiast pozyskuje się w jesieni, na przedwiośniu lub wiosną, choć wartościowy jest także przed kwitnięciem rośliny.

Surowce należy wysuszyć w otwartym, lekko ogrzanym piekarniku lub w cieniu na wolnym powietrzu.

Kłącze i ziele można połączyć ze sobą.

Skład chemiczny.

W całej roślinie występują saponiny trójterpenowe (w kłączach do 10%, w zielu do 5%), głównie saporubryna, sapotoksyna, kw. saporubrynowy; ponadto olejek eteryczny, tłuszczowce, cukrowce (lichnoza, laktozyna), sole mineralne (dużo miedzi, manganu, żelaza, wapnia i cynku).

Ziele zawiera glikozyd flawonowy - saponarynę; ulega hydrolizie na saponaretynę, witekaynę i glukozę. Ponadto w zielu wykazano obecność pinitu.

Działanie.

Surowce działają wykrztuśnie, moczopędnie, silnie żółciopędnie, lekko przeczyszczająco, lekko napotnie, trawiennie i przeciwskurczowo; w dużych dawkach wywołuje wymioty i biegunkę.

Wskazania: stany zakażeniowe i zapalne płuc, oskrzeli, tchawicy, krtani i gardła, kaszel, przeziębienie, grypa, gorączka, zaparcia.

Przeciwwskazania: krwawienia z przewodu pokarmowego, zapalenie żołądka, jelit i wątroby, po operacjach na jamie brzusznej, biegunka.

Napar: 2 łyżki kłączy lub ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4-5 razy w ciągu doby po 50 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 7-10 ml, 20-25 kg - 14-17,8 ml, 30-35 ml - 21-25 ml, 40-45 kg - 28,5-32 ml, 50-55 kg - 35,7-39 ml,4 razy dz.

Odwar: 2 łyżki kłączy zalać 2 szkl. wrzącej wody; gotować 10 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić; uzupełnić brakującą ilość wody. Pić 4 razy cz. po 30-50 ml.

Nalewka mydlnicowa - Tinctura Saponariae: pół szkl. kłączy lub ziela zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 4-5 razy w ciągu dnia po pół łyżeczki.

Doskonały jest Alkoholmel Saponariae: 100 ml nalewki wymieszać ze 100 ml miodu; zażywać 4-5 razy w ciągu dnia po 1 łyżeczce (max 2 łyżeczki). Małym dzieciom podaje się pół - 1 łyżeczkę preparatu 4 razy dz. W przypadku mydlnicy obowiązuje zasada: zażywać często, a mało !.

Nalewką przemywać skórę łojotokową, ze stanami zapalnymi i z trądzikami. Codzienne przemywanie skóry naparem lub nalewką czyni ją jasną i jędrną.

Rp.

Nalewka mydlnicowa - 10 ml

Nalewka tymiankowa - 10 ml

Nalewka anyżowa lub biedrzeńcowa - 10 ml

Miód - 2 łyżki

Wymieszać. Zażywać 4-5 razy w ciągu dnia po pół - max 1 łyżeczce; małe dzieci - pół łyżeczki.

Rp.

Kłącze mydlnicy - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Owoc anyżku - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić; osłodzić do smaku.

Dawkować jak napar mydlnicowy.

Wskazania do powyższych mieszanek: kaszel, przeziębienie, choroby zakaźne, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego.

Rp.

Nalewka mydlnicowa - 10 ml

Nalewka majerankowa - 10 ml

Nalewka tymiankowa - 10 ml

Nalewka szałwiowa - 10 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Nalewka arcydzlęglowa - 10 ml

Nalewka sosnowa - 10 ml

Wymieszać. Zażywać 4-5 razy w ciągu dnia po pół łyżeczki; dzieci -20 kropli.

Rp.

Ziele (kłącze) mydlnicy - 1 łyżka

Kwiat (liść) pierwiosnka - 1 łyżka

Ziele majeranku - 1 łyżka

Liść szałwi! - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka

Igliwie (gałązki) sosny, modrzewia, jodły lub świerku - 1 łyżka

Owoc jałowca - 1 łyżka

Ziele (kwiat) podbiału.- 1 łyżka

Ziele (kwiat) dziewanny lub lawendy - 2 łyżki

Wymieszać. Przyrządzić napar z 2 łyżek mieszanki na 1 szkl. wrzątku; parzyć 30 minut; przecedzić. Pić jak napar mydlnicowy.

Mieszanka wyjątkowo cenna.

Wskazania co stosowania powyższych (2) mieszanek: stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego (kaszel, katar, chrypka, utrudnione oddychanie), schorzenia zatok, przeziębienie, choroby zakaźne, utrudnione oddychanie, skąpomocz, kamica moczowa i żółciowa, stany zapalne układu moczowego, zaburzenia w wydzielaniu i przepłynie żółci oraz trawienia.

 

Nagietek lekarski - Calendula officinalis (Compositae).

Opis.

Roślina jednoroczna dorastająca do 40 cm wys.; liście i łodyga gęsto owłosione, przy roztarciu dają miły, charakterystyczny zapach; liście podługowate, na końcu zaokrąglone, krótkoogonkowe (ogonek oskrzydlony), jasnozielone; ulistnienie skrętoległe; kwiaty pomarańczowe, brzeżne - języczkowe, żeńskie, wewnętrzne - rurkowate, obupłciowe, bezpłodne; owoc - niełupka (wygięta sierpowato). Kwitnie od II poł. maja do września. Roślina uprawiana na działkach i w ogródkach. Pochodzi z obszarów Morza Śródziemnego.

Nasiona wysiewa się w maju (I połowa) lub wcześniej - w kwietniu, wprost do gruntu. Po wzejsciu roślin przerywa się je lub dosadza, tak aby odległość między roślinami wynosiła 15-20 cm. Nagietek rośnie na każdej glebie, wymaga jednak stanowiska słonecznego i podłoża wilgotnego.

Uwaga! Calendula off. varium plena o kwiatach żółtych nie nadaje się do celów leczniczych.

Surowiec.

Surowcami są: koszyczek kwiatowy (kwiat) oraz całe ziele -Anthodium (Flos) et Herba Calendulae, Flos Calendulae (FP I,II,III,IV i V) sprzedawany jest w aptekach i w sklepach zielarskich (najczęściej opak. 25 g), podobnie jak i maść nagietkowa - Unguentum Calendulae (Ziaja, Elissa, Alpine Herbs, Naturwaren dr Peter Theiss) - w tubach lub słoiczkach, zależnie od producenta. Tinctura Calendulae (Phytopharm) sprzedawana jest po 100 g. Kwiaty i kwitnące ziele zbiera się w I fazie rozkwitu i suszy w temp. do 40^o C. Kwiaty zbiera się wraz z osadnikiem i okrywami czyli z całym kielichem. Bez sensu jest wyskubywanie samych płatków; cały kwiat jest leczniczy.

Skład chemiczny.

Ziele i kwiat zawierają olejek eteryczny - 0,02-0,04%, flawonole (pochodne izoramnetyny i kwercetyny), glikozydy rambetyny, karotenoidy (likopen, rubiksantyna), saponozydy trójterpenowe (kalendulozyd A i B), sole mineralne (dużo miedzi -7,4 mg/kg, magnezu, tlenku wapnia - 8,7 g/kg, potasu - 20,2 g/kg, sodu - 0,31 g/kg, pięciotlenku fosforu - 6,6 g/kg, żelaza - 133 mg/kg, manganu - 48 mg/kg, cynku - 23 mg/kg, molibdenu - 0,43 mg/kg), alkohole trójterpenowe (faradiol, kalenduladiol, arnidiol), fitosterole (stigmasterol, beta-sitosterol), kwasy (ferulowy, kawowy, salicylowy), gorycz - kalendynę - 0,01%, garbniki -ok. 8-9%, śluzy, żywice, amyrynę i in.

Działanie.

Nagietek działa przeciwzapalnie, żółciopędnie, moczopędnie, rozkurczowo, uspokajająco, przeciwnowotworowo, przeciwwirusowo, przeciwrzęsistkowo (pierwotniakobójczo), przeciwbakteryjnie, lekko napotnie, słabo przeciwkrwotocznie, odtruwająco, przeciwwysiękowo; reguluje pracę serca, przemianę materii i wypróżnienia; reguluje miesiączkowanie; pobudza wydzielanie śliny, soku żołądkowego i jelitowego, pobudza apetyt, przyśpiesza trawienie i wchłanianie mleczka pokarmowego; przyśpiesza gojenie się ran i naskórnikowanie.

Wskazania: stany zapalne pochwy i warg sromowych, zapalenie jajników i jajowodów, bóle jajników (+ziele glistnika + kora wierzby lub kwiat wiązówki), zapalenie i ból jąder (okłady i jednoczesne picie naparu nagietkowo-glistnikowego i właściwe leki syntetyczne), upławy, nieregularne krwawienia miesiączkowe (+ korzeń arcydzięgla), pierwsze miesiączki połączone z obfitą wydzieliną śluzową (+ kora wierzby + korzeń arcydzięgla + liść pokrzywy + kwiat czarnej malwy + ziele glistnika + ziele skrzypu, w równych częściach - napar z 2 łyżek na 1 szkl. wrzątku pić 3 razy dz. po 150 ml), zaburzenia okresu po- i przekwitania (+ kora, liść lub kwiat kaliny + ziele glistnika), stan przedmiesiączkowy, bezsenność, wyczerpanie nerwowe, stres, lęk (+ liść melisy + liść konwalii, + kwiat (liść) lub owoc głogu + ziele glistnika + ziele jemioły + ziele nostrzyka lub lebiodki, w równych częściach - napar z 1 łyżki na 1 szkl. wrzątku; pić 3 razy dz. po 100-150 ml), nerwice wegetatywne, niemożność złapania tchu, zaburzenia sercowe (nalewka negietkowa + nalewka serdecznikowa + nalewka głogowa + nalewka kokoryczkowa lub konwaliowa + nalewka miętowa + nalewka z aminka egipskiego lub glistnikowa - w równych częściach zmieszać i zażywać 3-4 razy dz. po pół łyżeczki), nadciśnienie (nalewka nagietkowa obniża ciśnienie krwi; można ją zmieszać z nalewką kokoryczkową i arnikową, po czym zażywać 3 razy dz. po 40 kropli), reumatyzm, skąpomocz, obrzęki, wysięki okołostawowe, obrzęk powiek, kamica moczowa (w tych przypadkach proponuję: kwiat lub ziele nagietka - 6 łyżek + kora bzu czarnego lub jesionu - 2 łyżki + kora lub gałązki kasztanowce - 2 łyżki + ziele nawłoci - 2 łyżki + ziele skrzypu - 2 łyżki + kora wierzby - 2 łyżki + ziele połonicznika - 2 łyżki + kora lub gałązki brzozy - 2 łyżki, wymieszać wszystko razem; 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 30 minut; przecedzić; do wywaru na każdą 1 szkl. wkroplić 20 kropli nalewki arnikowej; pić 3 razy dz. po 200-220 ml), osłabienie pochorobowe (kwiat lub ziele nagietka - 5 łyżek + owoc róży dzikiej - 2 łyżki + owoc głogu - 2 łyżki + owoc bzu czarnego - 2 łyżki + śliwki suszone - 2 łyżki, wymieszać, 3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; zagotować; odstawić na 30 minut; przecedzić; osłodzić miodem; pić 3 razy dz. po 200 ml, przy czym na każde 200 ml wywaru dać 20 kropli nalewki arnikowej), choroby alergiczne (przeciwalergicznie działają także: kwiat rumianku - 1 łyżka + ziele glistnika - 1 łyżka + ziele ruty - 1 łyżka + ziele krwawnika - 1 łyżka + nasiona lub ziele wiesiołka dziwnego lub dwuletniego - 1 łyżka, wymieszać, do mieszanki dodać 6 łyżek kwiatu nagietka; stosować napar z 2 łyżek mieszanki na 2 szkl. wrzątku; pić 4 razy dz. po 100 ml; pomaga bardzo przy astmie, pyłkowicy, zapaleniu spojówek (okład z tej mieszanki 5 minutowy 3 razy dz. z jednoczesnym piciem naparu!), ponadto zalecam przy pokrzywce), choroby zakaźne, nowotwory (kwiat nagietka - 6 łyżek + ziele jemioły - 3 łyżki + ziele glistnika - 3 łyżki + kłącze lepiężnika - 2 łyżki + kłącze lub ziele kokoryczki - 2 łyżki + ziele wraz 2 korzeniami łuskiewnika różowego - 3 łyżki; wymieszać; przyrządzić napar z 2 łyżek na 1 szkl. wrzątku; pić 4 razy dz. po 100-150 ml).

Zewnętrznie (okłady, nasiadówki, irygacje, płukanki, przemywanie): wyżej wymienione choroby kobiece, rany, oparzenia, odparzenia, otarcia naskórka, wybroczyny, stłuczenia, ropnie, owrzodzenia, liszaje, liszajce, mokre wysypki, pryszcze różnego pochodzenia, łojotok, stany zapalne, plamy na skórze (nalewka nagietkowa - 10 ml + nalewka arnikowa - 10 ml,+ nalewka kosaćcowa - 10 ml + nalewka cytrynowa - 5 ml/ lub olejek cytrynowy -2 ml/ + nalewka chrzanowa - 5 ml, wymieszać; preparat działa wybielająco, przeciwwągrowo, pojędrniająco, lekko złuszczająco, odkażająco; poprawia krążenie skórne), ukąszenia owadów (nalewka nagietkowa + nalewka miętowa + nalewka arnikowa - w równych częściach zmieszane), stany zakażeniowe (w tym ropne po wymieszaniu z szałwią i majerankiem), stany zapalne spojówek i gałki ocznej, pieczenie i łzawienie oczu, opryszczka oka (kwiat nagietka -2 łyżki + ziele świetlika - 1 łyżka + liść melisy - 2 łyżki - wymieszać i przyrządzić napar z 1 łyżki mieszanki na 1 szkl. wrzątku; okład trzymać przez 10 minut zmieniając go co 5 minut; stosować 4 razy dz.; patrz-melisa!), choroby włosów (brak połysku i puszystości, wypadanie), stany zapalne jamy ustnej (+ ziele majeranku + liść szałwi! + liść mięty + kwiat rumianku, w równych częściach; napar z 2 łyżek mieszanki na 1 szkl. wrzątku; jamę ustną i gardło płukać 4-6 razy dz., przełykając jednocześnie 4-6 łyków płynu).

Napar: 2 łyżki ziela lub 3 łyżki kwiatów zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta ważące: 3-4 kg - 6-8,5 ml, 5-6 kg - 10,7-12,8 ml, 7-8 kg - 15-17 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 20-21 ml, 15 kg - 32 ml, 20-25 kg - 42,8-53,5 ml, 30-35 kg - 64-75 h&, 40-45 kg - 85,7-96,4 ml,50-55 kg - 107-117,8 ml, 3-4 razy dz.

Odwar: 2 łyżki ziela lub 3 łyżki kwiatów zalać 2 szkl. wody; gotować 10 minut; odstawić na 15 minut; przecedzić. Pić jak napar.

Nalewka nagietkowa (nagietkówka) - Tinctura Calendulae: pół szkl. kwiatów lub ziela zalać 250 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce w 50 ml wody. Chore miejsca przemywać nalewką lub pędzlować je 3 razy dz. Do płukania : 1 łyżka nalewki + 150-200 ml wody.

Ekstrakt nagietkowy - Extractum Calendulae: pół szkl. kwiatów lub ziela zalać 100 ml alkoholu 40-60%; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 40 kropli lub stosować zewnętrznie. Chorobowe zmiany na błonach śluzowych jamy ustnej i dróg płciowych pędzlować 4 razy dz. Do płukania: 1 łyżeczka płynu na 150 ml wody przegotowanej.

Alkoholatura “zimna”: pół szkl. świeżych zmielonych kwiatów lub ziela zalać 250 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować jak nalewkę. Dzieciom ważącym 10-15 kg - 0,7-1 ml. 20-25 kg - 1,4-1,7 ml, 30-35 kg - 2,1-2,5 ml, 40-45 kg - 2,8-3,2 ml, 50-55 kg - 3,5-4 ml nalewki lub alkoholatury 3-4 razy dz. w 100 ml wody lub mleka z miodem.

Olej nagietkowy - Oleum Calendulae: 1 szkl. suchych lub lepiej świeżych kwiatów (zmielonych w maszynce do mięsa!), albo ziela zalać 100-150 ml oleju winogronowego, kukurydzianego, lnianego lub oliwy o temp. 50-60^o C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować (masę roślinną wydusić staranie z oleju). Olej zażywać 2-3 razy dz. po 1-2 łyżki w wyżej wymienionych chorobach wewnętrznych i skórnych oraz w zaparciach (3 łyżki jednorazowo), albo stosować zewnętrznie do: przemywania i oczyszczania skóry zdrowej i chorej (znakomicie zastępuje mleczka i śmietanki kosmetyczne; pielęgnuje, odżywia, wygładza, regeneruje, natłuszcza, odkaża skórę, działa przeciwzapalnie i przeciwropnie; leczy spierzchnięte wargi), do lewatyw (100-200 ml oleju o temp, 36-38^o C wlać doodbytniczo przy zaparciach połączonych z bólami brzucha, wzdęciami oraz przy stanach zapalnych i hemoroidach odbytu, bańki odbytowej i esicy, przy wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego oraz w nieprzyjemnym parciu na kał podczas niestrawności), do maseczek olejowych przy suchości skóry, trądzikach i zwiotczeniu powłok (gazę zmoczyć w oleju nagietkowym obficie i nałożyć na twarz, szyję, dekolt lub inna część ciała, na 30 - 45 minut, po czym zastosować delikatny masaż skory, wklepywanie i wcieranie oleju), do kąpieli olejowych włosów przy ich zniszczeniu zabiegami fryzjerskimi, suchości oraz przy łupieżu suchym.

Ocet nagietkowy - Acetum Calendulae: pół szkl. suchych lub świeżych zmielonych kwiatów zalać 150 ml octu spożywczego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować do płukania włosów po ich umyciu (1 łyżka octu nagietkowego na pół litry wody) w celach ochronnych (zasadowe mydła i szampony uszkadzają włosy poprzez wysuszenie skóry głowy, powodują łupież, łamliwość i rozdwajanie włosów; dotyczy to także różnego rodzaju farb i rozjaśniaczy włosów oraz lakierów), do przemywania twarzy przy licznych wągrach, pryszczach, mokrych wysypkach i łojotoku, a także w celu zakwaszania skóry, do płukania jamy ustnej i gardła przy stanach zapalnych (1 łyżka płynu na 200 ml wody przegotowanej), do okładów na uderzenia, opuchlizny, wybroczyny, siniaki, wysięki okołostawowe (1 łyżka płynu na pół szkl. wody przegotowanej + 1 łyżeczka nalewki arnikowej lub 1 łyżka octu arnikowego; gazę, watę lub płótno zmoczyć w płynie, przyłożyć na chore miejsce, przykryć folią i zabandażować na 2 godz., stosować 3 razy dz.), czyraki, duże bolesne pryszcze, owrzodzenia i rany, do kąpieli nóg opuchniętych (1 łyżka na 200 ml wody) i całego ciała przy zmęczeniu, reumatyzmie, obrzękach, osłabieniu, łojotoku skóry i żylakach (200 ml octu nagietkowego na pół wanny wody), do nasiadówek przy upławach i stanach zapalnych narządów płciowych (1 łyżka Azulenu lub Azucalenu, albo 2 łyżki nalewki rumiankowej + 100 ml octu nagietkowego na 2 l przegotowanej wody; powinna trwać 40 minut w temp. 45^o C).

Nafta nagietkowa - Naphta Calenduale: pół szkl. świeżych lub suchych kwiatów zalać 200 ml nafty kosmetycznej; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Stosować do przemywania skóry trądzikowej, z wągrami oraz z zapaleniem mieszków włosowych. Wcierać we włosy na 8 h przed umyciem, przy wypadaniu, łupieżu, rozdwojonych końcówkach, braku połysku i puszystości.

Rp. Mikstura naftowo-olejkowa CATLT

Nafta nagietkowa - 100 ml

Maść Tribiotic - 4 saszetki

Maść allantoinowa - 1 tubka

Olejek herbaciany - 1 ml

Olejek lawendowy - 1 ml

Olej rycynowy - 15 ml

Tran - 15 ml lub maść tranowa - 1 tubka

Składniki wymieszać na ciepło, bardzo starannie. Ostrożnie z ogniem !.

Wskazania: oporny na leczenie trądzik, ropnie po goleniu i w czasie cukrzycy, zapalenie mieszków włosowych, łuszczyca, wągry, liszajce, pryszcze nieznanego pochodzenia.

Lek silny w działaniu. Działa odżywczo, oczyszczająco, przeciwzapalnie, odkażająco, przyspiesza regenerację skóry.

Skórę przemywać 2-3 razy dz.

Rp. Maść nagietkowa - Ung. Calendulae.

Składniki:

- wyciąg olejowy lub glicerynowy z nagietka - 15 ml

•          lanolina, maść z wit. A, Linomag - maść lub krem, albo maść tranowa - 30 g

•          gliceryna 5 ml

•          nalewka arnikowa - 5 ml

•          olejek eteryczny lawendowy - 5 kropli

•          krem Nivea - 1 łyżka

Sposób przyrządzenia. Do moździerza umieszczonego na gorącej maszynce elektrycznej włożyć podłoże maściowe i krem Nivea i gdy ulegnie ono rozpuszczeniu wlać do niego nalewkę zmieszaną z 5 ml gliceryny, potem wlać wyciąg olejowy lub glicerynowy z nagietka; składniki ucierać aż do połączenia jednocześnie jednak podgrzewając lekko; na końcu do maści wlać olejek zapachowy. Ciepłą masę przelać do oznaczonego szczelnie zamykanego pojemnika i przenieść w zimne miejsce. Maść nagietkowa nadaje się doskonale do pielęgnacji skóry twarzy i warg, oraz dłoni i stóp; leczy stany zapalne, rany, odleżyny, rozpadliny skórne, odparzenia, suchość skóry, trądziki i inne schorzenia wcześniej wymienione. Maść nagietkową można też przyrządzić na smalcu wieprzowym oraz eucerynie (w tym przypadku ma większe właściwości nawilżające). Olej nagietkowy zastępuje maść nagietkową.

Rp.

Maść arnikowa - 1 łyżka

Maść nagietkowa - 1 łyżka

Maść żywokostowa - 1 łyżka

Tormentiol lub maść pięciornikowa - 1 łyżka

Maście wymieszać bardzo starannie. Chore miejsca pokrywać preparatem 3 razy dz.

Wskazania: trudno gojące się rany, trądzik młodzieńczy i różowaty, pękanie naczyń krwionośnych, uderzenia, ropnie, oparzenia, rozpadliny skórne, owrzodzenia, otarcia naskórka, opryszczki, wypryski sączące.

Wyciąg glicerynowy z kwiatów nagietka - Gliceroextractum Calendulae: pół szkl. świeżych lub suchych zmielonych kwiatów zalać 100 g gliceryny płynnej; i 100 ml wódki; wytrawiać 14 dni; wyciąg odcedzić od masy roślinnej Przy zaparciach połączonych z bólami brzucha, wzdęciami i stanami zapalnymi zażyć 1-2 łyżki wyciągu glicerynowego wymieszanego z sokiem owocowym. Można stosować także zewnętrznie do okładów (1 cz. wyciągu + 2 cz. wody) na wcześniej wymienione schorzenia skórne.

Rp.

Kwiat (oczywiście w każdym przypadku może być ziele) nagietka - 6 łyżek

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Ziele jasnoty - 1 łyżka (kwiat - 4 łyżki)

Ziele bodziszka - 1 łyżka

Ziele krwiściągu - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Liść lub kłącze lepiężnika - 1 łyżka

Ziele krwawnika - 1 łyżka

Ziele tobołka lub tasznika - 1 łyżka

Liść kasztanowca - 1 łyżka

Ziele przytulii - 1 łyżka

Ziele pokrzywy - 1 łyżka

Ziele lub korzeń żywokostu - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Ziele rdestu (obojętnie którego) - 1 łyżka

Surowce wymieszać bardzo starannie. Ta mieszanka powinna znaleźć się w każdym domu. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30-40 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150 ml; dzieci - patrz napar nagietkowy. Mieszanka działa wszechstronnie, ale przede wszystkim przeciwkrwotocznie (hamuje krwawienia wewnętrzne i zewnętrzne, zwiększa krzepliwość krwi), przeciwwysiękowo (uszczelnia i wzmacnia naczynia krwionośne), zapobiega powstawaniu miażdżycy; reguluje wypróżnienia i przemianę materii; zwiększa produkcje i wydalanie moczu; oczyszcza organizm ze szkodliwych produktów chemicznych; przyśpiesza gojenie się ran; wzmacnia ogólnie.

Wskazania: krwawiączka, krwotoki z nosa, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, stany zapalne nerek, krwiomocz, krwawienia z przewodu pokarmowego, krwawa biegunka, hemoroidy (polecam lewatywy w ilości 100-200 ml o temp. 38^o C i jednoczesne picie naparu), stany zapalne przewodu pokarmowego, choroba wrzodowa, nadmierne i nieregularne krwawienia miesiączkowe, upławy (jednocześnie stosować nasiadówki), zapalenie przydatków, gruźlica, ostry kaszel, zaburzenia hormonalne, choroby skórne i zakaźne uszkadzające naczynia krwionośne (np. grypa typu krwotoczno-wysiękowego, teleangiektazje, trądzik różowaty, dermatoza okołoustna), obrzęki pochodzenia krążeniowego (jednocześnie z tą mieszanką stosować jeszcze zioła nasercowe - patrz kokoryczka, konwalia) i nerkowego, żylaki kończyn, stany zapalne gałki ocznej, nadciśnienie.

Nasturcja większa i nasturcja mniejsza - Tropaeolum maius et Tropaeolum minus (Tropaeolaceae).

Opis.

Rośliny jednoroczne (w naszym klimacie!) dorastające do 2-3 m dł.; łodyga okrągława, gładka, soczysta, srebrzystozielona, płożąca się po ziemi i wznosząca się przy wierzchołku; liście okrągławe, tarczowate (parasolowate), na długich ogonkach łączących środek blaszki liściowej z łodygą; kwiaty wonne, dość duże, dwubocznie symetryczne; warga dolna z ostrogą; korona pięciopłatkowa, żółta, pomarańczowa, czerwona lub kolorowa; pręcików 8; słupek 1; owoc - rozłupnia. Cała roślina przy roztarciu daje miły, specyficzny, mocny zapach. Kwitnie od czerwca (lipca) do przymrozków. Roślina uprawiana. Odmianę - Trepaeolum maius nanum (karłowata), która także jest lecznicza, dorasta co 30 (50) cm wys. (dł.).

Nasturcje wysiewa się w II połowie kwietnia lub w maju wprost co gruntu (siew kupkowy w odległości co 20 cm po 3 szt.). Czas wschodu nasion trwa 14-18 dni. Lubi glebę przepuszczalną, wilgotną, bardzo ładnie rośnie nawet na glebach kamienistych i ciężkich z dużą domieszką wapnia. Znosi półcień, ale najobficiej kwitnie w stanowisku słonecznym i wilgotnym. Gdy roślina zostanie porażona szkodnikami (należy obserwować spód liści!), np. mszycami, gąsienicami różnego rodzaju, należy dokonać oprysku roślin środkiem Decis 25 EC lub Owadofos płynny 50. Po 21 dniach (licząc od dnia oprysku) roślina nie zawiera szkodliwych substancji zawartych w środkach owadobójczych i może być bezpiecznie stosowana do celów leczniczych.

Surowiec.

Surowcem jest kwitnące ziele nasturcji - Herba Tropaeoli (maii vel mini, vel maii nani) sive Herba Nasturtii, które zbiera się do września (II poł.), wiesza na sznurku i suszy w dobrze przewietrzanym miejscu (najlepiej na przeciągu) w temp. do 40^o C. Ziele można też szybko wysuszyć w otwartym, lekko ogrzanym piekarniku. Na wolnym powietrzu nasturcja schnie bardzo długo (łodygi!) i dlatego proponuję oberwać same owoce, kwiaty i liście. Cennym surowcem są niedojrzałe owoce nasturcji - Fructus Nasturtii oraz same kwiaty - Flos Nasturtii. Owoce można wysuszyć w podwyższonej temp, do 60^o C, kwiaty natomiast w ciemnym miejscu.

Skład chemiczny.

Surowce zawierają glikozyd gorczyczny (glikotropeolinę) - 0,03%, enzym - mirozynazę, olejek eteryczny (benzolo-gorczyczny), wit. C (ponad 100 mg/100 g), flawonoidy, tłuszcze, sole siarki i potasu, kwasy, garbniki i in..

Ferment mirozynaza rozkłada glikotropeolinę na aromatyczny izosiarkocyjanian benzylowy i wodorosiarczan potasowy, o silnych właściwościach grzybo-, bakterio- i wirusobójczych (niszczy zarówno bakterie Gramm-dodatnie jak i Gramm-ujemne).

Działanie.

Nasturcja działa silnie odkażająco i to nie tylko na układ pokarmowy czy oddechowy, ale również na układ moczowy, wykrztuśnie, silnie żółciopędnie, moczopędnie, napotnie, rozkurczowo, przeciwzapalnie, przeciwgnilnie, odwaniające, wiatropędnie, ogólnie wzmacniająco i odtruwająco; pobudza wydzielanie śliny, soku trzustkowego, żołądkowego i jelitowego; przyśpiesza trawienie i wchłanianie mleczka pokarmowego; pobudza apetyt,; reguluje wypróżnienia i przemianę materii; reguluje krwawienia miesiączkowe. Ułatwia oddychanie i działa uspokajająco; zauważyłem też, że likwiduje kłucie w sercu oraz kołatanie serca (wyciągi alkoholowe i mocny wywar). Likwiduje zastoje żółci zapobiegając w ten sposób powstawaniu kamicy żółciowej.

Zastosowana zewnętrznie, zwłaszcza w nalewce, działa przeciwłojotokowo, osuszająco, przeciwzapalnie, przeciwwągrowo, antyseptycznie, przeciwropnie; poprawia krążenie skórne.

Wskazania: zaburzenia trawienne (odbijanie, burczenie i przelewanie w kiszkach, wzdęcia, kurcze), zaparcia, stany zapalne i zakażeniowe układu pokarmowego, oddechowego i moczowego, kamica moczowa i żółciowa, żółtaczka, niedostateczne wydzielanie soków żołądkowych, trzustkowych, jelitowych i żółci, zastoje żółci, choroby zakaźne, przeziębienie, choroby alergiczne połączone z nieżytem układu oddechowego i pokarmowego, kaszel różnego pochodzenia, nieżyt jelit i żołądka, bóle żołądka, trzustki, wątroby, śledziony i pęcherzyka żółciowego, osłabienie, choroby skórne, zaburzenia miesiączkowania, hormonalne i metaboliczne, upławy, wyczerpanie nerwowe, gorączka, zatrucia.

Zewnętrznie (płukanki, przemywanie, okłady): rany, owrzodzenia, liszaje, wypryski, ropnie, pryszcze różnego pochodzenia, trądziki, opryszczki, stany zapalne narządów płciowych, jamy ustnej i gardła, zapalenie i stany ropne spojówek oraz gałki ocznej.

Napar: 2 łyżki ziela, owoców lub 3 łyżki kwiatów zalać 2 szkl. wrzącej wody lub gorącego mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić; napar mleczny osłodzić miodem. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml lub lepiej 6 razy dz. po 50 ml (zasada: mało i często); dzieci ważące 10-15 kg - 7-10,7 ml, 20-25 kg - 14-17,8 ml, 30-35 kg - 21-25 ml, 40-45 kg - 28,5-32 ml, 50-55 kg -35,7-39 ml, 6 razy dz. Niemowlętom najlepiej podawać napar z kwiatów lub z młodych liści, według wagi ciała: 3-4 kg - 2 ml, - kg - 3--4 ml, 7-8 kg - 5 ml 5—6 razy w ciągu doby.

Nalewka nasturcjowa - Tinctura Nasturtii: pół szkl. ziela lub kwiatów zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 4-6 razy dz. po 30 kropli (w bólach - 3 razy dz. po 5 ml); dzieci ważące 15-20 kg - 6-8 kr. 25-30 kg - 10-12 kr., 35-40 kg - 15-17 kr., 45-50 kg - 19-21 kr, 4-6 razy dz.

Intrakt nasturcjowy - Intractum Nasturtii: pół szkl. świeżego, zmielonego ziela zalać 400 ml gorącego alkoholu 40-60%; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Ze świeżych zmielonych kwiatów proponuję sporządzić alkoholaturę "Zimną": pół szkl. kwiatów zalać 150 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Ocet nasturcjowy - Acetum Nasturtii: pół szkl. świeżego lub suchego ziela, albo owoców zalać 200 ml octu; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować jako przyprawę do tłustych potraw (mięs, galaret, zup, sosów, ryb, marynat, sałatek); do przemywania skóry ze stanami zapalnymi, z łojotokiem, trądzikiem oraz w celu jej zakwaszenia; do płukania włosów (1 łyżka octu na 2 szkl. wody) przetłuszczających się, uszkodzonych zabiegami fryzjerskimi i szamponami, pozbawionych puszystości i połysku, przy łupieżu oraz w celu zakwaszenia; do płukania jamy ustnej i gardła przy stanach zapalnych i ropnych (1 łyżka płynu na 1 szkl. wody); do kąpieli zmęczonych, obolałych i opuchniętych nóg (50 ml na 2 l wody) oraz kąpieli ogólnych przy obrzękach, osłabieniu, wysiękach okołostawowych i chorobach skórnych oraz kobiecych (200 ml na pół wanny wody); do okładów na wcześniej wymienione schorzenia skórne (1 łyżka octu na 2 łyżki wody). Ocet nasturcjowy można mieszać z octem arnikowym i nagietkowym w równych częściach i stosować do okładów.

Nalewkę nasturcjową stosować do wcierań w umyte włosy na 12 godz. po czym wypłukać je w naparze tatarakowym lub pokrzywowym. Takie zabiegi działają odżywczo, wzmacniająco i regenerująco na włosy oraz skórę głowy owłosionej.

Rp.

Ziele nasturcji - 1 łyżka

Ziele (korzeń) mniszka - 1 łyżka

Ziele bylicy pospolitej, bożego drzewka lub piołunu - 1 łyżka

Kłącze perzu - 1 łyżka

Liść mięty - 1 łyżka

Ziele dziurawca - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić jak napar nasturcjowy. Wskazania: choroby wątroby, pęcherzyka, trzustki, żołądka i jelit.

Rp.

Ziele nasturcji - 1 łyżka

Ziele (kwiat) dziewanny - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Wymieszać. Surowce zalać 2 szkl. wrzątku i parzyć 20 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 100 ml; dzieci - patrz napar nasturcjowy.

Wskazania: grypa, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, przeziębienie.

Rp.

Nalewka nasturcjowa - 10 ml

Nalewka tymiankowa - 10 ml

Nalewka majerankowa - 10 ml

Nalewka dziewannowa - 10 ml

Nalewka szałwiowa - 10 ml

Nalewka sosnowa, świerkowa, modrzewiowa lub jodłowa - 10 ml

Nalewka jałowcowa - 10 ml

Gliceryna płynna - 30 g

Płyny wymieszać. Zażywać 4-6 razy dz. po pół łyżeczki. Preparat

bardzo wartościowy. Dzieciom podawać 15-20 kr. 4-5 razy dz., najlepiej na miodzie lub w mleku z miodem

Wskazania: kaszel, stany zapalne układu oddechowego, przeziębienie, grypa, angina, świnka, odra, ospa, utrudnione oddychanie z powodu kataru, płonica, błonica, zaburzenia trawienia.

Rp.

Ziele nasturcji - 1 łyżka.

Kwiat wiązówki - 1 łyżka

Ziele lub kwiat wrotyczu — 1 łyżka

Ziele dziewanny - 1 łyżka lub jej kwiat - 2 łyżki

Ziele tymianku - 1 łyżka

Liść melisy - 1 łyżkę

Ziele majeranku - 1 łyżka

Kwiat lub ziele pierwiosnka - 1 łyżka

Ziele wiesiołka dziwnego lub dwuletniego, albo ich nasiona - 1 łyżka

Wymieszać; 2 łyżki mieszanki zaleć 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz, po 150 ml. Jednocześnie dobrze natrzeć się olejem anyżowym, arcydzięglowym lub majerankowym, tymiankowym lub sosnowym.

Wskazania: przeziębienie, grypa, nieżyty układu oddechowego, wyczerpanie nerwowe, osłabienie, zaburzenia trawienia, bóle brzucha. Mieszanka daje szybkie i pewne wyniki lecznicze.

Nawłoć pospolita i nawłoć kanadyjska - Solidago virga-aurea et Solidago canadensis (Compositae).

Opis

1. Solidago virga-aurea (złota rózga) - roślina wieloletnia dorastająca do 100 cm wys.; łodyga naga lub z rzadka owłosiona; liście odziomkowe jajowate, tępe, brzegiem piłkowane; liście dolne, łodygowe - podłużno-eliptyczne, zaostrzone, prawie całobrzegie lub piłkowane; liście górne -lancetowate, zaostrzone, zawsze brzegiem piłkowane, siedzące; koszyczki kwiatowe liczne, zebrane w piramidalne wiechy (nie zawsze); kwiaty żółte, pachnące; owoc - niełupka. Kwitnie od lipca do września. Rośnie w szpilkowych borach, w zaroślach, na zboczach, na łąkach, w widnych lasach i na polanach; często tworzy skupiska; lubi gleby ciężkie, bielicowe; pospolita w całym kraju,

2. Solidago canadensis - roślina wieloletnia dorastająca do 200 cm wys.; łodyga krótko owłosiona; liście wąskie i wydłużone, brzegiem ostro piłkowane, nagie lub owłosione, trójwiązkowe; koszyczki kwiatowe drobne; kwiaty złocistożółte; owoc - niełupka z puchem kwiatowym. Kwitnie od lipca do września. Rośnie nad brzegami wód, niekiedy uprawiana w ogródkach i na działkach,

W Polsce rosną także: nawłoć późna - Solidago serotina (bylina do 150 cm wys., wyprostowana, krótko owłosiona; na szczycie opatrzona w szypuły kwiatowe zakończone bardzo drobnymi licznymi koszyczkami kwiatowymi, barwy żółtej lub pomarańczowej; kwiaty zebrane w jednostronne, wiechowate kwiatostany; liście lancetowate, zaostrzone, brzegiem piłkowane i szorstkie; od spodu na wiązkach przewodzących - owłosione, brzegiem orzęsione; kwitnie do września; rośnie pospolicie nad brzegami rzek i strumieni oraz w lasach przy wodach; najczęściej występuje masowo i rzuca się w oczy w postaci żółtego łanu) i nawłoć wąskolistna - Solidago graininifolia (bylina do 150 cm wys.; łodyga wzniesiona, naga lub szorstka w dolnej części; liście równowąskolancetowate, u nasady i na końcu ostro zakończone, brzegiem i od spodu na wiązkach - szorstkie; kwiaty żółte, zebrane w wiechy, płaskie, błyszczące; kwitnie od lipca do sierpnia; rośnie przy rzekach i strumieniach. Te dwa gatunki nawłoci są nieznane pod względem składu chemicznego, wiadomo jednak, że działają silnie uspokajająco, lekko nasennie, żółciopędnie i silnie moczopędnie; dawkuje się je tak jak inne nawłocie. Płytki chromatograficzne wykazały zbliżony skład chemiczny do pozostałych gatunków Solidago.

Surowiec.

Surowcem jest ziele - Herba Solidaginis, które można nabyć w aptekach i w sklepach zielarskich (Herbapol, Herba Lux, Kawon; opak. 50 g). Ziele zbiera się w początkach lub w czasie kwitnienia, rozkłada cienką warstwą lub wiesza na sznurkach i suszy w temp. do 40^o C; ziele schnie łatwo. Same liście nawłoci - Folia Solidaginis, są w smaku mnie, ostre niż całe ziele i przy tym równie wartościowe.

Skład chemiczny.

Ziele (liście) nawłoci zawiera saponiny - ok. 2-2,5%, alkaloidy, glikozydy flawonoidowe - ok. 0,5% (kwercytrynę, rutynę, astragalinę), garbniki - ok. 10%, olejek eteryczny - ok. 0,5-0,7%, kw. chlorogenowy, kw. kawowy, kw. askorbinowy, amid kw. nikotynowego, karotenoidy, śluzy, kw. oleanolowy, zw. dwuterpenowe, sole, fermenty i in.

Działanie.

Wszystkie nawłocie (w tym także wąskolistna i późna) działają silnie moczopędnie, odtruwająco, napotnie, przeciwobrzękowo, przeciwgorączkowo, przeciwkamiczo, odkażająco, hipotensyjnie (obniżają ciśnienie krwi), uspokajająco, lekko nasennie, silnie żółciopędnie, przeciwzapalnie, wykrztuśnie, przeciwbiegunkowo; uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne (wpływ przeciwwysiękowy); regulują przemianę materii i wypróżnienia; pobudzają wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego; przyśpieszają trawienie i wchłanianie mleczka pokarmowego; pobudzają apetyt.

Wskazania: skąpomocz, obrzęki, kamica moczowa i żółciowa, stany zapalne nerek i dróg moczowych, krwiomocz, ropomocz, białkomocz i cukromocz (+kokoryczka), gorączka, przeziębienie, choroby zakaźne i skórne, zatrucia, zaburzenia metaboliczne, zaburzenia trawienia, schorzenia śledziony, wątroby i żołądka, skurcze przewodu pokarmowego, upławy, zaburzenia miesiączkowania, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, wysięki okołostawowe, puchlina wodna (wodobrzusze), nadciśnienie, wyczerpanie nerwowe, stres, bezsenność, nieżyty układu oddechowego, nieżyt jelit, reumatyzm, dna, astma, kaszel różnego pochodzenia, gruźlica, cukrzyca.

Zewnętrznie (przemywanie nalewką): choroby skórne ropne i na tle łojotoku (trądziki, stany zapalne).

Napar: 2 łyżki ziela lub samych liści zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta (polecam tylko napar z liści !, nie z całego ziela) ważące 3-4 kg - 6-8,5 ml, 5-6 kg - 10,7-12,8 ml, 7-8 kg - 15-17 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 10-15 kg - 21-32 ml, 20-25 kg - 42,8-53,5 ml, 30-35 kg - 64-75 ml, 40-45 kg - 85,7-96 ml, 50-55 kg - 107-117,8 ml, 3-6 razy dz.

Nalewka z nawłoci - Tinctura Solidaginis: pół szkl. ziela lub liści zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml: dzieci ważące: 15 kg - 1 ml, 20-25 kg - 1,5-2 ml, 30-35 kg -2-2,5 ml, 40-45 kg - 3 ml, 50-55 kg - 4 ml, 3-4 razy dz. w 50 ml wody.

Alkoholatura “zimna”: pół szkl. świeżego i zmielonego ziela zalać 400 ml alkoholu 40-60%; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

Rp.

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Korzeń babki - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Liść kasztanowca - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 2 łyżki

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Kora wierzby - 1 łyżka

Ziele tasznika lub tobołka - 1 łyżka

Kwiat (ziele) krwawnika - 1 łyżka

Kora lub gałązki brzozy - 1 łyżkę

Ziele połonicznika - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Wymieszać bardzo starannie. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 200 ml; dzieci - patrz napar z nawłoci.

Przy pomocy tej mieszanki zahamowałem krwiomocz i bóle nerek.

Mieszanka ponadto działa uspokajająco, wzmacniająco; polepsza

samopoczucie; rozkrusza złogi w drogach moczowych i ułatwia

ich wydalenie; działa odkażająco, moczopędnie, odtruwające,

żółciopędnie i przeciwobrzękowo.

Wskazania: stany zapalne układu moczowego, kamica moczowa i żółciowa, bóle nerek, krwiomocz, skąpomocz, obrzęki, zaburzenia miesiączkowania i metaboliczne, choroby skórne, reumatyzm, artretyzm, rwa kulszowa, zatrucia, zaburzenia trawienia i choroby zakaźne.

Rp.

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Ziele fiołka tr. - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele rdestu (obojętnie którego) - 1 łyżka

Ziele jemioły - 1 łyżka

Kora, liść lub kwiat (całe gałązki) kasztanowca - 1 łyżka

Kwiat (liść) lub owoc głogu - 1 łyżka

Liść brzozy - 1 łyżka

Wymieszać bardzo dokładnie. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; gotować 3 minuty; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieci - patrz napar z nawłoci.

Wskazania: łamliwość i przepuszczalność naczyń krwionośnych (plamica), obrzęki, wysięki okołostawowe, choroby alergiczne, wybroczyny na siatkówce, stany zapalne naczyniówki, tęczówki, rogówki, białkówki i spojówek, nadmierne krwawienia miesiączkowe i przy tym nieregularne oraz z wydzieliną śluzową, zwiększane ciśnienie w gałce ocznej, nadciśnienie, zapalenie zatok, krwiomocz, stany zapalne układu moczowego i oddechowego, bóle nerek, kamica moczowa i żółciowa, stany zapalne trzustki, śledziony, wątroby, żołądka i pęcherzyka żółciowego, choroby skórne i zakaźne, zatrucia, zaburzenia przemiany materii, miażdżyca, reumatyzm, dna, cukrzyca, zaburzenia hormonalnej dusznica bolesna, żylaki kończyn i odbytu (jednocześnie stosować lewatywy w ilości 100-200 ml o temp. 38^o C), zapalenie jelit i odbytu (lewatywa), choroby włosów (jednocześnie stosować płukanki w tym naparze).

Nostrzyk żółty - Melilotus officinalis (Fabaceae).

Opis.

Roślina dwuletnia dorastająca do 100 cm dł.; łodyga cienka i silnie rozgałęziona, podnosząca się lub wzniesiona; liście trójlistkowe; listki dolnych liści rombowatojajowate, górnych - podłużnie lancetowate, brzegiem ząbkowane; przylistki szczeciniaste; kwiaty żółte, pachnące miodo-sianem, zebrane w wąskie, wydłużone kwiatostany; owoc - jednonasienny strąk. Kwitnie od lipca do września. Rośnie na łąkach, na ugorach, przy budowach, na polanach, w zaroślach, nad brzegami rzek; lubi gleby wilgotne i luźne, choć nie zawsze na takich rośnie. Roślina pospolita. Podobne właściwości lecznicze wykazuje nostrzyk biały o białych kwiatach, często rosnący obok żółtego. Nostrzyk biały - Melilotus albus posiada mnie kumaryny.

Surowiec.

Surowcem jest całe ziole - Herba Meliloti, FP I, II, III, IV, V które można nabyć w aptekach i w sklepach zielarskich (Herbapol, Kawon, Elanda, Herba Lux; opak. 50 g). Ziele zbiera się w początkach lub w czasie kwitnienia, wiesza na sznurkach i suszy w dobrze przewietrzanym miejscu (zrobić lekki przeciąg) o temp. do 40^o C. Ziele zmielić i przesypać do szczelnego opakowania.

Skład chemiczny.

W zielu występują: aromatyczna kumaryna - ok. 1%, garbniki, śluzy, kw. kumarynowy, kw. melilotowy, flawonoidy, kw. alantoinowy, alantoina, kw. moczowy, metylo-betaina kw. nikotynowego, trygonelina, 3,4-dihydrokumaryna - 0,2%, dikumarol - 0,2%, kw. meliloto-o-kumarynowy. Kumaryna powstaje z melilotozydu i glukozydu kw. cis-kumarynowego.

Alantoina - heterocykliczna pochodna mocznika, słabo rozpuszczalna w wodzie (!), nierozpuszczalna w alkoholu i eterze; wydalana jest wraz z moczem przez ssaki jako wydalniczy produkt azotowy (do jej powstania w organizmie potrzebny jest enzym - urykaza, którego nie mają: pies dalmatyńczyk, małpy człekokształtne i człowiek; organizmy które nie posiadają urykazy wydalają kw. moczowy, trudno rozpuszczalny w wodzie, i dlatego ulegający odkładaniu w stawach i innych tkankach, powodując chorobę zwaną artretyzmem, czyli dnawą (dna), która objawia się między innymi mocznicą, kamicą moczową, silnymi bólami). Allantoina wykazuje właściwości regenerujące, tj. przyśpieszające gojenie się ran i naskórnikowanie; czysta lanolina stosowane jest w postaci maści - Ung. Allantoini i w postaci zasypki - Alantan.

Kumaryna - pochodna alfa-pironu, lakton kwasu cis-o-hydroksycynamonowego, połączenie kwasu trans-cynamonowego z kw. kumarynowym; substancja chemiczne łatwo sublimująca, dobrze rozpuszczalna w wodzie, w etanolu i w eterze.

Działanie.

Nostrzyk działa przeciwzakrzepowo (antyagregacyjnie, czyli zapobiega zlepianiu się krwinek: ważne przy zawale, zatorach, miażdżycy, zakrzepowym zapaleniu żył i in.), przeciwzapalnie, moczopędnie, hipotensyjnie, silnie uspokajająco, pobudzająco na krążenie krwi i limfy, nasercowo, lekko nasennie, wzmacniająco, polepszająco na samopoczucie, silnie przeciwobrzękowo (przeciwwysiękowo), przeciwropnie, napotnie przeciwgorączkowo, odtruwająco, rozkurczowo, odkażająco, zmiękczająco; reguluje przemianę materii i wypróżnienia; zwiększa wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego, jelitowego oraz żółci.

Wskazania: zastoje krwi i limfy, zaburzenia krążenia obwodowego i mózgowego, obrzęki, wysięki okołostawowe, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, zastoje żółci, zapalenie żył, skrzepy krwi, dusznica bolesna, zatory, zawały, zawroty głowy, osłabienie pamięci i kojarzenia, szum w uszach, uderzenia gorąca i krwi do głowy, żylaki, częste omdlenia, miażdżyca, bóle brzucha, nieżyt jelit i żołądka, zapalenie przydatków, stany zapalne jąder, skąpe, bolesne i nieregularne krwawienia miesiączkowe, reumatyzm, dna, bezsenność, stres, lęki, zdenerwowanie, choroby skórne, zakaźne i gruczołów dokrewnych, stany zapalne spojówek i gałki ocznej, nieżyt układu oddechowego i moczowego, kamica żółciowa, choroby wątroby, trzustki i śledziony, zaparcia, gorączka, przeziębienie, zaburzenia trawienia.

Zewnętrznie (okłady, przemywanie, płukanki): ropnie, pryszcze, owrzodzenia, choroby oczu i kobiece, choroby włosów, łojotok (nalewka) i trądziki, suchość skóry z ogniskami zapalnymi (mocny napar), wągry.

Napar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml lub 2-3 razy dz. po 150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 4-5 ml, 5-6 kg - 7-8 ml, 7-8 kg - 10-11 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 12-14 ml, 15-20 kg - 21-28 ml, 25-30 kg - 35-42 ml, 35-40 kg - 50-57 ml, 45-50 kg - 65-35 ml, 3-4 razy dz.

Odwar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić jak napar.

Nalewka nostrzykowa (nostrzykówka) - Tinctura Meliloti: pół szkl. ziela zalać 250 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po pół łyżeczki (2-3 razy dz. po 1 łyżeczce w 50 ml wody).

Intrakt - Intractum Meliloti: pół szkl. świeżego i zmielonego ziela zalać 400 ml gorącego alkoholu o temp. 70^o C; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po pół - 1 łyżeczce w 50 ml wody.

Macerat - Maceratio Meliloti: 1 szkl. świeżego zmielonego ziela zalać 1 szkl. wody przegotowanej o temp. pokojowej; odstawić na 6-8 godzin; przecedzić. Pić 3 razy dz. po 100 ml. Przechowywać w lodówce.

Sok nostrzykowy - Succus Meliloti recentes: świeże ziele nostrzyka przemielić przez maszynkę do mięsa i zalać masę roślinną do połowy wodą przegotowaną o temp. pokojowej (np. na 1 szkl. zmielonej masy dać pół szkl. wody) i odstawić pod przykryciem na 6 godzin. Następnie wyciąg odcedzić od masy roślinnej i przefiltrować przez watę. Pozostałą nam masę nostrzykową nie wyrzucać lecz przepuścić przez sokowirówkę. Oba wyciągi połączyć. Na każde 100 ml soku dać 100 ml miodu i 100 ml alkoholu 40%, wymieszać. Tak przyrządzony przetwór zażywać 4 razy dz. po 2 łyżki. Sam sok zażywa się 4 razy dz. po 3 łyżki. Przetwory przechowywać w lodówce. Ten z miodem i alkoholem jest trwały przez cały rok pod warunkiem, że będzie przechowywany w zimnym miejscu i szczelnie zamknięty.

Olej nostrzykowy - Oleum Meliloti: 1 szkl. świeżego lub suchego ziela zalać 150 ml oleju sojowego lub słonecznikowego o temp. 60-70^o C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Olej stosować do: przemywania i oczyszczania skóry bardzo wrażliwej na kosmetyki, suchej, zwiotczałej, z przebarwieniami i wągrami skóry; do okładów na spierzchnięte wargi pokryte opryszczką, strupami lub innymi zmianami; do okładów na ropnie, strupy, rany, oparzenia, owrzodzenia, rozpadliny i bolesne pryszcze; do kąpieli olejowych włosów przy suchym łupieżu i stanie zapalnym skóry owłosionej, przy wypadaniu, łamliwości, rozdwajaniu i braku połysku włosów; do lewatyw przy zatwardzeniach, bolesnym parciu na kał, np. podczas stanów zapalnych esicy i okrężnicy, niestrawności fermentacyjnej i gnilnej, przy świądzie odbytu, stanach ropnych jelit itd.; do wcierań w zrogowaciałe stopy i dłonie, najlepiej w postaci maści:

Rp.

Maść lub krem - Linomag - 30 g

Olej nostrzykowy - 1 łyżka

Maść żywokostowa - 1 łyżka

Składniki ucierać w moździerzu aż do połączenia, jednocześnie je lekko podgrzewając na maszynce elektrycznej. Stosować też do leczenia suchości, stanów zapalnych skóry oraz ran i rozpadlin.

Rp.

Nalewka nostrzykowa - 10 ml

Nalewka z ruty lub kasztanowca (sok, intrakt) - 10 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po pół łyżeczki w 50 ml wody. Wskazania: zaburzenia krążenia mózgowego i obwodowego, zastoje limfy, osłabienie pamięci, szum w uszach, zawroty głowy, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, choroby wątroby, trzustki i pęcherzyka żółciowego, choroby skórne i alergiczne, wybroczyny na siatkówce, zapalenie naczyniówki, tęczówki, białkówki, rogówki i spojówek, nadciśnienie, zaburzenia sercowe, miażdżyca, złe samopoczucie, okres po- i przekwitania, wyczerpanie nerwowe. Lek działa po 14 dniowym, regularnym zażywaniu!.

 

 

Fitoterapia,

czyli ziołolecznictwo

część IV

 

 

Olcha	Alnus
Orzech	Juglans
Perz	Agropyron
Pierwiosnek	Primula
Pięciornik gęsi	Potentilla
Pięciornik kurze ziele	Potentilla
Podbiał	Tussilago
Pokrzywa	Urtica
Połonicznik	Herniara
Porost islandzki (Płucnica islandzka)	Cetraria, Lichen
Porzeczka	Ribes
Poziewnik	Galeopsis
Poziomka	Fragaria
Prawoślaz	Althaea
Przetacznik	Veronica
Przytulia	Galium
Przywrotnik	Alchemilla
Rdest	Polygonum
Rozmaryn	Rosmarinus
Róża	Rosa
Rumianek	Matricaria
Ruta	Ruta
Rutwica	Galega
Serdecznik	Leonurus
Skrzyp	Equisetum
Sosna	Pinus
Stokrotka	Bellis
Szałwia	Salvia
Ślaz	Malva
Śliwa tarnina	Prunus spinosa
Świetlik	Euphrasia
Tarczyca	Scutellaria
Tasznik i tobołki	Capsella et Thlaspi
Tatarak	Acorus
Topola	Populus
Tymianek	Thymus
Wiązówka (tawuła)	Filipendula
Wierzba	Salix
Wierzbówka	Chamaenerion seu Epilobium
Wiesiołek	Oenothera
Wilczomlecz	Euphorbia
Wrotycz	Tanacetum
Wrzos	Ericae seu Calluna
Żółtlica	Galinsoga
Żywokost	Symphytum

 

 

 

Olcha czarna i olcha szara - Alnus glutinosa et Alnus incana

(Betulaceae)

 

Opis.

Alnus glutinosa (olsza czarna) - drzewo do 20 m wys.; korona rzadka o gałęziach wzniesionych ku górze; korowina ciemnoszara; liście odwrotnie jajowate, tępe; blaszka liściowa spodem, tylko w kątach wią­zek przewodzących owłosiona; młoda gałązki nagie, połyskujące, czerwonawe, pachnące; pączki lepkie, jajowate, zwisające po 3-5 na szczycie gałązek; kwiaty pręcikowe (pyłkowej w postaci gąsienic; kwiaty żeńskie w kwiato­stanach szyszeczkowatych są zebrane po 3-5; osadzone na szypułkach; owoc - wąsko oskrzydlony orzeszek, ukryty w szyszeczkach.

2). Alnus incana (olsza szara) - drzewo lub krzew do 20 m wys.; korona gładka, połyskująca, jasnoszara; młode gałązki omszone; pąki krótko= szypułkowe, przytulone, owłosione, jajowate, ostro zakończone, na brzegu podwójnie piłkowane; młode liście omszone; kwiaty pręcikowe (pyłkowe) na omszonych szypułkach, czteropręcikowe; kwiaty żeńskie, czyli słupkowe prawie siedzące po 3-5, po dojrzeniu drewniejące; szyszeczki utrzymują się na drzewie nawet 3 lata.

Olchy lubią gleby żyzne, wilgotne, podmokłe, a więc rosną na bagnach, na moczarach, w podmokłych lasach. Zbiorowisko olch na podmokłym terenie nazywamy olszyną.

 

Surowiec.

Surowcem są liście, pąki w pierwszej fazie rozkwitu, kora i całe gałązki wraz z pąkami, szyszeczkami i kwiatami pyłkowymi - Folium, Gemmae, Cortex et Summitates (Frondes) Alni. Gałązki pozyskuje się w czasie kwitnienia (pylenia), tj. w marcu (ostrożnie, aby nie otrzepać pyłku i nie odrzucać szyszeczek zeszłorocznych!). Liście zbiera się w maju (tylko wtedy!). Korowinę można zbierać cały rok. Pączki zbiera się, gdy są częściowo otwarte (nie przegapić tego okresu, który jest zależny od warunków klimatycznych; wymagana jest stała obserwacja drzewa). Gałązki doskonale zastępują korę. Liście i pączki należy wysuszyć w temp. do 40^o C, w ciemnym miejscu i dobrze przewietrzanym. Gałązki i korę należy suszyć w temp. do 80^o C (w otwartym piekarniku). Z około 200 g świeżych gałązek po wysuszeniu i zmieleniu otrzymuje się ok. 100 g suszu.

 

Skład chemiczny.

Wszystkie surowce bogate są w lupeol, betulinę, kw. betulinowy, żywice, garbniki, olejek eteryczny, kw. allantoinowy, allantoinę, suberynę i we flawonoidy. Liście i pączki zawierają dużo witamin, głównie kw. askorbinowy, wit. P (rutyna, hiperozyd), fitochinony i kw. foliowy.

 

Działanie.

Surowce działają przede wszystkim ściągające, to znaczy:

- wywierają wpływ bakteriobójczy, koagulując białka bakterii i niszczą toksyny bakteryjne (dotyczy to też wirusów);

- hamują odczyn zapalny, krwawienia, zmniejszają przepuszczalność śródbłonków naczyń krwionośnych, likwidują wysięk;

- denaturują białka powierzchniowe tworząc ochronny strup izolujący;

- skurczają naczynia krwionośne i limfatyczne, zmniejszając przekrwie­nie;

- działają przeciwbólowe j znieczulająco;

- hamują biegunki i nadmierne ruchy robaczkowe;

- przyśpieszają gojenie się owrzodzeń, ran i oparzeń.

Ponadto surowce wywierają wpływ moczopędny, uspokajający, żółciopędny,

wykrztuśny (pączki i liście i hamujący na laktację.

 

Wskazania:

hiperlaktacja (mlekotok), nieżyty jelit i żołądka, ostra biegunka, stany zapalne przewodu pokarmowego, choroby wrzodowa, gorączka, przeziębienie, choroby zakaźne, zatrucia, reumatyzm, nadmiar soków żołądkowych, stany zapalne i ropne gardła i jamy ustnej, nadmierne krwawienia miesiączkowe, upławy, stany zapalne i ropne narządów płciowych; zapalenie gałki ocznej i spojówek.

 

Zewnętrznie:

(płukanki, okłady, przemywanie): łojotokowe zapalenie skóry, mokre wypryski, rany, owrzodzenia, liszaje, ropnie, łupież tłusty, brak połysku i puszystości włosów, wypadanie włosów, tłuste włosy, wrastające paznokcie, nadmierna potliwość, wągry przy cerze tłustej, trądziki.

 

Napar: 3 łyżki pąków lub liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 150 ml; niemowlęta ważące: 3-4 kg - 6-8,5 ml, 5-6 kg - 10,7-12,8 ml, 7-9 kg - 15-17 ml, 3-4 razy dz. (w biegunkach 5 razy w ciągu doby); dzieci ważące 10-15 kg - 21-32 ml, 20-25 kg - 42,8-53,5 ml, 30-35 kg - 64-75 ml, 40-45 kg - 85,7-96 ml, 50-55 kg - 107-117,8 ml, 3-5 razy w ciągu doby. Napar korzystnie działa przy obrzękach, kamicy moczowej i żółciowej oraz przy skąpomoczu i stanach zapalnych układu moczowego.

 

Odwar: 3 łyżki kory lub gałązek zalać 2 szkl. wody; gotować 20 minut; dolewać wyparowaną ilość wody; odstawić na 10 minut; przecedzić. Pić jak napar lub stosować zewnętrznie. Należy dodać, że odwar ten hamuje krwiomocz.

 

Nalewka olchowa (olchówka) - Tinctura Alni: 1 szkl. suchych liści, pąków lub gałązek zalać 400 ml wódki lub spirytusu; wytrawiać 14 dni; przcfiltrować, Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml w 50 ml wody lub stonować zewnętrznie.

Do płukanek: 1 łyżka nalewki na 300 ml wody przegotowanej.

 

Sok olchowy - Succus Alni recentes: pąki lub liście (świeże i zmielone w maszynce) zalać wodą do polowy (na 1 szkl. masy roślinnej dać pół szkl, wody; przykryć i odstawić na 6 godzin; następnie wyciąg odcedzić od miazgi i przefiltrować przez gazę lub watę. Masę roślinną nie wyrzucać lecz przepuścić przez sokowirówkę. Oba wyciągi połączyć. Zażywać 4 razy dz. po 4 łyżki. Na zimę zakonserwować: do 100 ml wyciągu wlać 100 ml alkoholu 40% i 100 ml miodu, wymieszać; zażywać 4 razy dz. po 1 łyżce. Taki sok olchowy jest niezmiernie cenny; działa wybitnie wzmacniająco. Stosować go w rekonwalescencji, w chorobach zakaźnych, skórnych i metabolicznych, w kamicy moczowej i żółciowej, w stanach zapalnych nerek i dróg moczowych oraz w nieżycie układu oddechowego.

 

Proszek olchowy - Pulvis Alni: suche kiście lub pączki zmielić w młynku na pył. Zażywać 4 razy dz. po pół łyżeczki; dobrze popić. Można zmieszać z miodem: na łyżeczkę proszku dać 1 łyżkę miodu i 10 kr. alkoholu lub gliceryny, wymieszać; zażywać 3-4 razy dz. po pół łyżki. Proszek olchowy jest znakomitą zasypką na rany, zmiany sączące, owrzodzenia i liszaje.

 

Rp. Ziele melisy - 1 łyżka

Liść lub kora olchy - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Wymieszać i zmielić w młynku do kawy na pył. Zażywać 3 razy dz.

po pół łyżeczki; dobrze popić lub po zmieszaniu z miodem i jednocześnie stosować wewnętrznie jako przysypkę: na opryszczkę, nadżerki i zmiany sączące.

 

Rp. Gałązki lub kora olchy - 2 łyżki

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Kwiat nagietka - 3 łyżki

Ziele (kwiat) krwawnika - 1 łyżka

Ziele szałwi - 1 łyżka

Wymieszać. 3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl, wody; gotować 5 minut; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3 razy dz. po 100 ml; stosować do okładów, przemywań i płukanek.

Wskazania: zapalenie i bóle piesi, mlekotok, ropnie, rany, owrzodzenia, opryszczki, nadżerki, stany zapalne narządów płciowych (nasiadówki + jednoczesne picie wywaru), upławy, zaburzenia miesiączkowania, stany zapalne przewodu pokarmowego, zaburzenia trawienia, nieżyt żołądka i jelit.

 

Rp. Kora lub gałązki olchy - 1 łyżka

Kora lub liść kaliny - 1 łyżka

Ziele jasnoty - 1 łyżka

Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić jak wyżej. Pić 4 razy dz. po 100 ml. Wskazania: zapalenie przydatków, pierwsze i nieregularne miesiączki, upławy, stany zapalne pochwy i warg sromowych (nasiadówki i jednoczesne picie wywaru).

O M A N

Działanie farmakologiczne i zastosowanie

Laktony omanowe (helenina) działają silnie przeciwrobaczo, podobnie jak niegdyś stosowana santonina; pozostałe skladniki i helenina działają odkażająco (bakteriostatycznie, bakteriobójczo, fungistatycznie i grzybobójczo, wirusobójczo), niszcząco na pierwotniaki i roztocze skórne. Wyciągi z omany mają silny wpływ żółciotwórczy i żółciopędny, szczególnie pożądany w chorobach wątroby i pęcherzyka żółciowego (stany zapalne, żółtaczka, kamica, kolki). Działają rozkurczowo (spazmolitycznie), przeciwgnilnie, napotnie, odtruwająco i moczopędnie. Odkażają przewód pokarmowy, układ oddechowy i układ moczowy. Pobudzają serce i oddychanie. Mają wpływ przeciwzapalny i przeciwalergiczny. Ekstrakty omanowe szczególnie przydatne okazały się w terapii trądzików i łojotoku, przewlekłego liszajcowacenia skóry, owrzodzeń, pleśniawek, zapalenia mieszków włosowych i łojotokowego zapalenia skóry. Oman wraz z arcydzięglem (w proporcji 1:1) oraz wrotyczem i piołunem jest doskonałym środkiem przeciwpasożytniczym i przeciwbakteryjnym. Oman wymieszany z wrotyczem, piołunem, tatarakiem, arcydzięglem, cząbrem i (lub) czosnkiem wyjątkowo skutecznie niszczy i zwalcza bakterie ropne, Pityrosporum, Candida, Cryptococcus, Fusarium, Propionibacterium, Salmonella, Shigella, mikoplazmy, pierwotniaki (np. lamblia - giardia, amoeba - pełzaki, kokcydie - Eimeria), płazińce i obleńce pasożytnicze. Oman w nalewkach, intraktach, octach i maściach może być stosowany do leczenia opornych bakteryjnych trądzików oraz ropni. Napary i odwary omanowe zażywane doustnie przyśpieszają i zwiększają wydalanie chlorku sodu i wody z ustroju, co jest korzystne w chorobach skórnych, nadciśnieniu, obrzękach reumatycznych i otyłości. Oman wyraźnie wpływa na menstruacje: reguluje i uintensywnia krwawienia miesiączkowe. Pobudza wydzielanie mleka u kobiet. Działa uspokajająco, ale równocześnie wzmacniająco na układ nerwowy. Pobudza jednak układ wegetatywny: ośrodki oddechowe, wydzielania soków trawiennych i śliny. Przyśpiesza trawienie i wchłanianie składników pokarmowych. Składniki omanu wydzielają się przez pęcherzyki płucne wraz w powietrzem wydychanym działając odkażająco i wykrztuśnie. Dlatego oman jest stosowany z powodzeniem w leczeniu zakażeń i nieżytów oskrzeli, płuc i tchawicy, ponadto stanów zapalnych krtani i gardła. Dobroczynnie działa też na zatoki (przeciwzapalnie, oczyszczająco, przeciwropnie, przeciwgnilnie); usuwa nieprzyjemny zapach z ust pochodzący z zatok obocznych nosa (napar, płukanki jamy nosowej, krople). Oman leczy bezsoczność żołądka i niedokwaśność treści żołądkowej. Sprawdził się również z terapii stanów zapalnych i zakażeń bakteryjnych oraz grzybiczych narządów płciowych oraz odbytu (irygacje, lewatywy, nasiadówki). Oman wchodzi w skład dawnych preparatów balsamujących zwłoki oraz roztworów do kadzideł w świątyniach.

Preparaty i dawkowanie

1.    Napar - Infusum Inulae: 2 łyżki korzenia zalać 1-2 szklankami wrzącej wody lub mleka; odstawić pod przykryciem na 30 minut; przecedzić. Pić 2-6 razy dziennie po 100 ml; przy chorobach pasożytniczych - 200 ml 3 razy dziennie (napar z 2-3 łyżek suszu na 1 szklankę wrzątku, parzyć 20 minut). Stosować również do płukanek, nasiadówek, okładów i przemywania (np. skóry trądzikowej i łojotokowej). Do nosa zakraplać 2-3 krople naparu co 3-4 godziny, najlepiej wprowadzać do obu otworów nosowych za pomocą małego spryskiwacza. 2.    Odwar: 2 łyżki korzenia zalać 2 szklankami wody, gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić przy nieżytach gardła i krtani po 50 ml co 2-3 godziny. 3.    Nalewka (Intrakt) omanowy (omanówka) - Tinctura (Intractum) Inulae: 100 ml sproszkowanego korzenia suchego lub świeżego zalać 250 ml alkoholu zimnego lub gorącego 40-60%; odstawić w ciemne miejsce na co najmniej tydzień; przefiltrować. Zażywać kilka razy dziennie po pół łyżeczki (w nieżytach układu oddechowego i zatok) lub 5 ml 2-3 razy dziennie - w innych schorzeniach. Do przemywania pryszczy, liszajów, ropni, owrzodzeń, ran (w stanie nierozcieńczonym) oraz skóry schorzałej (trądzikowej, łojotokowej, z wypryskami): 1 łyżka na 1-1/2 szklanki wody przegotowanej lub mineralnej (zdrojowej). 4.    Ocet omanowy - Acetum Inulae: 1 część korzenia świeżego lub suchego zalać 3-5 częściami octu spożywczego; macerować 2 tygodnie, przefiltrować. Stosować do kąpieli stóp, płukania jamy ustnej, gardła i narządów płciowych przy obrzękach i stanach zapalnych, ponadto do przemywania cery trądzikowej i z wypryskami (1 łyżka octu omanowego na 200 ml wody mineralnej). Okłady z roztworu octu omanowego leczą duże bolesne ropnie i pryszcze. Do płukania włosów przy łojotoku braku puszystości i połysku, wypadaniu i krostach we włosach.   5.    Olej omanowy Oleum Inulae: pół szklanki świeżego lub suchego korzenia omanu zwilżyć spirytusem i zalać gorącym olejem winogronowym lub oliwą (250 ml), odstawić na 1 tydzień; przefiltrować. Zażywać 1-2 razy dziennie po łyżce jako środek regulujący wypróżnienia i żółciopędny. Do smarowania chorej skóry, do wcierania w bolące stawy, do leczenia wyprysków i suchości małżowin usznych, spierzchniętych i popękanych warg, do okładów na ropnie, czyraki, liszaje, oparzenia, trudno gojące się rany. 6.    Pulvis Rad. Inulae: 2 g sproszkowanego korzenia 3 razy dziennie. 7.    Alkoholmel Inulae: na każdą łyżkę miodu spadziowego dać 1 łyżeczkę korzenia omanu zmielonego na proszek, 1 łyżeczkę wódki 40%,1 łyżeczkę pyłku pszczelego, 5 ml nalewki dziurawcowej, wymieszać starannie. Zażywać 2 razy dziennie po 1 łyżce przy trądziku, przewlekłych chorobach układu żółciowego i wątroby i jako środek wzmacniający ogólnie.

 

 

Orzech włoski - Juglans regia (Juglandaceae).

 

Opis.

Drzewo dorastające do 25 wys.; kora srebrzystobiała; liście nieparzysto-pierzaste, pachnące, duże; listki podłużnie jajowate; kwiaty męskie (pyłkowe, pręcikowe) zebrane w długie, zwisające, gąsienicowate kwiatostany; kwiaty żeńskie - siedzące, zielonawe, po 2-3 w kątach liści; owoc - orzech (pestkowiec) okryty pachnącą, zieloną, miękką, soczysta łupiną. Kwitnie w kwietniu (II połowa) lub w maju. Drzewo często sadzone, niekiedy uprawiane; szczególnie pospolit w południowej i w południowo-wschodniej Polsce.

 

Surowiec.

Surowcom jest nie tylko orzech, ale także kora, zielona łupina orzecha (tak często wyrzucana) i liść - Cortex, Fructus, Folium Juglandis sue Cortex Nucum Juglandls viridis vel Putamina Nucum. Folium Juglandis można kupić w sklepach zielarskich. Korę lub młode gałązki (Frondes Juglandis) pozyskuje się wiosną lub jesienią; liście zbiera się w maju (ewentualnie w I połowie czerwca). Surowce suszy się w normalnej temperaturze, przy czym korę i gałązki można wysuszyć w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 80^o C. Bardzo cennym surowcem są niedojrzałe, świeże owoce, z których przyrządza się sok, intrakt, alkoholaturę zimną i alkoholmiód.

 

Skład chemiczny.

Surowce zawierają: naftochinon (dwuketonowa pochodna naftalenu) - juglon; hiperozyd, 3-arabinozyd kwercytyny i kemferolu, kwasy fenolowe kw. kawowy, kw. kumarynowy, kw. galusowy), witaminy (wit. C: liście zebrane w maju - 300-500 mg/100 g, łupina i niedojrzałe orzechy -2-3 tyś. mg tj. 2-3 g/100 g; kw. foliowy, wit. P, fitochinony, czyli wit. K), olejek eteryczny - 0,01-0,03% (główny składnik to heksen-2-alem-1), karotenotdy - ponad 30 mg/100 g, garbniki - 3-4 %, violaksantynę, flawoksantynę, alkaloid - yuglandyne. Należy wiedzieć, że łupina i niedojrzałe owoce zabierają aż 25% garbników.

 

Działanie.

Surowce działają silnie ściągające, odkażająco, przeclwszkorbutowo, przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie, rozkurczowo, przeclwrobaczo, trawiennie, moczopędnie, wzmacniające, odtruwające i przeciwkaszlowo.

 

Wskazania:

stany zapalne i zakażeniowe przewodu pokarmowego, układu moczowego i oddechowego, osłabienie, choroby zakaźne, skórne, wirusowe (surowce wykazują działanie przeciwwirusowe), oczne i przeziębieniowe, schorzenia wątroby, trzustki, śledziony i pęcherzyka żółciowego, zaburzenia trawienia, biegunka, niestrawność, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, bóle brzucha, nadmierna potliwość (kąpiele), robaki obłe, choroba wrzodowa, skąpomocz, obrzęki, nadciśnienie, nadmierne krwawienia miesiączkowe, upławy, stany zapalne narządów płciowych.

 

Napar: 2 łyżki liści lub suchych łupin zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy da. po 150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 6,4-8,5 ml, 5-6 kg - 10,7-12,8 ml, 7-3 kg - 15-17 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 10-15 kg - 21-32 ml, 20-25 kg - 42,8-53,5 ml, 30-35 kg - 64-75 ml, 40-45 kg - 85,7-96,4 ml, 50-55 kg - 107-117,8 ml, 4 razy dz.

 

Odwar: 2 łyżki gałązków lub kory zalać 2 szkl. wody; gotować 10 minut; uzupełnić brakującą ilość wody; odstawić jeszcze na 20 minut; przecedzić. Pić jak napar. W robaczycy wypić na czczo 200 ml mocnego naparu lub odwaru jednorazowo po czym wypić 100 ml naparu glistnikowego i 200 ml naparu z owoców bzu czarnego. Zabiegi powtarzać co 2 dni.

 

Odwar stosować do płukanej i nasiadówek 30 minutowych przy stanach zapalnych narządów płciowych i upławach (jednocześnie pić napar lub odwar w ilości 200 ml 3 razy dz.). W odwarze (mocnym) płukać włosy przetłuszcza­jące się, z łupieżem, wypadające, pozbawione połysku i puszystości oraz w celu ich zabarwienia (jasnym włosom mocny wywar z łupin, kory lub gałązek nadaje rudawy kolor, ciemnym jedynie taki połysk; zabarwia też siwe włosy, zwłaszcza wtedy gdy połączymy go z wywarem z kory dębo­wej). Przy stanach ropnych i zapalnych oraz krwawieniach z dziąseł płukać jamę ustną odwarem z łupin lub kory (gałązek), albo naparem z liści.

 

Nalewka orzechowa (orzechówka) - Tinctura Juglandis: pół szkl. suchych liści, gałązek, kory lub łupin zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml. Chore miejsca (opryszczki, ropnie, bolesne pryszcze, owrzodzenia, liszaje, liszajce, figówki, oparzenia, odparzenia, wypryski sączące itd.) przemywać nalewką 4 razy dz.

 

Do płukania: 1 łyżka nalewki na 1 szkl. wody przegotowanej.

 

Na chore oczy stosować 10 minutowe okłady z naparu liściowego 3-4 razy dz.

 

W przypadku biegunek, ostrych stanów zapalnych, robaczycy, parcia na kał, podrażniania odbytu, żylaków odbytu i owrzodzeń zastosować bardzo skuteczne lewatywy z odwaru z kory lub gałązek, albo z mocnego naparu liściowego o temp. 38^o C w ilości 100-200 ml. Lewatywy stosować codziennie lub co 2 dni.

 

Zasypka juglandowa - Cutipulvis Juglandis: suche liście lub korę zmielić w młynku na pył. Chore miejsca (zmiany sączące, rany, oparzenia, owrzodzenia, odparzenia, opryszczki) pudrować 3-4 razy dz.. Proszek juglandowy można zmieszać z zasypką Alantan lub Linomag (1 łyżka proszku na 1 łyżkę zasypki, wymieszać) i stosować w wyżej wymienionych schorzeniach oraz do przysypywanla skóry łojotokowej i z trądzikiem młodzieńczym.

 

Miód wzmacniający juglandowy - Mel Juglandis: na każdą łyżeczkę sproszkowanych liści lub łupin, albo soku z liści dać 1 łyżkę miodu i 10 kr. gliceryny, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

 

Sok z liści orzecha - Succus Juglandis recentes: świeże liście lub niedojrzałe orzechy zmielić przez maszynkę do mięsa i zalać wodą przegotowaną do połowy (na każdą 1 szkl. miazgi dać pół szkl. wody), przykryć i odstawić na 6 godzin; wyciąg odcedzić od masy roślinnej i przefiltro­wać przez watę lub gazę. Pozostał nam masę przepuścić przez sokowirówkę. Oba wyciągi połączyć.

Zażywać 4 razy dz. po 4 łyżki. Można też do 100 ml soku w ać 100 ml alkoholu 40% i 100 ml miodu, wsypać pół łyżeczki cynamonu i wlać 100 ml soku cytrynowego, wymieszać bardzo starannie i odstawić na 3 dni do zimnego miejsca. Przechowywać w lodówce. Zażywać 4 razy dz. po 1-2 łyżki; dzieci - 2 łyżeczki lub 1 łyżka przetworu 3-4 razy dz. Lek warto zapasteryzować na zimę (w wodzie o temp. 80^o C przez 20 minut).

 

Intrakt juglandowy (juglandówka) - Intractum Juglandis: pół szkl. świeżych i zmielonych liści lub łupin, albo też niedojrzałych owoców zalać 400 ml alkoholu 40-70% o temp. wrzenia; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml lub stosować zewnętrznie. Podobnie przyrządza się alkoholaturę zimną ze świeżych liści, łupin lub niedojrzałych owoców, lecz przy pomocy alkoholu o temp. pokojowej.

 

Alkoholmel Juglandis: do 100 ml wyciągu alkoholowego z zielonych części rośliny wlać 100 ml miodu, 100 ml soku cytrynowego, wsypać 100 ml cukru i 1 łyżkę wanilii lub cynamonu, wymieszać wszystko razem i odstawić do lodówki na 3 dni. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

 

Rp. Świeże lub suche liście orzecha włoskiego, albo sucha lub świeża kora - pół szkl.

Ziele wrotyczu (lub sam kwiat) świeże lub suche - pół szkl.

Ziele glistnika suche - 1 łyżka

Zmielone surowce wymieszać i zalać 150 g gliceryny płynnej i 50 ml wody przegotowanej; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 1 raz dz. po 2 łyżki (max 3 łyżki).

Wskazania: robaki obłe (owsiki, glisty), czerwie płaskie. Jednocześnie pić napar z następującej mieszanki ziołowej:

 

Rp. Owoc borówki - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Goździki - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić rano i wieczorem po 200 ml.

 

Rp. Liść orzecha włoskiego - 1 łyżka

Liść (ziele) pokrzywy - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Korzeń lub ziele mniszka - 1 łyżka

Korzeń lub liść łopianu - 1 łyżka

Surowce wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieci - patrz napar z liści orzecha włoskiego.

Substancje zawarte w mieszance wywierają działanie wzmacniające, moczo­pędne, odtruwające, przeciwkrwotoczne, krwiotwórcze, żółciopędne i trawienne; zapobiegają powstawaniu miażdżycy, kamicy moczowej i żółcio­wej, regulują przemianę materii i trawienie, chronią wątrobę przed stłuszczeniem i marskością, leczą liczne choroby skórne. Mieszanka boga­ta jest w sole mineralne i w witaminy.

Wskazania: choroby zakaźne, osłabienie, wiek podeszły, niedobory witamin i bioelementów, kamica moczowa i żółciowa, zaburzenia w wydzielaniu żółci, choroby wątroby, trzustki i żołądka, nieżyt jelit, skąpomocz, obrzęki, zatrucia.

 

 

 

Perz właściwy - Agropyron repens sive potius Elytrigia repens (Gramineae).

 

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 100 cm wys.; kłącza długie, jasne, rozgałęzione; źdźbło gładkie, nagie, jednokłosowe; liście wąskie, szorstkie; pochewki liściowe gładkie; kłos gęsty, wąski, pionowy, 7-15 cm dł.; kłoskl jajowatolancetowate, zielone, pięcio-dziesięciokwiatowe, skierowane szeroką stroną ku osi głównej, siedzące wyraźnie we wcięciach osi kwiatostanu; plewy 2, biało obrzeżone, ostre; plewki 2. Kwitnie od czerwca do lipca. Rośnie na polanach, na łąkach, na ugorach, w ogrodach, na polach.

 

Surowiec.

Surowcem jest kłącze - Rhizoma Graminis (Rhizoma Agropyri), FP I,II,III,IV, które sprzedawane jest w aptekach i w sklepach zielarskich.

Kłącze zbiera się wiosną lub jesienią po bronowaniu pól (brony wydobywają kłącza na powierzchnię ziemi lub zgrabują je na skraj pola, co sprawia, że są łatwo dostępne dla zielarza), szybko myje pod bieżącą wodą, osusza w czystej ściereczce, rozkłada cienka warstwą i suszy na wolnym powietrzu lub w lekko ogrzanym piekarniku.

 

Skład chemiczny.

Kłącze zawiera fruktan - trytycynę (5-20%), monocukier - D-fruktozę (3%), inulinę, mannit, agropyren, inozyt, glukowanilinę, azotan potasu, krzemionkę, wit. C - 150 mg/100 g, związki proteinowe -9%, olejek eteryczny - 0,01-0,05%, karoten, kw. glikolowy, kw. glicerynowy i in.

 

Działanie.

Wyciągi z perzu odtruwają organizm (usuwają szkodliwe su­bstancje wewnątrz- i zewnątrzpochodne z organizmu), zabezpieczają wą­trobę przed stłuszczeniem, zmniejszają stężenie lipidów, w tym także cholesterolu we krwi (działanie llpotropowe), pobudzają procesy utleniania w tkankach, działają korzystnie na przemianę materii (działanie regulujące), uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne, działają przeciwmiażdżycowo, moczopędnie, przeciwobrzękowo, lekko przeczyszczająco, żółciopędnie, odkażająco; regulują prace przewodu pokarmowego; zapobiegają powstawaniu kamicy moczowej i żółciowej; opóźniają procesy starzenia się organizmu.

 

Wskazania:

zaburzenia przemiany materii, otyłość, wszelkie choroby skó­rne (np. łuszczyca, częste czyraki, trądziki, dermatoza okołoustna, wy­pryski), choroby zakaźne, stłuszczenie i marskość wątroby, niewydolność wątroby; schorzenia trzustki, pęcherzyka żółciowego i nerek oraz dróg moczowych; zaburzenia trawienia, zaparcia, miażdżyca, wysoki poziom cholesterolu we krwi, cukrzyca, osłabienie, leczenie antybiotykami i sulfonamidami, zatrucia, zaburzenia hormonalne.

 

Odwar: 3 łyżki kłączy zalać 2 szkl. wody; gotować 5 min.; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml lub 2 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8 ml, 5-6 kg - 10,7,-12,8 ml, 7-8 kg - 15-17 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 10-15 kg - 21-32 ml, 20-25 kg - 42,8-53,5 ml, 30-35 kg - 64-75 ml, 40-45 kg - 85,7-96,4 ml, 50-55 kg - 107-117 ml, 3-4 razy dz.

 

Wyciąg glicerynowy: pół szkl. świeżych lub suchych zmielonych kłączy zalać 100-120 g gliceryny; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2 razy dz. po 1 łyżeczce w 50 ml wody z sokiem cytrynowym.

 

Intrakt - Intractum Agropyri: pół szkl. świeżych zmielonych kłączy zalać 250 ml alkoholu 40% o temp. wrzenia; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 5 ml.

 

Rp. Kłącze perzu - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele rdestu - 1 łyżka

Korzeń lub ziele mniszka - 1 łyżka

Korzeń łopianu - 1 łyżka

Liść brzozy - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Ziele fiołka tr. - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Owoc jałowca - 1 łyżka

Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka

Ziele połonicznika - 1 łyżka

Liść borówki lub mącznicy - 1 łyżka

Ziele (kwiat) wrzosu - 1 łyżka

Składniki bardzo starannie wymieszać. 3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; gotować 4-5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić.

Pić 4 razy dz. po 100 ml lub 2 razy dz. po 200 ml; niemowlęta i dzieci - patrz odwar z kłączy perzu. Mieszanka bardzo wartościowa.

Wskazania: obrzęki, wysięki okołostawowe, stany zapalne i zakażeniowe układu moczowego, kamica moczowa, krwiomocz, zaburzenia w wydzielaniu moczu, cukromocz; zatrucia, zaburzenia przemiany materii, choroby skórne i zakaźne; wszelkie choroby wątroby, żołądka, crzustki i pęcherzyka żółciowego.

 

Rp. Kłącze perzu - 1 łyżka

Ziele lub nasienie wiesiołka dwuletniego, albo dziwnego - 1 łyżka

Ziele jemioły - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele lub kłącze kokoryczki - 1 łyżka

Ziele lub korzeń mniszka - 1 łyżka

Kwiat (liść) lub owoc głogu - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i pić jak wyżej.

Wskazania: wiek podeszły i choroby z nim związane (miażdżyca, nadmiar cholesterolu, zawroty głowy, szum w uszach, zaburzenia sercowe, choroby skórne, metaboliczne, hormonalne, włosów, zaparcia itd.). Choroby zakaźne.

 

 

Pierwiosnek - Primula (Primulaceae).

 

Opis.

Pierwiosnek lekarski - Primula veris - roślina wieloletnia dorastająca do 30 cm wys.; łodyga kwiatonoóna krótko, szaro owłosiona, okrągła; liście dolne h różyczce, poałużnie jajowate, brzegiem karbowane, ogonkowe (ogonek oskrzydlony); blaszka liściowa jest pomarszczona; kwiatostan baldechokształtny; kielich stożkowatodzwonkowaty, ostrokanciasty; korona jasnożółta, w gardzieli pomarańczowa; kwiaty wonne (pachną mio­dowo). Kwitnie od marca (gdy jest ciepły) do maja.

Roślina lubi gleby wapienne i wilgotne; rośnie na łąkach, na polanach, w lasach, na wzgó­rzach, w zbiorowiskach drzew, np. w oisaynach; często występuje masowo; w niektórych regionach Polski pospolita.

2. Pierwiosnek wyniosły - Primula elatior - roślina wieloletnia rosną­ca w lasach liściastych i mieszanych, w zaroślach, na polanach i łąkach, na nieużywanych pastwiskach, zwłaszcza przyrzecznych; lubi gleby wilgotne, gliniaste, ale luźne.

Liście podłużnie jajowate, pomarszczone, brzegiem karbowane, owłosione, ogonkowe (ogonek oskrzydlony); łodyżka kwiatonośne owłosiona, okrągława, piocna; kwiaty z kielichem kanciastym i na krawędziach zielonym, w gardzieli ciemno żółte; kwiaty żółte, pachnące miodem; owoc - torebka wielonasienna. Kwitnie od kwietnia do maja.

 

Surowiec.

Surowcem jest liść, kwiat lub całe ziele - Folium, Flos vel Herba Primulae. Radix et Flos Primulae można kupić w sklepach zielarskich. Oba surowce widnieją w FP I,II,III,IV.

Korzeń jest surowcem małowartościowym i prze­dawkowany staje się niebezpieczny, a zbieranie go wiąże się zawsze ze zniszczeniem rośliny; pierwiosnków mamy coraz mniej, a przy tym są pod ochroną.

Liście i kwiaty są surowcami bardzo wartościowymi i godnymi polecenia; zbiera się je w czasie kwitnienia i suszy w temp. do 40^o C lub w otwartym piekarniku ogrzanym do temp, 60^o C. Ważne jest, aby surowce zostały szybko pozbawione wody.

 

Skład chemiczny.

Liście (ziele) i kwiaty są bardzo bogate w witaminę C (400-500 mg/100 g), saponiny trójterpenowe (do 3%), gllkozydy fenolowe (primulaverozyd, primverozyd, primulaverynę), kw. primulowy, olejek eteryczny - ok. 0,1%, karoten, flawony, garbniki, gorycze, sole mineralne i in.

 

Działanie.

Ziele, liście i kwiaty działają wykrztuśnie, moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, odtruwająco, przeciwzapalnie, wzmacniająco, uspokajająco, antyseptycznie, żółciopędnie; regulują przemianę materii, trawienie i wypróżnienia; wzmagają wydzielanie śluzu, śliny, soku żołądkowego i trzustkowego; wzmacniają i uszczelniają naczynia krwionośne; polepszają samopoczucie.

 

Wskazania:

wyczerpanie nerwowe, choroba Parkinsona, wyczerpanie nerwowe, bezsenność, stres, po zawale serca, brak wit. C i P, wszelkie choroby zakaźne i skórne, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, kaszel, przeziębienie, gorączka, schorzenia układu moczowego, stany zapalne przewodu pokarmowego, zaburzenia metaboliczne i trawienne, zaparcie, plamice, wybroczyny na siatkówce, choroby oczu, choroby wątro­by i trzustki oraz pęcherzyka żółciowego, choroba wrzodowa, jąkanie (?), reumatyzm, artretyzm, miażdżyca, złe samopoczucie.

 

Zewnętrznie (okłady, przemywanie, płukanki, lewatywy z mocnego naparu o temp. 38^o C w ilości 100-200 ml):

stany zapalne i zakażeniowe powiek, spojówek i gałki ocznej, swędzenie, zmęczenie, łzawienie l opuchnięcie oczu (+ witaminy!), stany zapalne bańki odbytowej, esicy i okrężnicy, hemoroidy, parcie na kał, np. w trakcie nlestrawności, schorzenia skórne (nalewka !) i włosów (napar), stany zapalne narządów płciowych (nasiadówki 30 minutowe lub przepłukiwanie).

 

Napar: 1 łyżkę kwiatów, ziela lub liści zalać 400 ml wrzącej wody lub gorącego mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić; napar mleczny osłodzić miodem. Pić 2-3 razy dz. po 100-150 ml lub 4-6 razy dz. po 50 ml; nie­mowlęta ważące 3-4 kg - 1 łyżeczka, 5-6 kg - 7-8 ml, 7-8 kg - 10 11 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 12,8-14 ml, 15-20 kg - 21-28,5 ml, 25-30 kg - 35-42 ml, 35-40 kg - 50-57 ml, 45-50 kg - 64-71 ml, 3-4 razy dz. Obowiązuje zasada: często, ale mało!.

 

Ekstrakt: 4 łyżki kwiatów, liści lub ziela zalać 1 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić; dodać 3 łyżki miodu, wymieszać. Zażywać 6 razy dz. po 2 łyżki.

 

Nalewka pierwiosnkowa - Tinctura Primulae: pół szkl. kwiatów lub ziela (liści) zalać 350 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 4-6 razy w ciągu doby po pół łyżeczki; dzieci - 20 kropli 4-6 razy w ciągu doby w mleku lub w miodzie.

 

Intrakt pierwiosnkowy - Intractum Primulae: pół szkl. świeżego ziela, kwiatów lub liści (po ich zmieleniu) zalać 350 ml alkoholu 40-60% o temp. 70-75°C; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

 

Alkoholatura zimna: pół szkl. świeżego ziela lub liści zalać 350 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

 

Alkoholmel Primulae: do 100 ml wyciągu alkoholowego wlać 100 ml miodu, wsypać szczyptę cynamonu lub wanilii i można dodać sok z cytryny do smaku. Zażywać 4-6 razy w ciągu doby po 1-2 łyżeczki; dzieci - 1 ły­żeczka 4 razy dz.

 

Proszek pierwiosnkowy - Pulvis Primulae: suche liście lub ziele zmielić w młynku do kawy na drobniutki proszek. Zażywać 3 razy dz. po pół łyżeczki do herbaty; dobrze popić. Przd zażyciem warto zmieszać z miodem (na każdą łyżeczkę proszku dać 1 łyżkę miodu i 10 kropli wódki lub gliceryny, wymieszać; zażywać 3 razy dz. po pół łyżki).

 

Sok pierwiosnkowy - Succus Primulae: świeże ziele lub liście pie­rwiosnka zmielić przez maszynkę do mięsa, zalać wodą przegotowana do połowy (na każdą 1 szkl. masy roślinnej 100 ml wody); odstawić pod przykryciem na 6 godzin, przecedzić. Pozostałą nam masę roślinna nie wyrzucać lecz przepuścić przez sokowirówkę. Oba wyciągi połączyć ze sobą.

 

Na każde 100 ml soku dać 100 ml cukru, 200 ml miodu lub 100 ml alkoholu 40-70%, wymieszać. Sam, czysty sok zażywa się 4 razy dz. po 2-3 łyżki, natomiast zacukrowany lub z alkoholem po 1 łyżce 3-4 razy dz. Przetwory przechowywać w lodówce. Można je zapasteryzować przez 20 min. w temp. 80^o C.

 

Rp. Nalewka pierwiosnkowa - 10 ml

Nalewka lipowa - 10 ml

Nalewka jałowcowa - 10 ml

Nalewka anyżkowa - 10 ml

Nalewka tymiankowa - 10 ml

Nalewka lawendowa lub hyzopowa - 10 ml

Gliceryna - 30 g

Miód naturalny - 50 ml

Składniki wymieszać. Zażywać 4 razy dz. po pół łyżeczki. Dzieciom podawać w mleku z miodem.

Wskazania: kaszel, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, przeziębienie, choroby zakaźne.

 

Rp. Ziele (kwiat, liść) pierwiosnka - 1 łyżka

Kwiat bzu czarnego - 1 łyżka

Kwiat lipy - 1 łyżka

Gałązki, igliwie sosny, modrzewia lub świerku - 1 łyżka

Kwiatostan kocanki - 1 łyżka

Porost islandzki - 1 łyżka

Owoc anyżku - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Ziele lebiodki - 1 łyżka

Kłącze lub ziele prawoślazu - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i dawkować jak napar z pierwiosnka.

Wskazania: nieżyty układu oddechowego, gorączka, przeziębienie, choroby zakaźne, zaburzenia trawienia, kaszel.

 

 

Pięciornik gęsi (srebrnik) - Potentilla anserina (Rosaceae).

 

Opis.

Bylina dorastająca do 45 cm dł.; pęd główny krótki, z zakorzenia­jącymi się w węzłach, długimi, cienkimi rozłogami; liście spodem srebrzy­ste owłosione, przerywano nieparzystopierzaste; odcinki liściowe pedlugowate, wcinano-ząbkowane; kwiaty na długich szypułkach; płatki korony żółte, błyszczące; owoc - orzeszek. Kwitnie od maja do sierpnia. Rośnie na łąkach, nad brzegami wód, na przydrożach, na ugorach, na nieużywa­nych pastwiskach; lubi gleby wilgotne, gliniaste, zasobne w azot; roślina pospolita.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele srebrnika - Herba Potentillae anserinae seu Folium et Herba Anserinae. Ziele lub same liście zbiera się w maju, w czerwcu i w lipcu, a następnie suszy w temp, do 40^o C. Ziele srebrnika można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich.

 

Skład chemiczny.

Srebrnik zawiera garbniki - do 6%, flawonoidy, żywice, kwasy organiczne, cholinę, wit. C - 80-100 mg/100 g, śluzy i inne substa­ncje nie poznane.

 

Działanie.

Srebrnik działa przeciwbiegunkowo, przeciwzapalnie, antyseptycznie, ściągająco, przeciwkrwotocznie, moczopędnie, żółciopędnie, rozkurczowo i przeciwkaszlowo; reguluje wypróżnienia i krwawienia miesiączkowe oraz przemianę materii; „czyści krew”.

 

Wskazania: nieżyt jelit i żołądka, niestrawność, zaburzenia trawienia, choroba wrzodowa, kaszel, krztusiec, choroby skórne i zakaźne, nieregularne i nadmierne krwawienia miesiączkowe, upławy, brak apetytu.

 

Napar: 2 łyżki suszu zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić kilka razy dz. po 1 szkl.; niemowlęta ważące 3-4 kg -9-11 ml, 5-6 kg - 14-17 ml, 7-8 kg - 20-23 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 25-28 ml, 15-20 kg - 42-57 ml, 25-30 kg - 71-85 ml, 35-40 kg - 100-115 ml, 45-50 kg - 130-150 ml, 3-4 razy dz.

 

Odwar: 2 łyżki liści lub ziela gotować w 1 szkl. wody przez 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić jak napar.

 

Nalewka srebrnikowa - Tinctura Anserinae: 1 szkl. liści lub ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przeflltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml. Schorzałe miejsca (trądziki, pryszcze, łojotok, łojotokowe zapalenie skóry, rany, oparzenia, owrzodzenia, liszaje, ropnie, nadżerki, odparzenia, pleśniawki, zajady, afty i t.d.) pędzlować lub przemywać nalewką 6 razy w ciągu doby. Mocnym odwarem (2 łyżki suszu na 1 szkl. wody) płukać jamę ustną przy stanach zapalnych i założeniowych (ropnych) oraz profilaktycznie 4-6 razy w ciągu dnia. Stosować też do przepłukiwania i nasiadówek przy schorzeniach narządów płciowych. W chorobach oczu (stany zapalne, zakażeniowe, łzawienie, światłowstręt, opuchnięcie, przemęczenie, pieczenie) stosować 15 minutowe (co 5 minut zmieniane) okłady z naparu 3 razy w ciągu doby (+ wszystkie witaminy! lub preparat mineralno-witaminowy).

 

Rp. Ziele srebrnika - 1 łyżka

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Kwiat (ziele) wrzosu - 1 łyżka

Kwiat lipy - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i dawkować jak napar srebrnikowy. Wskazania: zaburzenia trawienia (w tym także u niemowląt), kaszel, przeziębienie, chcroby zakaźne, nieżyt jelit l żcłąaka.

 

Rp. Ziele srebrnika - 1 łyżka

Ziele dziurawca - 1 łyżka

Ziele lub sam kwiat krwawnika - 1 łyżka

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Ziele mięty - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Liść rozmarynu - 1 łyżka

Ziele hyzopu - 1 łyżka

Liść yelisy - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Kłącze tataraku - 1 łyżka

Wymieszać bardzo starannie. Przyrządzić i dawkować jak napar srebrnikowy. Mieszanka bardzo cenna.

Wskazania: niedostateczne, zaburzenie w wydzielaniu i zastoje żółci, kamica żółciowe, niewydolność i zapalenie wątroby, bóle wątroby, pęcherzyk l trzustki, stany zapalne żołądka i jelit, biegunka, niestrawność, zaburzenia trswienia, brak apetytu, osłabienie, choroby skórne i zakaźne, bóle brzucha, stany zapalne i zakażenicwe układu oddechowego, kaszel, przeziębienie, zaburzenia hormonalne l przemiany materii.

 

 

Pięciornik kurze ziele - Potentilla erecta (Rosaceae).

 

Opis.

Pięciornika kurze ziele (Potentilla tormentilla, Tormentilla erecta, Tormentilla officinalis, Potentilla silvestris) - roślina wieloletnia dorastająca do 30 cm wys.; kłącze grube, walcowate, wewnątrz czerwanawe; łodyga łukowato wznosząca się lub prosta; liście odziomkowe i łodygowe trójlistkowe; listki przylegające owłosione, podłużnie klinowate, głęboko wclnanopiłkowane, z wierzchu ciemnozielone, pod spodem jasnozielone; przylistki duże, dłoniasto trzy - pięć razy wcięte; kwiaty złocistożółte; korona pięciopłatkowa; owoc - niełupka. Kwitnie od kwietnia do września. Rośnie w lasach, w zaroślach, na łąkach, na polanach; lubi gleby wilgotne i kwaśne; roślina pospolita w całym kraju.

 

Surowiec.

Będziemy wykorzystywać kłącze i ziele - Rhizoma et Herba Tormentillae. Rhizoma, Tinctura et Unguentum (maść) Tormentillae (Tormentiol) - w wolnej sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich, FP I,II,III,IV i V.

Ziele zbiera się przed lub w czasie kwitnienia; suszy w temp. do 40^o C. Kłącza wykopuje się w jesieni, wiosną lub przed kwitnięciem rośliny, szybko myje pod bieżącą wodą, kroi i suszy w otwartym piekarniku ogrza­nym do temp. 60^o C.

 

Skład chemiczny.

W surowcach znajdują sję garbniki katechinowe - do 15%, kw. elagowy, glukozyd - tormentiozyd, kw. chinowy, tormantol, termentylina, flobafeny, żywice, woski, gumy roślinne, flawonoidy, sole, witaminy.

 

Działanie.

Wyciągi z surowców działają wybitnie ściągająco, antyseptycznie, przeclwkrwotocznie, przeciwzapalnie i ochronnie w stosunku do miąższu wątroby.

 

Wskazania:

biegunka, nicstrawność, stany zapalne przewodu pokarmowego, choroba wrzodowa, zaburzenia trawienia, choroby wątroby, hemoroidy.

 

Zewnętrznie (kąpiele, płukanki, nasiadówki, okłady, przemywania, smarowanie maścią, przysypki; jednocześnie pić napar lub odwar!): rany, otarcia naskórka, oparzenia, odparzenia, mokre wypryski, owrzodzenia, nadżerki, ropnie, pryszcze, trądziki, łojotok, łupież tłusty, przetłuszczające się włosy, stany zapalne i zakażeniowe spojówek i gałki ocznej, łzawienie, pieczenie oczu, stany zapalne i zakażeniowe gardła i jamy ustnej oraz narządów płciowych (pochwy, warg stromowych).

Przy hemoroidach, parciu na kał przy niestrawności i biegunce, stanach zapalnych jelita grubego i odbytu - stosować wlewy doodbytnicze przy pomocy gruszki gumowej z odwaru w ilości 100-200 ml i o temp. 38^o C.

 

Napar: 2 łyżki ziela zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 1 łyżeczka płynu, 5-6 kg - 2 łyżeczki, 7-8 kg - 1 łyżka płynu 3-4 razy dz.; dzieci ważące 10-15 kg - 2 łyżki, 20-25 kg - 42-53 ml, 30-35 kg - 64-75 ml, 40-45 kg - 85-96 ml, 50-55 kg - 107-117 ml, 4 razy dz. W ostrych stanach zażywać częściej.

 

Odwar: 2 łyżki kłączy lub ziela zalać 2 szkl. wody; gotować 10 minut; odstawić na 20 minut; uzupełnić brakującą ilość wody. Pić jak napar.

 

Nalewka pięciornikowa - Tinctura Tormentillae (tormentiolówka): pół szkl. kłączy lub ziela zalać 250 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiItrować. Zażywać 3 razy dz. po 5 ml lub stosować zewnętrznie. Do płukania: 1 łyżka płynu na 200 ml wody przeg.

 

Ekstrakt tormentiolowy: pół szkl. kłączy świeżych lub suchych zalać 100 ml wódki lub spirytusu; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po pół łyżeczki lub stosować do pędzlowanla chorych miejsc, np. opryszczek, zajadów, aft i in. wyżej wymienionych.

 

Proszek tormentiolowy - Pulvis Tormentillae: suche kłącze zmielić na pył. Zażywać 3-4 razy dz. po pół łyżeczki; dobrze popić. Stosować jak zasypkę na rany i sączące schorzenia skórne. Można wymieszać z zasypką Linomag lub Alantan (0,5 cz. proszku na 1 cz. zasypki).

Miejsca nadmiernie pocące się przemywać odwarem lub nalewką tormentiolową.

 

Maść tormentiolowa - Ung. Tormentillae.

Składniki:

- 1 łyżka (15 ml) ekstraktu tormentiolowego;

- 1 łyżka gliceryny;

- 60 g maści lub kremu Linomag, albo lanoliny, euceryny (krem Nivea), wazeliny.

Sposób przyrządzenia. Do moździerza włożyć podłoże maściowe i podgrzewać we wrzącej wodzie lub na gorącej maszynce elektrycznej. Gdy podłoże zmięKnle wlać do niego ekstrakt tormentiolowy wymieszany z gliceryną; składniki ucierać aż do połączenia. Maść przelać do pojemnika oznaczo­nego etykietką i przenieść do zimnego miejsca. Chorobowe zmiany smarować 2-3 razy dz. Można zmieszać z maścią nagletkową i arnlkową.

 

Galaretka tormentiolowa: 1 łyżkę żelatyny spożywczej zalać 350 ml wrzącej wody i gotować stale mieszając do całkowitego rozpuszczenia się żelatyny; gdy tak się stanie do żelatyny wlać 2 łyżki gliceryny, 2 łyżki nalewki tormentiolowej (1 łyżkę ekstraktu) i wsypać 6 łyżek suchych kłączy kurzego ziela; pogotować 1-2 minuty i całość przelać do słoiczka, po czym zakręcić i przenieść do zimnego miejsca, aby się zastygła. Kłącze opadnie na dno słoika, a substancje w nim zawarte przejdą do galaretki. Lek zażywać 3-4 razy dz. przy chorobie wrzodowej żołądka lub dwunastnicy, przy krwotokach z przewodu pokarmowego, niestrawności i ostrych biegunkach oraz hemoroidach. Galaretka pokrywać też rany. Można stosować na skórę po goleniu oraz do leczenia odleżyn, odparzeń, owrzodzeń.

 

Rp. Kłącze (można je zawsze zastąpić zielem) pięciornika kurzego ziela - 2 łyżki

Kwiat nagietka - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Ziele majeranku - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Wymieszać i przyrządzić oraz pić jak napar z kurzego ziela.

Wskazania: biegunka, niestrawność, zaburzenia trawienia, bóle brzucha, stany zapalne i zakażeniowe układu pokarmowego.

 

Rp. Nalewka tormentiolowa - 10 ml

Nalewka z arniki - 10 ml

Nalewka z ruty - 10 ml

Nalewka z liści kasztanowca - 1 łyżka

Nalewka z nawłoci - 10 ml

Wymieszać. Zażywać 3 razy dz, po pół łyżeczki i jednocześnie stosować zewnętrznie.

Wskazania: krwawe wybroczyny podskórne (plamice) powstałe w wyniku pękania i przepuszczalności naczyń krwionośnych, teleangiektazje, żylaki, trądzik różowaty i młodzieńczy, alergie, stany zapalne skóry, wybroczyny na siatkówce, zapalenie tęczówki, spojówek i naczyniówki, nadciśnienie, choroby wątroby i pęcherzyka żółciowego, zastoje krwi i limfy, miażdżyca. Zażywać przez conajmnlej 30 dni. Równocześnie pić napar ze skrzypu i zażywać preparat mineralno- witaminowy.

 

 

 

Podbiał pospolity - Tussilago farfara (Compositae).

 

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 30-40 cm wys.; kłącze długie, grube, rozgałęzione; pęd kwiatonośny pokryty łuskami, początkowo zielonawymi, potem czerwonawymi, pojawia się wczesną wiosną (marzec-kwiecień) przed rozwojem liści; koszyczek kwiatostanowy żółty, pachnący, zamyka­jący się na noc, w dni zimne i przed deszczem, szybko przekwitający; liście okrągławosercowate, długoogonkowe, brzegiem nierówno ząbkowane; pędy kwiatonośne i blaszki liściowe od spodu pokryte pajęczynowatymi włoskami; owoc - niełupka z puchem kielichowym. Rośnie na rumowiskach, na ugorach, na przydrożach, na budowach, na świeżych usypiskach ziemi, przy wykopach długo trwających; lubi gleby świeżo usypane, gliniaste, wapienne, niekiedy kamieniste; stanowiska dobrze nasłonecznione z niską roślinnością. Roślina pospolita, często występuje masowo.

 

Surowiec.

Surowcem jest kwiat (koszyczek), łącznie z szypułką, oraz liść, rzadziej kwiat z kłączem - Flos (Anthodium), los cum Rhizomun et Folium Farfarae seu TussRaglnis (farfarae) - FP I, II, III, IV et V. Succus et Folium Farfarae - w wolnej sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich.

Kwiaty bez lub wraz z kłączem zbiera się w I fazie rozkwitu; liście pozyskuje się od maja do lipca. Surowce suszy się w temp. 20-40^o C.

 

Skład chemiczny.

Liście, kłącza i kwiaty zawierają śluzy - do 8%, garbniki - do 18%, olejek eteryczny, flawonoidy, sole mineralne (dużo cynku, manganu i potasu), goryczkę - tussilaginę, sterole, kwasy, karotenoidy, witaminy, cholinę, alkaloidy i in.

 

Działanie.

Podbiał to cenna roślina zielarska, w którą warto się zaopatrzyć. Wyciągi z surowców działają przeciwkaszlowo, wykrztuśnie, przeciwpodrażnieniowo (powlekająco), przeciwzapalnie, rozmiękczająco, antyseptycznie, rozkurczowo, żółciopędnie, moczopędnie, słabo napotnie i przeciwgorączkowo, odtruwająco i uspokajająco; pobudza wydzielanie soków trawiennych; reguluje wypróżniania.

 

Wskazania:

kaszel, krzemica, rozedma płuc, astma, stany zapalne i zakażeniowe gardła, krtani, tchawicy, oskrzeli i płuc, przeziębienie, choroby alergiczne objawiające się nieżytem układu oddechowego, choroby zakaźne (grypa, angina, krztusiec itd.), zaparcia, choroba wrzodowa, zażywanie salicylanów, stany zapalne przewodu pokarmowego, nieżyt jelit, wzdęcia, niestrawność, choroby skórne, nieżyt żołądka.

 

Napar: 2 łyżki liści, kwiatów i (lub) kłączy zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 50 ml (w nieżytach układu oddechowego, kaszlu) lub 3-4 razy dz. po 150-200 ml. Niemowlęta ważące 3-4 kg - 2-2,8 ml, 5-6 kg - 3,5-4 ml, 7-8 kg - 5-5,7 ml, 4-5 razy w ciągu doby. Dzieci ważące 9-10 kg - 6-7 ml, 15-20 kg -10,7-14 ml, 25-30 kg - 17,8-21 ml, 35-40 kg - 25-28,5 ml, 45-50 kg -32-35,7 ml, 4-6 razy dziennie.

 

Alkoholatura zimna: pół szkl. zmielonych kwiatów lub liści zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml lub 6 razy dz. po pół łyżeczki (2,5 ml). Dzieci ważące 15-20 kg -1-1,4 ml, 25-30 kg - 1,7-2,1 ml, 35-40 kg - 2,8-2,5 ml, 45-50 kg -3,2-3,5 ml, 3-4 razy dz. lub połowę powyższych dawek 6 razy dz.

 

Nalewka podbiałowa (podbiałówka) - Tinctura Farfarae: pół szkl. suchych kwiatów samych lub z kłączami, albo też liści zalać 400 ml wódki lub wina białego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak alkoholaturę. Dawki wina podbiałowego można zwiększyć o 50%.

 

Intrakt podbiałowy - Intractum Tussilaginis: pół szkl. świeżych liści lub kwiatów zalać- 400 ml alkoholu 40-60% o temp. wrzenia, odstawić na 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak alkoholaturę.

 

Alkoholmel Tussilaginis: do 100 ml wyciągu alkoholowego z podbiału wlać 100 ml miodu, wsypać pół łyżeczki cynamonu lub wanilii, albo też imbiru; wymieszać. Przechowywać w zimnym miejscu. Zażywać 4-6 razy dz. po 1 łyżce (nieżyty układu oddechowego, kaszel, przeziębienie) lub 2 - 3 razy dz. po 1 łyżce. Dzieci - 1-2 łyżeczki leku 4-6 razy dz. lub rzadziej.

 

Sok podbiałowy - Succus Farfarae: świeże liście podbiału przepuścić przez sokowirówkę w celu otrzymania soku.

Można też inaczej: świeże liście podbiału przemielić przez maszynkę do mięsa i zalać wodą przegotowaną do połowy (na 1 szkl, zmielonych liści dać pół szkl. wody; przykryć i odstawić na 6-8 godzin, po czym przecedzić. Masę roślinną nie wyrzucać, lecz przepuścić przez sokowirówkę. Oba wyciągi połączyć. Sok zażywać 4— 6 razy dz. po 2 łyżki. Przechowywać w lodówce, nie dłużej jednak jak 5 dni. Można go zakonserwować poprzez: zalanie alkoholem 40-70% (100 ml na 100 ml), winem białym lub czerwonym (100 ml soku na 300 ml wina), gliceryną (100 ml na 100 ml), miodem (200 ml miodu na 100 ml soku) lub zasypanie cukrem (200 ml cukru na 100 ml soku). Sok stabilizowany gliceryną zażywa się 4 razy dz. po pół łyżeczki (działa łagodnie przeczyszczające co jest dla wielu osób wadą tego przetworu, dla innych natomiast wskazanym dodatkowym skutkiem leczniczym), pozostałe przetwory zażywa się 4 razy dz. po 10 ml lub 6 razy dz. po pół łyżeczki.

 

Rp. Liść (kwiat) podbiału - 2 łyżki

Igliwie (gałązki) sosny, świerku, jodły lub modrzewia - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Kwiat lawendy - 1 łyżka

Porost islandzki - 1 łyżka

Kwiat lipy - 1 łyżka

Kwiat dziewanny - 1 łyżka

Kwiat bzu czarnego - 1 łyżka

Kwiat lub ziele wrzosu - 1 łyżka

Ziele majeranku - 1 łyżka

Składniki wymieszać. Przyrządzić i dawkować jak napar podbiałowy.

Wskazania: stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, kaszel, choroby zakaźne, przeziębienie, gorączka, zaburzenia trawienia, astma, katar sienny.

 

Rp. Wyciąg alkoholowy z podbiału - 10 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Nalewka szałwiowa - 10 ml

Nalewka anyżowa - 10 ml

Nalewka tymiankowa - 10 ml

Nalewka pierwiosnkowa - 10 ml

Nalewka melisowa - 10 ml

Nalewka mydlnicowa - 10 ml

Nalewka arcydzięglowa - 10 ml

Nalewka tatarakowa - 10 ml

Miód - 100 ml

Składniki wymieszać bardzo starannie. Zażywać 4 razy dz, po

1 łyżeczce lub 6 razy dz. po pół łyżeczki,

Wskazania: nieżyty układu oddechowego, kaszel, przeziębienie, choroby zakaźne, wyczerpanie nerwowe, lęki, bezsenność, stres. W przypadku bezsenności i chorób nerwowych zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżce leku.

 

Rp. Wyciąg alkoholowy podbiałowy - 10 ml

Wyciąg alkoholowy z anyżu - 10 ml

Odwar z korzenia żywokostu - 50 ml

Sok z cytryny - 30 ml

Miód - 100 ml

Wymieszać. Zażywać kilka razy dz. po 1 łyżce. Dzieci - 2 łyżeczki leku 4-5 razy dz.

Wskazania: patrz wyżej.

 

Rp. Liść lub kwiat podbiału - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Siemię lniane - 1 łyżka

Liść szałwii - 1 łyżka

Liść mięty - 1 łyżka

Ziele lebiodki - 1 łyżka

Kwiat bławatka lub innego chabra - 1 łyżka

Korzeń babki - 1 łyżka

Kwiat czarnej malwy lub ślazu - 1 łyżka

Ziele fiołka tr. - 1 łyżka

Porost islandzki - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i pić jak napar podbiałowy.

Wskazania: kaszel, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, choroba wrzodowa, zaparcia, nieżyty jelit i żołądka, niestrawność, zaburzenia trawienia, skurcze jelit i żołądka, przeziębienie, choroby skórne i zakaźne, skąpomocz stany zapalne układu moczowego, kamica moczowa; do okładów na chore oczy.

 

 

 

Pokrzywa zwyczajna - Urtica dioica i pokrzywa żegawka - Urtica urens (Urticaceae).

 

Opis.

1). Pokrzywa zwyczajna - bylina dorastająca do 150 cm wys.; łodyga prosta, sztywna, podobnie jak liście - parząca, pokryta gruczołowatymi włoskami zawierającym kw. mrówkowy; liście na długich ogonkach, podługojajowate, brzegiem grubo ząbkowane, od spodu jaśniejsze; ulistnienie równoległe-krzyżowe; kwiaty żeńskie o 1 słupku i czterodziałkowym okwiecie, zebrane w zwisające kwiatostany groniaste; owoc - orzeszek. Kwitnie od czerwca do października. Roślina pospolita w całej Polsce, często występująca masowo; lubi gleby wilgotne, bogate w azot, przepuszczalne; rośnie w lasach, na ich skrajach, na polanach, ne obrzeżech łąk, w zaroślach, nad rzekami i zarośniętymi brzegami źródeł, na rumowiskach i na przydrożach.

2). Pokrzywa żegawka - roślina Jednoroczna dorastająca do 60 cm wys.; liście jajowate, brzegiem wcinano-ząbkowane; ulistnienie skrętoległe-krzyżowe; kwiaty pręcikowe i słupkowe zwieszne w kwiatostanach, krótszych od ogonków liściowych. Kwitnie od maja do października. Pospolita w całym kraju; rośnie na polach, w ogrodach, na przydrożach, w ziołoroślach, na wilgotnych wzgórzach, w laskach l zaniedbanych, starych sadach.

 

Surowiec.

Surowcem jest liść lub całe ziele, albo też kłącze - Folium (FP, I,II,III,IV) vel Herba et Rhizoma cum Radicibus (wraz z korzeniami) Urticae. Cennym surowcem jest młode (zebrane wczesną wiosną, gdy jeszcze nie osiągnęło 20 cm wys) ziele wraz z kłączem i korzeniami - Herba cum Rhizomum et Radicibus Urticae.

Succus et Folium Urticae - w wolnej sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich.

Ziele zbiera się do czerwca, w późniejszym okresie pozyskuje się tylko górne części pędów. Liście obrywa się do sierpnia. Wszystkie surowce należy wysuszyć w ciemnym miejscu o temp. do 40^o C i zmielone przechowywać w szczelnym opakowaniu.

 

Skład chemiczny.

Ziele i liście (kłącze nie zawiera jedynie chlorofilu) zawierają wit, C - 100-270 mg/100 g, karoten - do 20 mg, chlorofil alfa- i beta- 2,5-5%, ksantofll - 0,12%, fitochinony czyli wit. K - 0,64%, sole mineralne (dużo żelaza, wapnia, krzemu, manganu, magnezu, potasu, fosforu i miedzi), acetylocholinę, ryboflawinę, kw. pantotenowy, tiaminę, pirydoksynę, histaminę, kw. mrówkowy, kw. krzemowy, krzemionkę, 2-metyloheptenol, antofen, acetofenon, garbniki, kw. glicerowy i glikolowy, flawonoidy, kw. foliowy i wiele innych.

 

Działanie.

Przetwory z pokrzywy (ziele wraz z kłączem działają silniej) zwiększają wydalanie z organizmu mocznika, chlorku sodu i szkodliwych produktów chemicznych zewnątrz- i wewnątrzpochodnych wraz z moczem i potem; ułatwiają trawienie, zmniejszają stężenie glukozy we krwi; zwiększają liczbę krwinek czerwonych i zawartość hemoglobiny we krwi, likwidują niewielkie wiosenne i zimowe hipowitaminozy, ogólnie wzmacniają organizm, zwiększają odporność organizmu na choroby, działają przeciwzapalnie, przeciwkrwotocznie, antyseptycznie, przeciwbiegunkowe, przeciw­reumatycznie, mlekopędnie i przeciwnowotworowo.

Pokrzywa reguluje przemianę materii, likwiduje obrzęki, zapobiega powstawaniu kamicy moczowej i żółciowej, zapobiega przedwczesnemu starzeniu się organizmu oraz zastojom żółci i plamom na skórze.

Pokrzywa dostarcza m.in. krzemionkę przeciwdziałającą miażdżycy i zmarszczkom (krzemionka zapobiega utracie elastyczności włókien elastynowych i kolagenowych).

 

Wskazania:

nadmiar chloru i sodu w organizmie, obrzęki, nadciśnienie, mocznica, skąpomocz, dna, zapalenie i zakażenie nerek oraz dróg moczowych, kamica moczowa, krwiomocz, cukromocz i białkomocz, cukrzyca, białe upławy, nadczynność tarczycy, zaburzenia czynności jajników, zapalenie przydatków, zaburzenia miesiączkowanie, przedłużające się, nieregularne i bolesne miesiączkowanie połączone z upławami (kłącze i ziele pokrzywy + ziele glistnika + korzeń arcydzięgla + ziele skrzypu + ziele piołunu + korzeń żywokostu + kwiat nagietka + liść kasztanowca + ziele lub kwiat wrotyczu + liść melisy + liść mięty + ziele tymianku - w równych częściach; 2 łyżki mieszanki na 1 szkl, wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić: pić 3 razy dz. po 200 ml), osłabienie pomiesiączkowe, stan przedmiesiączkowy (kłącze + ziele pokrzywy + kora, liść lub kwiat kaliny + ziele glistnika - w równych częściach; 2 łyżki, mieszanki na 1 szkl. wrzątku, zagotować i odstawić na 30 minut; przecedzić; pić 3 razy dz. po 100-150 ml), bladość, okres po- i przekwitania, miażdżyca, pękanie naczyń krwionośnych, niedokrwistość, częste omdlenia (napar z ziela pokrzywy i jednoczesne zażywanie nalewki arnikowej - 20 kr. 3 razy dz.), choroby zakaźne i skórne, prze ziębienie, rak, reumatyzm, artretyzm, choroby układu oddechowego, zaburzenia trawienia, biegunka, choroby wątroby, śledziony, trzustki, pęcherzyka żółciowego i żołądka, laktacja, choroby włosów, nieżyt jelit, zaparcia, zatrucia, zaburzenia metaboliczne.

 

Zewnętrznie (płukanki, wcieranie, przemywanie, maseczki, okłedy i jednoczesne doustne stosowanie wyciągów z pokrzywy):

trądziki, owrzodzenia, łojotok, pryszcze różnego pochodzenia, rany, otarcia naskórka, ropnie, stany zapalne skóry i narządów płciowych, wypadanie włosów, łupież tłusty, brak połysku, puszystości, łamliwość i rozdwajanie się włosów, opryszczki, operzenia, liszaje, wypryski.

 

Napar: 2 łyżki kłączy, ziela lub liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8-10 ml, 5-6 kg - 14-17 ml, 7-8 kg - 20-22 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 25-28 ml, 15-20 kg - 43-57 ml, 25-30 kg -71-86 ml, 35-40 kg - 100-114 ml, 3-4 razy dz.

 

Macerat: 4 łyżki świeżego zmielonego ziela lub liści zalać 1 szkl, wody o temp. pokojowej; wytrawiać 6-8 godzin; przecedzić; pić jak napar.

 

Odwar: 3 łyżki kłączy wraz z zielem zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić jak napar.

 

Sok pokrzywowy - Succus Urticae: świeże ziele i (lub) liście zmielić maszynką do mięsa i zalać wodą przegotowaną do połowy; przykryć i odstawić na 8 godzin; przecedzić. Masę roślinną nie wyrzucać lecz przepuścić jeszcze przez sokowirówkę. Oba wyciągi połączyć. Przechowywać w lodówce nie dłużej jednak jak 5 dni. Zażywać 4 razy dz. po 2 łyżki. Sok można zakonserwować poprzez zalanie: alkoholem 40-60% (100 ml na 100 ml), winem białym lub czerwonym (100 ml soku na 200 ml wina), glice­ryną (100 ml na 100 ml), miodem (100 ml soku na 200 ml miodu) lub zasypanie cukrem (200 ml cukru na 100 ml soku). Tak zakonserwowany sok zażywać 4 razy dz. po 1 łyżce.

 

Ekstrakt pokrzywowy: do 1 szkl. suchych lub świeżych, zmielonych liści, albo ziela wraz z kłączem wlać 100 ml alkoholu 40-70% lub gliceryny; wytrawiać 7 dni; przeflltrować. Wyciąg wydusić z masy roślinnej. Zażywać 3-4 razy dz. po pół łyżeczki. Schorzałe miejsca pędzlować kilka razy dziennie.

 

Olej pokrzywowy - Oleum Urticae: pół szkl. świeżego lub suchego ziela albo liści zalać 100 ml oleju o temp. 60^o C; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce lub stosować zewnętrznie do: kąpieli olejowych włosów (w przypadku suchości, łupieżu, rozdwajania i łamliwości, wypadania, braku połysku, zniszczenia zabiegami fryzjerskimi oraz w celach profilaktycznych, aby wzmocnić i odżywić włosy), do maseczek olejowych na skórę (płachty gazy zmoczyć w oleju i nałożyć na skórę: twarz, szyję czy dekolt; trzymać 40 minut, zdjąć, po czym zastosować masażo-wcieranie oleju pokrzywowego, nadmiar zetrzeć delikatnie watką; maseczka daje znakomite efekty w przypadku skóry suchej, zniszczonej, pomarszczonej, pokrytej wągrami i ogniskami zapalnymi, pryszczami i rozpadlinami, w przypadku skóry bladej i z plamami; stosować też profilaktycznie jako kurację odmładzającą oraz przeciwtrądzikową), do okładów na chore, spękane i spierzchnięte wargi oraz na rany, ropnie, nadżerki, owrzodzenia, oparzenia, otarcia naskórka i in.; do natłuszczania warg i skóry zamiast używania kremów; do oczyszczania skóry jako olejowe mleczko kosmetyczne, oraz do wcierania i kąpieli dłoni i stóp zrogowaciałych i spękanych. Olej pokrzywowy można mieszać też z innymi olejami ziołowymi i podobnie stosować, np. z olejem morszczynowym, nagietkowym, arnikowym, żywokostowym.

 

Nalewka pokrzywowa - Tinctura Urticae: pół szkl. ziela, liści lub kłączy zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml.

 

Alkoholatura zimna: pół szkl. świeżego i zmielonego ziela lub kłącza zalać 300 ml alkoholu o temp. pokojowej; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml.

 

Alkoholmel Urticae: do 100 ml wyciągu alkoholowego z pokrzywy wlać 100 ml miodu; wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz, po 1 łyżce.

 

Miód pokrzywowy - Mel Urticae: na każdą łyżeczkę zmielonej pokrzywy dać 1 łyżkę miodu i 10 kropli wódki lub gliceryny, wymieszać; odstawić na 3 dni; zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce. Przed zażyciem lek wymieszać.

 

Proszek pokrzywowy - Pulvis Urticae: suche liście lub ziele zmielić w młynku do kawy na pył. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 płyskiej łyżeczce; dobrze popić.

 

Rp. Maść pokrzywowa - Unguentum Urticae.

Składniki:

- 1 łyżka ekstraktu pokrzywowego glicerynowego lub 1 łyżka oleju pokrzywowego

- 1 łyżka nalewki pokrzywowej (lub intraktu)

- 1 opak. 50 g (ml) kremu Nivea

- 2 łyżki kremu lub maści Linomag, albo maści allantoinowej lub nagietkowej.

- 4 krople olejku lawendowego lub różanego

Sposób przyrządzenia.

Do moździerza umieszczonego na gorącej maszynce elektrycznej lub w gorącej wodzie włożyć podłoże maściowe (krem i maście); gdy ulegnie ono rozpuszczeniu wlać do niego olej lub ekstrakt glicerynowy - pokrzywowy, potem nalewkę pokrzywową; składniki ucierać aż utworzą jednolitą masę. Ciepły krem przenieść do odpowiedniego pojemnika i zimnego miejsca. Stosować do pielęgnowania wszystkich rodzajów skóry.

Krem działa odżywczo, przeciwzapalnle, antyseptycznie, wygładzająco, regenerująco i przeciwzmarszczkowo. Dobrze natłuszcza i nawilża wargi oraz skórę. Zapobiega wągrom, czyli zaskórnikom.

 

Wyciągi alkoholowe z pokrzywy można wcierać we włosy w celach pielę­gnacyjnych (co 2 dni przez 2 tygodnie, potem przerwa). Włosy płukać w naparze lub w odwarze, albo też w rozcieńczonych wyciągach alkoholowych (1 łyżka wyciągu na 2 szkl. wody).

 

 

Połonicznik nagi - Herniara glabra i połonicznik kosmaty - Herniara hirsuta (Caryophyllaceae).

 

Opis.

Obie rośliny są do siebie podobne. Różnica polega tyłka na tym, że połonicznik kosmaty w przeciwieństwie do połonicznlka nagiego (gła­dkiego), ma łodygę i liście gęsto, odstająco owłosione. Są to rośliny wieloletnie (w mroźne zimy wymarzają) dorastające do 15-20 cm dł,; łodyga leżąca, rozgałęziona, pokryta drobnymi, krótkoogonkowymi, jasnozielonymi, podłużnie eliptycznymi listkami; kwiaty drobne, żółtozielone, umieszczo­ne w kątach liści; owocem jest torebka. Kwitną od czerwca do października. Połoniczniki rosną na łąkach, na polanach, na przydrożach, na pastwiskach; lubią gleby piaszczyste, gliniaste, wapienne.

 

Surowiec. Surowcem jest ziele połonicznlków - Herba Herniarae (FP), które zbiera się od czerwca do września i suszy w temp. do 40^o C. Herba Herniarae możne kupić w aptekach i w sklepach zielarskich.

 

Skład chemiczny. Połoniczniki posiadają flawonoidy (flawonole) - 1-2%: rutozyd, hiperozyd, kwercetyna, galaktozyd, arabinozyd i triglukozyd kwercetyny i izoramnetyny (narcyzyna), kumaryny (herniaryna, skopoletyna - 0,2%, umbeliferon), fenolokwasy (kw. kawowy), olejek eteryczny - 0,2%, alkaloidy, saponiny trójterpenowe - 5% (glabrolidy A,B,C, pochodne kwasu gipsogenowego i hydroksymedykagenowego), kw. galakturonowy i in.

 

Działanie.

Połoniczniki działają głównie moczopędnie (zwiększają wydalanie jonów chloru i sodu oraz mocznika - wpływ przeciwobrzękowy), przeciwwysiękowo (uszczelniają i wzmacniają błony komórkowe oraz śródbłonki naczyń krwionośnych), rozkurczowo, napotnie, odkażająco na drogi moczowe, rozkruszająco na złogi w drogach moczowych (ułatwiają ich wydalenie w postaci piasku), żółciopędnie, przeciwalergicznie; pobudzają wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego; odtruwają organizm.

 

Wskazania:

skąpomocz, obrzęki, wysięki okołostawowe, reumatyzm, dna, mocznica, kamica moczowa, stany zapalne i zakażeniowe nerek i dróg moczowych, hiperchloremia, hipernatremia, bolesne oddawanie moczu, nieprzyjemne parcie na mocz, zapalenie przydatków, gorączka, choroby skórne, zakaźne i przeziębieniowe, zaburzenia metabolizmu, nadciśnienie, zatrucia, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, wybroczyny na siatkówce, choroby uczuleniowe, choroby wątroby, pęcherzyka i trzustki, stany zapalne przewodu pokarmowego, zaburzenia trawienia. Bardzo korzystnie działa w chorobach skórnych, np. trądzikach.

 

Napar: 2 łyżki ziela zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 10-15 kg -14-20 ml, 20-25 kg - 28-35 ml, 30-35 kg - 43-50 ml, 40-45 kg T 57-64 ml 4 razy dz.

 

Nalewka: pół szkl. suchego ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 4 razy dz. po 10 ml. Podobnie przyrządza się nalewkę na winie. Przeznaczona jest także do przemywania skóry trądzikowej i łojotokowej (1 łyżka nalewki na 100 ml wody przegotowanej).

 

W chorobach układu moczowego stosować wyciągi wodne z połonicznika.

 

 

 

Porost islandzki - Lichen islandicus seu Cetraria islandica (Parmeliaceae).

 

Opis.

Porost islandzki, czyli płucnica Islandzka należy do plechowców, czyli do roślin niższych, których ciało nie jest zróżnicowane na wyspecjalizowane organy, typowe dla roślin wyższych. Ta piękna roślina zielarska należy do gromady Lichenophyta (Lichenes) i rośnie stosunkowo często w suchych borach iglastych w górach i na niżu. Porasta ziemię, pnie drzew, skały i głazy. Bardzo pospolicie występuje w krajach północy. W Polsce jest pod częściową ochroną. Porosty są to złożone symbiotyczne organizmy. Plecha porostów składa się z dwóch organizmów: grzyba i glonu, które ze sobą współżyją pod względem fizjologicznym (grzyb dostarcza glonom wody z solami mineralnymi i stanowi zewnętrzną ochronną otoczkę, a glon przeprowadza proces fotosyntezy w wyniku, której powstają głównie cukry i tłuszczowce). Często do plechy porostów dołączają się bakterie azotowe wiążące wolny azot z powietrza, dzięki czemu roślina wytwarza substancje azotowe białkowe i niebiałkowe. Porosty rozmnażają się wegetatywnie przy pomocy soredium (soredia = urwistki) i isydium (izydia). Oba odłamki plechy zawierają obydwa organizmy.

Interesująca nas płucnica islandzka ma plechę brunatną lub brunatnozieloną (zależenie od wilgo-tności panującej w środowisku życia rośliny), silnie rozgałęzioną, dichotomicznie powycinaną, spłaszczoną, liśclokształtną, brzegiem nierównomiernie ząbkowaną i o brzegach podwiniętych do wewnątrz, środkowa część plechy przytwierdza się do podłoża dolną powierzchnią, specjalnymi nitkami grzyba - chwytnikami (ryzoidy). Ciało płucnicy jest poplamione na czerwonawo i biało. Jako ciekawostkę podaję, że porosty mają zdolność wytwarzania zarodników w apothekiach czyli w miseczkach (produkuje je część grzybowa).

 

Surowiec.

Surowcem jest cała plecha porostu - Thallus Lichenes islandici sive Thallus Cetrariae islandicae. Lichen islandicus (FP IV,V i USL) nożna kupić w aptekach i w sklepach zielarskich. Plechę (Thallus) zbiera się cały rok ze stanu naturalnego w dni suche, po czym suszy w temp. do 60^o C i przechowuje w swiatłoszczelnych opakowaniach.

 

Skład chemiczny.

Porosty zawierają głównie węglowodany - polisacha­rydy, rzadziej monosacharydy. W dużych ilościach występuje llchenina i izolichenina - substancja pokrewna celulozie, rozpuszczalna w gorącej wodzie i łatwo ulegająca hydrolizie na glukozę; ponadto zawiera: hemicelulozy, kwas krzemowy, kwasy llchenowe - do 5% (kw. usninowy, kw. funiaroproto-cetrarowy, proto-liche-sterynowy, kw. fizodowy i in.), śluzy, barwniki, sole mineralne (jod, miedź, krzem i in.).

 

Działanie.

Porost islandzki (mylnie, ale często nazywany mchem isla­ndzkim) działa przede wszystkim powlekająco (osłaniająco), przeciwkaszlowo, wykrztuśnie, przeciwzapalnie, antybiotycznie (przeciwbakteryjnie), przeciwgruźliczo, przeciwnowotworowo, wzmacniająco, przeciwwymiotnie, przeciwpotnie, żółciopędnie, uspokajająco, moczopędnie, odtruwająco; reguluje wypróżnienia i przemianę materii, zwiększa produkcję i wydzie­lanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego.

 

Wskazania:

kaszel różnego pochodzenia, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, chrypka, nowotwór, przeziębienie, choroby zakaźne,schorzenia skórne, choroby alergiczne objawiające się nieżytem dróg oddechowych, zaburzenia trawienia, kamica żółciowa i moczowa, zastoje żółci, niostrawność, stany zapalne przewodu pokarmowego, zaparcia, choroba wrzodowa, zaburzenia miesiączko­wania i przemiany materii, choroby hormonalne, upławy, wole endemiczne, choroby wątroby i trzustki, choroby włosów, zatrucia, nadmierna potliwość, brak apetytu, miażdżyca, wiek podeszły i choroby z nim związane, po zawale serca, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, kuracja odmładzająca, choroby oczu, zapalenie przydatków i jąder, żylaki kończyn, hemoroidy, skąpomocz, choroby nerek i dróg moczowych.

 

Zawnątrznie (przemywanie, okłady, maseczki, nasiadówki, płukanki):

choroby kobiece (stany zapalne, świąd, upławy), trądziki, ropnie, zmiany troficzne, wypadanie włosów, łamliwość i rozdwajanle się włosów, łojotok, łojotokowe zapalenie skóry, owrzodzenia, rany, oparzenia, opryszczki, liszaje, stany zapalne i zakażeniowe gałki ocznej oraz powiek, zmęczenie, pieczenie, łzawienie i opuchnięcie oczu (+ preparat mineralno-witaminowy i jednoczesne picie naparu!).

 

Napar: 2 łyżki plechy zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 min. i przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 50 ml (zasada często i mało); dzieci ważące: 5-6 kg - 4 ml, 7-8 kg - 5-5,7 ml, 9-10 kg - 6-7 ml, 15-20 kg - 10,7-14 ml, 25-30 kg - 17,3-21 ml, 35-40 kg - 25-27,8 ml, 45-90 kg - 32- 36 ml, 4-6 razy dz.

 

Odwar: 2 łyżki plechy zalać 1 szkl. wody; gotować 15 minut; przecedzić. Pić jak napar.

 

Nalewka porostowa - Tinctura Cetrariae: pół szkl, plechy zalać 300 ml wódki lub wina; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 4-6 razy dz. po pół łyżeczki lub 3-4 razy dz. po 5-10 ml. Przeznaczona jest również do przemywania skóry. Dzieciom podawać w mleku z miodem lub w herbacie tymiankowej albo lebiodkowej.

 

Ekstrakt płucnicowy - Extractum Cetrariae: pół szkl. plechy zalać 150 ml alkoholu 40-70%; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 4 razy dz. po pół łyżeczki.

 

Alkoholmel Cetrariae: do 100 ml wyciągu alkoholowego wlać 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 4-6 razy dz. po 1 łyżce.

 

Wyciąg glicerynowy: pół szkl. plechy zalać 100-150 g gliceryny; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 4 razy dz. po pół łyżeczki z sokiem owocowym lub w naparze tymiankowym z miodem.

Do leczenie schorzeń skórnych stosować nalewkę, ekstrakt lub odwar z płucnicy. Doskonały jest także olej porostowy: pół szkl. plechy zalać 150 oleju słonecznikowego lub sojowego o temp. 60^o C; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Używać go do przemywania, masażo-wcierania, maseczek olejowych, kąpieli olejowych na zniszczone włosy oraz do okładów i lewatyw (stany zapalne jelit i odbytu, hemoroidy, parcie na kał, zaparcia).

 

Rp. Porost islandzki - 1 łyżka

Plecha morszczynu - 1 łyżka

Kłącze lub ziele kokoryczki - 1 łyżka

Ziele przytulii - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wody; zagotować i odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 50 ml. Stosować przez conajmniej 25 dni, potem przerwa 14-dnlowa i kurację powtórzyć.

Wskazania: choroba Basedowa, wole endemiczne, zaburzenia przemiany materii, nadciśnienie, pękanie naczyń krwionośnych, zaburzenia hormo­nalne, zapalenie przydatków, stany zapalne jąder, zaparcia. Lek silny!

 

Rp. Porost islandzki - 1 łyżka

Ziele hyzopu - 1 łyżka

Liść szałwii - 1 łyżka

Ziele gistnika - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody: odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml. Stosować przez conajmniej 30 dni, potem zastosować przerwanie leczenia na 2 tygodnie i tak powtarzać.

Wskazania: nadmierna potliwość, choroby alergiczne, nieżyt układu oddechowego, bóle brzucha, wątroby i trzustki, skurcze żołądka i jelit, kamica żółciowa, zaburzenia trawienia, trądzik odwrócony acne inversa.

 

Rp. Plecha morszczynu - 1 łyżka

Porost islandzki - 4 łyżki

Korzeń żywokostu - 3 łyżki

Wymieszać. Zalać 2 szkl. wody; gotować 15 minut; nie uzupełniać brakującej ilości wody!; przecedzić. Do wywaru wsypać pól łyże­czki żelatyny spożywczej, i podgrzewając mieszać aż do jej całkowitego rozpuszczenia. W osobnym garnczku zagotować miód w ilości 100 ml z połową łyżeczki gliceryny i połową łyżeczki żelatyny (mieszać na gorącą aż do jej rozpuszczenia). Oba płyny wy­mieszać. Na końcu dodać 1 łyżkę nalewki tymiankowej lub 2 łyżki nalewki lebiodkowej oraz 50 ml wina czerwonego lub białego, wymieszać. Przechowywać w chłodnym miejscu (w lodówce). Zażywać 4 razy dz. po 1 łyżce.

Wskazania: kaszel, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, prze­ziębienie, choroby zakaźne, osłabienie, zaburzenia przemiany materii, choroba wrzodowa, zaparcia.

 

 

 

Porzeczka czarna - Ribes nigrum (Saxifragaceae).

 

Opis.

Krzew do 1,5 m wys.; liście długoogonkowe, 3-5-klapowe, u nasady sercowate, od spodu pokryte żółtymi gruczołami wypełnionymi olejkiem eterycznym; kwiaty zebrane w zwisłe grona; kielich złożony z 5 działek; korona z pięcioma czerwonawymi płatkami; pręcików 5; słupek 1; owoc - czarna, kulista jagoda; młode gałązki zielone, starsze - czerwono-brunatne. Kwitnie od maja do czerwca. Roślina uprawiana.

 

Surowiec.

Surowcem zielarskim są liście - Folium Ribis nigri, które zbiera się przed kwitnieniem lub później i suszy w temp. do 40^o C.

 

Skład chemiczny. Liście zawierają olejek eteryczny - 0,60-0,80%, fitoncydy, wit. C - 100-150 mg/100 g, karoten, garbniki, flawonoidy, sole magnezowe, kwasy organiczne, fitochinony, wit. z grupy B, wit. P i wiele innych.

Owoce (Fructus Ribis nigrj) zawierają ok. 157 mg wit. C/100 g, 1100 j.m. wit. A, 1000 mg wit. P, 1800 ug wit. K, 60 ug wit. B1, 70 ug wit. B2, 0,97% pektynianu wapnia, 0,81% soli mineralnych, 2-4% kwasów orga­nicznych, garbniki, flawonoidy (5-metylo-kwercetynę, kwercytrynę), antocyjany (3-glukozyd cyjanidyny, 3-ramnoglukozyd cyjanidyny, 3-ramno-glukozyd delfinidyny, 3-glukozyd delfinidyny), olejek eteryczny - ok. 0,75% i alkaloidy.

 

Działanie:

Wyciągi z liści działają przeciwwirusowo, przeciwbakteryjnie, grzybobójczo, żółciopędnie, moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, tonizująco ogólnie, przeciwobrzękowo, odtruwająco, wykrztuśnie, przeciwzapalnie, przeciwreumatycznie, rozkurczowo, przeciwgnilnie, odwaniająco, przeciwbiegunkowo; wymagają wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego; regulują przemianę materii; pobudzają apetyt.

 

Wskazania: stany zapalne i zakażeniowe układu moczowego i pokarmowego, skąpomocz, kamica moczowa i żółciowa, ropomocz, krwiomocz, nieżyt układu oddechowego, przeziębienie, choroby zakaźne, gorączka, osłabienie, zatrucia, dna, reumatyzm, schorzenia skórne, zaburzenia trawienia, bóle brzucha, zapalenie przydatków (+ inne zioła, np. wiesiołek), biegunka, nudności, choroby alergiczne.

 

Napar: 2 łyżki liści zalać 1-2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić kilka razy dz. po 1 szkl.; niemowlęta ważące 3-4 kg -8,5-11 ml, 5-6 kg - 14-17 ml, 7-3 kg - 20-22,8 ml, 9-10 kg - 25,7-28,5 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 15-20 kg - 42,8-57 ml, 25-30 kg - 71-85,7 ml, 35-40 kg - 100-114 ml, 45-50 kg - 128,5-142,8 ml, 4-6 razy dziennie.

 

Nalewka - Tinctura Ribis nigri: 1 szkl. suchych liści zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5-10 ml lub stosować zewnętrznie do przemywania przy trądzikach, łojotoku, schorzeniach ropnych i stanach zapalnych.

 

Alkoholmel Ribis nigri: do 100 ml nalewki wlać 100 ml miodu; wymieszać. Zażywać 4 razy dz. po 1 łyżce (przy schorzeniach układu oddechowe­go stosować częściej).

 

Sok z owoców czarnej lub czerwonej porzeczki.

3 kg owoców przepuścić przez sokowirówkę lub rozgnieść je w garnku, zalać gorącą wodą tyle tylko, żeby były przykryte, doprowadzić do momentu wrzenia; odstawić na bok, przykryć i pozostawić tak na 5-8 godz.; nastę­pnie przecedzić. Na 1 l soku dać 1 kg cukru, mieszać dopóki nie rozpuści się, gotować 2 minuty i zaraz gorący sok (syrop) zlewać do gorących słoików lub butelek, zakręcać i poddawać pasteryzacji w wodzie o temp. 80^o C przez 20 minut.

Sok z porzeczek działa wzmacniająco, odtruwające, moczopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo i odżywczo.

Wskazany jest bardzo przy kaszlu, rekonwalescencji, przeziębieniu, osłabieniu oraz chorobach zakaźnych i skórnych. Warto go mieszać z winkiem aloesowym i anyżowym (stosunek 1:1) oraz z sokami ziołowymi (pierwiosnkowym, lepiężnikowym, mniszkowym itp.).

 

Rp. Liść porzeczki - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Ziele majeranku - 1 łyżka

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i pić jak napar z liści porzeczki. Można podawać niemowlętom.

Wskazania: zaburzenia trawienia, biegunka, nieżyt przewodu pokarmowego.

 

Rp. Liść porzeczki - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Korzeń lub ziele mniszka - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele wrzosu - 1 łyżka

Wymieszać. Stosować jak wyżej.

Wskazania: skąpomocz, kamica moczowa, ropomocz, krwiomocz, stany zapalne układu moczowego, zatrucia, choroby skórne, zaburzenia przemiany materii, gorączka, zaburzenia trawienne.

 

Rp. Ziele skrzypu - 1 łyżka

Owoc jałowca - 1 łyżka

Liść porzeczki - 1 łyżka

Kłącze perzu - 1 łyżka

Korzeń wilżyny - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i dawkować jak wyżej.

Wskazania: schorzenia wątroby i pęcherzyka żółciowego, skórne oraz układu moczowego, obrzęki, zaparcia, zaburzenia metaboliczne.

 

 

Poziewnik szorstki - Galeopsis tetrahit (Labiatae).

 

Opis.

Roślina jednoroczna dorastająca do 30 cm wys.; łodyga rozgałęzioną, pod węzłami zgrubiała, pokryta odstającymi szczecinkami, w górze gęsto ogruczolona; ulistnienie nibyokółkowe; liście jajowate lub jagowato-lancetowate, brzegiem karbowanopiłkowane, dugoogonkowe; kwiaty czerwone, w nibyokółkach; owoc - rozłupnia. Kwitnie od czerwca do października. Rośnie na polach, na brzegach lasów, w zaroślach; pospolita w całym kraju.

 

Do celów leczniczych nadają się również inne gatunki poziewnika rosnące w naszym kraju, a mianowicie: poziewnik polny - Galeopsis ladanum (łodyga miękko owłosiona; liście jajowatopodługowate, w połowie szersze, brzegiem ząbkowane; kwiaty jasnopurpurowe; warga dolna trójłatkowa, żółto-czerwono plamista), poziewnik pstry - Galeopsis speciosa (łodyga 4-kanciasta z kłującymi, sztywnymi szczecinkami; ulistnienie równoległe - krzyżowe; liście jajowatolancetowate, brzegiem karbowano-piłkowane; korona żółta; kielich o pięciu ząbkach; środkowa łatka wargi dolnej -ciemnopurpurowa lub fioletowa; w gardzieli żółta plamka) i poziewnik dwudzielny - Galeopsis bifida (łodyga rozgałęziona, pokryta szczecinkami; ulistnienie równoległe-krzyżowe; liście jajowatolancetowate, brzegiem ząbkowane; kwiaty w nibyokółkach umieszczone w kątach liści, purpurowe, żółte lub białe, niekiedy różowe; środkowa łatka wargi dolnej wąska, wycięta na szczycie, o brzegach podwiniętych w czasie kwitnienia, w gardzieli z żółtą plamką i z deseniem purpurowo-brunatnym, zajmującym całą jej powierzchnię).

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele poziewnika - Herba Galeopsidis, które zbiera się przed, w początkach lub w czasie kwitnięcia i suszy w temp. do 40^o C.

 

Skład chemiczny.

Ziela poziewników zawierają głównie olejek eteryczny ok. 0,05%, garbniki - do 6%, krzemionkę - ok. 0,9-0,25% (rozpuszczalnej w wodzie i łatwo przyswajalnej dla organizmu człowieka), żywice, gorycz, flawonoidy (ladaneinę, ladanetynę), stachydrynę (alkaloid pirolidynowy) czyli N-dwumetyloprolinę (metylobetainę), kw. salicylowy, kw. kawowy, kw. askorbinowy, kw. krzemowy, glikozydy (galirydozyd, skutelarcinę), irydoidy i sole. Poziewniki posiadają też znaczne ilości saponin.

 

Działanie.

Poziewniki wywierają przede wszystkiem wpływ hipotensyjny (obniżający ciśnienie krwi), wyraźnie uspokajający i nasenny, przeciwkszlowy, żółciopędny, lekko przeczyszczający, moczopędny i przeciwzapalny. Związki krzemu oraz flawonoidy i sole wpływają na przemianę materii (regulująco), zmniejszają przepuszczalność śródbłonków naczyń krwio­nośnych, utrzymują odpowiednią elastyczność naskórka i nabłonka, utrudniają odkładanie cholesterolu w ściankach naczyń krwionośnych (działanie przeciwmiażdżycowe), wpływają też regulująco na narządy wydzielania wewnętrznego, czyli układ dokrewny.

 

Wskazania:

stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego (np. gardła, krtani, oskrzeli, płuc), miażdżyca, nowotwór (?), choroba wieńcowa, nadciśnienie, osłabienie serca, kurcze w nogach, dychawica oskrzelowa, gruźlica płuc, utrudnione oddychanie, stres, bezsenność, kamica moczowa i żółciowa, zaburzenie trawienne, kuracja odmładzająca.

 

Uwaga! Nadużywanie przetworów z poziewników jest niebezpieczne (bóle mięśniowe, drżenie, poty, zaburzenia sercowe, biegunka). Nie podawać dzieciom do 7 r ż. oraz kobietom karmiącym i w ciąży!.

 

Nie mieszać z ziołami zawierającymi glikozydy nasercowe!. Zauważyłem, że to powoduje zaburzenia sercowe przypominające kołatanie i drżenie serca. Poziewniki są roślinami działającymi silnie i zarazem skutecznie pod warunkiem, że będą stosowane według poniższych zaleceń.

 

1). Napar: 2 łyżki ziela suchego lub świeżego zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Zażywać co 6 godzin po 50 ml w czasie posiłku, dzieci ważące: 25- 30 kg - 17,8-21 ml, 35-40 kg - 25-28,5 ml, 45-50 kg - 32-35,7 ml, co 6 godzin w czasie lub po jedzeniu.

2). Tinctura Galeopsidis: pół szkl. suchego ziela zalać 300 ml alkoholu 40-70%; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać co 6 godzin po 30 kropli. Nalewka zastosowana zewnętrznie (przemywanie kilkakrotne w ciągu dnia) leczy wiele chorób ropnych i tym samym bakteryjnych.

3). Pulvis Galeopsidis: suche ziele zmielić na pył. Zażywać po tyle pro­szku ile mieści się na końcu łyżeczki od herbaty, dobrze popić; sto­sować co 8 godzin.

 

Z poziewników można przyrządzić także intrakt i alkoholaturę „zimną" w podobnych proporcjach surowca do alkoholu jak przy nalewce. Tak samo też dawkować.

 

Rp. Ziele poziewnika - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Ziele wybranego rdestu - 1 łyżka

Ziele pokrzywy - 1 łyżka

Kłącze perzu - 1 łyżka

Ziele przytulił (można opuścić) - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić co 6 godzin po 100 ml; dzieci ważące 25-30 kg - 35-40 ml, 35-40 kg - 50-57 ml, 45-50 kg - 64-71 ml co 8-6 godzin, po lub w czasie jedzenia.

Wskazania: kuracja odmładzająca (polega ona na stosowaniu mieszanek ziołowych tak działających oraz maseczek na skórę podanych w niniejszym poradniku oraz zażywaniu wszystkich witamin i soli mineralnych, np. w postaci preparatu mineralno-witaminowego Vitaral - 3 razy dz. po 1 draż.), gruźlica, kaszel i inne choroby układu oddechowego, palenie tytoniu, schorzenia skórne, zaburzenia przemiany materii, wiek podeszły (profilaktyka) i choroby z nim związane (np. nadciśnienie, miażdżyca, zawroty głowy, szum w uszach, wewnętrzny niepokój), choroby układu moczowego i pokarmowego, krwotoki maciczne, zapalenie przydatków, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, częste krwotoki z nosa, schorzenia dziąseł (+ Rutina lub Rutinoscorbin - tabl. powl., Venoruton - kaps., albo też zioła zawierające duże ilości rutyny i wreszcie wit. C oraz wapń w postaci dolomitu), trudno gojące się rany, obniżona odporność organizmu na choroby zakaźne (w tym także grzybicze i wirusowe), choroba wieńcowa, krwawiączka, stany zapalne i zakażeniowe gałki ocznej oraz spojówek, zatrucia, zaburzenia hormonalne, żylaki odbytu i kończyn, wypadanie włosów. Mieszanka zawiera dużo związków krzemu i witamin.

 

 

Poziomka pospolita - Fragaria vesca (Rosaceae).

 

Opis.

Roślina wieloletnia: łodyga wzniesiona, ale wiotka, u nasady z brunatnymi szczątkami starych liści, w dole owłosiona odstająco, w górze zaś przylegająco; liście 3-listkowe, brzegiem grubo piłkowane; w kątach liści rozpoczynają się długie, w pewnych miejscach (w międzywęzłach) ukorzeniające się rozłogi; kwiaty pięciopłatkowe; płatki korony białe lub różowawe; owoc - orzeszki na mięsistym, soczystym, cze­rwonym, bardzo smacznym dnie kwiatowym. Kwitnie od maja do czerwca. Rośnie w lasach, w zaroślach, w parkach, na wzgórzach, na niskich polanach i łąkach w całej Polsce.

Oczywiście do celów leczniczych używać można inne gatunki czy podgatunki poziomki, np. poziomkę zieloną - Fragaria viridis (Collina), poziomkę ananasową - Fragaria ananassa, poziomkę wysoką czyli sumnicę - Fragaria moschata. Warto wiedzieć, że poziomka ananasowa to popularna truskawka uprawna, której liście (bardzo często ścinane i wyrzucane) znakomicie zastąpić mogą liście poziomki pospolitej.

 

Surowiec.

Będziemy wykorzystywać nie tylko owoc - Fr. Fragariae, ale również liście - Folia Fragariae. Liście zbiera się przed kwitnieniem (z młodych liści przygotowuje się smaczne, lecznicze herbatki), rozkłada cienką warstwą i suszy w temp. dc 40^o C. Liście starsze, to znaczy zebrane w czasie pozyskiwania owoców są bogatsze w garbniki i bardziej gorzkie.

 

Skład chemiczny. Liście zawierają wit. C - ok. 100-120 mg/100 g, garbniki ( w starszych liściach ok. 10%, w młodych - 3-5%), glikozyd, kwas salicylowy, flawonoidy, goryczki, karotenoidy i sole.

W owocach występują witaminy (kw. askorbinowy - do 60 mg/100 g, wit. A - 70 j.m., wit. P - 160 mg, wlt. K - 100 ug, wit. PP - 200 ug, tiamina - 30 ug, ryboflawina - 70 ug), pektynian wapnia - 1,50%, sole mineralne (dużo żelaza, wapnia, potasu, fosforu i siarki oraz manganu), cukier inwertowy - 5,60%, kw. jabłkowy - 1,41%, kw. salicylowy, kw. cytrynowy, olejek eteryczny, kw. chinowy, kw. winowy, kw. szczawiowy, barwniki antocyjanowe i flawonowe.

 

Działanie.

Liście poziomki to typowy adstringens, czyli środek ściągający (przeciwbiegunkowy, odkażający, przeciwzapalny, przeciwwysiękowy, przeciwkrwotoczny). Surowiec działa ponadto wyraźnie odtruwająco, napotnie, przeciwgorączkowo, moczopędnle i lekko uspokajająco (wyciągi alkoholowe!); pobudza wydzielanie kwasu solnego i apetyt.

 

Wskazania: wzdęcia, burczenie i przelewanie w kiszkach, odbijanie, nudności, wymioty, bóle brzucha (+ rumianek lub krwawnik), brak łaknienia, niestrawność, biegunka, stany zapalne i zakażenia żołądka i jelit, choroba wrzodowa, żylaki odbytu, krwotoki z przewodu pokarmowego (+ inne zioła przeciwkrwotoczne), uczucie pełności w brzuchu (+ liść mięty + ziele glistnika + liść szałwi), choroby wątroby i pęcherzyka (+ glistnik), kamica moczowa, krwiomocz, zapalenie nerek i dróg moczowych, choroby skórne i zakaźne, otyłość (stosować też mieszanki podane przy morszczynie, konsumować codziennie poziomki i stosować dietę 1000-1200 kał.), reumatyzm (+ kwiat wiązówki), dna (+ liść i kora brzozy).

 

Zewnętrznie (przemywanie nalewką, okłady z mocnego odwaru, płukanki, nasiadówki): schorzenia skórne na tle łojotoku, przetłuszczające się i z tłustym łupieżem włosy, rany, ropnie, oparzenia, liszaje, opryszczki, nadżerki, owrzodzenia, wypryski, potówki, stany zapalne jamy ustnej, pochwy i warg sromowych, upławy (pić odwar z liści poziomki i kory wierzbowej w ilości 200 ml 4 razy dz.). W przypadku chorób oczu stosować okłady lub częste przemywanie.

 

Napar: 2 łyżki liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić kilka razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 8,5-11 ml, 5-6 kg - 14-17 ml, 7-8 kg - 20-22,8 ml, 3-4 razy dz.

 

Odwar (doustnie i zewnętrznie): 3 łyżki liści zalać 250 ml wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić jak napar.

 

Nalewka poziomkowa - Tinctura Fragariae: 1 szkl. suchych liści zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml. Do płukania: 1 łyżka nalewki na 150 ml wody przegotowanej.

 

Alkoholmel Fragariae: 1 szkl. świeżych lekko pognieconych owoców zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni lub dłużej; przefiltrować.

Do nalewki wlać 100-200 ml miodu, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce jak środek wykrztuśny i wzmacniający. Można podawać dzieciom.

 

Konfitury z poziomek.

Składniki:

- 1 kg owoców

- 1 kg cukru

- 1 szkl. soku poziomkowego, truskawkowego, jabłkowego lub pomarańczowe­go (uzyskać przy pomocy sokowirówki).

Sposób przyrządzenia: z soku i cukru ugotować ulep, czyli syrop. Na gorący ulep wrzucić owoce i jak tylko ulep pokryje odstawić na bok pod przykryciem na noc. Nazajutrz smażyć aż będą niemal przeźroczyste. Składać do słoiczków, zakręcać i przechowywać w ciemnym oraz w zimnym miejscu. Tak przyrządzone konfitury nie wymagają pasteryzacji. Są pyszne i gorąco je polecam.

 

Rp. Liść poziomki - 2 łyżki

Liść babki - 1 łyżka

Ziele majeranku - 1 łyżka

Kwiat lipy - 1 łyżka

Kwiat (ziele) wrzosu - 1 łyżka

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Ziele lebiodki - 1 łyżka

Ziele srebrnika - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i dawkować jak napar z liści poziomki. Podawać dzieciom i niemowlętom.

Wskazania: przeziębienie, choroby zakaźne, gorączka, nieżyt jelit i żołądka, zaburzenia trawienia, bóle brzucha, schorzenia bakteryjne układu oddechowego, bezsenność, wyczerpanie nerwowe.

 

 

Prawoślaz lekarski - Althaea officinalis (Malvaceae).

 

Opis.

Bylina do 1,5 m wys.; liście jajowate, 3-5 klapowe, brzegiem karbowane; kwiaty różowe, pięciopłatkowe, umieszczone w kątach liści; owoc - rozłupnia; cała roślina szaro owłosiona. Kwitnie do lipca, w górach i na pogórzu - do sierpnia. Roślina rzadko rośnie w stanie dzikim (południowe i południowo-wschodnie województwa). Dla celów farmaceutycznych i leczniczych uprawiany.

 

Surowiec.

Surowcem jest korzeń (FP I,II,III,IV i V), sam kwiat oraz ziele (liście) - Radix, Flos, Herba et Folia Althaeae off.. Radix et Folium są sprzedawane w aptekach l w sklepach zielarskich.

 

Skład chemiczny.

Surowce zawierają śluzy (ok. 8-10%, w korzeniach nawet 35%), pektyny - 8-12 %, skrobię - do 38%, sacharozę - do 11 %, tłuszcze - do 2%, betainę - do 4%, asparaginę - do 2%, kwasy fenolowe (np. kw. kawowy), saponiny, flawonoidy, skopoletynę połączoną z kumaryną i in., śluz prawoślazowy składa się z: kw. galakturonowego (18-28 %), arabinozy - 17-21%, ksylozy - do 4%, która nie występuje w korzeniu, galaktozy - 32-40%, ramnozy - 7-21% i glukozy - 13-15%.

 

Działanie.

Wodne wyciągi z surowców działają powlekające (osłaniająco), przeciwkaszlowo, zmiękczająco, przeciwzapalnie, żołciopędnie (betainy, saponiny, fenolokwasy); regulują wypróżnienia.

 

Wskazania:

nieżyty układu oddechowego (kaszel, stany zapalne, katar itd.), biegunka, zaparcia, choroba wrzodowa, hemoroidy, zażywanie leków, które mogą lub uszkadzają śluzówkę przewodu pokarmowego, np. aspiryny, sulfonamidów, leków przeciwreumatycznych.

 

Napar: 3 łyżki liści, ziela lub 4 łyżki kwiatów zalać 2 szkl. wrzą­cej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić co 3 godziny po 50 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 2 ml, 5-6 kg - 3 ml, 7-8 kg - 5 ml, co 3-4 godziny. Dzieciom podaje się 30-50 ml naparu co 3-4 godziny.

 

Odwar: 3 łyżki korzeni zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić jak napar.

 

Macerat: 3 łyżki korzeni, liści lub ziela zalać 200 ml przegotowa­nej wody o temp. pokojowej; przykryć i wytrawiać 8 godzin; przecedzić. Pić jak napar.

 

Syropek prawoślazowy - Sirupus Althaeae: 6 łyżek korzeni lub ziela prawoślazu zalać 500 ml wody; gotować 10 minut nie uzupełniając wyparowanej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Do wywaru wlać 200 ml miodu naturalnego i wsypać 100 ml cukru oraz wlać 100 ml wódki lub wina czerwonego, albo białego, wymieszać. Na końcu dodać 4 goździki i dwie szczypty cynamonu oraz imbiru; odstawić na 2 dni w ciemne i zimne miejsce, po czym przecedzić przez gazę. Zażywać 4—6 razy dz. po 1-2 łyżki.

 

Syropek prawoślazowo-podbiałowo-lniano-anyżowy: 4 łyżki korzeni lub ziela prawoślazu, 2 łyżki kwiatów lub liści podbiału, 4 łyżki siemienia lnianego i 3 łyżki owoców anyżu (zmielonych!) zalać 500 ml wody; gotować 10 minut; odstawić na 30 minut i przecedzić. Do wywaru wlać 200 ml miodu, 100 ml wódki lub wina i wsypać 100 ml cukru, wymieszać. Zażywać co 4-6 godzin po 1-2 łyżki.

 

 

Przetacznik - Veronica (Scrophulariaceae).

 

Opis.

Do celów leczniczych wykorzystuje się różne gatunki przetacznika:

1. Przatacznik perski - Veronica persica - roślina wieloletnia dorastająca do 40-45 cm wys., a raczej długości; łodyga pełzająca po ziemi lub wznosząca się, rozgałęziona, z dwoma rzędami odstających włosków; liście jajowate, brzegiem karbowanopiłkowane, owłosione, prawie siedzące; kwiaty na długich, cienkich szypułkach, umieszczonych w kątach liści, 4-płatko= we, niebieskie, w gardzieli żółte; pręcików 2; owoc - torebka. Roślina rośnie na polach, ugorach, wzgórzach, w ogrodach i w lasach; pospolita w całym kraju.

2. Przetacznik lekarski - Veronica off. - bylina o pełzających, zakorzeniających się pędach, gęsto owłosionych; liście jajowate lub eliptyczne, brzegiem karbowane, krótkoogonkowe; kwiaty niebieskie; płatki korony żyłkowane w kolorze lila; kwiaty w wężowatych, długich gronach, 4-płatkowe; pręcików 2. Roślina pospolita; rośnie w lasach, w zaroślach, na niskich łąkach i polanach, wzgórzach, w sadach, na wrzosowiskach i na pastwiskach.

3. Przetacznik kłoskowy - Veronica spicata - roślina wieloletnia dorastająca do 40 cm wys.; łodyga owłosiona; liście szarawozielone, owłosione, dolne jajowate lub eliptyczne, górne - lancetowate; kwiatostan -- gęste, pojedyncze grono w postaci kłosa; korona czteropłatkowa; płatki korony niebieskawo-fioletowe lub błękitne. Rośnie na łąkach, przy lasach, na wzgórzach, w zaroślach, na ugorach przyleśnych i zaniedbanych polach.

4. Przetacznik bobowniczek - Veronica becca bunga - bylina do 60 cm wys.; łodyga podnosząca się, w dole w międzywęźlach ukorzeniająca się; liście lśniące, okrągławe lub nieco wydłużone, tępe, krótkoogonkowe, brzegiem płytko falowane; kwiaty błękitne, ciemno prążkowane, 4—płatkowe, z dwoma pręcikami, zebrane w luźne grona osadzone na szypułkach wyrastających w kątów liści; owoc - torebka. Rosnę nad brzegami wód płynących, przy leśnych źródłach itp. Kwitnie od maja do września. Nasiona roznoszone są przez wodę - hydrochoria.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele przetacznika - Herba Veronicae lub ziele wraz z korzeniem - Herba cum radicibus Veronicae, które zbiera się w początkach lub w czasie kwitnienia i suszy w temp. 20-40^o C.

 

Skład chemiczny.

Przetaczniki zawierają duże ilości irydoidów (aukubiną, ladrozyd, wernikozyd), mannitol, flawonoidy, beta-sitosterol, garbniki, gorycze, saponiny, olejek eteryczny, kw. wanilinowy, kw. ferulowy, kw. kawowy, śluzy, witaminy, sole i inne.

 

Działanie.

Przetaczniki wywierają wpływ ochronny na miąższ wątroby (irydoidy), wykrztuśny, przeciwkaszlowy, moczopędny, żółciopędny, rozkurczowy, uspokajający, odtruwający; regulują wypróżnienia i przemianę materii; pobudzają wydzielanie soków trawiennych i apetyt.

 

Wskazania: uszkodzenie wątroby (marskość, stłuszczenie), kamica i zapalenie pęcherzyka żółciowego, stany zapalne wątroby i trzustki, nieżyt jelit i żołądka, kaszel, przeziębienie, nieżyt dróg oddechowych, choroby skórne i zakaźne, zaburzenia przemiany materii, zatrucia, zaburzenia trawienia.

 

Napar: 2 łyżki przetacznika zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 4-5 ml, 5-6 kg - 7-3 ml, 7-8 kg - 10-11 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 12-14 ml, 15-20 kg - 21-28 ml, 25-30 kg - 35-42 ml, 35 - 40 kg - 50-57 ml, 3-4 razy dz.

 

Rp. Ziele przetacznika - 2 łyżki

Ziele poziewnika - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Korzeń lub ziele mniszka - 1 łyżka

Kłącze perzu - 1 łyżka

Korzeń łopianu - 1 łyżka

Liść mięty - 2 łyżki

Kłącze tataraku - 1 łyżka

Ziele dziurawca - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml; dzieci - patrz napar z przetacznika.

Wskazania: bóle, stany zapalne i niewydolność wątroby, uszkodzenie miąższu wątroby, kamica i zapalenie pęcherzyka żółciowego, zastoje żółci, nieżyt żołądka i jelit, niestrawność, zaparcia, zaburzenia przemiany materii i trawienne.

 

Rp. Ziele przetacznika - 1 łyżka

Ziele świetlika - 1 łyżka

Liść bobrka - 1 łyżka

Ziele centurii - 1 łyżka

Ziele krwawnika - 1 łyżka

Ziele lub kwiat wrotyczu - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Ziele bylicy posp. lub piołunu - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić i pić jak wyżej.

Wskazania: wszelkie schorzenia wątroby, trzustki, pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych (bańki wątrobowo-trzustkowej także) i śledziony; nieżyt żołądka i jelit, bóle brzucha, zaburzenia trawienia, brak łaknienia, osłabienie, zaburzenia metaboliczne, bolesne i skąpe miesiączkowanie połączone z upławami, zaparcia, choroby zakaźne, zapalenie przydatków.

 

 

Przytulia - Galium (Rubiceae).

 

Opis.

W ziołolecznictwie wykorzystuje się różne gatunki przytulii, a mianowicie:

1. Przytulia czepna - Galium aparine - roślina wieloletnia ( w ostre zimy wymarza) dorastająca do 150 cm dł.; łodyga czterokanciasta, rozgałęziona, leżąca lub wspinająca się, zadzierzysta (cała roślina czepia się ubrania, a nawet skóry); liście podłużnie lancetowate (klinowato-lancetowate) zakończone kolcem; ulistnienie okółkowe; kwiaty drobne, białe lub zielonkawe; owoc - rozłupnia pokryta czepnymi haczykami. Kwitnie od czerwca do października. Roślina pospolita; występuje często masowo; rośnie nad rzekami, w lasach, na zaniedbanych grządkach, w sadach, w zaroślach, na polanach; lubi gleby wilgotne, azotowe i przepuszczalne.

2. Przytulia właściwa - Galium verum - bylina dorastająca do 1 m dł.; łodygi i liście pokryte czepiającymi się haczykami; liście wąskie; ulistnienie okółkowe; kwiaty drobne, żółte. Kwitnie od lipca do września. Roślina pospolita; rośnie na łąkach, w lasach, w zaroślach, nad wodami, na przydrożach, na miedzach.

3. Przytulia wonna - Galium odoratum - bylina pachnąca kumaryną; łodyga gładka, w węzłach owłosiona, 4-kanciasta; liście cienkie, ciemnozielone, jajowate lub lancetowate; kwiaty w szczytowym podbaldachu; korona 4-krotna; pręcików 4; płatki korony białe, czerwonawe lub różowawe; owoc - 2-dzielna rozłupnia. Kwitnie od maja do czerwca. Rośnie w lasach, w zaroślach, w borach; lubi gleby kwaśne, luźne, żyzne.

 

Uwaga! Przytulia wonna znana jest także pod nazwą - marzanka wonna lub Asperula odorata (aspero - chropowate, ostre; asperitas, asperitatis = szorstki).

 

4. Przytulia wyprostowana - Galium erectum (erectum = prosty, wyniosły) - bylina do 1 m wys.; łodyga sztywna, wzniesiona; liście wąskie, zakończone kolcem, z wierzchu połyskujące; ulistnienie okółkowe; kwiaty białe, 4-płatkowe; pręcików 4. Prawie identyczna jest przytulia łąkowa, to jest pospolita - Galium mollugo (mollis, mollio, molliculus = miękki, delikatny), także lecznicza.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele przytulii - Herba Galii, które zbiera się od maja do sierpnia i suszy w temp. 20-40^o C.

Uwaga! Czernienie ziela przytulii podczas suszenia jest zjawiskiem normalnym. Spowodowane to jest hydrolizą kwasową irydoidów zawartych w surowcach w wyniku czego powstają związki pochodne, prostsze w budowie i o ciemnym zabarwieniu.

 

Skład chemiczny.

Przytulie zawierają glikozyd - asperulozyd, kw. cytrynowy, kw. galusowy i askorbinowy, saponiny, alkaloidy, dużo krzemio­nki, olejek eteryczny, sole (dużo jodu), kumaryny, gorycze, pochodne antracenu, flawonoidy, kerotenoidy, fermenty.

 

Działanie.

Przytulie działają głównie rozkurczowo, antyseptycznie, żółciopędnie, pobudzająco na przemianę materii, odtruwająco, silnie moczopędnie, przeciwobrzękowo, przeciwzapalnie, przeciwkamiczo, ściągająco i przeciwmiażdżycowo.

 

Wskazania:

wypryski, wrzody, pryszcze, nadmierna potliwość, rany, oparzenia, trądziki, łojotok, łuszczyca, obrzęki, skąpomocz, kamica moczowa, krwiomocz, zastoje żółci, kamica żółciowa, zaburzenia trawienne, nieżyt jelit i żołądka, choroba wrzodowa, zmniejszona krzepliwość krwi, schorzenia wątroby i dziąseł, hemoroidy, miażdżyca, wiek podeszły, kuracja odmładzająca, biegunka, niestrawność, dna, reumatyzm, zatrucia, choroby zakaźne.

Przytulia jest pewna w działaniu. Zauważyłem, że działa regulująco na krwawienia miesiączkowe i hamuje upławy (nasiadówki i napar stosowany doustnie jednocześnie). Przytulie warto łączyć z innymi ziołami krzemionkowymi, np. ze skrzypem, przetacznikiem, rdestami, perzem, kozieradką.

 

Napar: 2 łyżki przytulii zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml lub 2 razy dz. po 200 ml. Niemowlęta ważące 3-4 kg - 4-5 ml, 5-6 kg - 7-3 ml, 7-8 kg -10-11 ml, 3-4 razy dz., dzieci ważące 9-10 kg - 12,14 ml, 15-20 kg -21-28 ml, 25-30 kg - 35-43 ml, 35-40 kg - 50-57 ml, 4 razy dz.

 

Odwar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl wody; gotować 8 minut; odstawić na 5 minut; przecedzić. Pić jak napar.

 

Pulvis Galii: suche ziele zmielić na pył. Zażywać 3 razy dz. po 1 płaskiej łyżeczce do herbaty; dobrze popić.

 

Mel Galii: na każdą łyżeczkę proszku przytuliowego dać 1 łyżkę miodu i pół łyżeczki gliceryny lub wódki; wywieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

 

Pulvis Galii jest doskonałą zasypką na wszelkiego rodzaju rany, mokre wysypki, nadżerki, owrzodzenia, oparzenia i potówki. Można go zmieszać z zasypką Alantan, Dermatol lub Linomag (proporcja 1:1).

 

Macerat: 4 łyżki świeżego i zmielonego ziela zalać 1 szkl. wody o temp. pokojowej; macerować pod przykryciem 8 godzin; przecedzić. Pić jak napar. Można osłodzić miodem lub sokiem owocowym.

 

Succus Galii: świeże ziele zmielić przez maszynkę do mięsa. Na każdą 1 szkl. masy roślinnej dać pół szkl. przegotowanej wody; wytrawiać pod przykryciem 8 godzin; wyciąg odcedzić od masy, nie należy jej jednak wyrzucać bo zawiera jeszcze znaczne ilości soku. Aby go wydobyć należy masę roślinną przepuścić przez sokowirówkę. Oba wyciągi połączyć. Pić 4 razy dz. po 50 ml. Na zimę zakonserwować poprzez zalanie miodem (100 ml soku na 200 ml miodu), winem (100 ml soku na 200 ml wina), wódką (100 ml soku na 100 ml wódki) lub zasypanie cukrem (100 ml soku na 200 ml cukru).

 

Nalewka przytuliowa - Tinctura Galii: pół szkl. ziela zalać 400 ml wódki lub spirytusu; macerować 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 3-5 ml. Stosować do przemywania schorzałych miejsc typu owrzodzeń, ran, odparzeń i na tle łojotoku oraz nadmiernej potliwości. Podobnie przyrządza się intrakt i alkoholaturę zimną na świeżym zielu.

 

Rp. Nalewka przytuliowa - 10 ml

Nalewka szałwlowa - 10 ml

Azulan - 5 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Spirytus salicylowy - 20 ml

Wymieszać. Stosować do przemywania skóry z pryszczami, łojotokiem, ropniami, owrzodzeniami i cery trądzikowej. Dobrze usuwa wągry i oczyszcza pory; działa przeciwzapalnie, osuszająco, silnie odkażająco i złuszczająco.

 

Rp. Ziele przytulii - 1 łyżka

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Owoc jałowca - 1 łyżka

Liść brzozy - 1 łyżka

Liść borówki lub mącznicy - 1 łyżka

Ziele połonicznika - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100 ml lub 2 razy dz. po 200 ml.

Wskazania: skąpomocz, ropomocz, kamica moczowa, obrzęki, dna, reumatyzm, choroby skórne, zatrucia, zaburzenia przemiany materii, choroby zakaźne.

 

 

Przywrotnik - Alchemilla (Rosaceae).

 

Opis.

 

1). Przywrotnik połyskujący - Alchemilla gracilis seu A. micans - roślina wieloletnia dorastająca do 40 cm wys.; łodyga owłosiona, podnosząca się; liście nerkowate lub okrągławosercowate, ciemnozielone, 7-11-klapowe, brzegiem ząbkowane, z wierzchu owłosione; przylistki czerwonawo lub fioletowo nabiegłe; kwiatostan - wiecha; kwiaty zebrane w żółtawozielone pęczki; owoc - smaczny orzeszek. Kwitnie od maja do września. Rośnie w lasach, na łąkach, na polach, na ugorach, na pastwiskach i w zaroślach. Roślina pospolita w całym kraju. Tworzy skupiska, niekiedy występuje masowo.

2). Przywrotnik pasterski - Alchemilla monticola sive A. pastoralis - bylina rosnąca na łąkach, brzegach lasów i na pastwiskach; łodyga owłosiona: liście okrągławonerkowate, owłosione, 7-11-klapowe, brzegiem tępo ząbkowane; kwiatostan - szczytowa wiecha z żółtawozielonawymi, drobnymi kwiatami; owoc - orzeszek.

Oba przywrotniki na brzegu liścia posiadają wypotniki czyli hydatody - mechanizmy podobne do aparatów szparkowych - stomata, które wydalają wodę w postaci kropelek, a zjawisko to zauważyć można wczesnym rankiem; od dawna „rosie przywrotnikowej” przypisuje się nadzwyczajne właściwości lecznicze, co wymaga jednak przebadania. Niektórzy badacze twierdzą, że faktycznie„rosa przywrotnikowa" zawiera różne związki chemiczne, co potwierdziły moje pilotażowe badania chromatograficzne.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele - Herba Alchemillae, które zbiera się od maja do września, rozkłada cienką warstwą i suszy w temp. 20-35 C. Lecznicze są też owoce (zbierane w I fazie dojrzałości lub zanim dojrzeją, i wysuszone w lekko ogrzanym piekarniku, a następnie zmielone) - Fructus Alchemillae. „Rosę przywrotnikową” zbiera się do słoiczków bardzo wczesnym rankiem, potem przelewa do buteleczek z ciemnego szkła i przechowuje w lodówce; zbiór rosy z przywrotników jest oczywiście rzeczą wymagającą cierpliwości i czasu. Osobiście wierzę w jej moc leczniczą, musi być jednak odpowiednio zażywana i przez dłuższy czas.

 

Skład chemiczny.

Do końca nie jest poznany. Zawiera olejek eteryczny, garbniki (ok. 8-10 %), saponiny, kwasy organiczne, znaczne ilości wit. C, flawonoidy, karotenoidy, gorycze, żywicę, sole mineralne. Rosa zawiera aminokwasy, cukry, kwasy fenolowe, flawony, związki terpenowe i sole mineralne.

 

Działanie.

Przywrotniki działają przede wszystkim ściągająco, moczopędnie, odtruwająco, żółciopędnie, ogólnie wzmacniająco, przeciwzapalnie i odkażająco; wzmaga wydzielanie soków trawiennych, pobudza apetyt, przyśpiesza trawienie.

 

Wskazania:

zaburzenie trawienia (wzdęcia, burczenie, przelewanie, odbijanie), uczucie pełności w brzuchu, bóle brzucha, zaparcia, biegunka, stany zapalne i zakażeniowe jelit oraz żołądka, choroba wrzodowa, schorzenia wątroby i trzustki, brak apetytu, osłabienie, złe samopoczucie, schorzenia skórne, zatrucia, choroby zakaźne.

 

Napar: 2 łyżki ziela zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 min.; przecedzić. Pić kilka razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg -1 łyżeczka, 5-6 kg - 1 i pół łyżeczki do herbaty, 7-8 kg - 2 łyżeczki płynu, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 1 łyżka, 15-20 kg - 2 łyżki, 25-30 kg - 3-4 łyżki naparu 3-4 razy dz. lub w razie potrzeby częściej.

 

Odwar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 10 minut; przecedzić. Pić jak napar.

 

Nalewka przywrotnikowa - Tinctura Alchemillae: 1 szkl. ziela zalać 500 ml wódki lub wina; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 10 ml. Skórę przetłuszczającą się, z pryszczami i stanami zapalnymi przemywać nalewką 4 razy dz.; leczy także opryszczki i owrzodzenia.

 

Odwarem płukać jamę ustną przy stanach zapalnych i ropnych, przepłukiwać pochwę oraz stosować do lewatyw przy hemoroidach, stanach zapalnych, niestrawności i parciu na kał. Z naparu przywrotnikowego robić okłady na chore oczy (pieczenie, łzawienie, światłowstręt, zapalenie, świąd, osłabienie wzroku; jednocześnie zażywać wit. A, Linomag - płyn (2 razy dz. po 1 łyżeczce), wit. E oraz dodatkowo preparat mineralno-wltaminowy).

 

Ocet przywrotnikowy - Acetum Alchemillae: pół szkl. świeżego lub suchego ziela zalać 250 ml octu spożywczego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować do: płukania jamy ustnej (1 łyżka octu na 1 szkl. wody przegotowanej), pochwy i warg sromowych (100 ml octu na 1 l wody lub naparu rumiankowego) przy stanach ropnych i zapalnych; przemywania skóry w celu jej zakwaszenia i odkażenia (skóry delikatnej, uszkodzonej mydłami, łojotokowej, z wągrami, stanami zapalnymi, z trądzikiem i wrzodami) - 1 łyżka octu na 1 szkl. wody; płukania włosów uszkodzonych, wypadających, łamliwych, z łupieżem, w celu ich zakwaszenia i rozjaśnienia (200 ml octu na 2 l wody); okładów na miejsca opuchnięte i owrzodzenia oraz ropnie (100 ml octu na 100 ml wody; zmoczyć płat waty obficie w płynie i położyć na chore miejsce, przykryć folią i jeśli to jest możliwe zabandażować na 3 godziny; okłady zmieniać i stosować 3 razy dz.).

 

„Rosę przywrotnikową” zażywać 3 razy dz. po 15 kropli przez przy­najmniej 20 dni; kuracje powtarzać co 2 tygodnie. Można też postąpić następująco: 100 ml „rosy przywrotnikowej" wymieszać z 50 ml alkoholu 40% i 50 ml miodu, dodać 2 goździki, 2 szczypty wanilii i cynamonu. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżeczce jako środek wzmacniający, „czyszczący krew" i poprawiający samopoczucie.

 

Sok przywrotnikowy - Succus Alchemillae: świeże liście lub całe ziele przywrotnika zmielić przez maszynkę do mięsa; każdą 1 szkl. miazgi zalać 1 szkl. ciepłej przegotowanej wody; odstawić pod przykry­ciem na 6 godzin, po czym otrzymany wyciąg oddusić od masy roślinnej. Sok pić 4 razy dz. po 50 ml. Można go zakonserwować poprzez zalanie alkoholem 40-70% (100 ml soku na 200 ml wódki), miodem i winem (100 ml cukru, 100 ml soku, 100 ml miodu i 200 ml wina zmieszać razem) lub wódką i miodem (100 ml soku + 100 ml miodu + 200 ml wódki - zmieszać) i zażywać 4 razy dz. po 1 łyżce.

Wartościowy jest też sok przytuliowy (Galium - przytulia) zmieszany z gliceryną, miodem i sokiem cytrynowym (proporcja 1:1:1:0,5 części), który działa lekko przeczyszczająco (działanie dodatkowe), a zażywa się go wówczas 3 razy dz. po 1 łyżce.

 

 

Rdest ostrogorzki - Polygonum hydropiper (Polygonaceae).

 

Opis.

Roślina jednoroczna lub dwuletnia dorastająca do 50 cm dł. lub wys.; łodyga podnosząca się, rozgałęziona, naga; liście lancetowate, krótkoogonkowe; kwiatostan - kłos zwisający na szczycie pędów; kwiaty zielonawo-czerwonawe; okwiat 4-krotny; pręcików 6; owoc - orzeszek; liście mają ostrawy smak. Kwitnie od lipca do października. Rośnie nad brzegami wód, przy rowach, na przydrożach, na usypiskach ziemi, na wzgórzach, na zaniedbanych grządkach, w sadach, na ugorach, na polach, w lasach i na łąkach; lubi gleby kwaśne i wilgotne,

Rdest ostrogorzki należy odróżnić od rdestu plamistego - Polygonum persicaria, który posiada na liściach charakterystyczne, ciemne plamy i nie ma ostrego smaku. Porównując jednak skład chemiczny obu rdestów wynika, że jest on podobny, a to oznacza, iż mają także zbliżone właściwości lecznicze; rdest plamisty nie zawiera tylko ostrogorzkiego poligodialu.

 

Surowiec.

Surowcem farmakopealnym (FP II,III,IV) jest ziele rdestu ostrogorzkiego - Herba Polygoni hydropiperis, które można pozyskać ze stanu naturalnego w okresie kwitnięcia i wysuszyć w temp. do 40 stopni C, lub kupić w aptekach i w sklepach zielarskich.

 

Skład chemiczny.

Ziele zawiera flawonoidy - do 3% (kwercytryna, kwercetyna, hiperozyd, persykaryna, izoramnetyna, ramnazyna, rutyna, 7-metyloester persykaryny i in.), garbniki - do 5%, olejek eteryczny poligodialem, konifertyfoliną, izotadeonalem, varburganalem; ponadto saponiny, kw. elagowy, kw. galusowy, barwnik - fagopirynę.

Kwas elagowy - dipepsyd kw. galusowego rozpuszczalny w gorącym alkoholu, silnie hamuje krwawienie.

 

Działanie.

Wyciągi z ziela rdestu ostrogorzkiego i pienistego uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne, likwidują biegunki, działają silnie przeciwkrwotocznie - hemostatycznie (zwiększają lepkość czyli krzepliwość krwi, a odkrył to radziecki uczony - Krawkow), lekko narkotycznie i wyraźnie przeciwbólowo (soki, wyciągi alkoholowe). Ponadto flawonoidy zawarte w surowcu działają żółciopędnie, moczopędnie, przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo, a garbniki - odkażająco.

 

Wskazania:

nadmierne krwawienia miesiączkowe, krwotoki maciczne, krwiomocz, choroba wrzodowa, krwawienia z przewodu pokarmowego, hemoroidy połączone z zaparciami (wyciąg glicerynowy!), biegunka (w tym także krwawa),krwotoki z nosa, krwawiące rany (okłady i jednoczesne picie soku lub maceratu), pękanie l przepuszczalność naczyń krwionośnych - plamice, żylaki, upławy, zapalenie przydatków, stany zapalne pochwy, krwawiączka, grypa, gruźlica, ostry kaszel, stany zapalne naczyniówki, spojówek l gałki ocznej, wybroczyny na siatkówce, nadciśnienie.

 

Przeciwwskazania:

zakrzepy krwi w naczyniach krwionośnych, zawał, dusznica bolesna, zapalanie żył, słabe krążenie mózgowe, wieńcowe l w kończynach.

 

Macerat: 4 łyżki świeżego lub suchego ziela zalać 1 szkl. wody przegotowanej o temp. pokojowej; macerować pod przykryciem 6-8 godzin; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 100 ml (w skazach krwotocznych i w krwotokach) lub 3 razy dz. po 100 ml, w innych chorobach. Niemowlętom nie podawać (bezpieczniejsze są inne rdesty i przy tym nie drapiące w gardle). Dzieci ważące 15-20 kg - 21-23 ml, 25-30 kg - 35-42 ml, 35-40 kg - 50-57 ml, 45-50 kg - 64-71 ml, 3-4 razy dz.; w razie krwotoków - częściej.

 

Pulvis Polygoni hydropiperis: suche ziele zmielić na pył; zażywać 3-4 razy dz. po pół łyżeczki.

 

Mel Polygoni hydropiperis: na każdą łyżeczkę proszku rdestowego dać 1 łyżkę miodu i 1 łyżeczkę gliceryny, wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

 

Wyciąg glicerynowy: pół szkl. świeżego lub suchego, zmielonego ziela zalać 100-120 g gliceryny; wytrawiać 14 dni; odcedzić wyciąg od masy (do gliceryny można dodać 50 ml alkoholu 40% w celu lepszej ekstrakcji, zwłaszcza w przypadku suchego surowca, który pochłania dużo rozpuszczalnika). Zażywać 2-3 razy dz. po 2 łyżeczki płynu rozmiesza­nego z sokiem owocowym.

 

Alkoholatura zimna: 1 szkl. świeżego ziela zalać 300 ml wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml lub stosować zewnętrznie do przemywania, spryskiwania ran, ropni, owrzodzeń, wyprysków, pryszczy i opryszczek.

 

Intrakt rdestowy - Intractum Polygoni hydropiperis: pół szkl. świeżego ziela zalać 400 ml alkoholu 40-70% o temp. 75 u; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Stosować jak alkoholaturę.

 

Nalewka rdestowa - Tinctura Polygoni hydropiperis: pół szkl. suchego ziela zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 5-10 ml lub używać zewnętrznie.

 

Nalewką i intraktem z rdestu nożna spróbować leczyć teleangiektazje, dermatozy i trądzik różowaty.

 

Sok rdestowy - Succus Polygoni hydropiperis: świeże ziele zmielić przez maszynkę do mięsa; każdą 1 szkl. masy roślinnej zalać 100 ml przegotowanej wody o temp. 30-40 C; macerować pod przykryciem 8 godzin; odcedzić miazgę od wyciągu, ale jej nie wyrzucać lecz przepuścić jeszcze przez sokowirówkę. Oba wyciągi połączyć. Sok pić 3-4 razy dz. lub w razie krwotoków częściej po 30-50 ml. Na zimę zakonserwować poprzez zalanie alkoholem lub gliceryną (100 ml na 100 ml). Wówczas taki lek zażywać 3-4 razy dz. po 2 łyżeczki. Przechowywać w lodówce!

 

Galaretka rdestowa: 1 czubatą łyżkę żelatyny spożywczej zalać 40O ml wrzącej wody (wodę wlewać stopniowo i wszystko razem starannie mieszać),gotować 1-2 minuty stale mieszając aż do całkowitego rozpuszczenia się żelatyny, następnie dodać 3 łyżki gliceryny i 5 łyżek suchego lub 8 łyżek świeżego mielonego ziela rdestu, zagotować, wymieszać i przelać do słoika, zakręcić, a następnie przenieść w zimne miejsce; w czasie zastygania galaretki masa roślinna opadnie na dno naczynia, a ciała czynne zawarte w niej przejdą do samego leku (ulegną rozpuszczeniu). Galaretkę rdestową zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce (w razie krwawień częściej) lub stosować zewnętrznie do leczenia ran oraz do hamowania krwotoków. Doskonale leczy biegunki i nieżyt żołądka, wybitnie zwiększa krzepliwość krwi. Lekko ogrzaną galaretkę rdestową (o temp, ok. 37 C) można wprowadzać do odbytu przy pomocy gruszki lewatywowej w ilości 100 ml. Takie wlewy doodbytnicze stosować w przypadku guzków krwawniczych, bolesnych biegunek podrażniających śluzówkę odbytu, świądu, w razie nieprzyjemnego parcia na kał, np. podczas niestrawności oraz w stanach zapalnych.

 

Rp. Ziele rdestu (obojętnie którego) - 2 łyżki

Ziele glistnika - 2 łyżki

Liść mięty - 2 łyżki

Wymieszać. 1 czubatą łyżkę żelatyny spożywczej zalać stopniowo 400 ml wrzącej wody, gotować 2 minuty na wolnym ogniu stale mieszając aż do rozpuszczenia żelatyny. Do wody żelatynowej wsypać powyższą mieszankę, wymieszać i przelać do słoiczka; na końcu proponuję do płynu wlać 4 łyżki gliceryny płynnej. Lek przenieść do zimnego miejsca aby zastygł, a masa roślinna opadła na dno naczynia. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżce lub stosować doodbytniczo po ogrzaniu do temp. 37 stopni C w ilości 2 łyżek. Lek działa przeciwbólowo, znieczulająco, przeciwkrwotocznie, przeciwzapalnie, rozkurczowo, odkażająco. Zażyty doustnie działa ponadto wiatropędnie, żółciopędnie, uspokajająco i lekko przeczyszczająco.

Wskazania: zaparcia, bolesna, drażniąca śluzówkę biegunka, hemoroidy, parcie na kał w czasie niestrawności, stany zapalne odbytu i jelita grubego, krwawienia wewnętrzne, bóle brzucha, wzdęcia, skurcze.

 

Rp. Ziele rdestu - 1 łyżka

Ziele skrzypu - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Ziele ruty - 1 łyżka

Ziele jemioły - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; gotować 3 minuty; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150 ml.

Wskazania: nadmierne krwawienia miesiączkowe, zapalenie przydatków, upławy, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, wybroczyny na siatkówce, nadciśnienie, zapalenie naczyniówki, gałki ocznej i spojówek, krwawiączka, trądzik różowaty, plamice, teleangiektazje, hemoroidy, krwiomocz, krwotoki z nosa, choroba wrzodowa, krwawa biegunka, schorzenia wątroby, trzustki i śledziony, żylaki kończyn.

 

 

Rdest ptasi - Polygonum aviculare.

 

Opis.

Roślina roczna lub dwuletnia dorastająca do 50 cm dł.; łodyga pełzająca po ziemi lub podnosząca się, rozgałęziona; liście drobne, eliptyczne; kwiaty zielonkawe z białym lub czerwonawym obrzeżeniem; owoc - orzeszek. Kwitnie od maja do listopada. Rośnie na grządkach, na polach, przy budowach, na usypiskach ziemi, na miedzach, na ugorach i przydrożach; bardzo pospolity.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele - Herba Polygoni avicularis, które zbiera się w początkach lub w czasie kwitnienia, rozkłada cienką warstwą lub lepiej wiesza na sznurkach i suszy w temp. do 40 stopni C. Herba Polygoni avicularis (FP I,II,III,IV i V) sprzedawane jest w aptekach i w sklepach zielarskich.

 

Skład chemiczny.

Surowiec zawiera flawonoidy (avicularinum, hiperozyd, kwercetynę), kwasy fenolowe (kw. kawowy, kw. kumarynowy, kw. chlorogenowy, kw. galusowy), kw. szczawiowy, kw. askorbinowy, kw. krzemowy, olejek eteryczny, fitochinony, antyaneurynę, śluzy, karoten - 40 mg/100 g, krzemionkę - 1 %, garbniki - do 40% (glikotanoidowe, katechiny), emodynowce i in.

 

Działanie.

Rdest ptasi działa moczopędnie, żółciopędnie, wykrztuśnie, przeciwzapalnie, odkażająco, przeciwobrzękowo i odtruwająco. Ponadto silnie przeciwkrwotocznie, przeciwbiegunkowo, przeciwkamiczo (zapobiega tworzeniu się kamieni i złogów w drogach żółciowych, w pęcherzyku żółciowym oraz w drogach moczowych i w nerkach), przeciwmiażdżycowo (zw. krzemu, flawonoidy), polepsza trawienie, ułatwia przyswojenie mleczka pokarmowe­go, uszczelnia i wzmacnia naczynia krwionośne, stabilizuje błony komórkowe, zwiększa lepkość krwi i jego ciężar właściwy, ułatwia usunięcie z organizmu jonów chloru i sodu, przyśpiesza ziarninowanie ran, leczy trądzik, dermatozy, plamice i stany zapalne błon śluzowych, hamuje krwawienia maciczne, zapobiega krwotokom z nosa i dziąseł, likwiduje upławy, reguluje przemianę materii.

 

Wskazania:

gruźlica, dna, reumatyzm, skąpomocz, koklusz, kaszel, kamica moczowa i żółciowa, niewydolność wątroby (rdest wg doniesień naukowych ma ochraniać jej miąższ), nieżyt jelit i żołądka, nadciśnienie (rdest ptasi obniża ci­śnienie krwi), choroby skórne, biegunka, skazy krwotoczne, krwawiączka, gromadzenie się w organizmie szkodliwych metabolitów, zatrucia, zmniejszona odporność organizmu, brak przyrostu masy ciała przy prawidłowym odżywianiu się.

 

Przeciwwskazania:

uczulenie na promienie słoneczne, po zawale, zatory, dusznica bolesna, zapalenie żył, zapalenie wlelonerwowe, postrzał, kręcz szyi, skłonność do tycia, otyłość, opryszczka, cukrzyca, hiponatremia, hipochloremia, brak wit. z grupy B, półpasiec.

 

Uwaga! Podczas zażywania przetworów z rdestu ptasiego należy przy­jmować doustnie wit. B1 (tiaminę czyli aneurynę): dzieci: 3 razy dz. po 1 tabl. 3 mg; dorośli - 3 razy dz. po 2 tabl. 3 mg.

Z rdestu ptasiego przyrządza się takie same leki jak w przypadku rdestu ostrogorzkiego i plamistego, podobnie się je też dawkuje!.

 

 

Rozmaryn lekarski - Rosmarinus officinalis (Labiatae).

 

Opis.

Bylina dorastająca do 2 m wys., pięknie pachnąca; łodyga drewniejąca, pokryta spękanym korkiem, silnie rozgałęziona, sztywna i stojąca lub wiotka i zwisła; liście wąskie, długie, grubawe, pokryte drobnymi włoskami, z wierzchu ciemnozielone, od spodu srebrne, po środku blaszki widać rynienkę, od spodu w tym samym miejscu podłużne uwypuklenie - wiązka przewodząca główna; kwiaty niebieskofioletowe; kielich 5-ząbkowy; korona 2-wargowa, owłosiona; pręcików 2; słupek 1: owoc - rozłupnia. Roślina uprawiana w ogródkach (w okresie wegetacji) i w doniczkach w mieszkaniach. Lubi glebę wilgotną, żyzną (najlepiej kompostową zmieszaną z torfem i glebą liściastą w równych częściach i z domieszką grubszego piasku), przepuszczalną i przewietrzaną; niedopuszczalne jest przesuszenie rośliny, bo to powoduje opadnięcie liści i wyginięcie rośliny; co 1-2 tygodnie roślinę trzeba zasilać nawozami - Florovit, Flora, Azofoska. Rozmnaża się przez sadzonkowanie (5-10 cm gałązki włożyć do wody, gdy puszczą korzonki - po ok. 2 tygo­dniach - posadzić do wilgotnej gleby; nie wystawiać od razu na słońce!). Roślinę trzymać w miejscu dobrze nasłonecznionym i w dni upalne zraszać.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele (liść) rozmarynu - Herba (Folium) Rosmarini (FP I, II, III, IV, nie jest proponowana do V), które można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich. Susz przechowywać w szczelnych pojemnikach!.

 

Skład chemiczny.

Rozmarynu zawiera olejek eteryczny - do 3%, a w nim cyneol, kamforę, pinen, linalol, borneol, kamfen, felandren; alkaloid - rozmarynecynę, gorycz - karnozol - 1,2%, kwasy: rozmarynowy - do 0,3%, oleanolowy, ursolowy - ok. 3%, bursztynowy; flawonoidy, saponiny, garbniki.

 

Działanie.

Rozmaryn działa silnie żółciopędnie, rozkurczowo, hipotensyjnie, uspokajająco, nasennie, rozgrzewające, napotnie, przeciwrobaczo, moczopędnie, wiatropędnie, odkażająco, wykrztuśnie, wzmacniająco, pobudza oddech i serce. Zastosowany miejscowo działa drażniąco, wywołuje zaczerwienienie, łagodzi bóle.

 

Wskazania:

brak żółci, brak apetytu, skurcze jelit, żołądka, dróg żółciowych, bóle wątroby, trzustki, pęcherzyka żółciowego, jajników i gardła, stany zapalne gardła, zaparcia, kamica żółciowa, zastoje żółci, po wycięciu pęcherzyka żółciowego, niewydolność wątroby, zaburzenia trawienne, nudności, nieżyt jelit i żołądka, upławy, skąpe krwawienia miesiączkowe połączone z bólami, zapalenie przydatków, stany zapalne jąder, prostaty; wyczerpanie nerwowe, lęki, bezsenność, wewnętrzny niepokój, stres, zimne, sine ręce, bladość, przeziębienie, stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, kaszel, katar, choroby zakaźne (grypa, świnka, angina, odra, ospa), reumatyzm, nadciśnienie, zawroty głowy, szum w uszach, chwilowe zaciemnienia w oczach, uderzenia krwi do głowy po schylaniu się, zmarznięcie, skąpomocz, gorączka, osłabienie serca, utrudnione oddychanie, schorzenia skórne.

 

Zewnętrznie:

do wcierań, kąpieli, okładów, przemywań, płukanek; mięśnio-, stawo- i nerwobóle, ropnie, trądziki, owrzodzenia, wągry, łojotok, potówki, mokre wypryski, opryszczki, przetłuszczające się włosy z tłustym łupieżem, stany zapalne narządów płciowych, jamy ustnej i gardła, nadmierna potliwość.

 

Napar: 2 łyżki ziela lub liści zalać 400 ml wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić, pić 3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 15-20 kg - 25 ml, 25-30 kg - 40 ml, 35-40 kg - 50 ml, 3 razy dz.

 

Nalewka rozmarynowa (rozmarynówka) - Tinctura Rosmarini: 1 szkl. ziela (liści) zalać 400 ml wódki lub wina; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 5 ml lub 2-3 razy dz. po 10 ml. Dzieci ważące: 15-20 kg - 1 ml, 25-30 kg - 1,5-2 ml, 35-40 kg - 2,5-3 ml, 3 razy dz. Nalewkę można używać do wcierań i przemywań.

 

Alkoholmel Rosmarini: do 100 ml nalewki rozmarynowej wlać 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 4 razy dz. po 1 łyżce.

 

Olej rozmarynowy - Oleum Rosmarini: 1 szkl, suchego lub świeżego ziela (liści) rozmarynu zalać 200 ml oleju sojowego lub słonecznikowego o temp. 60 C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1-3 łyżki jako dobry środek żółciopędny, żółciotwórczy, regulujący wypróżnienia, trawienie, pobudzający apetyt i rozkurczowy. Stosować też do wcierań przeciwbólowych i rozgrzewających w chorobach układu oddechowego, zakaźnych, po zmarznięciu, przy zmęczeniu, osłabieniu i złym samopoczuciu wetrzeć olej rozmarynowy w szyję, plecy, klatkę piersiową, brzuch, stopy i położyć się do łóżka, wypić napar rozmarynowy lub z innych ziół, zależnie od potrzeby). Wielce dobroczynnie na organizm chorego działa ulatniający się olejek eteryczny zawarty w nalewce lub oleju rozmarynowym. Polecam także rozpylać nalewkę rozmarynową w pomieszczeniu w którym leży chory (np. na pyłkowice, nieżyt oskrzeli, grypę, przeziębienie). Skuteczne jest również palenie suchego ziela na talerzyku w pomieszczeniu pacjenta w wyniku czego wydziela się leczniczy dym o miłym zapachu. Rozmarynu nie lubią komary i mole, ale przyciąga on koty i psy(nie podawać tej rośliny zwierzętom bo jest dla nich trująca!).

 

Rp. Ziele rozmarynu - 2 cz.

Liść mięty - 1 cz.

Owoc anyżu mielony - 1 cz.

Korzeń omanu - 1 cz.

Liść szałwi - 1 cz.

Kwiat rumianku - 1 cz.

Ziele majeranku - 1 cz.

Ziele tymianku - 1 cz.

Igliwie lub gałązki sosny, świerku, jodły lub modrzewia - 1 cz.

Zioła starannie wymieszać. Są bardzo wartościowe. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzątku; parzyć 20 minut; przecedzić. Pić jak napar rozmarynowy.

Wskazania: nieżyt krtani, oskrzeli, kaszel, zapalenie płuc, katar, utrudnione oddychanie, chrypka, ból gardła, pyłkowica, krztusiec, przeziębienie, choroby zakaźne, gorączka, bezsenność, wyczerpanie nerwowe, osłabienie, wewnętrzny niepokój, zaburzenia trawienia, zapalenie pęcherza moczowego, miedniczek nerkowych, pęcherzyka żółciowego, wątroby, żołądka i jelit, biegunka.

Powyższą mieszankę ziołowa warto użyć do wypełnienia płóciennego worka, który następnie należy zaszyć. Tak zrobioną poduszeczkę ziołową polecam osobom cierpiącym na schorzenia układu oddechowego i bezsenność. Pomocne są dla dzieci i osób starszych. Wielkość poduszeczki ziołowej powinna być taka, aby można było na niej wygodnie spać, np. 50 cm X 70 cm.

Tę mieszankę ziołową polecam też użyć do sporządzenia oleju ziołowego (1 szkl. mieszanki zalać 200 ml oleju sojowego lub słonecznikowego o temp. 60 C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować; stosować do wcierań leczniczych podobnie jak olej rozmarynowy oraz doustnie, w schorzeniach układu pokarmowego, oddechowego i moczowego), nalewki ziołowej (1 szkl, mieszanki zalać 500 ml wina lub wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować; zażywać 4-6 razy dz. po pół łyżeczki lub po łyżeczce w mleku z miodem; nalewkę tę można także wymieszać z miodem w proporcji 1:1 i zażywać 4 razy dz. po 2 łyżeczki; używać do wcierań w całe ciało, do rozpylania w pomieszczeniu chorego oraz przemywania skóry łojotokowej, z pryszczami, wągrami, bladej, z owrzodzeniami i opryszczkami) i octu ziołowego (pół szkl. mieszanki zalać 200 ml octu spożywczego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować; stosować do wcierań leczniczych, przemywań schorzałych miejsc, płukania włosów i jamy ustnej - 1 łyżka octu na 1 szkl. wody).

Ocet, nalewkę (wino) i olej z powyższej mieszanki oraz z samego rozmarynu stosować jak dobrą przyprawę do mięs, zup, sosów, marynat, sałatek, galaret i in. Zapaloną mieszanką kadzić pomieszczenie chorego.

 

 

 

Róża dzika - Rosa canina (Rosaceae).

 

Opis.

Krzew dorastający do 3 m wys.; gałęzie okryte ostrymi, silnymi kolcami; młode pędy zielone, późniejsze drewnieją; liście złożone z 5-9 listków; listki jajowate, zaostrzone, brzegiem ząbkowane, sztywne; ulistnienie - skrętoległe; przylistki długie, zrośnięte z ogonkiem; kwiaty 5-płatkowe; płatki korony białe, różowawe lub białe z różowymi plamami; dno kwiatowe wklęsłe; owoc - szupinka (nibyowocnie) koloru czerwonego lub ciemnopomarańczowego, błyszczące, eliptyczne, wypełnione niełupkami. Kwitnie w czerwcu. Podobna jest róża rdzawa - Rosa rubiginosa o identycznej wartości leczniczej. Do celów leczniczych i konsumpcyjnych można z powodzeniem zbierać także owoce innych podgatunków i gatunków, czy też odmian róży, które rosną w Polsce, np. róża dzika "B" - Rosa glauca (róża błękitnawa), róża kutnerowata -Rosa tomentosa, róża czerwonawa - Rosa rubrifolia (czerwonolistna), róża alpejska -- Rosa alpina, róża gęstokolczasta - Rosa spinosissima, róża jabłkowata - Rosa pomifera (pomifer, pomiferum = owocodajna, owocorodna).

 

Surowiec.

Surowcem jest owoc i liść - Fructus (FP I,II,III,IV) et Folium Rosae. Z róż ogrodowych, takich jęk; Rosa centifolia = róża stulistna o kwiatach silnie pachnących, dużych, pełnych, kulistych barwy różowej; Rosa lutea (foetida) = róża żółta o kwiatach ciemnożółtych; Rosa gallica = róża francuska o kwiatach dużych, pachnących, pojedynczych, barwy czerwonej lub różowej; Rosa rugosa = róża pomarszczona (japońska, fałdzista) będąca krzewem do 2 m wys., o kwiatach dużych, o szerokich płatkach barwy karminoworóżowej; Rosa moyesii = róża Moyesa z kwiatami do 7 cm średnicy o płatkach aksamitnych l odcieniu szkarłatnokarminowym, uzyskuje się kwiaty - Flos Rosae lub same płatki korony - Petala Rosae. Płatki obrywa się świeże i w czasie ładnej, suchej pogody po czym suszy w temp. do 40 C, rozłożone cienką warstwą. Owoce zbiera się gdy dojrzeją i suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 50 stopni C, potem mieli i przesypuje do szczelnego pudełka. Fructus Rosae - w wolnej sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 50 g). Na zimę należy zgromadzić przynajmniej 2 kg suchych owoców. Liście zbiera się od maja do lipca i suszy w temp. do 40 C.

 

Skład chemiczny. Owoce róży zawierają wit. C (kw. L-askorbowy i kw. dehydroaskorbowy) - ok. 500 mg/100 g (od 300 do 1200 mg/100 g), wit. A - 10.000 j.m., wit. P - 600 mg, wit. K - 400 ug, wit. B1 - 150 ug wit. B2 - 100 ug, wit. PP - 1300 ug, sole mineralne (dużo wapnia, potasu, fosforu, żelaza^, magnezu), garbniki - 2%, barwnik - likopinę, tokoferole, karotenoidy (zeaksantyna, ksantofil, beta-karoten), flawonoidy (rutyna, astragalina, tylirozyd, izokwercetyna), kwasy organiczne (dużo cytrynowego, jabłkowego, szczawiowego, octowego), pektyny, olejek eteryczny - 0,3%.

 

Działanie.

Liście i płatki róży działają wykrztuśnie, moczopędnie, uspokajająco, rozkurczowo, ściągające i żółciopędnie. Wyciągi z owoców działają odżywczo, spazmolitycznie, moczopędnie, lekko żółciopędnie, przeciwalergicznie, uspokajająco, przeciwkaszlowo, wykrztuśnie, odtruwająco, przeciwnowotworowo, przeciwmiażdżycowo, wzmacniająco; regulują wypróżnienia i trawienie, uszczelniają naczynia krwionośne i je wzmacniają, polepszają samopoczucie.

 

Wskazania:

choroby zakaźne, przeziębienie, schorzenia skórne, gorączka, bezsenność (+ inne zioła), kaszel, nieżyty układu oddechowego, zaparcia, osłabienie, nieżyt przewodu pokarmowego, choroba wrzodowa, alergie, choroby trzustki, pęcherzyka i wątroby, czerwonka, reumatyzm, stres, ciąża wyczerpanie nerwowe, skąpomocz, stany zapalne i zakażeniowe nerek i dróg moczowych, laktacja, palenie tytoniu, żylaki, miażdżyca, po zawale serca, choroby włosów, zapalenie przydatków, okres po- i przekwitania, zaburzenia hormonalne, nowotwory.

Napar: 3 czubate łyżki suchych owoców lub 2 czubate łyżki liści, albo też 4 duże szczypty zmielonych płatków róży zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić; napar z owoców i płatków róży osłodzić miodem. Pić 2-3-4 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 2 łyżeczki, 5-6 kg - 3-4 łyżeczki, 7-8 kg - 2 łyżki, 3-4 razy dz.; dzieci - 100-150 ml naparu kilka razy dz. Wyciągi z róży są całkowicie bezpieczne i warto nimi zastępować zwykłą herbatę.

 

Nalewka różana (różanówka) - Tinctura Rosae: pół szkl. suchych owoców lub liści, albo 1 szkl. suchych płatków róży zalać 300 ml wódki lub wina; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżce lub 1 raz dz. po 30 ml.

 

Intrakt różany - Intractum Rosae: 1 szkl. świeżych zmielonych owoców zalać 500 ml wina lub wódki o temp. 75 C; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

 

Wyciągi alkoholowe z róży można wymieszać z miodem (stosunek 1:1) uzyskując Alkoholmel Rosae, który zażywa się 2-3 razy dz, po 1 łyżce.

 

Rp. Owoc róży - 1 łyżka

Owoc bzu czarnego - 1 łyżka

Owoc głogu - 1 łyżka

Owoc jarzębiny - 1 łyżka

Owoc jałowca - 2 łyżki

Surowce zalać 5 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić; osłodzić dobrze miodem. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml.

Wskazania: stany ozdrowieńcze, osłabienie, złe samopoczucie, zatrucia, wyczerpanie nerwowe, stres, wszelkie choroby skórne i zakaźne, gorączka, przeziębienie, nieżyt układu oddechowego, moczowego i pokarmowego, dna, reumatyzm, zaparcia, zaburzenia przemiany materii, palenie tytoniu, kaszel, miażdżyca.

 

Rp. Owoc róży - 1 łyżka

Liść melisy - 1 łyżka

Ziele jemioły - 1 łyżka

Kwiat lawendy - 1 łyżka

Owoc głogu - 1 łyżka

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 2-3 razy dz. po 200 ml; niemowlęta - 2-3 łyżeczki, 2-3 razy dz.; dzieci - pół-1 szkl. 2-3 razy dz.

Wskazania: wyczerpanie nerwowe, lęki, bezsenność, stres, zaburzenia trawienia, bóle brzucha, zaparcia, biegunka, nieżyt jelit i żołądka.

 

Rp. Nalewka z owoców róży - 10 ml

Nalewka walerianowa - 10 ml

Nalewka głogowa - 10 ml

Nalewka melisowa - 10 ml

Nalewka tymiankowa - 10 ml

Nalewka serdecznikowa - 10 ml

Nalewka lebiodkowa - 10 ml

Nalewka arcydzięglowa - 10 ml

Miód naturalny - 50 ml

Składniki wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce; dzieci - 1-2 łyżeczki.

Wskazania: wyczerpanie nerwowe, bezsenność, stres, nieżyt układu oddechowego, przeziębienie, złe samopoczucie, wewnętrzny niepokój, kaszel, pyłkowica, schorzenia skórne (jako lek wspomagający), okres po- i przekwitania.

 

Rp. Owoc dzikiej róży - 2 łyżki

Kwiat lub liść pierwiosnka - 2 łyżki

Kwiat lipy - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Ziele hyzopu - 1 łyżka

Ziele lebiodki - 1 łyżka

Ziele fiołka tr. - 1 łyżka

Owoc bzu czarnego - 1 łyżka

Owoc anyżku - 1 łyżka

Korzeń omanu - 1 łyżka

Kwiat lawendy - 1 łyżka

Owoc jałowca lub pączki, igliwie, gałązki sosny, świerku albo jodły - 1 łyżka

Liść szałwi - 1 łyżka

Wymieszać starannie. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzątku; parzyć 20 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100-150 ml; dzieci - 50-100 ml 4 razy dz.

Wskazania: nieżyty układu oddechowego, pokarmowego i moczowego, choroby zakaźne, przeziębienie, kaszel, alergie, bóle brzucha, schorzenia skórne, gorączka, zaburzenia przemiany materii, kamica moczowa i żółciowa, zastoje żółci, wyczerpanie nerwowe.

 

 

Rumianek pospolity - Matricaria chamomilla (Compositae).

 

Opis.

Rumianek pospolity (lekarski) - roślina wieloletnia (w ostre zimy wymarza) dorastająca do 40 cm wys.; łodyga naga, gałęzista, mocna; liście 2-krotnie pierzastosieczne, o odcinkach nitkowatych, równowąskich; koszyczki kwiatowe zebrane w wiechowate kwiatostany; kwiaty nlbyjęzyczkowe, rurkowe; dno kwiatowe wypukłe, wewnątrz puste; kwiaty brzeżne - białe, środkowe - żółte; owoc - niełupka. Kwitnie od maja do sierpnia. Roślina pospolita w całym kraju; rośnie na łąkach, na polach, na ugorach, na polnych drogach, na wzgórzach, przy budowach i długoletnich wykopach; lubi gleby gliniaste, wilgotne, azotowe, lekko lub bardzo kwaśne, unika gleb wapiennych.

Rumianek pospolity zastąpić można rumiankiem bezpromieniowym - Matricaria discoidea, rosnącym w całej Polsce i bardzo podobnym do niego. Podobne działanie lecznicze wykazuje także rumian szlachetny czyli rzymski - Anthemis nobilis - łodyga płożąca się po ziemi, owłosiona; dolne odcinki pędów mocno ulistnione, górne zaś bezlistne lub z rzadka ulistnione; dno kwiatowe pełne, .płaskie; kwiaty środkowe - żółte (ru­rkowe), zewnętrzne natomiast - białe, kwiaty są gęsto wypełnione płatkami, są pełne. Dla celów leczniczych i farmaceutycznych uprawiane.

 

Uwaga! Zauważyłem, że gro zbieraczy ziół myli rumianek z pospolitą rośliną o nazwie Leucanthemum vulgare, czyli złocień właściwy - bylina dorastająca do 60 cm wys.; łodyga sztywna, pojedyncza, w górze bezlistna i ewentualnie owłosiona; liście dolne - ogonkowe, podłużnie jajo­wate, brzegiem tępo karbowano-piłkowane; liście górne - siedzące, mniejsze od dolnych; koszyczki kwiatowe złożone z białych płatków l żółtego środka (rurki), duże, 3-5 cm szer., przywabiające muchy i chrząszcze, które je zapylają; rośnie na łąkach, pastwiskach, przy rzekach, na ugorach, na polanach; często uprawiany w ogródkach jako rośliny ozdobne. Złocień właściwy ma zupełnie inny skład chemiczny i całkowicie odmienne działanie lecznicze w porównaniu z rumiankami.

 

Surowiec.

Surowcem farmakopealnym jest kwiat (koszyczek) - Anthodium Chamomillae (USL,FP I,II,III,IV et V) oraz całe ziele - Herba Matricariae chamomillae, które zbiera się w okresie kwitnienia i suszy w temp. do 40 C, potem mieli i przesypuje do szczelnego opakowania. W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić nie tylko kwiat rumianku (opak. 10, 20 i 50 g), ale również wyciąg alkoholowy z rumia­nku znany pod nazwą Azulan (30 i 100 g), który jest bardzo wygodny w użyciu. Niekiedy sprzedaje się też Anthodium Anthemidis czyli koszyczek rumianu rzymskiego.

 

Skład chemiczny.

Surowce zawierają olejek eteryczny - do 1,5% (składniki: alfa-bisabolol, chamazulen, farnezen, en-in-dicykloeter, myrcen, kadynen), flawonoidy lipofilne (apigeninę, luteolinę, kwercetynę, patuletynę, izoramnetynę. chryzosplenetynę i chryzoeriol), kumarynowce (herniarynę, umbeliferon), poliacetylenowce (endoeteropoliiny), cholinę 0,3-0,6%, śluzy - do 17%(kw. galakturonowy - do 45%, ksyloza, galaktoza itd.); triakontan, fitosterole, kw. salicylowy, kw. nikotynowy, kw. walerianowy, kw. tyglinowy i in.

 

Działanie.

Wyciągi z rumianków działają przeciwzapalnie, odkażająco, lekko żółciopędnie, lekko nasennie, dość silnie uspokajająco, słabo moczopędnie, rozkurczowo, przeciwwzdęciowo, lekko napotnie, silnie przeciwalergicznie poprzez hamowanie uwalniania histaminy (ziołowy lek przeciwhistaminowy); wzmagają wydzielanie śliny, soków trawiennych, polepszają trawienie; hamują uwalnianie bradykininy (polipeptyd z grupy kinin, złożony z 9 aminokwasów, powstający z białka osocza pod wpływem aktywnej trypsyny; zmniejsza napięcie mięśni gładkich, zmniejsza ciśnienie krwi i zwalnia pracę serca) i serotoniny (produkt hydroksylacji i dekarboksylacji tryptofanu, neuroprzekaźnik w neuronach mózgowych; wywołuje skurcz mięśni gładkich, zwiększa ciśnienie krwi poprzez zwężanie naczyń krwionośnych), polepszają samopoczucie, regulują wypróźnienia.

 

Wskazania:

zdenerwowanie, bezsenność, niepokój, osłabienie, zmęczenie, stres (+ inne zioła), zaburzenia trawienia, biegunka, bóle brzucha, stany zapalne i zakażeniowe przewodu pokarmowego (przełyku, żołądka, jelit), układu moczowo-płciowego, nerek, dróg moczowych, cewki moczowej), sprue, upławy, zapalenie przydatków, świąd l zapalenie pochwy oraz warg sromowych, zapalenie jąder, hemoroidy, choroba wrzodowa, choroby alergiczne, schorzenia skórne, stany zapalne jamy ustnej i gardła, zapalenie i zakażenia spojówek oraz gałki ocznej, przemęczenie i opuchnięcie oczu, zapalenie gruczołów łzowych, stany zapalne uszu (prze­płukiwanie naparem), choroby włosów, pękanie i zapalenie brodawek piersiowych, zapalenie piersi (patrz olcha), zapalenie odbytu.

 

Napar: 2 łyżki kwiatów lub ziela zalać 1-2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić kilka razy dz. po 200 ml; niemowlęta - ok. 30-50 ml naparu 2-3 razy dz.

 

Nalewka rumiankowa - Tinctura Matricariae: pół szkl. suchych kwiatów lub suchego ziela zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki w 50 ml wody lub stosować zewnętrznie do przemywania i okładów. Do płukania: 1 łyżka nalewki na 100-150 ml wody przegotowanej.

 

Intrakt rumiankowy - Intractum Matricariae: pół szkl. świeżych kwiatów lub ziela zalać 400 ml alkoholu 40-70% o temp. wrzenia; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki (w ostrych stanach - 3 łyżeczki nalewki w 100 ml wody przeg.). Do płukania: 1 łyżka płynu na 200 ml wody.

 

Ekstrakt rumiankowy - Extractum Matricariae: pół szkl. świeżego lub suchego ziela (albo samych kwiatów) rumianku zalać 150 ml alkoholu 40-70% lub gliceryny o temp. 50 stopni C; wytrawiać 10 dni; przefiltro­wać. Zażywać 3-4 razy dz. po pół łyżeczki w 50 ml wody przeg. lub stosować do pędzlowania schorzałych miejsc (pryszczy, ropni, ran, opryszczek, wyprysków, liszajów, oparzeń, odparzeń, owrzodzeń, odmro­żeń, otarć naskórka i in.) na skórze i błonie śluzowej (jamy ustnej, pochwy). Do płukania: 1 łyżka płynu na 200-250 ml wody przegotowanej.

 

Azulan zażywa się 2-3-4 razy dz. po pół łyżeczki w 50 ml wody lub stosuje do przemywania, pędzlowania (w stanie nierozcieńczonym) i płu­kania (1 łyżeczka płynu na 100 ml wody przeg.).

 

Ocet rumiankowy - Acetum Matricariae: pół szkl. suchych lub świeżych kwiatów (albo całego ziela) zalać 200 ml octu; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować do: przemywania i pędzlowania schorzałych miejsc na skórze i błonie śluzowej w stanie nierozcieńczonym; do płukania - 1 łyżka octu na 200 ml wody przeg. - jamy ustnej, gardła, pochwy, włosów; do okładów na opuchnięte miejsca, rany, oparzenia, stłuczenia l owrzodzenia oraz ropnie w stanie nierozcienczonym lub rozcieńczonym naparem z arniki i(lub) nagietka (100 ml octu na 100 ml naparu ziołowego).

 

Napar i odwar rumiankowy stosować do lewatyw w ilości 100-200 ml i o temp. 37° C przy stanach zapalnych odbytu, jelita grubego i bańki odbytowej oraz przy świądzie, owrzodzeniach, bolesnym parciu na kał, niestrawności, biegunce i hemoroidach.

W chorobach narządów płciowych rumianek stosować zewnętrznie i wewnę­trznie, i ewentualnie z innymi ziołami.

 

Olej rumiankowy - Oleum Matricariae: pół szkl. świeżych lub suchych kwiatów rumiankowych, albo też samego ziela zalać 200 ml oleju sojowego, słonecznikowego lub kukurydzianego, albo też oliwy o temp. 60^o C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce lub 1-2 razy dz. po 2 łyżki (stany zapalne przewodu pokarmowego, zaparcia, zaburzenia trawienia, hemoroidy, wyczerpanie nerwowe). Stosować do: lewatyw (100-200 ml oleju rumiankowego o temp. 38 C w przypadku zaparć, świądu, hemoroidów, niestrawności itd.); przemywania skóry wrażliwej, suchej, skłonnej do uczuleń, nie znoszącej mydła, z wągrami, ze stanami zapalnymi, z plamami, przy odparzeniach, owrzodzeniach; do leczenia ran, nadżerek, oparzeń, otarć naskórka; maseczek kosmetycznych - olejowych: płachty gazy zmoczyć w oleju rumiankowym i nałożyć na skórę odtłuszczoną, trzymać 45 min. zdjąć i zastosować masażo-wcieranie oleju pozostałego na skórze, po czym zetrzeć jego nadmiar (stosować profilaktycznie i w celach leczni­czych; wywiera działanie przeciwzapalne, odkażające, pojędrniające, natłuszczające, wybielające, oczyszczające i odżywcze w stosunku do skóry); do kąpieli olejowych na włosy suche, łamliwe, rozdwajające się, wypadające, zniszczone zabiegami fryzjerskimi, pozbawione połysku i puszystości: w umyte włosy wetrzeć obficie olej rumiankowy, nakryć je folią na 3-4 godziny, po czym zmyć olej najpierw białkiem jaja kurzego, a potem szamponem (zabiegi powtarzać aż do skutku; leczą także łupież suchy i suche zapalenie skóry owłosionej); do okładów na schorzałe miejsca, np. suche, zniszczone, łuszczące się wargi, ropnie. Olej rumiankowy może z nadwyżka zastąpić mleczka, śmietanki i kremy kosmetyczne.

 

Rp. Maść rumiankowa - Unguentum Matricariae.

Składniki:

- 2 łyżki wyciągu glicerynowego lub olejowego z rumianku, albo też 1 łyżka Azulanu wymieszana z 1 łyżką gliceryny;

- 2 opakowania 30 g Linomagu - kremu lub maści, albo też 60 g maści z wit. A, lanoliny, euceryny czy maści Alantan.

Sposób przyrządzenia: do moździerza umieszczonego na gorącej maszynce elektrycznej włożyć podłoże maściowe (np. Linomag) i gdy ulegnie ono rozpuszczeniu wlać do moździerza ekstrakt rumiankowy (glicerynowy, olejowy alkoholowy); składniki uciera, tak długo aż utworzą jednolitą masę. Ciepłą jeszcze maść przelać do odpowiedniego pojemnika. Przechowywać w zimnym miejscu. Maść rumiankowa wywiera takie działanie jak olej rumiankowy i może być stosowana w celach kosmetycznych (zamiast zwykłych kremów),jak i leczniczych.

 

Galaretka rumiankowa: 1 łyżkę żelatyny spożywczej zalać 350 ml wrzącej wody (wlewać ją stopniowo, początkowo kilka łyżek) i stale mieszając oraz podgrzewając doprowadzić do rozpuszczenia się żelatyny. Następnie do płynu wsypać 6 łyżek świeżych lub suchych kwiatów rumianku, wymieszać, zagotować i zawartość naczynia przelać do słoika, który następnie należy przenieść w zimne miejsce, aby galaretka zastygła się, a masa roślinna opadła na dno słoika. Galaretkę zażywać 2-4 razy dz. po 1-2 łyżki przy chorobie wrzodowej, niestrawność, krwawieniach z przewodu pokarmowego, biegunkach, zaburzeniach trawiennych, stanach zapalnych i hemoroidach. Stosować ją także na skórę do lecze­nia wielu schorzeń, w tym także ran, po goleniu (polecam gorąco) oraz na błony śluzowe (na przykład w przypadku chorób pochwy). Po podgrzaniu do temp. 36-38^o C używać do lewatyw w ilości 150 ml przy hemoroidach, świądzie, ostrej drażniącej biegunce i stanach zapalnych odbytu oraz jelita grubego. Polecam ją także wcierać we włosy po umyciu, przy czym należy po 4-6 godzinach wypłukać włosy w naparze rumiankowym. Galaretka rumiankowa wywiera działanie typowe dla innych przetworów z tej rośliny, ale dodatkowo hamuje krwawienia i wybitnie przyśpiesza regenerację skóry oraz jej wytworów (błon śluzowych, włosów). Posiada też większe właściwości osłaniające (tworzy cienką błonkę).

 

Rp. Nalewka rumiankowa - 10 ml (Azulanu daje się zawsze o połowę mniej czyli 5 ml, chyba że podałem inaczej);

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nalewka walerianowa - 10 ml

Nalewka nagietkowa - 10 ml

Nalewka dziurawcowa - 10 ml

Nalewka rozmarynowa - 10 ml

Nalewka melisowa - 10 ml

Nalewka jemiołowa - 10 ml

Nalewka nostrzykowa - 10 ml

Nalewka lebiodkowa - 10 ml

Miód naturalny - 50 ml

Składniki starannie wymieszać. Jest to typowy lek uspokajający i lekko nasenny. Obniża ciśnienie krwi; reguluje i zwiększa wydzielanie żółci, soku żołądkowego i trzustkowego; poprawia samopoczucie, wzmacnia ogólnie; wykazuje wpływ przeciwbólowy, wykrztuśny, rozkurczowy i odtruwający.

Zażywać 2-3 r czy dz. po 1 łyżce (w bezsenności - 2 łyżki przed snem).

Wskazania: schorzenia wątroby i pęcherzyka żółciowego, niepokój, stres, lęki, wyczerpanie nerwowe, drżenie, osłabienie, choroby alergiczne, skórne i zakaźne, nieżyty układu oddechowego, przeziębienie, okres po- i przekwitania.

 

Rp. Kwiat rumianku - 1 łyżka

Liść mięty - 1 łyżka

Kłącze tataraku - 1 łyżka

Korzeń wilżyny - 1 łyżka

Owoc anyżu - 1 łyżka

Owoc kminku - 1 łyżka

Ziele majeranku - 1 łyżka

Korzeń omanu - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Kwiat lipy - 1 łyżka

Kwiat dziewanny - 1 łyżka

Mech islandzki - 1 łyżka (Porost islandzki)

Wymieszać starannie. 2 łyżki mieszanki zalać 1-2 szkl. wody; zagotować i odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 50-100 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 1-2 łyżki, 20-25 kg -

5 łyżki, 30-35 kg - 50 ml, 4 razy dz.

Wskazania: zaburzenia przewodu pokarmowego połączone z bólami, nieżyt jelit z nadmiernymi procesami fermentacyjnymi, wzdęcia, nudności i wymioty, choroby wątroby, pęcherzyka, dróg żółciowych i trzustki, skąpomocz, nieżyt dróg moczowych i nerek, bóle gośćcowe, dna, nieżyt układu oddechowego, gruźlica, kaszel, robaki przewodu pokarmowego (200 ml odwaru na czczo przed jedzeniem 2 razy dz., do mieszanki dodać ziele lub kwiat wrotyczu w ilości 2 łyżek), gorączka, choroby zakaźne, przeziębienie, schorzenia skórne.

 

 

 

Ruta zwyczajna - Ruta graveolens (Rutaceae).

 

Opis.

Krzewinka do 100 cm wys.; w pierwszym roku tworzy rozetę liści pierzastosiecznych, a w drugim roku wykształca wysoki pęd z kwiatami i owocami; liście 2-3-krotnie pierzastosieczne zawierające zbiorniczki wypełnione olejkiem lotnym; kwiatostan baldachokształtny; kwiaty boczne 4-krotne, szczytowe 5-krotne; kielich 4-5 działkowy; korona złożona z 4-5 zielonożółtych płatków, na bokach ząbkowanych; pręcików 8-10; słupek 1; owoc - torebka. Do celów leczniczych i farmaceutycznych uprawiana. W obrocie handlowym znajdują się nasiona ruty, zatem każdy może ją pozyskać z własnej uprawy. Nasiona wysiewać kupkowo (po 4) w II połowie lutego lub w I połowie marca do skrzynek napełnionych ziemią kompostową z piaskiem; trzymać je w dobrze nasłonecznionym miejscu i w temp. 20-25^o C. Gdy wykształcą odpowiednią liczbę liści (5-6) i osiągną odpowiednią wysokość (5-8 cm) należy je wysadzić wprost do gruntu w odstępach 30-40 cm, nie wcześniej jednak jak w II połowie maja i do gleby dobrze użyźnionej (nawożonej kompostem, obornikiem lub nawozami sztucznymi, np. Azofoską. Sadzić na stanowiskach dobrze nasłonecznionych. Ruta lubi zraszanie i wilgotną glebę.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele i liść ruty (FP I, II, III, IV; - Herba et Folium Rutae, które zbiera się stopniowo odcinając górne pędy rośliny (15-20 cm od dołu) przed lub w czasie kwitnięcia rośliny. Krzewinkę ruty można eksploatować nawet 3-4 lata pod warunkiem, że będzie się to działo stopniowo i racjonalnie. Surowiec suszy się w temp. do 40^o C. Ziele lub liść ruty można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich (opak. 50 g).

 

Skład chemiczny.

Surowce zawierają olejek eteryczny - ok. 0,3%, rzadko 0,7% (składniki: metylo-n-heptylowy keton, metylo-n-nonylowy keton, keton metylooltylowy, keton metylo-n-amylowy, metylo-n-heksylowy keton, pinen, cymen, limonen, aldehydy, kwasy, estry i karbinole), rutaretynę (glukozyd rutaryny), rutamarynę, kw. graveolenowy, psoralen, bergapten, ksantotoksynę, alkaloidy - 0,2%, flawonoidy (rutozyd - 1-2%, ramnotyna).

Alkaloidy znajdujące się w rucie można podzielić na 3 grupy:

1. Alkaloidy chinolinowe - graveolina, graveolinina,

2. Alkaloidy furochinolinowe - fagaryna, skimianina kokusaginina.

3. Alkaloidy pochodne akrydonu - arborynina, rutakrydon.

 

Działanie.

Ruta działa żółciopędnie, moczopędnie, przeciwalergicznie, przeciwprzesiękowo, rozkurczowo, przeciwobrzękowo, stymulująco, odkażająco, hipotensyjnie, wykrztuśnie, fotouczulająco, przeciwzapalnie, uspokajająco, lekko nasennie, przeciwbólowo; przeciwdziała powstawaniu wybroczyn krwawych przez uszczelnienie i wzmocnienie naczyń krwionośnych; z solami miedzi tworzy połączenia, neutralizuje więc działanie jonów miedzi w tkankach; hamuje utlenianie kwasu askorbinowego i adrenaliny, a zarazem wzmaga i przedłuża ich działanie; rozszerza naczynia wieńcowe i krwionośne; zwiększa wydzielanie soku trzustkowego i żołądkowego. W dużych dawkach jest niebezpieczna, gdyż kurczy mięśnie macicy; zażyta w dużych ilościach wywołuje efekt neurodepresyjno-narkotyczny, ślinotok, podrażnienie śluzówek, zwolnienie tętna, nadmierne obniżenie ciśnienia krwi, biegunkę, wysypkę, świąd, bóle i zawroty głowy, obrzęk języka, zapaść i śmierć.

 

Wskazania:

choroby wątroby, pęcherzyka żółciowego, dróg żółciowych, trzustki, śledziony, nerek i dróg moczowych; łamliwość i przepuszczalno­ść naczyń krwionośnych, obrzęki, stłuczenia, opuchlizny, wysięki około= stawowe, pokrzywka, łuszczyca, trądzik młodzieńczy i różowaty, dermatoza okołoustna, opryszczka, teleangiektazje, żylaki, bielactwo, nadciśnienie, choroba wieńcowa, dusznica bolesna, osłabienie serca, wybroczyny na siatkówce, zapalenie spojówek i gałki ocznej (naczyniówki, rogówki itd.), krwiomocz, zażywanie i niedobór wit. C, miażdżyca, choroba Wilsona, wszelkie choroby zakaźne, zmęczenie, zatrucia, wadliwa przemiana materii, stres, wyczerpanie nerwowe, lęk, bezsenność, drżenie, wewnętrzny niepokój, nerwice mięśniowe, nerwica serca, jelit i żołądka, zapalenie przydatków, choroby alergiczne i układu oddechowego, zapalenie korzonków nerwowych, reumatyzm, dna, zaburzenia hormonalne, zaburzenia miesiączkowania, zapalenie żył, stany zapalne uszu, węzłów chłonnych i przewodu pokarmo­wego, zawroty głowy, szum w uszach, zaburzenia koncentracji, osłabienie pamięci, stany ozdrowieńcze, osłabienie wzroku, złamanie kości, zapalenie okostnej, naderwanie l zapalenie ścięgien.

 

Przeciwwskazania: ciąża, uczulenie na roślinę (olejek zawarty w rucie u niektórych osób może spowodować świąd skóry, jej zaczerwienienie i zapalenie oraz pojawienie się pęcherzyków).

 

Uwaga! W czasie zażywania przetworów z ruty nie opalać się. Z tego względu, że większość substancji czynnych zawartych w rucie nie rozpuszcza się w wodzie wyciągi alkoholowe są bardziej wartościowe od wyciągów wodnych.

 

Napar: 2 łyżki ziela zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 60 min.; przecedzić. Pić 2-4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 14-20 ml, 20-25 kg - 25-30 ml, 30-35 kg - 40-50 ml, 2-3 razy dz.

 

Alkoholatura „zimna": pół szkl. świeżego zmielonego ziela zalać 300 ml wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżeczce; dzieci ważące 10-15 kg - 0,7-1 ml, 20-25 kg - 1,4-1,7 ml, 30-35 kg - 2,1-2,5 ml, 40-45 kg - 2,8-3,2 ml, 3 razy dz.

 

Nalewka rutowa - Tlnctura Rutae: pół szkl. suchego ziela zalać 300 ml wódki lub wina; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać jak alkoholaturę.

 

Intrakt rutowy - Intractum Rutae: pół szkl. świeżego ziela zalać 300 ml wina lub wódki o temp. wrzenia; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak alkoholaturę.

 

Alkoholmel Rutae: do 100 ml wyciągu alkoholowego z ruty wlać 100 ml miodu i 50 ml soku z cytryny, wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce; dzieci - 1-2 łyżeczki.

 

Mel Rutae: suche ziele ruty zmielić na proszek. Na każdą łyżeczkę proszku rutowego dać 1 łyżkę miodu i pół łyżeczki gliceryny lub wódki, wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce; dzieci 1 łyżeczka miodku rutowego 3 razy dz.

W przypadku schorzeń skórnych (żylaków, teleangiektazji, plamic, pryszczy, ropni, siniaków, ran itd.) rutę stosować wewnętrznie i zewnętrznie (wcieranie wyciągów alkoholowych, oleju rutowego lub maści rutowej).

 

Olej rutowy - Oleum Rutae: pół szkl. świeżego lub suchego ziela zalać 200 ml oleju o temp. 60 stopni C; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-2 razy dz. po 1 łyżeczce po jedzeniu lub stosować do wcierań w skórę przy pękających naczyniach krwionośnych, żylakach, plamach, trądziku, owrzodzeniach, dermatozach, liszajach, ropniach, ranach, opryszczce, siniakach i in. Olej rutowy wcierać też w szyję, plecy, brzuch, klatkę piersiową, stopy przy chorobach zakaźnych, goryczce, przeziębieniu i zapaleniu korzonków nerwowych, mięśni i stawów. Takie wcieranie stosować też przy osłabieniu, zmęczeniu i nieżytach układu oddechowego. Jest bardzo pomocne, a przy tym nigdy nie zawodzi.

 

Rp. Maść rutowa - Unguentum Rutae.

Składniki:

- 1 łyżka nalewki rutowej

- 1 łyżka oleju rutowego

- 2 łyżki gliceryny

- 60 g kremu lub maści Linomag (lub lanoliny, maści z wit. A, euceryny)

- 1 łyżka smalcu wieprzowego

Sposób przyrządzeni a s do moździerza umieszczonego na gorącej maszynce elektrycznej włożyć smalec i Linomag oraz olej rutowy; gdy podłoża ma­ściowe ulegną rozpuszczeniu i gdy wymieszamy je z olejem rutowym po­przez energiczne ucieranie i lekkie podgrzewanie (składniki utworzą jednolitą masę) wlać do moździerza nalewkę rutowa wymieszaną z gliceryną; wszystko razem ucierać i podgrzewać aż do połączenia. Ciepłą maść przelać do pojemnika i przenieść w zimne miejsce. Stosować do natłuszczania skóry i warg spękanych, suchych, ze stanem zapalnymi, wrażliwych oraz przy pękaniu naczyń krwionośnych (plamicach). Maść wybiela też skórę likwidując plamy. W razie uczulenia maść odstawić.

 

Rp. Ziele ruty - 1 łyżka

Ziele dziurawca - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Kora lub liść kaliny - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Owoc bzu czarnego - 1 łyżka

Ziele mniszka - 1 łyżka

Owoc głogu - 1 łyżka

Kwiat (liść) głogu - 1 łyżka

Owoc (kwiat lub liść)

Jarzębiny - 1 łyżka

Liść kasztanowca - 1 łyżka

Korzeń arcydzięgla - 1 łyżka

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Ziele nostrzyka - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 2-4 razy dz. po 100 ml. Dzieci ważące 10-15 kg - 15 ml, 20-25 kg - 25-30 ml, 30-35 kg - 40-50 ml, 40-45 kg - 50-60 ml, 3 razy dz.

Wskazania: pękanie naczyń krwionośnych, żylaki, wybroczyny na siatkówce, nadciśnienie, nadmierne i bolesne oraz nieregularne krwawienia miesiączkowe, stan przedmiesiączkowy, osłabienie pomiesiączkowe, bladość, częste zesłabnięcia, uderzenia krwi do głowy, nagłe uczucie gorąca, szum w uszach, zawroty głowy, częste zapadanie na choroby zakaźne, nieżyty układu oddechowego, choroby alergiczne, stany zapalne nerek i dróg moczowych, krwiomocz, kamica moczowa, skąpomocz, bóle nerek, obrzęki, reumatyzm, dna, schorzenia skórne, zatrucia, zaburzenia meta­boliczne i trawienne, choroby trzustki, wątroby, pęcherzyka i dróg żółciowych, zaburzenia hormonalne, cukrzyca, wyczerpanie nerwowe, stres, bezsenność ,lęki, wewnętrzny niepokój, okres po- i przekwitania, zaburzenia sercowe, nerwice wegetatywne, np. żołądka, serca, jelit, nieżyt jelit i żołądka, zaparcia, brak apetytu, wypadanie włosów, sine i zimne ręce, upławy, zapalenie jąder, stan zapalny przydatków, rak, choroby dziąseł (krwawienia, stany zapalne), choroby śledziony.

 

 

 

Rutwica lekarska - Galega officinalis (Leguminosae).

 

Opis.

Bylina do 100 cm wys.; łodyga podnosząca się, rozgałęziona; liście nieparzysto-pierzasto-złożone, krótkoogonkowe, o 9-17 listkach; listki lancetowate, wydłużone, zaostrzone, nagie; przylistki szeroko-lancetowate: grona kwiatowe gęste, wyrastające z kątów liści, od których są dłuższe; kwiaty niebieskawo-białe na nitkowatych szypułkach; owoc - strąk. Roślina uprawiana; dziko rośnie na wilgotnych łąkach, na brzegach wód i w zaroślach w pd.-zach. Polsce oraz w Bieszczadach i w lasach Beskidów. Kwitnie od lipca do sierpnia.

 

Surowiec.

Surowcem jest kwitnące ziele - Herba Galegae, które jest sprzedawane w aptekach i w sklepach zielarskich .

 

Skład chemiczny.

Ziele zawiera alkaloidy (galeginę, hydroksygaleginę, peganinę), glikozyd flawonoidowy - galuteolinę, flawonoidy (luteolinę, kwercetynę, kempferol, izoramnetynę), saponiny, czterocukier - stachiozę, garbniki, gorycze, sole mineralne i witaminy. W surowcu występuje około 0,3% galeginy złożonej z węgla, wodoru i azotu oraz olejek eteryczny.

 

Działanie.

Wyciągi z rutwicy działają napotnie, przeciwgorączkowo, żółciopędnie, moczopędnie, mlekopędnie i hipoglikemicznie (obniżają stężenie glukozy we krwi).

 

Napar: 2 łyżki ziela zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut: przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 6 ml, 5-6 kg - 10 ml, 7-8 kg - 15 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 15 ml, 15-20 kg - 25 ml, 25-30 kg - 35-40 ml, 35-40 kg - 50-75 ml, 45-50 kg - 80-90 ml, 3-4 razy dz.

 

Nalewka rutwicowa - Tinctura Galegae: pół szkl. suchego ziela zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować.

Zażywać 3 razy dz. po 1-2 łyżeczki; dzieci ważące 10-15 kg - 1 ml, 20-25 kg - 1,5 ml, 30-35 kg - 2-2,5 ml; 40-45 kg - 3 ml, 3-4 razy dz.

 

Intrakt rutwicowy - Intractum Galegae: 1 szkl. świeżego ziela zalać 400 ml alkoholu 40-70% o temperaturze wrzenia; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

 

Rp. Nalewka z rutwicy - 10 ml

Nalewka kokoryczkowa - 10 ml

Nalewka szałwiowa - 10 ml

Nalewka pokrzywowa - 10 ml

Nalewka łopianowa - 10 ml

Nalewka z porostu islandzkiego - 10 ml

Nalewka morszczynowa - 10 ml

Wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżeczce.

Wskazania: cukrzyca, nadciśnienie, zaburzenia przemiany materii.

 

Fizjologiczne (prawidłowe) stężenie glukozy D (+) we krwi człowieka wynosi 3,9-6,1 mmol/l (0,7-1,1 g/l). W moczu glukoza normalnie nie występuje. W cukrzycy stężenie glukozy we krwi zwiększa się, a objaw ten określa się mianem hiperglikemii. Po przekroczeniu progu nerkowego - 10 mmol/l (1,8 g/l) glukoza pojawia się w moczu - glukozuria (cukromocz). Niewielkie ilości glukozy w moczu można stwierdzić u osób po dużym napięciu nerwowym, w stanach lęku i stresu, a także po zjedzeniu obfitego posiłku węglowodanowego. Insulina zmniejsza stężenie glukozy we krwi, zwiększając przechodzenie glukozy D do komórek.

 

 

Serdecznik pospolity - Leonurus cardiaca (Labiatae).

 

Opis.

Bylina dorastająca do 100 cm wys.; łodyga 4-kanciasta, wzniesiona, gałęzista, owłosiona; liście dolne 5-7-dłoniastodzielne; liście górne 3-sieczne lub 3-klapowe, ciemnozielone, spodem jasne; ulistnienie równoległe-krzyżowe; kwiaty w nibyokółkach; korona o wardze górnej silnie owłosionej, rurka korony w gardzieli nie rozdęta; ząbki kielicha trójkątnie szydlaste; pręcików 4; owoc - rozłupnia rozpadająca się na 3-kanciaste rozłupki. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Roślina pospolita na całym obszarze kraju; rośnie na przydrożach, na przychaciach, przy murach i płotach, w parkach, na ugorach, na opuszczonych pastwiskach, w zaroślach, na łąkach i w sadach. Niekiedy uprawiana.

 

Surowiec.

Surowcem farmakopealnym jest kwitnące ziele serdecznika - Herba Leonuri cardiacae (FP I,II,III,IV), które suszy się w temp. do 40 stopni C.

Herba Leonuri - w sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich.

 

Skład chemiczny.

Ziele serdecznika zawiera olejek eteryczny - 0,05% garbniki - do 9%, żywice - do 2,5%, kw. ursolowy - 0,3%, alkaloidy (stachydrynę=leonukardynę, leonurynę), glikozydy bufadienolidowe, flawonoidy (kwercetyna, rutynę, kwiniwelozyd), glikozydy irydoidowe (ayugozydy, ayugol), glikozydy gorczyczne (marubina), cholinę, saponiny, antocyjany, kw. p-kumarynowy, genkwaninę (flawon), leonuryd (irydoid) i inne.

 

Działanie.

Serdecznik działa uspokajająco, lekko nasennie, rozkurczowo na mięśnie układu pokarmowego i naczyń krwionośnych, nasercowo (przedłuża fazę rozkurczu zwalniając jednocześnie częstotliwość skurczów serca), obniża ciśnienie krwi, działa moczopędnie i żółciopędnie. Serdecznik działa sedatywnie 2 razy silniej od kozłka lekarskiego (badania Wierszynina i Jabłokowa).

 

Wskazania:

nadmierne pobudzenie i wyczerpanie nerwowe, nadciśnienie, choroba Basedowa (?), miażdżyca, nerwice wegetatywne, wewnętrzny niepokój, skłonność do płaczu, bezsenność, lęki, kłucie w sercu, drżenie, kaszel, astma, utrudnione i bolesne oddawanie moczu, zaparcia, histeria, uczucie: „gałka w gardle”, okres po- i przekwitania, zaburzenia psychiczne w czasie miesiączkowania, stan przedmiesiączkowy.

 

Uwaga! Bezsensowne jest sporządzanie naparu czy odwaru z ziela serdecznika, bo zawarte w nim substancje czynne kiepsko rozpuszczają się w wodzie; dobrze natomiast rozpuszczają się w alkoholu.

 

Przy pomocy sokowirówki można uzyskać ze świeżego ziela sok - Succus Leonuri, który zażywa się 3-4 razy dz. po 1-2 łyżki. Na zimę konserwuje się go poprzez zalanie alkoholem 40-70% w proporcji: 1 cz. soku na 2 cz. alkoholu.

 

Intrakt serdecznikowy - Intractum Leonuri: 1 szkl. świeżego ziela zalać 400-500 ml wódki lub wina o temp, 75 C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-4 razy dz. po 1 łyżce.

 

Nalewka serdecznikowa - Tinctura Leonuri: 1 szkl. suchego ziela zalać 500 ml wódki lub wina; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2-4 razy dz. po 1 łyżce; dzieci ważące 10-15 kg - 1,5-2 ml, 20-25 kg -2,5-3 ml, 30-35 kg - 5-7 ml, 3-4 razy dz. w mleku z miodem.

 

Proszek serdecznikowy - Pulvis Leonuri: suche ziele zmielić na pył. Zażywać 3-4 razy dz. po pół-1 łyżeczce płaskiej (!), dobrze popić. Można też na każdą łyżeczkę proszku serdecznikowego dać 1 łyżkę miodu i pół łyżeczki gliceryny lub spirytusu, wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce lub połowę tej dawki.

 

Po wymieszaniu wyciągu alkoholowego z serdecznika z miodem naturalnym (100 ml na 100 ml) uzyskamy Alkoholmel Leonuri, który zażywa się 3-i- razy dz. po 1 łyżce.

 

Rp. Nalewka kokoryczkowa - 10 ml

Nalewka serdecznikowa - 10 ml

Nalewka rumiankowa - 10 ml

Nalewka glistnikowa - 10 ml

Nelewka jemiołowa - 10 ml

Wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżeczce.

Wskazania - patrz serdecznik. Lek bardzo wartościowy.

 

 

 

Skrzyp - Equisetum (Equisetaceae).

 

Opis.

1. 1.     Skrzyp polny - Equisetum arvense - roślina wieloletnia dorastająca do 30 cm wys., średnio 15-20 cm. Pędy zarodnikowe: łodygi soczyste, żeberkowane, żółtobrunatne lub czerwonawe; pochewki wokół łodygi są 8-9-ząbkowe, brunatnawe; na szczycie kłosy zarodnikonośne. Pędy asymilacyjne: dorastają do 20-30 cm wys.; zielone, wokół łodygi pochewki 6-18 czarne ząbki, biało obrzeżone. Ulistnienie okółkowe. Liście właściwe są zrośnięte we wcześniej wspomniane pochewki, czyli liście są drobne, ząbkowane. To, co ludzie zwykli nazywać liśćmi jest w rzeczywistości odgałęzieniami pędu głównego. Odgałęzienia są więc wąskie, równowąskie, kanciaste, szorstkie, ułożone okółkowo, barwy zielonej. Zwiększają one powierzchnię asymilacyjną pędu.

2. 2.     Skrzyp łąkowy - Equisetum pratense - roślina wieloletnia, dorastająca do 30-35 cm wys. Pęd zarodnikowy - żółtawy, pochewki w węzłach łodygi są 10-15-żabkowe, biało obrzeżone. Pędy asymilacyjne szarozielone, wąskie odgałęzienia nieco zwisłe, w okółkach, 3-kanciaste.

3. 3.     Skrzyp leśny - bylina do 60 cm wys.; pędy asymilacyjne jasnozielone z licznymi rozgałęzionymi, wiotkimi, zwisającymi w dół, długimi gałązkami; gałązki w przekroju poprzecznym mają kształt równoramiennego krzyża, podobnie jak u skrzypu polnego. Rośnie w lasach, w zaroślach, na zrębach, nad wodami, przy łąkach podmokłych, na polanach, zawsze jednak w miejscach cienistych i przy drzewach.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele - Herba Equiseti, które zbiera się od czerwca do sierpnia i suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 60-70^o C. Suche ziele jest bardzo kruche, ma miły, sianopodobny zapach. Należy je zmielić i przesypać do szczelnego naczynia. Herba Equiseti (FP I, II,III, IV i V) - w sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich.

 

Skład chemiczny.

Ściany komórkowe skrzypów są przesycone krzemionką - ok. 5-6%, rzadko 10%, która rozpuszcza się w wodzie i w alkoholu, czyli przechodzi do rozpuszczalnika i jest przy przyswajalna dla naszego organizmu. Skrzypy ponadto zawierają flawonoidy - galuteolinę, ekwizetrynę, luteolinę, kwercetynę, izokwercytrynę, kemferol i apigeninę; saponiny ok. 3-5% (ekwizetoninę), indanonowce, kw. akonitynowy, kw. szczawiowy, kw. jabłkowy, karotenoidy, alkaloidy (nikotynę, trójmetoksypirydynę, palustrynę, palustrycynę), tiaminazynę czyli antyaneurynę, kw. kawowy, garbniki i in.

 

Działanie.

Wyciągi ze skrzypów działają moczopędnie, przeciwobrzękowo, odtruwająco, przeciwkamiczo (zapobiegają powstawaniu kamicy moczowej), przeciwmiażdżycowo, przeciwrakowo, lekko żółciopędnie; uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne, stabilizują błony komórkowe (wpływ przeciwwysiękowy), regulują przemianę materii, utrzymują prawidłową elastyczność skóry i błon śluzowych, a przez to zapobiegają powstawaniu zmarszczek, zwiększają krzepliwość krwi, ułatwiają organizmowi przyswojenie wapnia; likwidują drobne krwawienia, wzbogacają organizm w niezbędną krzemionkę, jony K (potas) i Mg (magnez).

 

Wskazania:

skąpomocz, obrzęki, gruźlica, choroby pęcherza moczowego, dróg moczowych i nerek (stany zapalne, krwawienia, kamica), skaza dnawa (artretyzm), trądziki, żylaki, łuszczyca, rany, pryszcze, łojotok, reumatyzm, krwotoki z nosa (+ liść kasztanowca), nadmierne krwawienia menstruacyjne, ciąża, laktacja, podeszły wiek, profilaktyka, kaszel, zaburzenia przemiany materii, wszelkie choroby zakaźne, nieżyt jelit i żołądka, choroby wątroby, hemoroidy, kuracja odmładzająca, złamanie kości (fractura), zapalenie okostnej, wybroczyny na siatkówce, pękanie naczyń krwionośnych, teleangiektazje, rany, oparzenia, opryszczki, upławy, zapalenie przydatków, choroby błon śluzowych, stany zapalne spojówek i gałki ocznej, nadciśnienie, choroby uszu, krwawiączka, choroby paznokci i włosów, schorzenia dziąseł (krwawienia, stany zapalne), zatrucia.

 

Przeciwwskazania:

brak lub niedobór wit. B1, rwa kulszowa, postrzał, zapalenie korzonków nerwowych, bradykardia, rzucawka ciążowa, mięśniobóle, przykurcze mięśni.

 

Uwaga !!! Osoby pijące przetwory ze skrzypu powinny jednocześnie zażywać wit. B1 - 1 razy dz. po 1 tabl. 25 na 2 h przed wypiciem preparatu skrzypowego.

 

Napar: 2 łyżki ziela zalać 1-2 szkl. wody wrzącej; parzyć pod przykryciem 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 100-150 ml lub 2 razy dz. po 200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 1 łyżeczka, 3-6 kg - 2 łyżeczki, 7-8 kg - 3 łyżeczki płynu 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 2 łyżki, 15-20 kg - 40 ml, 25-30 kg - 50 ml, 35-40 kg - 75 ml, 45-50 kg - 85-90 ml, 3-4 razy dz.

 

Odwar: 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wody; gotować 10 minut; uzupełnić brakującą Ilość wody; przecedzić. Pić jak napar.

 

Nalewka skrzypowa (skrzypówka) - Tinctura Equiseti: 1 szkl. suchego ziela zalać 500 ml wódki lub spirytusu; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 1-2 łyżeczki lub 2 razy dz. po 1 łyżce w 50 ml wody. Nalewka nie zawiera krzemionki.

 

Intrakt skrzypowy - Intractum Equiseti; pół szkl. świeżego zmielonego ziela zalać 300 ml alkoholu 40-70% o temp. wrzenia; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać jak nalewkę.

W przypadku chorób skórnych, ocznych i błon śluzowych stosować przemywanie odwarem lub nalewką, okłady, pędzlowanie i płukanki. Zawiera krzemionkę. Cenny w leczeniu trądziku różowatego, sterydowego i dermatozy okołoustnej.

 

 

Sosna zwyczajna - Pinus sylvestris (Pinaceae).

 

Opis.

Drzewo o liściach (igliwiu) zimotrwałych, zawierające we wszystkich organach przewody żywicowe; szpilki po 2 na skróconych pędach (trwałość szpilki - ok. 3 lata); kwiaty męskie otoczone u nasady łuskowatymi liśćmi stanowiącymi zaczątek okwiatu, składają się z osi oraz licznych płaskich pręcików osadzonych na niej spiralnie; każdy pręcik z 2 pylnikami; ziarnka pyłku żółte z 2 pęcherzykami powietrznymi ułatwiającymi wznoszenie się w powietrze (sosna to roślina wiatropylna); kwiaty żeńskie pojawiają się później aniżeli kwiaty męskie, osadzone są spiralnie na osi szyszki (kwiatostanu); kwiat żeński składa się z łuski wspierającej i łuski nasiennej zrosłych ze sobą nasadami; łuska nasienna z 2 zalążkami odwróconymi, przyrośniętymi całkowicie do jej powierzchni górnej. Zdrewniałe łuski nasienne, przylegając do siebie zamykają wnętrze szyszki, przez co chronią młode nasiona; później, po dojrzeniu nasion, odchylają się na zewnątrz, albo odrywają się od osi szyszki - co umożliwia ich rozsiewanie (sosna jest rośliną wiatrosiewną). Nasiona błoniaste oskrzydlone; zarodek z wieloma liścieniami (5-18). Sosna dorasta do 35 m wys.; korona stożkowata, później - parasolowata; korowina w górnej części pnia czerwonożółta, łuszcząca się cienkimi płatami, w dole szara, spękana; szpilki sztywne, ostre, młode - jasnozielone, stare - ciemnozielone. Sosna rośnie na różnych glebach (piaski, bielice, brunatne, torfowe), a nawet na skałach. Wykształca mocny, palowy korzeń.

 

Surowiec.

Surowcem jest liść oraz młode gałązki (pędy) z pączkami i igliwiem - Folium, Summitates (Frondes, Turiones) seu Gammae Pini (PP I,II,III, IV i V). Gałązki pozyskujemy od lutego do I połowy kwie­tnia, rozkładamy cienką warstwą l suszymy w temp. do 40^o C, po czym mielimy i przesypujemy do szczelnego słoja.

Jedynie pączki sosny można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich.

Oczywiście wyżej wymienione surowce mogą pochodzić z innych gatunków sosny, np. sosny smołowej - Pinus rigida, z sosny Banka - Pinus Banksiana, z sosny czarnej - Pinus nigra, a nawet z innych drzew iglastych; modrzewia - Larix (zarówno europejskiego jak i polskiego; igliwie obrywamy w czerwcu łącznie z cienkimi gałązkami na których się znajdują), ze świerka - Picae (surowiec pozyskujemy od stycznia do I połowy kwietnia) i z jodły - Abies (zbieramy zimą i na przedwiośniu). Wszystkie te drzewa mają podobny skład chemiczny i podobne właściwości lecznicze.

 

Skład chemiczny.

Szpilki, pączki i gałązki sosen, modrzewi, jodły i świerku zawierają olejek eteryczny - do 1% (składniki: kamfen, pinen, limonen, fenchen, dipenten, octan borneolu), żywicę, glikozydy (piceinę, piceid, koniferyna, pinipikreinę), flawonole (pinobanksynę, taksyfolinę), witaminy (np. wit. C w ilości 150-250 mg/100 g), kwasy żywicowe, sole, aldehydy, gwajakol, pirokatechol, naftalen, garbniki, barwniki i in.

 

Działanie.

Przetwory z wymienionych drzew iglastych działają przeciwkaszlowo, wykrztuśnie, napotnie, przeciwgorączkowo, moczopędnie, odkażająco, przeciwzapalnie, uspokajająco, lekko nasennie, wzmacniająco i silnie żółciopędnie.

 

Wskazania:

stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, kaszel, choroby zakaźne, przeziębienie, pyłkowica, gorączka, skąpomocz, stany zapalne i zakażeniowe układu moczowego i trawiennego, biegunka, niestrawność, bóle brzucha i gardła, bezsenność, wyczerpanie nerwowe, osłabienie, choroby wątroby, kamica żółciowa, zapalenie pęcherzyka żółciowego, kamica moczowa, reumatyzm, zaburzenia trawienia, zastoje żółci. Pomocniczej schorzenia skórne, stany ozdrowieńcze. Wyciągi z drzew iglastych są dobrym i tanim źródłem wit. C i P.

 

Napar: 3-4 łyżki igliwia lub gałązek zalać 2 szkl. wrzącej wody lub mleka; odstawić na 30 minut; przecedzić; osłodzić miodem. Pić 4-6 razy dz. po 150-200 ml; dzieci - 100-150 ml. Niemowlętom podaje 1-2 łyżeczki naparu 3-4 razy dz.

 

Odwar: 3-4 łyżki gałązek lub igliwia zalać 2 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić; osłodzić miodem lub sokiem owocowym. Pić 4-5 razy dz. po 150-200 ml; dzieci - 100 ml; niemowlęta -1-2 łyżeczki płynu 3-4 razy dz. (max 6 razy w ciągu doby).

 

Nalewka sosnowa (modrzewiowa, świerkowa, jodłowa) - Tinctura Pini: 1 szkl. igliwia lub całych gałązek zalać 500 ml wina lub wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-6 razy dz. po 1 łyżeczce. Schorzałe miejsca (pryszcze, owrzodzenia, oparzenia, ropnie, liszaje, grzybice, łojotokowe zapalenie skóry) przemywać nalewką 4 razy dz.

 

Intrakt sosnowy - Intractum Pini (lub modrzewiowy, świerkowy, jodłowy): pół szkl. igliwia lub gałązek świeżych i zmielonych zalać 300 ml alkoholu o temp. wrzenia; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3-6 razy dz. po 1 łyżeczce lub stosować zewnętrznie. Dzieciom wyciągi alkoholowe z sosny i innych drzew iglastych podawać w mleku z miodem w ilości 1 łyżeczki.

 

Alkoholmel Pini: do 100 ml wyciągu alkoholowego z sosny (lub innego drzewa iglastego) wlać 100 ml miodu i ewentualnie 50 ml soku cytrynowego, wymieszać. Zażywać 4-6 razy dz. po 1 łyżce. Dzieciom podawać 2-3 łyżeczki leku kilka razy dz.

 

Syrop sosnowy - Sirupus Pini (modrzewiowy - Sir. Laricis, jodłowy -Sir. Abietis, świerkowy - Sir. Picaea): 1 szkl, świeżego lub suchego igliwia (gałązek), uprzednio umytego i zmielonego, zalać 3 szkl. 200 ml (600 ml) wody; gotować 20 minut; przecedzić; nie uzupełniać brakującej ilości wody!; do wywaru wlać 200 ml miodu, 100 ml soku cytrynowego lub pomarańczowego, 300 ml wina lub wódki, 60 ml (g) gliceryny i wsypać 250 ml cukru, wymieszać wszystko razem i odstawić. Przechowywać w lodówce. Zażywać 4-6 razy dz. po 1-2 łyżki; dzieci - 2-3 łyżeczki.

 

Syrop sosnowo-lukrecjowo-tymiankowo-żywokostowo-anyżowy (sosnę można zastąpić innym drzewem iglastym, a żywokost - korzeniem babki): 2 łyżki igliwia lub gałązek sosny, 3 łyżki korzenia lukrecji, 2 łyżki tymianku, 4 łyżki korzenia żywokostu i 2 łyżki anyżku zalać 600 ml wody; gotować 10 minut; przecedzić: nie uzupełniać brakującej ilości wody; do wywaru wlać 100 ml miodu, 300 ml wódki lub wina, 60 g (ml) gliceryny, wsypać 200 ml cukru, wymieszać. Przechowywać w lodówce. Zażywać 4-6 razy dz. po 1-2 łyżki; dzieci - 2-3 łyżeczki syropku 4-6 razy w ciągu doby. Lek niezastąpiony w przeziębieniach, kaszlu, chorobach zakaźnych, nieżycie układu oddechowego, osłabieniu i rekonwalescencji. Można do niego dodać 100 ml soku owocowego, np. cytrynowego.

 

Olej sosnowy (lub z innego drzewa iglastego)- Oleum Pini: 1 szkl. świeżych lub suchych i zmielonych gałązek albo samego igliwia zalać 300 ml oleju lub oliwy o temp. 60^o C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować do wcierań leczniczych w klatkę piersiową, szyję, plecy, brzuch i pięty, po czym położyć się do łóżka i wypić napar sosnowy lub wodny wyciąg z mieszanki ziołowej w skład, której wchodzi drzewo iglaste.

Masażo-wcieranie oleju sosnowego stosować przy wszelkich chorobach zakaźnych, nieżycie układu oddechowego, pyłkowicy, przy zmarznięciu, gorączce, kaszlu, osłabieniu, przeziębieniu oraz w mięśnio-, stawo- i nerwobólach. Ułatwia zasypianie, ogólnie wzmacnia, udrażnia drogi oddechowe, rozgrzewa, poprawia krążenie, uspokaja i odkaża. W powieszeniu chorego nożna rozpylać nalewkę sosnową i palić igliwie drzew iglastych; to również pomaga.

 

 

 

Stokrotka pospolita - Bellis perennis (Compositae).

 

Opis.

Bylina dorastająca do 20 cm wys.; listki w różyczce, łopatkowate, brzegiem ząbkowane (nie zawsze), nagie lub owłosione; kwiaty na długich szypułkach, języczkowe - białe, często czerwono nabiegłe, rurkowe - żółte. Kwitnie od kwietnia do października. Rośnie na łąkach, na polanach, przy drogach, na trawnikach, w sadach, w ogrodach. Stokrotki są często uprawiane w celach dekoracyjnych. Odmiany szlachetniejsze (pełne, czerwono plamiste) też są oczywiście lecznicze.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele lub sam kwiat (koszyczek) stokrotki - Herba vel Flos (Anthodium) Bellidis. Surowce należy wysuszyć w temp. do 40^o C.

Fl. Bellidis - w sprzedaży w sklepach zielarskich.

 

Skład chemiczny.

Surowca zawierają olejek eteryczny, flawonoidy, saponiny, gorycz, garbniki, kwasy, sole, witaminy i inne substancje nie zbadane.

 

Działanie.

Stokrotka działa przede wszystkim moczopędnie, odtruwająco, zapobiega powstawaniu obrzęków i kamicy moczowej, reguluje przemianę materii, obniża ciśnienie krwi, reguluje wypróżnienia i cykl miesiączkowy.

 

Wskazania:

zaburzenia przemiany materii, choroby zakaźne, zatrucia, zaparcia, schorzenia skórne, kamica moczowa, stany zapalne układu moczowego, obrzęki, dna, reumatyzm, nieżyt żołądka i jelit, kaszel, nadciśnienie, skąpomocz, pękanie naczyń krwionośnych.

 

Napar: 2 łyżki kwiatów lub ziela zalać 1 szkl. wrzątku; parzyć pod przykryciem 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml; niemowlęta - 1-2 łyżeczki płynu 3-4 razy w ciągu doby; dzieci - 100 ml 3 razy dz.

 

 

Szałwia lekarska - Salvia offlcinalls (Labiatae).

 

Opis.

Krzewinka o miłym, mocnym zapachu dorastająca do 60 cm wys.; łodygi zielone, w dole zdrewniałe; liście podłużne, jajowate, brzegiem drobno ząbkowane, pokryte białym kutnerem; kwiaty fioletowe, białe lub różowe; korona kwiatowa wyraźnie dwuwargowa z 2 pręcikami. Szałwia pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. W Polsce uprawiana.

 

Surowiec.

Surowcem jest liść - Folium Salviae, FP I,II,III,IV i V. W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić nalewkę szałwiową - Tinctura Salvlae (30 i 100 g) i liście suszone (opak. 20 g). Odradzam kupowanie ekspresówek Salvia-fix.

 

Skład chemiczny.

Liście zawierają olejek eteryczny - ok. 2-3% (składniki: tujon - 50% cyneol - 15%, kamforę - 8%, borneol, pinen), tiaminę czyli aneurynę, (wit. B1) - 800-850 mg/100 g (!), wit. C - 400-420 mg/100 g, wit. PP - do 12 mg/100 g, żywice, lakton diterpenowy - karnozol, trójterpeny (germanikol, kw. ursolowy, kw. oleanolowy), garbniki katechinowe - do 14% (średnio 8%), flawonoidy (astragalina, apigenina, luteolina), kw. fumarowy - ok. 0,1%, sytosterol.

 

Działanie.

Szałwia działa przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo, przeciwwirusowo, pierwotniakobójczo, przeciwpotnie, przeciwzapalnie, przeciwropnie, odwaniające, przeciwbólowe, lekko uspokajająco, słabo moczopędnie i żółciopędnie; zmniejsza wydzielanie i produkcję mleka oraz śluzu, hamuje krwawienia z uszkodzonych naczyń, zmniejsza stężenie glukozy we krwi, przyśpiesza gojenie się ran, owrzodzeń, wyprysków i znikanie pryszczy.

 

Wskazania:

nieżyt żołądka i jelit, biegunka, stany zakażeniowe i zapalne przewodu pokarmowego, ból brzucha, odbijanie, zaburzenia trawienne na tle nadmiernej fermentacji, nudności, wymioty, nieżyty układu oddechowego i moczowego, przeziębienie, schorzenia skórne, poty nocne i nadmierne pocenie się, choroby alergiczne, cukrzyca, niemiły zapach z ust, stany zapalne i ropne gardła oraz jamy ustnej, bóle wątroby i trzustki, zapalenie przydatków, upławy.

 

Zewnętrznie (płukanki, przemywanie, pędzlowanie nalewka, nasiadówki, lewatywy, kąpiele): stany zapalne warg sromowych i pochwy, zapalenie spojówek i gałki ocznej, łzawienie, pieczenie oczu (zażywać jednocześnie preparat mineralno-witaminowy w dużej dawce!), trądziki, ropnie, liszaje, oparzenia, odparzenia, opryszczki, łojotok, wągry, przetłuszczające się włosy z tłustym łupieżem i in. Wraz z zabiegami zewnętrznymi stosować szałwię wewnętrznie (doustnie).

 

Napar: 2 łyżki liści zalać 1-2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-200 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 25 ml, 20-25 kg - 45 ml, 30-35 kg - 60-80 ml, 3-4 razy dz.. Do płukania stosować napar z 3 łyżek suszu na 1 szkl. wrzątku.

 

Nalewka szałwiową (szałwiówka): pół szkl. liści zalać 300 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki lub stosować zewnętrznie. Do płukania: 1 łyżka nalewki na 100-150 ml wody.

 

Olej szałwiowy - Oleum Salviae: pół szkl. liści szałwi! zalać 150 ml oleju lub oliwy o temp. 50-60 stopni C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować do wcieraj! przy nieżytach układu oddechowego, przeziębieniach, chorobach zakaźnych, po zmarznięciu, przy osłabieniu i zmęczeniu. Olej wcierać w całe ciało, prócz głowy, a potem udać się do łóżka i wypić mieszankę ziołową leczącą daną chorobę.

Olej szałwiowy można też stosować jako przyprawę do pieczonego drobiu, wołowiny, wieprzowiny, sosów i sałatek.

 

Zamiast oleju szałwiowego do wcierań można stosować mocną nalewkę szałwiową - Tinctura Salviae.

 

Rp. Nalewka szałwiowa - 10 ml

Nalewka goździkowa - 10 ml

Nalewka majerankowa - 10 ml

Nalewka tymiankowa - 10 ml

Nalewka hyzopowa - 10 ml

Nalewka omanowa - 10 ml

Nalewka miętowa - 10 ml

Nalewka walerianowa - 10 ml

Miód - 50 ml

Wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce; dzieci - pół łyżeczki 4 razy dz.

Wskazania: nieżyt układu oddechowego, kaszel, przeziębienie, nieprzyjemny zapach z jamy ustnej, choroby zakaźne i alergiczne typu pyłkowicy.

 

Rp. Liść szałwi - 2 łyżki

Kwiat lipy - 1 łyżka

Liść melisy - 1 łyżka.

Kwiat rumianku - 1 łyżka

Kwiat wrzosu - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Ziele majeranku - 1 łyżka

Kminek - 2 łyżki

Wymieszać. 3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-200 ml.

Dzieci - 100-150 ml; niemowlęta - 1-2 łyżeczce płynu 3-4 razy dziennie.

Wskazania: zaburzenia trawienia, bóle brzucha, zaparcia, nieżyt jelit i żołądka, choroby wątroby, pęcherzyka i dróg żółciowych oraz trzustki, nieżyt układu moczowego i oddechowego, brak apetytu.

 

 

 

Ślaz leśny i ślaz zaniedbany - Malva sylvestris et Malva neglecta (Malvaceae).

 

Opis.

1). Ślaz leśny czyli dziki - roślina dwu- lub trzyletnia dorastająca do 100 cm wys.; łodyga podnosząca się, w górze owłosiona, rozgałęziona; liście 5-7-dłoniastoklapowane; kwiaty umieszczone w kątach liści; działki kielicha podługowate w liczbie 3; płatki korony - purpurowo-różowe z ciemnymi prążkami lub fioletowe, głęboko wcięte; owoc - rozłupnia. Kwitnie od lipca do września. Roślina pospolita; rośnie na przydrożach, na przychaciach, na łąkach i ugorach, w starych sadach i ogrodach.

2). Ślaz zaniedbany czyli pospolity - bylina do 50 cm wys.; łodyga podnosząca się; liście owłosione, okrągławe lub nerkowate, długoogonkowe, 5-7-klapowe, brzegiem kartowane, w nasadzie sercowate; kwiaty w kątach liści, szypułkowe, po kilkę, bladoróżowe lub białe; owoc - rozłupnia złożona z rozłupek tworzących charakterystyczny krążek. Kwitnie od czerwca do września. Roślina pospolita; rośnie na glebach piaszczystych i wapiennych (przydroża, przychacia, polne drogi, zapuszczone grządki, ugory).

 

Surowiec.

Surowcami są: kwiat i liść ślazu leśnego - Flos et Folium Malvae sylvestris (FP I,II,III, IV) oraz ziele lub liść ślazu zaniedbanego - Herba vel Folium Malvae neglectae. Surowce suszy się w temp, do 40^o C. Kwiat ślazu leśnego można kupić w aptekach i w sklepach zielarskich.

 

Skład chemiczny.

Ślazy zawierają śluzy - ok. 8% glikozyd - syringidynę, garbniki, malvinę, delfinidynę, malvidynę (te trzy ostatnie do antocyjany), karoten, sole magnezowe i wapniowe, kwasy (np. uronowe), witaminy i in.

 

Działanie.

Napar, macerat i odwar ze ślazów działają osłaniająco (powlekająco), zmiękczająco (np. na masy kałowe, strupy), przeciwzapalnie, przeciwbiegunkowo, żółciopędnie; regulują wypróżnienia.

 

Wskazania:

nieżyt układu oddechowego i pokarmowego (stany zapalne, zakażeniowe, ropne), zaburzenia trawienia, zaparcia, biegunka, zażywanie leków, które uszkadzają lub mogą uszkodzić śluzówkę przewodu pokarmowego, np. salicylanów, sulfonamidów, antybiotyków; stany zapalne gałki ocznej i spojówek, przemęczenie i opuchnięcie oczu; stany zapalne gardła i jamy ustnej oraz warg sromowych i pochwy, suchość skóry; choroba wrzodowa.

 

Napar: 2 łyżki kwiatów, ziela lub liści zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić kilka razy dz. po 100 ml (ok. 6 razy w ciągu doby); niemowlęta - 1- 3 łyżki naparu 4-6 razy dz.

 

Jeżeli chcemy uzyskać odwar to należy 2 łyżki suszu ślazowego pogotować w 200 ml wody przez 5-8 minut.

 

Macerat: 4 łyżki liści lub ziela ślazu zalać 200 ml wody przegoto­wanej o temp. pokojowej; odstawić pod przykryciem na 8 godzin, po czym przecedzić. Pić jak napar.

 

Rp. Napar lub odwar ślazowy - 100 ml

Odwar z lukrecji - 100 ml

Odwar z korzeni babki - 100 ml

Odwar z korzeni żywokostu - 100 ml

Odwar z siemienia lnianego - 100 ml

Napar lipowy - 100 ml

Płyny wymieszać. Pić 4-6 razy dz. po 100-150 ml; niemowlęta - 1 łyżka 3-4-6 razy dz.; dzieci - 50-100 ml kilka razy w ciągu dnia.

Wskazania: nieżyt układu oddechowego, kaszel, przeziębienie, choroby zakaźne, zaparcia, biegunka, zaburzenia trawienne, stany zapalne Jelit i żołądka, choroba wrzodowa, nadkwaśność treści żołądkowej, zażywanie leków syntetycznych, bóle brzucha. Można też stosować do przemywania skóry suchej i wrażliwej (płyn przechowywać w lodówce nie dłużej jednak jak 7 dni), trądzikowej, pomarszczonej i z dużą ilością wągrów. Polecam też zastosować okłady na twarz i szyję przez 40 minut. Stosować do lewatyw (100-250 ml płynu o temp. 37^o C) przy stanach zapalnych odbytu, bańki odbytowej, jelita grubego, przy zaparciach i biegunkach oraz niestrawności i hemoroidach. Używać również do płukania umytych włosów, które są suche i łamliwe oraz z łupieżem tłustym i suchym.

 

Rp. Ziele (kwiat) ślazu - 2 łyżki

Kwiat bławatka - 1 łyżka

Kwiat lub ziele pierwiosnka - 1 łyżka

Ziele świetlika - 1 łyżka

Kwiat lipy - 1 łyżka

Ziele fiołka tr. - 1 łyżka

Wymieszaj. Przyrządzić i dawkować jak napar ślazowy.

Wskazania: kaszel, chrypka, katar, stany zapalne i zakażeniowe dróg oddechowych, pyłkowica, choroba wrzodowa, nieżyt jelit i żołądka, przeziębienie, choroby zakaźne, stany zapalne układu moczowego, skąpomocz, kamica moczowa. Stosować do okładów na oczy przy stanach ropnych i zapalnych.

 

 

Śliwa tarnina - Prunus spinosa - (Rosaceae).

 

Opis.

Krzew do 4 m wys.; gałązki z ostrymi kolcami, starsze zdrewniałe, młode owłosione, czerwonobrunatne; liście podłużnie eliptyczne, brzegiem piłkowane, krótkoogonkowe; kwiaty białe, pachnące, pojawiają się przed liśćmi; owoc - kulisty, ciemnoniebieski z nalotem, cierpki w smaku pestkowiec. Kwitnie w II poł. kwietnia i w maju. Roślina pospolita; sadzona na miedzach, często spotykana na skrajach lasów i zarośli.

 

Surowiec.

Surowcem są kwiaty i owoce - Flos et Fructus (Baccae) Pruni spinosae. Owoce i kwiaty można kupić w sklepach zielarskich. Kwiaty zbiera się na przełomie kwietnia i maja, a następnie suszy szybko w ciemnym i przewiewnym miejscu w temp. do 35-40^o C. Do tej temperatury można ogrzać lekko piekarnik i tam kwiaty wysuszyć. Owoce zbiera się w październiku, po przymrozku i suszy w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 70^o C. Owoce należy zmielić, czego nie wymagają kwiaty.

 

Skład chemiczny.

Kwiaty zawierają olejek eteryczny z kamforą, flawonoidy (kwercetyna, kemferol i jego 2,7-diramnozyd), nektar, garbniki, prunazynę, cukrowce i sole oraz kwasy.

Owoce zawierają garbniki - do 4%, alkaloidy, pektyny, cukry, wit. C -ok. 30 mg/100 g, kw. jabłkowy, antocyjany, flawony (kemferol) i prunazynę.

 

Działanie.

Kwiaty działają napotnie, moczopędnie, lekko przeczyszczająco, lekko przeciwbólowo, przeciwzapalnie, uspokajająco, rozkurczowo, żółciopędnie; uszczelniają naczynia krwionośne. Owoce wywierają wpływ ściągający, orzeźwiający i moczopędny.

 

Wskazania (KWIATY): skąpomocz, zapalenie nerek i dróg moczowych, krwiomocz, kamica moczowa, obrzęki zastoinowe, dna, reumatyzm, zatrucia, zaparcia, zapalenie śluzówki przewodu pokarmowego, hemoroidy, zaburzenia trawienia, bezsenność, stres, wyczerpanie nerwowe, lęki, okres po- i przekwitania, stany przedmiesiączkowe, schorzenia alergiczne i skórne, choroby zakaźne, przeziębienie, nieżyt układu oddechowego.

 

Napar: 4 łyżki kwiatów zalać 1-2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 150-200 ml; dzieci do 7 r ż. -30-50 ml, od 7 do 12 r ż. - 100 ml, od 13 do 15 r ż. - 120-150 ml; niemowlęta ważące 8-9 kg - 2 łyżeczki płynu 3 razy dz.

 

Wskazania (OWOCE): chorobę wrzodowa, niestrawność, nieżyt jelit i żołądka, zaburzenia trawienia, biegunka, zapalenie pochwy i warg sromowych, upławy, nadmierne krwawienia miesiączkowe, zapalenie gardła i jamy ustnej, zapalenie przydatków. W przypadku chorób kobiecych pić odwar z owoców i jednocześnie stosować nasiadówki w odwarze 30 minutowe lub płukanki.

 

Odwar: 2 łyżki owoców zalać 1 szkl. wody; gotować 5 minut; odstawić na 15 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. (w ostrych stanach co 4 godz.) po 100 ml. Dzieci ważące 10-15 kg - 20 ml, 20-25 kg - 30 ml, 30-35 kg -40-50 ml, 40-45 kg - 60 ml, 3-4 razy dz.

 

 

Świetlik - Euphrasia (Scrophulariaceae).

 

Opis.

W celach farmaceutycznych i tym samym leczniczych zbierane są różne gatunki i podgatunki świetlika.

1. Świetlik łąkowy - Euphrasia rostkoviana - roślina jednoroczna dorastająca do 30 cm wys.; łodyga rozgałęziona, gruczołowato owłosiona; liście jajowate, zaostrzone, o 3-6 ząbkach z każdej strony; ulistnienie równoległe; kielich ogruczolony 4-ząbkowy; korona biała z fioletowym rysunkiem; warga dolna żółto plamista z fioletowymi prążkami; warga górna bladoliliowo nabiegła; pręcików 4; owoc - torebka. Kwitnie od czerwca do września. Roślina pospolita w całym kraju; rośnie na łąkach, na brzegach lasów, na pastwiskach i w zaroślach.

2. Świetlik wyprężony - Euphrasia stricta - roślina jednoroczna, nie owłosiona, dorastająca do 30 cm wys.; łodyga rozgałęziona; liście dolne tępe; liście górne zaostrzone, z 4-7 ościstymi ząbkami z każdej strony; korona bladoliliowa lub biała, z żółtą plamką i z ciemnymi prążkami; owoc - torebka. Kwitnie od czerwca do października. Roślina pospolita; rośnie na pastwiskach, w lasach i na suchych zboczach gór.

3. Świetlik górski - Euphrasia montana - roślina Jednoroczna o łodydze rozgałęzionej, bardzo podobna do poprzedniego. Kwitnie od maja do sierpnia. Rośnie pospolicie w górach i na pogórzu, rzadziej na niżu.

4. Świetlik nadobny - Euphrasia picta - roślinka roczna rosnąca w Bieszczadach, w lasach podbieszczadzkich, w Karpatach Wschodnich i w Sudetach; łodyga nie jest rozgałęziona; liście okrągławojajowate z 3-5 ząbkami z każdej strony; kwiaty wargowe białe lub fioletowe.

5. Świetlik krótkogruczołkowy - łodyga wzniesiona, kędzierzawo omszona, rozgałęziona; liście dolne klinowate, tępe; liście górne eliptyczne lub lekko wudłużone z 3-5 ząbkami z każdej strony; kwiaty bladoliliowe lub niebieskawe z żółtą plamką i niebieskimi, bądź też czerwonymi pręcikami. Kwitnie od lipca do września. Roślina rośnie w Bieszczadach, w lasach podbieszczadzkich, w okolicach Lublina, na Pomorzu i na Kujawach (lasy, polany, ugory, łąki). Łacińska nazwa rośliny brzmi - Euphrasia brevipila.

6. Świetlik cienki - Euphrasia tenuis - łodyga nie jest rozgałęziona; liście tępe, brzegiem tępo ząbkowane. Rośnie w Karpatach, na Podkarpaciu, w Bieszczadach, rzadko na niżu. Jest bardzo podobny do świetlika krótkogruczołkowego.

 

Surowiec.

Surowcem farmakopealnym jest ziele świetlika - Herba Euphrasiae, FP I, II, III, IV, V. Ziele zbiera się w początkach lub w czasie kwitnięcia i suszy w temp. do 40°C. Surowiec można nabyć w aptekach i w sklepach zielarskich.

Uwaga! Wartość lecznicza ziele świetlika zachowuje tylko 12 miesięcy.

 

Skład chemiczny.

Surowce posiadają miedzy innymi alkaloidy, glikozydy irydoidowe (rhinantyn czyli rynantynę)oraz katalpol, olejek eteryczny, izorozyd, eukovozyd, glikozyd fenylopropanoidowy, glikozyd lignanowy, genipozyd, eufrozyd, mussaenozyd, kw. kawowy, kw. chlorogenowy, garbniki, saponiny, karotenoidy, gorycze, żywice, sole miedzi i magnezu, flawonoidy i in.

 

Działanie:

świetliki działają przeciwzapalnie, antyseptycznie, osłaniająco, żółciopędnie, moczopędnie i ściągająco; wzmagają wydzielanie śliny, soku żołądkowego i trzustkowego; usprawniają trawienie. Dzięki zawartości irydoidów świetliki działają silnie przeciwzpalnie, uspokajająco i przeciwbólowo. Skład chemiczny jest zmienny, zależny od wykorzystywanych gatunków żywicieli (patrz inne strony i publikacje H. Różańskiego). Może być przydatny w leczeniu chorób reumatycznych i stanów zapalnych mięśni szkieletowych.

 

Wskazania: zapalenie spojówek, silne łzawienie, opuchnięcie i zmęczenie oczu, zapalenie brzegów powiek, po urazach i po zabiegach chirurgi­cznych na oczach, zapalenie gruczołów i dróg łzowych, zapalenie gardła, jamy ustnej l migdałów, skąpomocz, zaburzenia trawienia, nieżyt jelit i żołądka, choroby zakaźne, niedostateczne wydzielanie żółci, kamica żółciowa, zastoje żółci, zapalenie pęcherzyka i dróg żółciowych, niedoczynność trzustki, zaparcia, kamica moczowa, schorzenia skórne wywołane przez gronkowce i paciorkowce (trądziki, niesztowice, liszaje, ropnie, liszajce, wyprzenia, ziarniaki, róża, zapalenie mieszków włosowych), po zatruciach, zaburzenia metaboliczne, reumatyzm, artretyzm. Ostatnio odkryto, że świetliki obniżają ciśnienie krwi.

 

Napar: 2 łyżki ziela zalać 1-2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 50 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 50-100 ml; dzieci ważące 15-20 kg - 10-12 ml, 25-30 kg - 15-20 ml, 35-40 kg - 25-50 ml, 3-4 razy dz.

 

W przypadku chorób oczu i skórnych pić napar świetlikowy i jednocze­śnie stosować okłady 10-15 minutowe zmieniane co 5 minut. Niemowlętom przemywać chore oczy 3-4 razy dz. Zażywać także preparat mineralno-witaminowy, np. Vitaral - draż.

 

Nalewka świetlikowa (świetlikówka) Tinctura Euphrasiae: 1 szkl. suchego ziela zalać 400 ml wódki lub wina białego albo czerwonego; wytrawiać 28 dni} przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 1 łyżce. Stosować przy nadciśnieniu i chorobach oczu.

 

Rp. Nalewka świetlikowa - 10 ml

Nalewka kokoryczkowa - 10 ml

Nalewka arnikowa - 10 ml

Wymieszać. Zażywać 3 razy dz. po 40 kropli. W przypadku wyżej wymienionych chorób stosować nie tylko wewnętrznie, ale i zewnętrznie (częste przemywanie schorzałego miejsca).

Wskazania: nadciśnienie, osłabienie serca, kłucie w sercu, pękanie i przepuszczalność naczyń krwionośnych, zastoje krwi i limfy, szum w uszach, zawroty głowy, miażdżyca, cukrzyca. Lek pewny w działaniu.

 

 

Tarczyca pospolita - Scutellaria galericulata (Labiatae)

 

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 50 cm wys.; średnio do 30 cm; łodyga rozgałęziona; kłacze pełzające; liście podługowatolancetowate, brzegiem karbowane, w nasadzie sercowate; kwiaty osadzone w kątach liści, barwy niebieskawej lub fioletowej, dwuwargowe. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Rośnie nad rzekami i jeziorami, na podmokłaych łąkach i przy rowach melioracyjnych. Wszędzie pospolita.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele - Herba Scutellariae, które należy pozyskiwac od maja do I połowy września. Suszenie ziela winno odbywać się w temp. do 50^o C. Schnie szybko. W trakcie suszenia ciemnieje, co jest zjawiskiem naturalnym.

 

Skład chemiczny.

Ziele i kłacza zawierają flawonoidy powiązane z pochodnymi kwasu cynamonowego: skutelareina, baikaleina, chryzynoglukuronid, chryzyna (flawon), garbniki, terpeny, olejek eteryczny - 0,05-0,08%.

 

Działanie.

Wodne i wodno-alkoholowe wyciągi z tarczycy działają przeciwwysiękowo, moczopędnie, przeciwhistaminowo, przeciwzapalnie, żółciopędnie, żółciotwórczo, spazmolitycznie, pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych, uspokajająco, przeciwstresowo, regulująco na krwawienia miesiączkowe, wzmacniajaco na mięsień sercowy, rozszerzająco na naczynia krwionośne. Przedłuża i wzmacnia działanie witaminy C za sprawą posiadania witaminy P.

 

Zewnętrznie (okłady, przemywanie, maście, toniki):

rozjaśniająco na cerę, przeciwzapalnie, antyseptycznie, przeciwobrzękowo.

 

Wskazania:

choroby alergiczne, plamice, obrzęki, nadciśnienie, cukrzyca, kamica żółciowa, kamica moczowa, zaburzenia miesiączkowania, upławy, stany zapalne narządów płciowych, zaburzenia metaboliczne, skurcze jelit, teleangiektazje, plamy potrądzikowe, plamy po opryszczce, osłabienie serca, kołatanie serca (+ kwiat głogu + ziele serdecznika - w równych częściach - napar z 1 łyżki na szklankę wrzątku), depresja (+ glistnik + serdecznik + arcydzęgiel - w równych częściach - napar z 1 łyżki na szklankę wrzątku), stan porzedmiesiączkowy, trądzik różowaty, żylaki, zapalenie naczyniówki, stan zapalny spojówek.

 

Napar: 1 łyżkę suchego ziela zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 20 minut, przecedzić; pić 2 razy dz. po 100-200 ml; dzieci 5-6-letnie - 20 ml 2 razy dz.; dzieci 7-10 letnie - 50 ml; dzieci starsze - 100 ml 2 razy dz.

 

Sok tarczycowy - Succus Scutellariae: świeże ziele zmielić w maszynce do mięsa, na każdą szkl. Masy roślinnej dać 1 szkl. przegotowanej wody, pognieść wszystko razem palką drewnianą, odstawić na 6 godzin, sok oddzielić od masy roślinnej; masę przepuścić jeszcze przez sokowirówkę. Oba soki połączyć. Zakonserwować alkoholem - 1 cz. wódki na 1 cz. soku, cukrem - 1 cz. soku na 1 cukru, winem - 1 cz. soku na 0,5 cz. cukru lub miodu + 1 cz. wina - wymieszać.

Sok zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce (sok na wódce i cukrze) w stanach osłabienia, przy kaszlu, stanach zapalnych jamy nosowej i gardła, zapaleniu oskrzeli, przeziębieniu, osłabieniu serca (zwłaszcza ten na miodzie i winie) oraz przy zdenerwowaniu i stresie (sok na miodzie i winie). Sok na winie zażywać 2 razy dz. po 30 ml. Do soku na cukrze polecam wlać sok z cytryny w trakcie jego sporządzania (sok z jednej cytryny na 300 ml soku).

 

Tonik tarczycowy na skórę - Tonicum Scutellariae: suche lub lepiej świeże ziele tarczycy zmielić przez maszynkę do mięsa; na 1 szklankę ziela mielonego dać 250 ml wody, 15 ml soku z cytryny i 5 ml octu winnego. Odstawić na 2 dni do lodówki. Następnie przecedzić, sok przefiltrować przez gazę na sitku. Do uzyskanego Toniku tarczycowego wlać 1 ml Azucalenu lub Azulanu oraz 3 krople olejku cytrynowego lub pomarańczowego naturalnego. Wstrząsnąć. Skórę przemywać 2-3 razy dz. Do cery bladej polecam tonik tarczycowy z dodatkiem spirytusu kamforowego: 1 cz. toniku + 0,5 cz. spir. kamforowego. Przechowywać w lodówce.

Tonik działa przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo, przeciwwysiękowo, odkażająco, zakwaszająco, wybielająco, przeciwtrądzikowo, przeciwzaskórnikowo; uszczelnia powierzchniowe naczynia krwionośne, uelastycznia naskórek.

 

Maść tarczycowa - Unguentum Scutellariae - przygotowuje się identycznie jak maść pokrzywową . Działa regenerująco, przeciwzapalnie, odżywczo, wybielająco, odkażająco, przeciwwysiękowo, przeciwobrzękowo.

 

Intrakt tarczycowy - Intractum Scutellariae: pól szkl. świeżego mielonego ziela zalać 250 ml gorącego alkoholu 40%; wytrawiać 5 dni; przefiltrować. Zażywać 2 razy dz. po 10-15 ml przy nerwicy serca, żołądka i niepokoju wewnętrznym.

 

Rp. Ziele tarczycy - 2 cz.

Kwiatostan lub owoc głogu - 1 cz.

Ziele dziurawca - 1 cz.

Kwiatostan lub ziele krwawnika - 1 cz.

Ziele glistnika - 1 cz.

Liść konwalii - 0,5 cz.

Ziele jemioły - 1 cz.

Zioła zmieszać. Mieszanka silna, bardzo wartościowa. 1 łyżkę zmieszanki zalać 1 szkl. wody, zagotować, odstawić na 30 minut, przecedzić. Pić 2 razy dz. po 100 ml; dzieci od 13 do 17 roku życia - 30-50 ml 2 razy dz.

Wskazania: bezsennosć, depresja, zaburzenia w wydzielaniu żółci, niewydolność wątroby, lęk, zaburzenia miesiączkowania, napięcie przedmiesiączkowe, zaburzenia nerwowe i wegetatywne okresu po- i przekwitania, miażdżyca, zawroty głowy, szum w uszach, obrzęki, nadciśnienie, kołatanie serca, osłabienie serca.

 

Rp. Intrakt tarczycowy - 20 ml

Nalewka z miłorzębu - 15 ml

Nalewka (sok) z dziurawca - 15 ml

Cardiol C - krople - 15 ml

Miód - 30 ml

Składniki wymieszać. Zażywać 2-3 razy dz. po łyżce.

Wskazania: nerwice, bezsenność, zaburzenia krążenia mózgowego i kończyn, miażdżyca, osłabienie serca, niepokój wewnętrzny, szum w uszach, zawroty głowy.

 

 

 

Tasznik pospolity - Capsella bursa pastoris (Cruciferae ).

 

Opis.

Roślina dwuletnia dorastająca do 40 cm wys.; łodyga gałęzista, mocna, sztywna; liście dolne zebrane w różyczkę, zatokowo ząbkowane lub pierzastodzielne, niekiedy całobrzegie, podługowate, na ogonkach; liście górne siedzące; kwiatostan - grono baldachokształtne; kwiaty białe, drobniutkie, rzadziej różowawe; owoc - sercowatotrójkątna łuszczynka osadzona na cienkiej, nitkowatej szypułce. Kwitnie od kwietnia do października. Roślina pospolita w całym kraju; rośnie na ugorach, na polach, na grządkach, przy drogach, w sadach, w ogrodach i na usypiskach ziemi, przy budowach, wykopach).

Uwaga! Tasznik jest często mylony z tobołkami polnymi - Thlaspi arvense łodyga kanciasta, bruzdowana; liście zatokowo ząbkowane; cała roślina pachnie czosnkiem; łuszczynka jajowata, szeroko oskrzydlona. Tobołki wykazują podobne właściwości lecznicze i mają podobny skład chemiczny.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele - Herba Bursae pastoris lub ziele wraz z korzeniem Herba cum radicibus Bursae pastoris, które zbiera się w czasie kwitnięcia, ale gdy już są owoce, i suszy w temp. do 35^o C. Trwałość surowca 4 miesiące!. Ziele tasznika sprzedawane jest w skle­pach zielarskich i w aptekach (patrz data na opakowaniu!). Z tobołków pozyskuje się ziele wraz z palowym korzeniem - Herba cum radicibus Thlaspeas, w czasie kwitnięcia.

 

Skład chemiczny.

Ziela i korzeń tasznika oraz tobołka zawierają cholinę, acetylocholinę, tyraminę, garbniki, fitochinon, ryboflawinę, kw. askorbinowy, karoten, saponiny, glikoalkaloid siarkocyjanowy -siarkocyjaninowy allilu, kw. kawowy, kw. jabłkowy, kw. cytrynowy, kw., fumarowy, sole siarki, potasu, fosforu i wapnia, flawonoidy (kwercetynę, luteolinę, diosminę), histaminę i in.

 

Działanie.

Wyciągi z tasznika i tobołka wywierają wpływ przeciwkrwotoczny, odkażający, wykrztuśny, żółciopędny, moczopędny, przeciwbiegunkowy, przeciwzapalny. Zwiększają perystaltykę jelit, regulują przemianę ma­terii, likwidują nieżyty jelit i żołądka, uszczelniają i wzmacniają naczynia krwionośne, zapobiegają wylewom krwi pod skórę, wysiękom limfy; kurczą macicę, drażnią zakończenia nerwów układu współczulnego, kurczą naczynia, podnoszą ciśnienie krwi, zwiększają napięcie ścian żołądka i jelit, hamują krwotoki maciczne.

 

Wskazania:

głównie krwotoki maciczne (zamiast sporyszu i kłączy gorzknika), nadmierna krwawienia miesiączkowe, niskie ciśnienie krwi, plamice, żylaki, krwotoki z siatkówki i wybroczyny na siatkówce, krwawie­nia z nosa i dziąseł (+ wit. C i napar z ruty), krwiomocz, zapalenie nerek l pęcherza moczowego, biegunki (w tym także krwawe), gruźlica, teleangiektazje, trądzik różowaty, choroba wrzodowa, kamica moczowa ł żółciowa, reumatyzm, dna, wysięki limfatyczne i okołostawowa, nocne moczenie i polucje, pokrzywka, czerwonka, krwawiączka, wymioty u ciężarnych, hemoroidy.

Najbardziej wartościowe są zimne wyciągi z ziela (sok, macerat, nalewka, alkoholatura). Bezwartościowe są napary, odwary, intrakty.

 

Macerat: 4 łyżki świeżego lub suchego ziela zalać 1 szkl. wody przegotowanej o temp. pokojowej; macerować 8 godzin pod przykryciem; przecedzić. Pić w zależności od potrzeby 100-150 ml 2-4 razy dz.; dzieci ważące 10-15 kg - 21-32 ml. 20-25 kg - 42,8-53,5 ml, 30-35 kg - 64-75 ml, 40-45 kg - 85,7-96,4 ml, 3-4 razy dz.

 

Nalewka tasznikowa - Tinctura Capsellae bursae: 1 szkl. ziela zalać 400-500 ml wódki lub wina; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3.4 razy dz. po 1-2 łyżeczki lub stosować zewnętrznie.

 

Alkoholatura zimna: pół szkl. świeżego i zmielonego ziela zalać 300 ml alkoholu 40-70% o temp. pokojowej; wytrawiać 10 dni; przefiltro­wać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki.

 

Miód tasznikowy - Mel Bursae pastoris: na każdą łyżkę miodu dać 1 łyżeczkę proszku tasznikowego z suchego ziela i pół łyżeczki gliceryny, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

 

Sok tasznikowy - Succus Bursae pastoris: świeże ziele tasznika (lub oczywiście tobołka) zmielić przez maszynkę do mięsa. Każdą 1 szkl. masy roślinnej zalać 100 ml wódki, wytrawiać o godzin w szczelnie zamkniętym słoju, po czym wszystko przepuścić przez sokowirówkę. Otrzymany wyciąg zażywać 3-4-6 razy dz. po 1 łyżce w 50 ml wody. Na zimę zakonserwować poprzez zalanie winem (100 ml wyciągu na 150 ml wina) lub miodem (100 ml wyciągu na 100 ml miodu i 50-60 g gliceryny). Tak zakonserwowany lek zażywać 3-4 razy dz. po 2-3 łyżeczki.

W mieszankach ziołowych, z których przyrządza się odwar lub napar tasznik pełni rolę dostarczyciela flawonoidów uszczelniających i wzmacnia­jących naczynia krwionośna, w minimalnym natomiast stopniu - środka hemostatycznego = przeciwkrwotocznego.

 

 

Tatarak zwyczajny - Acorus calamus (Araceae).

 

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 150 cm wys.; kłącze grube, pełzające, o silnym specyficznym zapachu; łodyga 3-kanciasta, u nasady czerwona; liście wąskie, silnie wydłużone, zaostrzone, płaskie; kwiato­stan kolbowaty; kolba walcowata, pokryta zielonymi, drobnymi kwiatami. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Tatarak rośnie nad brzegami wód (jeziora, stawy, bajora leśne, bagna, mokradła). Tatarak nie wydaje owoców w na­szym klimacie. Rozmnaża się wegetatywnie. Owoc - sucha jagoda.

 

Surowiec.

Surowcem jest kłącze tataraku - Rhizoma Calami (FP I,II, III, IV i V) sive Rhizoma Acori calami, rzadziej liście czy kwiat - Folium, Flos Acori calami.

Kłącza wykopuje się od marca do sierpnia lub lepiej od 15 czerwca do 15 sierpnia, bo wtedy właśnie panuje wysokie stężenie substancji czynnych w roślinie. Liścia i kwiaty pozyskuje się od 15 czerwca do 30 lipca. Surowce suszy się w temp. do 40^o C, przy czym kłącza zalecam pokroić i wysuszyć w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 60^o C. W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić kłącze i nalewkę tatarakową - Tinctura Calami.

 

Skład chemiczny.

Cała roślina zawiera olejek eteryczny (kłącze - do 6-6,5%, ziele o połowę mniej), którego głównymi składnikami są: azaron - 80%, kalamen - 4%, eugenol - 0,3%, kamfen - 0,2%, selinen, gwajen, pinen i mircen. Ponadto surowiec zawiera akorynę, saponiny, śluzy, gorycze, cholinę, kwasy, garbniki.

 

Działanie.

Wyciągi z tataraku wywierają działanie żółciopędne, rozku­rczowe, przeciwzapalne, silnie odkażające, rozgrzewające, wykrztuśne, przeciwbólowe, uspokajające, napotne, słabo przeciwgorączkowe, wiatropędne, tonizujące, moczopędne, osłaniające; ponadto pobudzają wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego; zwiększają apetyt, regulują wypróżnienia i trawienie.

 

Wskazania:

nieżyt żołądka i jelit, niestrawność, sprue, biegunka, zaburzenia trawienia, ból brzucha, zapalenie pęcherzyka i dróg żółciowych oraz wątroby i trzustki, niedokwaśność treści żołądkowej, choroba wrzodowa, zaparcia, stany zapalne i zakażeni owe nerek oraz dróg moczowych, obfity i tłusty posiłek, nieżyt układu oddechowego, przeziębienie, wszelkie choroby zakaźne i skórne, osłabienie, wyczerpanie nerwowe, stres, bezsenność, choroby włosów, gorączka, kamica żółciowa i moczowa, wychudzenie, choroby alergiczne.

 

Napar: 2 łyżki kłączy, liści lub kwiatów zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 2-4 razy dz. po 150 ml; niemo­wlęta ważące 3-4 kg - 6 ml, 5-6 kg - 10 ml, 7-8 kg - 15 ml, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 20 ml, 15-20 kg - 35 ml, 25-30 kg - 50-60 ml, 35-40 kg - 75-35 ml, 45-50 kg - 95-100 ml, 3-4 razy dz. Mocny napar lub odwar stosować do płukanek, okładów, przemywań i nasiadówek przy chorobach kobiecych (równocześnie pić napar!).

 

Odwar: 2 łyżki kłączy zalać 2 szkl. wody; gotować 4-6 minut; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić jak napar.

 

Nalewka tatarakowa - Tinctura Calami (tatarakówka): 1 szkl. kłączy lub liści zalać 500 ml wódki lub wina; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce lub stosować zewnętrznie do przemywań i okładów. Do płukania: 1 łyżka nalewki na 150 ml wody przegotowanej.

 

Napar tatarakowy znakomicie leczy stany zapalne spojówek, powiek i gałki ocznej. Likwiduje też choroby alergiczne oczu. W tym celu polecam 10 minutowe okłady na oczy zmieniane co 5 minut, a stosowane co 6-8 godzin. Jednocześnie zażywać doustnie przetwory tatarakowe. Częste przemywanie skóry nalewką likwiduje wągry, pryszcze powstałe w trakcie miesiączki i ciąży, ropnie, owrzodzenia, liszaje, trądzik i wypryski. Niszczy też opryszczki.

 

Olej tatarakowy - Oleum Calami: pół szkl. kłączy zalać 150 ml oleju lub oliwy o temp. 60 C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 2 łyżeczki przy chorobach pęcherzyka i wątroby oraz zaparciach i osłabieniu. Stosować też do wcierań leczniczych (rozgrzewających, inhalacyjnych, przeciwbólowych) przy wszelkich chorobach zakaźnych, nieżytach układu oddechowego, przeziębieniu, zmęczeniu, mięśnio-, stawo- i nerwobólach. Olej wciera się w szyję, plecy, klatkę piersiową, brzuch i w stopy. Olej tatarakowy używać także do maseczek olejowych przy cerze bladej, zanieczyszczonej wągrami i z licznymi ogniskami zapalnymi (pryszczami, zaczerwienieniami itd.) oraz w celach odmładzających. Włosy z łupieżem suchym i tłustym, łamliwe, zniszczone zabiegami fryzjerskimi, wypadające - nacierać obficie olejem tatarakowym, przykryć na 4-6 godz. po czym zmyć je w szamponie jajecznym lub ziołowym, a następnie wypłukać w naparze lepiężnikowym lub tatarakowym. Stosować aż do skutku.

 

Napar, odwar lub olej tatarakowy stosować do lewatyw (100-200 ml płynu o temp, 38^o C) doodbytniczych przy hemoroidach, stanach zapalnych, zakażeniowych, podrażnieniowych oraz bolesnym parciu na kał i niestrawności. Równocześnie pić wyciąg wodny z tataraku.

Macerat: 3 łyżki kłączy zalać 1 szkl. wody przegotowanej o temp. pokojowej; macerować pod przykryciem przez 6-8 godzin; przecedzić. Pić jak napar. Można podawać niemowlętom.

 

Proszek tatarakowy - Pulvis Calami: suche kłącze zmielić na pył. Zażywać 3-4 razy dz. po pół łyżeczki proszku, dobrze popić. Proszek ten można zmieszać z miodem (1 łyżeczka proszku na 1 łyżkę miodu i pół łyżeczki wina) i zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

 

Rp. Kłącze (liść, Kwiat) tataraku - 1 łyżka

Ziele mniszka - 1 łyżka

Ziele glistnika - 1 łyżka

Liść mięty - 1 łyżka

Ziele dziurawca - 1 łyżka

Mech (porost) islandzki - 1 łyżka

Wymieszać. Przyrządzić napar, który należy dawkować jak odwar z tataraku.

Wskazania: stany zapalne i zakażeniowe wątroby, pęcherzyka, dróg żółciowych, bańki wątrobowo-trzustkowej, trzustki, żołądka i jelit, niewydolność i ból wątroby, kamica żółciowa i moczowa, zastoje żółci, zaparcia, bóle brzucha, skurcze jelit i żołądka.

 

Rp. Olej tatarakowy - 50 ml

Olej szałwiowy - 50 ml

Olej anyżowy - 50 ml

Olej Jałowcowy - 30 ml

Olej sosnowy (lub z innego iglaka) - 50 ml

Wymieszać. Stosować do wcierań w całe ciało przed udaniem się

na spoczynek. Równocześnie wypić napar z następującej mieszanki

ziołowej:

 

Rp. Ziele tymianku - 1 łyżka

Kwiat dziewanny - 2 łyżki

Kwiat lawendy - 1 łyżka

Ziele majeranku - 1 łyżka

Igliwie sosny, świerku, modrzewia lub jodły - 1 łyżka

Siemię lniane - 1 łyżka

Porost islandzki - 1 łyżka

Korzeń babki lub żywokostu - 1 łyżka

Korzeń lukrecji - 1 łyżka

Kwiatostan macierzanki lub ziele lebiodki - 1 łyżka

Owoc bzu czarnego - 1 łyżka

śliwki suszone - 3 łyżki

Owoc Jałowca - 1 łyżka

Wymieszać bardzo starannie. 3 łyżki mieszanki zalać 2 szkl.

wody; zagotować i od razu odstawić na 30 minut pod przykryciem.

Następnie przecedzić., dobrze osłodzić miodem. Pić 4 razy dz. po 150-200 ml; dzieci - 100-150 ml.

Wskazania do powyższej kuracji to: przeziębienie, choroby zakaźne typu grypy, anginy, odry, świnki czy ospy, nieżyty układu oddechowego, zmarznięcie, osłabienie, rekonwalescencja i stres.

 

 

Topola - Populus (Salicaceae).

 

Opis.

1. Topola czarna - Populus nigra - drzewo do 30 m wys.; korona ciemnobrunatna; liście wiosenne owłosione, później nagle, jajowato-rombowate; kwiaty bez okwiatu, zebrane w gąsienicowate kwiatostany; pylniki czerwone; kwiaty żeńskie (słupkowe) z żółtymi znamionami; owoc - torebka z puchem w postaci waty. Kwitnie w kwietniu.

2. Topola biała - Populus alba - drzewo do 30 m wys.; korowina szarobiała; pączki ostre, nielepkie jak to jest w przypadku topoli czarnej, okryte filcem; liście zatokowowrębne, z wierzchu ciemnozielone, od spodu jasne, białawe.

Lecznicza Jest także topola osika o charakterystycznie drgających na wietrze listkach kolistych lub jajowatokolistych, brzegiem ząbkowanych; korona żółtawoszara, dorasta do 25 m wys.; pączki lepkie i ostre. Cenna jest również topola aromatyczna czyli balsamiczna - Populus balsamlfera -drzewo do 20 m wys.; kora jasna; korona stożkowata; liście duże, jajowate, z wierzchu błyszczące, ciemniejsze niż od spodu; pączki ostre, wydłużone, pokryte żywicą o silnym zapachu; silny zapach wydzielają też młode liście.

Do celów leczniczych używa się także topolę włoską - Populus italica i topolę kanadyjską - Populus canadensis.

 

Surowiec.

Surowcem są pączki, liście i całe młode gałązki wraz z pączkami lub rozkwitającymi liśćmi - Gemmae, Folium et Summitates (Frondes) cum folia Populi.

Liście zbiera się w II połowie maja, w czerwcu i w I poł. lipca. Pączki i gałązki pozyskuje się od I poł. kwietnia do I połowy maja. Surowce suszy się w lekko ogrzanym otwartym piekarniku (do temp. 40 C) lub przed nim, Liście podczas suszenia często czernieją; jest to zjawisko normalne. W sklepach zielarskich niekiedy sprzedawane są pączki topoli.

 

Skład chemiczny.

Surowce zawierają benzoisalicynę, olejek eteryczny - ok. 0,5%, flawonoidy, populinę (glikozyd saligeniny połączony z kw. benzoesowym), żywice i garbniki.

 

Działanie.

Przetwory z topól wywierają głównie wpływ napotny, przeciwzapalny, przeciwgorączkowy, przeciwreumatyczny, wykrztuśny, uspokajający, żółciopędny, moczopędny, przeciwobrzękowy, poprawiający samopoczucie, wzmacniający i lekko nasenny (zwłaszcza w stosunku do dzieci i osób w podeszłym wieku). Pochodne salicyny hamują cyklooksygenazę prostaglandynową, w związku z czym działają przeciwbólowo (w dawce 200 ml naparu).

 

Wskazania:

przeziębienie, choroby zakaźne wszelakiego rodzaju, gorączka, nieżyty układu oddechowego, złe samopoczucie, profilaktyka, reumatyzm, nieżyt układu moczowego i pokarmowego, dna, kamica moczowa i żółciowa, bóle różnego pochodzenia, zapalenie przydatków, upławy, stres, skąpomocz, obrzęki, zaburzenia trawienia, stany zapalne uszu.

 

Napar: 2 łyżki liści zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy d2. po 100-150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 7 ml, 5-6 kg - 11 ml, 7-8 kg - 16 ml, 4-6 razy dz.; dzieci ważące 10-15 kg - 25 ml, 20-25 kg - 45-50 ml, 30-35 kg - 70-75 ml, 40-45 kg - 35-100 ml, 4-6 razy dz.

 

Odwar: 3 łyżki pączków lub gałązek, albo liści zalać 2 szkl. wody; gotować 15 minut; przecedzić. Uzupełnić brakującą ilość wody. Dawkować jak napar. Można podawać niemowlętom. W razie bólu - 200 ml odwaru 2-3 razy dz. Tyle też podawać w wysokiej gorączce.

 

Nalewka topolowa (topolówka) - Tinctura Populi: 1 szkl. pączków, gałązek lub liści zalać 400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 2 łyżeczki; max. - 15 ml. Stosować do przemywania schorzeń skórnych na tle łojotoku.

 

Intrakt topolowy - Intractum Populi: pół szkl. świeżych zmielonych pączków lub gałązek, albo młodziutkich liści zalać 300 ml alkoholu o temp. 75^o C; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Stosować jak nalewkę.

 

Alkoholmel Populi: do 100 ml intraktu lub topolówki wlać 100 ml miodu, 100 ml soku cytrynowego, wymieszać. Zażywać 4-6 razy dz. po 1 łyżce.

 

Nalewkę i intrakt warto przyrządzić przy pomocy wina i podawać dzieciom w herbatce z owoców dzikiej róży lub bzu czarnego z miodem.

 

Rp. Liście, pączki lub gałązki topoli - 2 łyżki

Kwiat wiązówki - 1 łyżka

Kora lub liść jesionu - 1 łyżka

Kora wierzby (lub jej liść) - 1 łyżka

Wymieszać. Całość zalać 4 szkl. wody; gotować 15 minut; przecedzić; uzupełnić brakującą ilość wody. Dawkować jak napar topolowy. Można podawać niemowlętom.

Wskazania: gorączka, choroby zakaźne, dreszcze, przeziębianie, obrzęki, kamica moczowa, nieżyt przewodu pokarmowego i układu oddechowego oraz moczowego, ostra biegunka, reumatyzm, artretyzm, choroby skórne, zaburzenia trawienia.

 

 

Tymianek pospolity - Thymus vulgaris (Labiatae).

 

Opis.

Krzewinka dorastająca do 30 cm wys.; łodygi podnoszące się, rozgałęzione, w dole drewniejące, owłosione (szare włoski); liście drobne, prawie siedzące, jajowate, pokryte szarymi włoskami; ulistnienie równoległe; kwiaty drobne, fioletowe lub różowe, rzadziej białe czy różowo-liliowe; kwiatostan główkowaty; owoc - rozłupka. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Tymianek pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego. Dla celów farmaceutycznych i leczniczych uprawiany.

 

Surowiec.

Surowcem ,jest ziele - Herba Thymi (FP I,II,III,IV i V), które zbiera się w trakcie kwitnięcia rośliny po czym suszy w temp. do 40 C. W aptekach i w sklepach zielarskich nożna nabyć ziele (opak. 50 g), syropek tymiankowy - Sirupus Thymi compositus - 125 ml) i ekstrakt tymiankowy - Extractum Thymi.

 

Skład chemiczny.

Ziele tymianku zawiera olejek eteryczny - ok. 0,7-2% (składniki: tymol, cyneol, pinen, borneol, linalol, cymol), garbniki do 10%, kwasy (chlorogenowy, ursolowy, kawowy, oleaginowy), flawony (luteolinę, apigeninę, gorycze, saponiny.

 

Działanie.

Przetwory tymiankowe działają głównie wykrztuśnie, przeciwkaszlowo, bakteriobójczo, lekko znieczulająco, żółciopędnie, napotnie, słabo przeciwgorączkowo, przeciwzapalnie, przeciwropnie, przeciwgrzybiczo, przeciwwirusowo, przeciwrobaczo, przeciwświądowo, rozkurczowo i uspokajająco. Pobudzają wydzielanie śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego.

 

Wskazania:

stany zapalne i zakażeniowe układu oddechowego, kaszel, przeziębienie, choroby zakaźne, pyłkowica, astma, koklusz, gruźlica, schorzenia skórne i włosów, niestrawność, nudności, wymioty, biegunka, stany zapalne i zakażeniowe przewodu pokarmowego, dróg żółciowych, pęcherzyka, wątroby i trzustki, bóle brzucha l wątroby, skurcze żołądka i jelit, zapalenie przydatków, upławy, stany zapalne pochwy i warg sromowych, gorączka, wyczerpanie nerwowe (+ inne zioła, np. glistnik), zaburzenia trawienia, stany zapalne i zakażeniowe układu moczowego, kamica moczowa i żółciowa, niemiły zapach z ust.

 

Zewnętrznie (płukanki, nasiadówki, przemywanie, pędzlowanie nalewką lub ekstraktem, okłady): opryszczki, owrzodzenia, grzybice, nadżerki, ropnie, pryszcze, liszaje, liszajce, oparzenia, odparzenia, wypryski, rany ropiejące, rumień, pleśniawki, zajady, potówki, łupież tłusty, łojotok, trądziki, liczne wągry.

 

Napar: 2 łyżki ziela zalać 1-2 szkl. wrzącej wody lub gorącego mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić. Napar mleczny osłodzić miodem. Pić 4-6 razy dz. po 100-150 mi; niemowlęta ważące 3-4 kg - 1 łyżeczka, 5-6 kg - 7 ml, 7-3 kg - 2 łyżeczki, 3-4 razy dz.; dzieci ważące 9-10 kg - 14 ml, 15-20 kg - 21-28 ml, 25-30'kg - 35-42 ml, 35-40 kg - 50-57 ml, 45-50 kg - 64-71 ml, 4-6 razy dz.

 

Nalewka tymiankowa - Tinctura Thymi: pół szkl. ziela zalać 300 ml wódki lub wina; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 4-6 razy dz. po pół- 1 łyżeczce.

 

Alkoholmel Thymi: do 100 ml nalewki lub ekstraktu tymiankowego wlać 100 ml miodu, wymieszać. Zażywać 4-6 razy dz. po 2 łyżeczki; dzieci -1-2 łyżeczki płynu kilka razy dz.

 

Ekstrakt tymiankowy - Extractum Thymi: pół szkl. ziela zalać 200 ml wódki; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 4-6 razy dz. po pół łyżeczki.

 

Olej tymiankowy - Oleum Thymi: pół szkl. ziela zalać 200 ml oleju słonecznikowego lub sojowego, albo oliwy; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce przy schorzeniach pęcherzyka, dróg żółciowych, wątroby i zaparciach połączonych ze wzdęciami. Stosować do wcierań w całe ciało przy przeziębieniu, zmarznięciu, nieżycie układu oddechowego, chorobach zakaźnych, wyczerpaniu nerwowym, pyłkowicy, mięśnio-, stawo- i nerwobólach oraz przy zmęczeniu i osłabieniu. Dobrze jest zastosować jednoczesny masaż, po czym udać się do ciepłego łóżka.

 

 

Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria (Rosaceae).

 

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 150 cm wys.; kłącza grube, pokrzywione i rozgałęzione; łodyga kanciasta, w górze rozgałęziona, ulistniona; liście przerywanopierzaste, z wierzchu nagie, ciemnozielone, od spodu białofilcowate; odcinki liści w 2-5 parach, szerokojajowate, brzegiem nierównopiłkowane; kwiaty zebrane w widoczny z daleka baldachokształtny kwiatostan, białe lub żółtawe, pachnące, gęste; owoc -niełupka charakterystycznie skręcona. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Roślina pospolita w całym kraju; rośnie na podmokłych terenach (podmokłe łąki, polany, lasy widne, torfowiska), przy rzekach, stawach, jeziorach, bajorach leśnych i strumieniach, często obok trzciny, tataraku i kosaćca. Inna nazwa wiązówki to tawuła!

 

Surowiec.

Surowcem jest kwiat (kwiatostan), ziele, sam liść i kłącze wraz z korzeniami - Flos (Inflorescentia), Herba, Folium et Rhizoma Ulmariae (Filipendulae ulmariae vel Spiraeae).

Flos Ulmariae - w sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich, FP I,II i III.

Liście i ziele zbiera się od maja do lipca, kwiaty - od czerwca do I połowy sierpnia, natomiast kłącza na przedwiośniu, na wiosnę, późnym latem lub w Jesieni. Surowce nadziemne należy wysuszyć w temp. do 40^o C, a kłącza - w otwartym piekarniku ogrzanym do temp. 60^o C lub przed nim.

 

Skład chemiczny.

Surowce zawierają flawonoidy (m.in. 4-glukozyd kwercetyny - ok. 10-12%, hiperozyd, avikularynę), olejek eteryczny - ok. 0,2% (składniki: wanilina, aldehyd salicylowy,- 0,2%, salicylan metylu, heliotropina), garbniki - do 12%, izosalicynę, spireozyd - do 1,2%, monotropitozyd — hydrolizujący do estru metylowego kwasu salicylowego, glukozy i ksylozy (ok. 0,1%).

 

Działanie.

Związki salicylowe i flawonoidy hamują cyklooksygenazę prostaglandynową, dzięki czemu działają przeciwzapalnie i przeciwbólowe. Ponadto tawuła działa przeciwgorączkowo, uspokajająco, napotnie, żółciopędnie, moczopędnie, przeciwreumatycznie, odkażająco, wykrztuśnie, oczyszczająco; reguluje przemianę materii i wypróżnienia, przyśpiesza trawienie, wzmaga wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego.

 

Wskazania:

bóle różnego pochodzenia (200 ml naparu lub odwaru, albo 1 łyżka nalewki), przeziębienie, gorączka, nieżyt układu oddechowego, moczowo-płciowego i pokarmowego, choroby zakaźne i skórne, stres, bezsenność (wyciągi alkoholowe), kamica moczowa i żółciowa, obrzęki, reumatyzm, dna, zastoje żółci, skurcze jelit i żołądka, biegunka.

 

Napar: 2 łyżki kwiatów, ziela lub liści zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 5 ml, 5-6 kg - 7 ml, 7-8 kg - 10 ml, 3-4 razy dz. lub w razie potrzeby częściej; dzieci ważące 9-10 kg - 13 ml, 15-20 kg -30 ml, 25-30 kg - 40 ml, 35-40 kg - 50 ml, 45-50 kg - 70-100 ml, 3-6 razy dz.

 

Odwar: 2 łyżki kłączy lub kwiatów, ziela, liści zalać 1 szkl. wody; gotować 10 minut; odstawić na 15 minut; uzupełnić brakującą ilość wody; przecedzić. Pić jak napar.

 

Nalewka wiązówkowa - Tinctura Ulmariae: pół szkl. kłączy, ziela lub 1 szkl. kwiatów zalać 300-400 ml wódki lub wina; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 4-6 razy dz. po 10-15 ml w 50 ml wody lub naparu tymiankowego, albo rumiankowego. Stosować zewnętrznie do przemywania chorób skórnych wywołanych przez wirusy i bakterie, np. trądzik młodzieńczy, ropnie, owrzodzenia, opryszczki.

 

Podczas zażywania przetworów wiązówkowych polecam przyjmować doustnie wit. C w dawce 800-1000 mg/24 h (5 draż. 200 mg).

 

Rp. Wiązówka - 2 łyżki

Liście gruszy domowej zebrane w czerwcu i wysuszone w temp. 20-40 C (zawierają dużo, bo nawet 4% arbutyny) - 2 łyżki

Ziele wrzosu - 1 łyżka

Liść mącznicy lub borówki - 1 łyżka

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Liść brzozy - 1 łyżka (lub Jej kora, gałązki)

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Korzeń omanu - 1 łyżka.

Wymieszać. Przyrządzić l dawkować Jak napar z wiązówki. Wskazania: stany zapalne i zakażeniowe układu moczowo-płciowego (nerek, dróg moczowych, cewki moczowej), kamica moczowa, skąpomocz, obrzęki, reumatyzm, dna, zatrucia.

 

 

Wierzba - Salix

 

Opis. Do celów leczniczych można stosować następujące gatunki wierzby:

1. 1.         Wierzba biała - Salix alba L. - drzewo dorastające do 25 m wys.; korowina barwy brunatnej lub żółtawoszarej; pączki owłosione; młode gałązki oliwkowe lub oliwkowo-brunatne, zwisające, owłosione. Liście lancetowate, brzegiem piłkowane, spodem owłosione, z wierzchu łysiejące; przy liściach przylistki. Kwiaty męski pręcikowe z dwoma pręcikami. Rośnie nad rzekami i stojącymi zbiornikami wodnymi.

2. 2.         Wierzba krucha - Salix fragilis L. - drzewo dorastające do 15 m wys.; korona kopulasta; gałązki za młodu żółtawe lub brunatne, lśniące; pączki zaostrzone, odstające; liście lancetowate, wydłużone, brzegiem piłkowane, spodem sinawe, z wierzchu lśniące.Rosnie przy drogach, nad ciekami wodnymi, przy olszynach i w wilgotnych lasach.

Ponadto: wierzba szara - Salix cinerea, wierzba rokita - Salix repens, wierzba wiciowa - Salix viminalis, wierzba uszata - Salix aurita, wierzba iwa - Salix caprea.

 

Surowiec.

Surowcem jest liść, kora l młode gałązki z liśćmi, bądź też z pąkami - Folium, Cortex et Frondes Salicis.

Cortex Salicis - w sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich, FP I,II i III, IV.

Liście zbiera się w czerwcu i w lipcu. Gałązki pozyskuje się od marce do lipca, a korę - wiosną lub jesienią. Gałązki i korowinę najlepiej wysuszyć w piekarniku ogrzanym do 60^o C, zaś liście - w normalnej temperaturze.

 

Skład chemiczny.

Wszystkie wymienione surowce zawierają glikozydy fenolowe (głównie salicynę), garbniki - do 10%, olejek eteryczny (najwięcej w liściach i gałązkach), sole, kwasy i flawonoidy. Salicyna - połączenie saligeniny z glukozą. W toku hydrolizy enzymatycznej (ferment salicynaza) alkohol salicylowy (saligenina) rozpada się do kwasu salicylowego. W korowinie i w gałązkach wierzb znajduje się około 7-10% salicyny. Z innych glikozydów fenolowych-salicylowych zawartych w surowcach wierzbowych należy wymienić: populinę, salirepozyd, cynamylosalicynę i acetylosalicylinę.

Saligenina - alkohol salicylowy, czyli o-hydroksybenzylowy; rozpuszcza się w wodzie, alkoholu i eterze.

Kwas salicylowy - kw. o-hydroksybenzoesowy; trudno rozpuszcza się w wodzie, łatwo rozpuszczalny w eterze i alkoholach.

 

Działanie.

Wodne i alkoholowe wyciągi z wierzby wywierają wpływ silnie napotny, przeciwgorączkowy, przeciwreumatyczny, przeciwzapalny, odkażający, ściągający, żółciopędny, uspokajający, przeciwbólowy, moczopędny, przeciwobrzękowy, odtruwający, rozkurczowy; usuwają piasek i drobne kamienie z dróg moczowych, polepszają samopoczucie, łagodzą stres, zapobiegają zastojom żółci i tworzeniu się kamieni żółciowych, ułatwiają zasypianie, rozszerzają naczynia wieńcowe, ułatwiają przepływ krwi przez naczynia, znoszą niepokój wewnętrzny.

 

Wskazania:

przeziębienie, choroby zakaźne typu grypy, anginy, świnki, odry czy ospy, gorączka, dreszcze, nieżyt układu oddechowego, moczowego i pokarmowego, biegunka, niestrawność, bóle brzucha, mięśni, nerwów l stawów, reumatyzm, dna, kamica moczowa i żółciowa, zaburzenia trawienia, czkawka (wypić 200 ml odwaru z gałązek lub kory od razu), choroba wrzodowa, obrzęki, skąpomocz. zapalenie jajników, wadliwa przemiana materii, kac (+ mocna kawa), wyczerpanie nerwowe, skłonność do płaczu, bezsenność, choroby skórne (łuszczyca, trądziki, ropnie i in.), po zawale serca, niewydolność wątroby, hemoroidy.

 

Zewnętrznie:

do okładów na chore oczy (stany zapalne i ropne), do nasiadówek 30 min. przy chorobach kobiecych, do płukania włosów przy łupieżu tłustym, do lewatyw przy biegunce l niestrawności oraz stanach zapalnych jelit, do płukania jamy ustnej i gardła przy stanach zapalnych i ropnych oraz do okładów na skórę przy schorzeniach bakteryjnych i wirusowych oraz łojotoku.

 

Odwar: 3 łyżki kory lub gałązek zalać 400 ml wody; gotować 15 minut; uzupełnić brakującą ilość wody; przecedzić. Pić 3-6 razy dz. po 100 ml; niemowlęta - 1-2 łyżeczki płynu 4-6 razy dz.; dzieci do 7 r ż. - 20-30 ml, od 8 do 10 r ż. - 50 ml, od 11 do 14 r ż. - 70-100 ml, 3-6 razy dz.

 

Napar: 3 łyżki liści zalać 2 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4-6 razy dz. po 150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg - 7 ml, 5-6 kg - 11 ml, 7-8 kg - 15-20 ml, 3-6 razy dz.; dzieci ważące 10-15 kg - 25 ml, 20-25 kg - 45 ml, 30-35 kg - 50-70 ml, 40-45 kg - 100-120 ml, 3-6 razy dz.

 

Nalewka wierzbowa - Tinctura Salicis: pół szkl. kory, gałązek lub liści zalać 300-400 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce w 50 ml wody.

Wypicie 150 ml mocnej kawy (z 2 czubatych łyżeczek) po zażyciu 15 ml nalewki wierzbowej lub 200 ml odwaru z kory - spotęguje działanie przeciwbólowe kwasu salicylowego jaki powstaje z sali cyny zawartej w tych przetworach. 150 ml dobrze zaparzonej kawy zawiera około 150 mg koffeiny. Dlatego właśnie koffeina wchodzi w skład (obok głównego środka przeciwbólowego) wielu mieszanek przeciwbólowych.

Wraz z przetworami wierzby zażywać wit. C w dawce 800-1000 mg/24 h oraz nalewkę lub napar z ruty.

 

 

Wierzbówka - Chamaenerion sive Epilobium (Oenotheraceae).

 

Opis.

1. Wierzbówka kiprzyca - Chamaenerion angustifolium - roślina wieloletnia dorastająca do 120 cm wys.; kłącza rozgałęzione, długie; łodyga prosta, bladoróżowa, pokryta dużymi, lancetowatymi, siedzącymi lub krótkoogonkowymi, długo dwustronnie zaostrzonymi liśćmi; ulistnienie - skrętoległe; liście całobrzegie lub brzegiem słabo falowane; nerwacja - siatkowata; kwiaty w kwiatostanach główkowatych-stożkowatych (grona); kwiaty barwy fioletowej, różowej lub fioletowo-różowo-purpurowej, o płatkach szerokojajowatych, całobrzegich lub lekko wycinanych; pręciki i słupki w dół odchylone; owoc - torebka 4-klapowa: nasiona z puchem włokowym. Kwitnie od czerwca do sierpnia.

Roślina pospolita; rośnie w lasach, na łąkach, na pastwiskach, na polanach, na ugorach, w rowach, przy rzekach i strumieniach, na wyrębach i na zboczach oraz usypiskach.

 

2. Wierzbówka nadrzeczna - Ch. vel Epilobium palustre (bagienna) - roślina wieloletnia dorastająca do 90 cm wys.; rozłogi krótkie i grube; liście całobrzegie lub nierównomiernie ząbkowane: kwiaty w gronach stożkowatych, fioletowo-różowe; płatki korony wąskie i długie. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Rośnie na terenach podmokłych, przy rzekach i strumieniach oraz w rowach. Pospolita w Bieszczadach, Beskidach, w lasach Podkarpacia, w Sudetach, w Karpatach, we wsch. Polsce i na niżu środkowym.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele (górne pędy) - Herba Epilobii, które trzeba samemu zebrać w czasie kwitnienia (II pół. czerwca i lipiec), a następnie wysuszyć w temp, do 40 ^o C.

 

Skład chemiczny.

Wierzbówki zawierają liczne substancje do końca jednak nie poznane. Są to głównie: kw. oleanolowy, kw. ursolowy, garbniki, beta-sitosterol, flawonoidy, kwasy nieorganiczne, sole. Prawdopodobnie głównym ciałem czynnym są trójterpeny i flawony.

 

Działanie.

Wierzbówka działa silnie moczopędnie, odtruwająco, przeciwobrzękowo, przeciwbólowo, rozkurczowo, przeciwnowotworowo, przeciwzapalnie, napotnie, wzmacniająco.

 

Wskazania:

przerost (gruczolak) gruczołu krokowego, zaburzenia w oddawaniu moczu, skąpomocz, stan zapalny nerek, pęcherza i moczowodów oraz cewki moczowej, zapalenie jąder i jajników, kamica moczowa, obrzęki, krwiomocz, ropomocz, zapalenie pochwy i macicy, upławy, zaburzenia miesiączkowania, okres przedmiesiączkowy, schorzenia skórne, zaburzenia hormonalne i metaboliczne, zatrucia.

 

Napar: 3 łyżki ziela zalać 2 szkl. wrzącej wody: odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 200 ml.

 

Nalewka na winie: 1 szkl. św1eżego lub suchego ziela zalać 500 ml wina białego lub czerwonego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 20 ml.

 

Macerat: 1 szkl. świeżego ziela zalać 1 szkl. wody przegotowanej o temp, pokojowej; wytrawiać 8 godzin pod przykryciem; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 150 ml.

 

 

Wiesiołek - Oenothera (Oenotheraceae).

 

Opis.

1. Wiesiołek dwuletni - Oenothera biennis - roślina dwuletnia dorastająca do 100 cm wys.; łodyga najczęściej pojedyncza, owłosiona; liście lancetowate lub podłużnie jajowate, w dole tworzą różyczkę, górne - łodygowe - tępe, brzegiem słabo ząbkowane, powyginane na brzegach, krótkoogonkowe; kwiaty duże, 4-krotne, 2-3 cm średnicy, żółte, zebrane w kłos, 4 płatki serduszkowate, krótsze od działek kielicha, ale dłuższe od pręcików; owoc - podłużnie jajowata, wydłużona, wąska, 4-kla­powa torebka z drobnymi nasionkami. Kwiaty otwierają się wieczorem. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Roślina pospolita; rośnie na suchych glebach, na przydrożach, nad brzegami rzek, przy murach, na wzgórzach i usypiskach.

2. Wiesiołek wąskolistny - Oenothera muricata - roślina dwuletnia ok. 50 cm wys.; liście przyziemne w różyczce, górne lancetowate, krótkoogonkowe lub siedzące; kwiaty żółte, 1-1,5 cm śr., 4-płatkowe, w nocy otwierające się i zapylane przez ćmy. Podobny do poprzedniego, lecz występuje rzadziej.

 

W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić nasiona wiesiołka bezbronnego - Oenothera paradoxa (opak. 20 i 40 g).

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele i nasienie wiesiołka - Herba et Semen Oenotherae. Ziele suszy się w temp. do 40 stopni C i pozyskuje ze stanu naturalnego lub z własnej uprawy.

 

Skład chemiczny.

Wiesiołek zawiera flawonoidy, kauczuk, fitosterole, kwasy, garbniki, kwas gamma-linolenowy i kwas linolowy.

 

Działanie.

Wiesiołki działają wzmacniająco, odtruwająco, przeciwmiażdżycowo (obniżają poziom cholesterolu we krwi i zapobiegają jego odkładaniu w naczyniach krwionośnych), przeciwcukrzycowo, przeciwzawałowo, uodporniająco na choroby zakaźne, żółciopędnie, ochraniająco w stosunku do wątroby, regulująco na przemianę materii i gospodarkę hormonalną oraz hipotensyjnie.

 

Wskazania: miażdżyca, cukrzyca, nadciśnienie, osłabienie, zatrucia, schorzenia skórne i włosów, choroby zakaźne, zaburzenia metaboliczne, choroby wątroby, trzustki i pęcherzyka żółciowego, schorzenia alergiczne, nieżyt przewodu pokarmowego i układu oddechowego, stany zapalne układu moczowego, choroby narządów płciowych i serca, wiek podeszły, stany ozdrowieńcze.

 

Proszek wiesiołkowy - Pulvis Oenotherae: nasiona lub ziele zmielić na proszek. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżeczce.

 

Mel Oenotherae: na każdą 1 łyżeczkę proszku wiesiołkowego dać 1 łyżkę miodu i pół łyżeczki wina lub gliceryny, wymieszać Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

 

Napar: 1 łyżkę nasion lub ziela zalać 1 szkl. wrzącej wody lub gorącego mleka; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 100-200 ml; niemowlęta - 2 łyżeczki; dzieci - 100 ml 3 razy dz.

 

Nalewka wiesiołkowa na winie: pół szkl. nasion lub ziela zalać 200 ml wina białego lub czerwonego; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 2 łyżeczki.

 

 

 

Wilczomlecz obrotny - Euphorbia helioscopia (Euphorbiaceae) (!).

 

Opis.

Roślina roczna, do 30 cm wys.; łodyga wzniesiona, mocna, wypro­stowana, naga lub z rzadka owłosiona; liście odwrotnie jajowate, tępe, płytko wcięte, brzegiem piłkowane, krótkoogonkowe; wierzchotka I rzędu 4-5-ramienna, u nasady z 5 dużymi odwrotnie jajowatymi podsadkami; wierzchotki II rzędu o 3 ramionach u nasady z 5 odwrotnie jajowatymi lub eliptycznymi, ząbkowanymi podsadkami; wierzchotki III rzędu dwuramienne, dwudzielne; ramiona ostatniego rzędu zakończone kwiatostanami; kwiaty zielonożółte; owoc - torebka. Kwitnie od czerwca do września. Roślina pospolita, często występuje masowo; lubi gleby kamieniste, piaszczyste, gliniaste, stanowiska - nasłonecznione i suche. Rośnie na zaniedbanych grządkach, na ugorach, na polach, na wzgórzach, przy rzekach (urwiska, brzegi), przy torach, ścieżkach leśnych i polnych, w ogrodach.

 

Identyczne właściwości lecznicze i podobny skład chemiczny posiadają:

- wilczomlecz sosnka - E. cyparissias (bylina do 30 cm wys., szarozielona; pędy w górze gęsto ulistnione, wyrastają z rozłogów; liście wąsko-igiełkowate; wierzchotka kwiatostanowa wieloramienna, z podsadkami jajowato-nerkowatymi, żółtymi; miodniki półksiężycowate; barwa kwiatów -zielonożółta lub ciemnożółta; roślina ma postać choineczki);

- wilczomlecz ogrodowy - E. peplus,

- wilczomlecz lancetowaty - E. esula,

- wilczomlecz błotny - E. palustris.

 

Surowiec.

Surowcem, a właściwie gotowym lekiem jest świeży sok mleczny z wilczomlecza - Lac Euphorbiae.

 

Skład chemiczny.

Wilczomlecze zawierają flawonoidy (kempferol, kwercetynę), kwasy (elagowy, kawowy, euforbiowy), saponiny, związki cyjanogenne, kauczuk, euforbiosteryd, euforbinę, oleorezynę i żywice.

 

Właściwości, działanie i zastosowanie.

Wilczomlecze to rośliny bardzo trujące, w żadnym wypadku nie wolno lizać mlecznego soku czy kosztować rośliny; smak ziela jest bardzo gorzki, potem pojawia się (już po 1 kropelce soku zażytej doustnie) ogromne pieczenie i palenie w jamie ustnej, w gardle, w przełyku i w żołądku, a przykry objaw połączony z niesamowitym pragnieniem - utrzymuje się nawet 3 dni i co gorsze nie pomaga w ogóle picie wody. Przy spożyciu większej ilości soku mlecznego lub ziela objaw pieczenia jest bardzo silny, występuje przekrwienie śluzówek, kichanie, katar, utrudnione oddychanie, biegunka, nudności i wymioty.

Wilczomlecze stosuje się tylko zewnętrznie!. Jest to niezastąpiony lek przeciwko odciskom i brodawkom, niszczy je bardzo szybko, skutecznie, a jednocześnie bezboleśnie. Brodawkę lub odcisk, albo też modzel pokrywa się mlecznym sokiem 3-4 razy dz. Najlepiej było by wybrać się na odpoczynek do miejsca, gdzie rosną wilczomlecze i tam przeprowadzić leczenie. Za każdym razem trzeba zerwać świeże ziele i wykorzystać świeżo wypływający mleczny sok. Można też posadzić wybrany wilczomlecz do doniczki lub na działce i hodować go, a warto, bo to piękna i ciekawa roślina, Wystarczy zerwać 1 listek, aby uzyskać mleczko lecznicze. Szczególnie oporne na leczenie brodawki i odciski należy najpierw posmarować świeżym pomarańczowym sokiem z glistnika, a potem mleczkiem wilczomlecza.

 

 

Wrotycz pospolity - Tanacetum vulgare (Compositae). (!)

 

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 120 cm wys., silnie pachnąca, gorzka, nieco kamforowa
w smaku; liście pierzastosieczne; odcinki (listki) podłużnie lancetowate; liście z ogonkami o odcinkach pierzastowrębnych; górne liście o odcinkach wrębno-piłkowanych; koszyczki kwiatowe zebrane w szczytowy, gęsty baldachokształtny kwiatostan; kwiaty żółte, miseczkowate; owoc - niełupka. Kwitnie od czerwca do września. Rośnie na przydrożach, przy budowach, na usypiskach i przy wykopach, na łąkach, na polach, ugorach i polanach leśnych, w ziołoroślach, nad brzegami wód. Roślina ruderalna i pospolita. Występuje najczęściej masowo.

 

Surowiec.

Surowcem są liście i kwiaty (koszyczki) wrotyczu - Folium et Flos (Anthodium) Tanaceti, FP I,II i III. Liście zbiera się od maja do sierpnia, natomiast kwiaty od lipca do sierpnia, ewentualnie do września. Surowce należy wysuszyć w temp, do 40 stopni C, najlepiej w lekko ogrzanym piekarniku lub przed nim, aby zabieg ten nie trwał zbyt długo.

 

Skład chemiczny.

Liście i kwiaty zawierają olejek eteryczny(ok. 60-70%)i izotujon, borneol, kamforę, pinen, tujol, tanaceton i salwiol; ponadto goryczkę - tenacetynę -0,19%, garbniki, flawonoidy (kwercetynę, luteolinę), kumaryny, kw. galu­sowy, kw. askorbowy i sole mineralne.

 

Działanie.

Wyciągi z wrotyczu działają przeciwrobaczo (czerwiogubny środek), przeciwgrzybiczo, przeciwwirusowo, przeciwbakteryjnie, pierwotniakobójczo, wykrztuśnie, tonizującą i wzmacniająco, silnie żółciopędnie, napotnie (bardzo silnie), przeciwgorączkowo, moczopędnie, nasennie (silnie), uspokajająco, (bardzo efektywnie), przeciwbólowe, przeciwobrzękowo, przeciwzapalnie, nasercowo (zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego i zwalniają rytm serca), rozkurczowo, odtruwające; wzmagają produkcję śliny, soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego; pobudzają apetyt i regulują trawienie; wpływają na gospodarkę hormonalną; regulują miesiączkowanie i metabolizm oraz wypróżnienia. Znakomite wyniki lecznicze uzyskałem przy pomocy naparu z wrotyczu w przypadku grypy i przeziębienia. Jeżeli wrotycz zastosuje się szybko to wyleczenie nastąpi po 3-4 dniach kuracji.

 

Wprost rewelacyjne efekty uzyskałem przy pomocy następującej mieszanki ziołowej:

 

Rp. Kwiat lub liść wrotyczu - 2 łyżki

Nasienie wiesiołka - 1 łyżka

Ziele majeranku - 1 łyżka

Liść mięty - 1 łyżka

Ziele tymianku - 1 łyżka

Liść pokrzywy - 1 łyżka

Liść konwalii - 1 łyżka

Ziele nawłoci - 1 łyżka

Liść babki - 1 łyżka

Ziele mniszka - 1 łyżka

Wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 4 razy dz. po 200 ml; dzieci - 100 ml.

 

Powyższa mieszanka obniża skutecznie gorączkę, leczy grypę, przezię­bienia, likwiduje bezsenność, wewnętrzny niepokój, zaburzenia sercowe, wyczerpanie nerwowe; łagodzi kaszel; wzmacnia siły obronne organizmu, reguluje metabolizm i wypróżnienia, odtruwa organizm.

 

Wskazania: robaki obłe, wszawica, lamblioza, wzdęcia, skąpomocz, zaburzenia w wydzielaniu żółci, kamica żółciowa i moczowa, osłabienie, stany zapalne dróg moczowych i nerek, choroby wątroby, bolesne, nieregularne i skąpe krwawienia miesiączkowe, kłucie w sercu, przeziębienie, choroby zakaźne, nieżyt układu oddechowego, choroby skórne, bolę brzucha, stres, lęk, bezsenność, koszmary nocne (+ Dolomit - 2 tabl. 2 razy dz.), gorączka. w ilości ok. 1-2%, a w nim tujon

 

Napar: 2 łyżki kwiatów lub ziela zalać 1-2 szkl. wrzącej wody; odsta­wić na 20 minut; przecedzić. Pić 2-3-4 razy dz. po 100 ml; dzieci ważące 20-25 kg - 28-35 ml, 30-35 kg - 42-50 ml, 40-45 kg - 57-64 ml, 3-4 razy dz. W ostrych stanach (wysoka gorączka, pasożyty układu pokarmowego) wypić 150 ml naparu 3 razy dz. lub 1 raz dz. - 200 ml na czczo. Stosować do płukania włosów, przemywania skóry, płukanek i okładów.

 

Nalewka wrotyczowa - Tinctura Tanaceti: 1 szkl. ziela lub kwiatów zalać 500 ml wódki; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 2 łyżeczki lub stosować zewnętrznie do przemywań i pędzlowań: opryszczek, pryszczy, ropni, liszajów, liszajców, wyprysków, oparzeń, owrzodzeń i in. We włosy wcierać nalewkę 2 razy dz. po czym nakryć je folią na 3 godz., umyć szamponem i wypłukać w mocnym naparze wrotyczowym.

Intrakt wrotyczowy - Intractum Tanaceti: pół szkl. świeżych liści lub kwiatów zalać 300 ml alkoholu 40-70% o temp. wrzenia; wytrawiać 10 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 5-10 ml w 50 ml wody.

 

Olej wrotyczowy - Oleum Tanaceti: pół szkl, świeżego ziela lub samych kwiatów (w ostateczności mogą być i suche) zalać 150 ml oleju lub oliwy i temp. 60 stopni C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Stosować do wcierań leczniczych (nacierać całe ciało, oprócz głowy) przy chorobach zakaźnych, przeziębieniu, zmarznięciu, zapaleniu mięśni, nerwów i ścięgien oraz przy stawobólach i nieżytach układu oddechowego. Gazę zmoczoną w oleju wrotyczowym przykładać na ropnie, owrzodzenia, suche wypryski i rany ropiejące.

 

 

 

Wrzos zwyczajny - Calluna vulgaris (Ericaceae).

 

Opis.

Wieloletnia krzewinka dorastająca do 80 cm wys.; pędy pło­żące się lub wstające, zakorzeniające się w węzłach, zimozielone, rozgałęzione; łodyżki rózgowate; liście igiełkowate, drobniutkie, 3-kanciaste; ulistnienie równoległe; kwiaty 4-krotne w jednostronnych i wielokwiatowych gronach, umieszczonych na szczycie pędów; kielich wolnodziałkowy, różowy, otoczony 4-listkowym zielonym kieliszkiem; pręciki o pylnikach u nasady z dwoma wyrostkami; owoc - torebka. Kwitnie od lipca do października; kwiaty czerwonofioletowe. Roślina dość pospolita w całym kraju, w niektórych miejscach występuje masowo; rośnie w lasach, na polanach i przyleśnych wzgórzach.

 

Surowiec.

Surowcem jest ziele - Herba Callunae (Ericae), które zbiera się w okresie kwitnienia i suszy
w temp. do 40 stopni C.

Flos Ericae - w sprzedaży w aptekach i w sklepach zielarskich.

 

Skład chemiczny.

Wrzos zawiera garbniki - do 7%, arbutynę i metylo-arbutynę - ok. 0,5%, kwasy organiczne (m.in. fumarowy), goryczkę, olejek eteryczny, kwercytrynę, mirycytrynę, śluzy, sole i triterpeny (kw. ursolowy).

 

Działanie.

Wodny wyciąg z wrzosu wywiera wpływ moczopędny, odtruwający organizm, przeciwobrzękowy, napotny, przeciwgorączkowy, wykrztuśny i przeciwkaszlowy, osłaniający, rozmiękczający, silnie przeciwzapalny, odkażający, głównie na układ moczowy, słabo żółciopędny czy uspokajający. Efektywnie uszczelnia naczynia krwionośne i stabilizuje błony komórkowe (działanie przeciwprzesiękowe).

 

Wskazania:

skąpomocz, stany zapalne nerek i dróg moczowych, ropomocz, białkomocz, krwiomocz, cukromocz, obrzęki, kamica moczowa, bóle nerek, nieżyt układu oddechowego, nieżyt jelit i żołądka, zaburzenia trawienia, zaparcia i biegunki, bóle brzucha, zapalenie jamy ustnej i gardła, przeziębienie, choroby zakaźne, zatrucia, schorzenia skórne, dna, reumatyzm, lekkie wyczerpanie nerwowe (+ inne zioła, np. melisa).

 

Napar: 2 łyżki ziela lub kwiatów zalać 200-400 ml wrzącej wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić kilka razy dz. po 150-200 ml. Niemowlętom można podawać 20-50 ml naparu (bardzo korzystnie wpływa na przewód pokarmowy u niemowląt, ponadto uspokaja je). Wrzos jest miły w zapachu i smaku, można nim zastąpić herbatę.

 

Ziarnopłon wiosenny - Ranunculus ficaria L. (Ficaria verna Huds.)
rodzina: jaskrowate - Ranunculaceae

Opis botaniczny

Jest to pospolita roślina wieloletnia o łodydze płożącej i podnoszącej się; kwitnie wczesną wiosną, w marcu i w kwietniu; rośnie w lasach, parkach, sadach, zaroślach drzewiastych nadrzecznych, rzadziej na otwartych przestrzeniach; korzenie posiadają spichrzowe (magazynujące), wałeczkowate bulwki, wypełnione materiałami zapasowymi. Kwiaty są żółte, 3-działkowe, z 8-12 płatkami. Liście sercowate, lśniące, brzegiem karbowane. Owocem jest niełupka.

Surowcem jest ziele - Herba Ficariae, zbierane przed i na początku kwitnienia. Stosowane jest ziele świeże oraz suche. Najcenniejsze jest ziele świeże z pierwszymi kwiatami.

Składniki główne

Ziele zawiera flawonoidy (witeksyna, kwercetyna, kemferol), glikozyd laktonowy - ranunkulinę z aglikonami: anemonina i protoanemonina C5H4O2; antocyjany, kwasy organiczne, saponiny triterpenowe, olejek eteryczny. LD50 dla protoanemoniny wynosi 150-190 mg/kg.

Działanie, zastosowanie i dawkowanie

Wymienione wyżej glikozydy laktonowe należą do fitoncydów, czyli substancji antybiotycznych wytwarzanych przez rośliny wyższe. Posiadają właściwości przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, pierwotniakobójcze i fungistatyczne. Wyjaśnia więc to dawne zastosowanie jaskrów (pokrewnych ziarnopłonowi) w leczeniu gruźlicy.

Należy tutaj powiedzieć, że anemonina i protoanemonina należą do substancji drażniących skórę i błony śluzowe. Mogą wywołać uczulenie (rumień, pokrzywka, świąd), a przy nadwrażliwości biegunkę, kichanie, łzawienie, ogólne złe samopoczucie i ślinotok. Objawy takie występują po spożyciu zawilców Anemone oraz niektórych gatunków jaskrów Ranunculus.

W ziarnopłonie Filaria verna istnieje jednak bardzo mało stężenie ranunkuliny, dlatego nie daje on objawów podrażnienia typowych dla niektórych gatunków jaskrów Ranunculus acer L.. Mogę nawet stwierdzić, że niskie stężenie ranunkuliny w surowcu daje pożyteczne działanie (moczopędne, napotne, odtruwające, pobudzające wydzielanie soków trawiennych, kardiostymulujące). Opisywane w niektórych pracach trujące właściwości ziarnopłonu są niestety nieprawdziwe i oparte jedynie na przypuszczeniach niemieckich i radzieckich autorów, którzy doszli do takich wniosków na podstawie badania właściwości roślin chemotaksonomicznie pokrewnych. Zwierzęta spożywające wiosenną zielonkę z dużym udziałem ziarnopłonu również nie padają i nie wykazują objawów zatrucia. Ziarnopłon wchodził w skład sałatek wiosennych oczyszczających i wzmacniających oraz w skład preparatów ziołowych doustnych stosowanych w fitoterapii ludowej.

Macerat i nalewka z ziarnopłonu działa przeciwreumatycznie, antyseptycznie, odtruwająco i krwiotamująco. Sok z ziarnopłonu jak i jego pogniecione ziele przyłożone na opuchnięte kończyny, obszary ciała objęte reumatyzmem i ugryzienia owadów przynoszą ulgę i likwidują obrzęk. Zaobserwowałem również poprawę przy stosowaniu soku, maceratu, nalewki jak i zmiażdżonego ziela w leczeniu łuszczycy, tocznia, opornych na leczenie wyprysków i owrzodzeń (także żylakowatych). Nalewka i macerat z ziarnopłonu pomaga w leczeniu łysienia. W leczeniu łysienia plackowatego i skórnych chorób autoimmunologicznych polecam stosowanie 1% roztworu biotyny + 1% kwasu pantotenowego + 5% roztworu siarczanu cynku i mocnego maceratu lub nalewki z ziarnopłonu (zmieszać wszystko w proporcji 1:1). U niektórych chorych uzyskałem dobre rezultaty dzięki tej miksturze.

Wlewy doodbytnicze z maceratu i roztworu nalewki ziarnopłonowej zalecano do leczenia hemoroidów. Tutaj polecam połączyć ziarnopłon z wyciągiem z kory lub z łupiny owocu granatowca albo z pędów platanu, olchy lub kłączy rdestowca.

Natomiast właściwości przeciwpasożytnicze ziarnopłonu opisywane przez niektórych autorów nie potwierdziły się w mojej wieloletniej praktyce, pomimo usilnych starań.

Preparaty:

• Nalewka ziarnopłonowa - Tinctura Ficariae: 1 część świeżego surowca zalać 3 częściami alkoholu 40-60% (bardziej stężony nie polecam, bo źle ekstrahuje niektóre ważne składniki); odstawić na 7 dni; przefiltrować. Można stosować zewnętrznie do przemywania schorzeń skórnych, wcierania w osłabione włosy oraz do lewatyw po rozcieńczeniu z woda przegotowaną (1 łyżka na 1 szklankę wody). Hemoroidy warto również pędzlować nierozcieńczoną nalewką. W reumatyzmie zalecam zalać surowiec nie czystym alkoholem lecz spirytusem kamforowym lub mrówczanym, co wzmocni efekt przeciwbólowy i przeciwreumatyczny. W jamie ustnej można nalewką pędzlować bolesne nadżerki i afty.

• Macerat ziarnopłonowy - Maceratio Ficariae: 1 część świeżego mielonego ziela zalać 5 częściami wody przegotowanej letniej; odstawić pod przykryciem na 5 godzin; przefiltrować. Przyjmować doustnie 3 razy dziennie po 30 ml (2 łyżki) wraz z miodem. Ponadto stosować do okładów (np. na owrzodzenia żylakowate, opuchnięte stawy), przemywania chorej skóry, lewatyw, wcierania w osłabione włosy. Macerat odżywia i oczyszcza skórę, należy jednak przed użyciem zrobić próbę na brzuchu czy nie wywołuje uczulenia.

• Sałatka wiosenna oczyszczająca: świeże ziele ziarnopłonu - 1 część, młode pędy pokrzywy - 2 części, skiełkowaną rzeżuchę - 1 część, młode pędy bluszczyka kurdybanka lub przetacznika wiosennego (albo innego gatunku Veronica kwitnącego wiosną) lub miodunki ćmy - 1 część posiekać nożem, zakropić sokiem z cytryny, dodać kefir naturalny i miód, wymieszać, odstawić na pół godziny. Spożywać 1 raz dziennie rano. Sałatka działa odtruwająco, wzmacniająco, odżywczo i immunostymulująco (podnosi odporność na infekcje). Polecam tę sałatkę osobom mającym zaburzenia metaboliczne, choroby skóry, włosów, układu oddechowego, choroby reumatyczne i cierpiącym na ogólne osłabienie.

• Napar - Infusum Ficariae: 1 łyżka na szklankę wrzątku, parzyć 30 minut, przecedzić. Pić 2 razy dziennie po 100 ml. Stosować jako środek przeciwartretyczny, przeciwreumatyczny, przeciwobrzękowy i moczopędny. Ponadto do płukania włosów wypadających i kruchych, do lewatyw przy hemoroidach hemoroidach do okładów na obrzęknięte i obolałe stawy oraz schorzałe miejsca na skórze (wypryski, owrzodzenia).

 

 

Żółtlica drobnokwiatowa i żółtlica owłosiona - Galinsoga parviflora
et G. cillata (Compositae).

 

Opis.

Obie rośliny są do siebie podobne d wykazują podobne działanie lecznicze. Są to rośliny jednoroczne dorastające do 45 cm wys.; ulistnienie równoległe; liście jajowate, zaostrzone, 3-wiązkowe, brzegiem nierówno ząbkowane; liście żółtlicy owłosionej, a właściwie orzęsionej są pokryte białymi, odstającymi włoskami, podobnie zresztą Jak łodygi; kielich kwiatów rurkowatych w postaci postrzępionych łuseczek; koszyczki drobne; kwiaty brzeżne nibyjęzyczkowe, krótkie, zwykle 5; kwiaty rurkowe liczne; owoc - niełupka. Kwitną od czerwca do października. Kwiaty z białymi płatkami i z żółtym środkiem. Rośliny pospolite w całym kraju; rosną na grządkach, na polach, na ugorach, przy drogach, na usypiskach ziemi, przy budowach, w sadach; roślina ruderalna, lubiąca gleby przepuszczalne, gliniaste, świeże.

 

Surowiec.

Surowcem jest kwitnące ziele - Herba Galinsogae, które, suszy się w temp. do 40 stopni C.

 

Skład chemiczny.

Skład żółtlicy nie jest dobrze poznany. Ziele zawiera flawonoidy, garbniki, cholinę, liczne proteiny, kwasy, olejek eteryczny, sole mineralne, wiele witamin i prowitamin (karoteny).

 

Działanie.

Wyciągi z żółtlic działają mlekopędnie, moczopędnie, żółciopędnie, przeciwzapalnie, odtruwająco; regulują przemianę materii i wypróżnienia.

 

Wskazania:

głównie choroby metaboliczne i skórne, zatrucia, nieżyt przewodu pokarmowego, stany ozdrowieńcze, osłabienie, złe samopoczucie, choroby zakaźne.

 

Napar: 2 łyżki ziela zalać 250-400 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 3-4 razy dz. po 200 ml. Dzieci - 100-150 ml.

 

Macerat: 4 łyżki świeżego i zmielonego ziela zalać 1 szkl. wody przegotowanej o temp. pokojowej; przykryć i macerować 6-8 godzin; przecedzić. Pić 3 razy dz. po 100 ml; dzieci - 50 ml.

 

Alkoholatura "zimna": 1 szkl. świeżego i zmielonego ziela zalać 300 ml wódki lub wina; wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 2 łyżeczki.

 

Nalewka żółtlicowa - Tinctura Galinsogae: 1 szkl. suchego ziela zalać 400 ml wina; wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 3 razy dz. po 1 łyżce.

 

Wodne i alkoholowe wyciągi z żółtlic stosować jednocześnie zewnętrznie w postaci okładów lub częstych przemywań.

 

Alkoholmel Galinsogae: do 100 ml alkoholowego wyciągu z żołtlicy wlać 100 ml miodu, 100 ml soku cytrynowego i wsypać 100 ml cukru, wymieszać i odstawić na 2 dni. Zażywać 3 razy dz. po 30 ml.

 

 

Żywokost lekarski - Symphytum officinale (Boraginaceae).

 

Opis.

Roślina wieloletnia dorastająca do 100 cm wys.; korzeń gruby, ciemny i rozgałęziony; łodyga także gruba, sztywna, mocna, rozgałęziona, mięsista i szorstko owłosiona; liście szerokolancetowate, zaostrzone, rynienkowe, szorstko owłosione; kwiaty zwisłe, korona rurkowato-dzwonkowata; rurka zamknięta 5-podługowatymi, zaostrzonymi osklepkami otulonymi stożkowato; kwiaty różowe, purpurowe, fioletowe, żółte, rzadko - białe. Kwitnie od czerwca do lipca. Owocem jest rozłupnia. Roślina pospolita; rośnie nad brzegami wód, na mokrych łąkach i polanach, w lasach, na pastwiskach, na ugorach; lubi gleby wilgotne żyzne, choć nie zawsze na takich występuje.

 

Surowiec.

Surowcem jest korzeń (FP IV; i kwitnące ziele żywokostu -Radix et Herba Symphyti. W aptekach i w sklepach zielarskich można kupić korzeń żywokostu (opak. 50 i 100 g), syropek i maść żywokostową -Sirupus et Unguentum Symphyti.

Korzeń wykopuje się od lutego (II poł.) do maja (I poł.), a potem od sierpnia (II poł.) do listopada (I poł.).

Korzenie należy szybko umyć, pokroić i wysuszyć w otwartym piekarniku ogrzanymi do temp. 45-50°C lub przed nim.

Ziele lub same górne pędy z kwiatami suszy się podobnie jak korzenie lub w dobrze przewietrzanym pomieszczeniu, w któryś panuje półmrok i temp. 20-40o C. Ziele najlepiej powiesić luźno na sznurku, gdyż lubi się zaparzyć.

 

Skład chemiczny.

Korzeń i ziele zawierają allantoinę - do 1%, krzemionkę, śluzy - do 30%, skrobię, kwasy (chlorogenowy, ursolowy, dielagowy, kawowy), asparaginę, garbniki pirokatechinowe - do 10%, cholinę, żywicę, gumy, glikoalkaloid - konsolidynę, alkalold - symfitynę i symfitocynoglosynę, olejek eteryczny, izobauerenol. Ziele ponadto zawiera alkaloid - luzyokarpinę, a korzeń - wirydoflorynę, echnidynę i cynoglosynę.

 

Działanie.

Wyciągi z żywokostu działają przeciwkaszlowo, osłaniająco, powlekająco, przeciwzapalnie, zmiękczająco, przeciwwrzodowo, rozkurczowo, gojąco, przeciwkrwotocznie, wzmacniająco, żółciopędnie; regulują wypróżnienia i metabolizm; przyśpieszają regenerację nabłonka, mięśni, kości i skóry właściwej. Wykazują działanie pojędrniające na skórę, przeciwzmarszczkowe, oczyszczające, nawilżające, odżywcze i przeciwropne.

 

Wskazania:

zapalenie gardła, zapalenie płuc, krtani, tchawicy 1 oskrzeli, chrypka, zaniemówienie z powodu ostrego stanu zapalnego strun głosowych, kaszel, katar, zgaga, przeziębienie, choroby zakaźne typu grypy, anginy i odry, choroba wrzodowa, nieżyt żołądka 1 jelit, niestrawność, zaburzenia trawienia, biegunka, zaparcia, hemoroidy, czerwonka, sprue, ból brzucha, nadkwaśność treści żołądkowej, zażywanie leków, które mogą uszkodzić śluzówkę przewodu pokarmowego, choroby skórne i włosów, nieżyty układu moczowo-płciowego, kamica moczowa, choroby alergiczne, osłabienie.

 

Zewnętrznie (okłady, maseczki, przemywanie, płukanki, kąpiele):

suchość skóry, wągry, ropnie, strupy, wszelkie rany, nadżerki, owrzodzenia, pryszcze, oparzenie, upławy, stany zapalne jamy ustnej, gałki ocznej, spojówek i powiek oraz warg sromowych i pochwy, spierzchnięte wargi, rozpadliny skórne, żylaki, odleżyny, odparzenie, wrastający paznokieć, wypryski, rogowacenie starcze, suchość, wypadanie, rozdwajanie i łamliwość włosów, uszkodzenie włosów zabiegani fryzjerskimi, łupież tłusty i suchy.

 

Odwar o olej żywokostowy stosować do lewatyw przy wrzodziejącym zapaleniu jelita, świądzie odbytu, hemoroidach, zapaleniu esicy i bańki odbytowej, bolesnym parciu na kał, niestrawności (odwar!), wzdęciach bolesnych, zaparciach i biegunkach.

Leczenie zewnętrzne zawsze połączyć z leczeniem wewnętrznym!.

Olej żywokostowy stosować do przemywania skory cienkiej, delikatnej, wrażliwej, suchej i ze stanami zapalnymi.

 

Żywokost stosować także przy wszelkiego rodzaju złamaniach kości, zapaleniu okostnej, stawów i ścięgien.

 

Odwar: 4 łyżki korzeni lub 2 łyżki ziela zalać 2 szkl. wody; gotować 10 minut; odstawić na 10 minut; przecedzić. Uzupełnić brakującą ilość wody. Pić 4-6 razy dz. po 50-100 ml; dzieci ważące 10-15 kg - 15 ml, 20-25 kg - 25 ml, 30-35 kg - 40 ml, 40-45 kg - 50 ml, 4-6 razy dz. Odwar można osłodzić miodem. Korzeń jest wartościowszy od ziela - jeżeli chodzi o złamania kości, nieżyty układu oddechowego i chorobę wrzodową.

 

Olej żywokostowy - Oleum Symphyti: 1 szkl. świeżych lub suchych korzeni zaleć 300 ml oleju lub oliwy o temp. 60 stopni C; wytrawiać 14 dni; przefiltrować, W chorobie wrzodowej, osłabieniu, schorzeniach skórnych, hemoroidach i zaparciach zażywać 3 razy d7. po 1 łyżce. Używać zewnętrznie przy leczeniu wyżej wymienionych schorzeń oraz do maseczek i przemywań skóry zdrowej w celach pielęgnacyjnych. Doodbytniczo podaje się 100-200 ml oleju o temp. 38°C.

 

Maść żywokostowa - Ung. Symphyti. Składniki:

- olej żywokostowy - 1 łyżka

- wyciąg glicerynowy z żywokostu - 1 łyżka

- podłoże maściowe (Linomag - krem lub maść, Alantan - maść, lanolina, euceryna, maść z wit. A lub tranowa) - 60 g

- silnie sproszkowany (zmielony) suchy korzeń żywokostu - 1 łyżeczka od herbaty (płaska).

 

Sposób przyrządzenia maści żywokostowej: do moździerza umieszczonego na gorącej maszynce elektrycznej włożyć podłoże maściowe i gdy ulegnie ono rozpuszczeniu - wlać do moździerza olej żywokostowy wymieszany z proszkiem żywokostowym, wymieszać. Następnie wlać glicerynowy wyciąg żywokostowy i ucierać składniki aż utworzą jednolitą masę, stale jednak podgrzewając. Maść przechowywać w zimnym miejscu i szczelnie zamkniętą. Chore miejsca pokrywać nią 3 razy dz. Jeżeli chcemy maść żywokostową używać do natłuszczania warg i skóry (jako naturalny kosmetyk) to nie dodajemy proszku żywokostowego podczas jej produkcji.

 

Proszek żywokostowy - Pulvis Symphyti: suchy korzeń zmielić na pył. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 płaskiej łyżeczce, dobrze popić. Stosować też jako zasypkę leczniczą.

 

Mel Symphyty: na każdą łyżeczkę proszku żywokostowego dać 1 łyżkę miodu i pół łyżeczki gliceryny, wymieszać. Zażywać 3-4 razy dz. po 1 łyżce.

 

Wyciąg glicerynowy-żywokostowy: pół szkl. świeżego lub suchego korzenia zalać 300 g gliceryny; wytrawiać 7 dni; przecedzić. Zażywać 1-2 razy dz. po 1 łyżce Przy zaparciach połączonych z zaburzeniami trawiennymi i bólami brzucha. Przed zażyciem zmieszać z 100 ml soku cytrynowego lub innego.

 

Rp. Syropek żywokostowy - Sirupus Symphyti: 4 łyżki suchego korzenia zalać 2 szkl. wody; gotować 10 minut; przelać przez gazę i nie uzupełniać brakującej ilości wody. Do wywaru wlać 100 ml miodu, wsypać pół szkl. cukru i mieszać aż do rozpuszczenia oraz połączenia składników. Na końcu dodać sok z jednej cytryny i 30 g gliceryny, wymieszać. Zażywać 4-6 razy dz. po 1 łyżce. Przed zażyciem wstrząsnąć. Przechowywać w chłodnym miejscu.

 

 

 

 

 

Witaminy - Vitaminum - witaminoterapia

Witaminy - definicja, odkrywca pierwszej witaminy,
autor nazwy witamina

Witaminy są to związki organiczne, niejednolite pod względem chemicznym, które jednak występują w organizmach żywych jako naturalne składniki regulujące (biokatalizatory). Witaminy są koenzymami, czyli składnikami niebiałkowymi enzymów. Brak lub niedobór poszczególnych witamin powoduje zaburzenia fizjologiczne (utrata homeostazy) nazwane awitaminozami (zupełny brak witaminy w organizmie) i hipowitaminozami (niedobór witaminy w organizmie).
Nazwa witamina (vita - życie, substancja niezbędna do życia; amina - grupa związków zawierających w budowie grupę aminową -NH₂) została wprowadzona przez Kazimierza Funk'a (1884-1967) na określenie odkrytej przez siebie substancji - witaminy B₁, której niedobór powoduje chorobę beri-beri. Witamina B₁ została wyizolowana z otrąb ryżowych przez Funka w 1911 roku.  K. Funk opublikował ok. 200 prac na temat witamin (Die Vitamine, 1924 rok), organopreparatach i hormonach.

Wprowadzenie do biochemii witamin

Przykładowe znaczenie witamin w organizmie

Biochemiczne znaczenie wybranych witamin	Nazwa witaminy
Rodopsyna = czerwień wzrokowa - białko w pręcikach wzrokowych siatkówki oka zawierające aldehyd witaminy A - retinal oraz śródbłonowe białko opsynę.	Witamina A, czyli retinol, akseroftol.
1,25-dihydroksycholekalcyferol, czyli aktywna witamina D pobudza syntezę osteokalcyny, czyli białka Gla. Osteokalcyna wiąże wapń Ca^2+dzięki czemu następuje uwapnienie (mineralizacja) kości. Osteokalcyna występuje w osteoblastach (komórki kościotwórcze) i osteocytach (komórki kostne) tkanki kostnej.	Witamina D, czyli kalcyferol.
Witamina E jest czynnikiem oksydo-redukcyjnym, uczestniczy w przenoszeniu wodoru z fawoprotein na cytochrom C; wchodzi w skład błon komórkowych i lizosomalnych stabilizując ich strukturę i zwiększając odporność na działanie peroksydazy glutationowej; zapobiega utlenianiu frakcji LDL lipidów krwi do nadtlenków; hamuje powstawanie toksycznych nadtlenków nienasyconych kwasów tłuszczowych i aktywnych rodników tlenowych.	Witamina E, czyli tokoferol, tocopherol.
Witamina B1 w postaci pirofosforanu jest koenzymem dekarboksylazy pirogronianowej, transketolazy, oksydacyjnej dekarboksylacji 2-oksokwasów (np. piorogronianu, 2-oksoglutaranu).	Witamina B1, czyli  tiamina, aneuryna.
Witamina B2 wchodzi w skład koenzymów flawinowych: FMN -Flawinowy Mono-Nukleotyd (Flavin Mono-Nucleotide), FAD - Flawino-Adeninowy Dwunukleotyd (Flavin Adenine Dinucleotide). Uczestniczy w reakcjach oksydoredukcyjnych. Koenzymy flawonowe są składnikiem dehydrogenaz flawinowych (dehydrogeneza liponianu, dehydrogenaza bursztynianowa, dehydrogenaza 3-fosfoglicerynianu, dehydrogenaza acylo-CoA), oksydaz flawinowych (oksydaza L- i D-aminokwasów, oksydaza glukozy, oksydaza ksantynowa, oksydaza aldehydowa).	Witamina B2, czyli ryboflawina, laktoflawina.
Witamina B3 jest składnikiem nukleotydów nikotynamidowych: NAD - Nikotynoamido-Adeninowy Dwunukleotyd (Nicotinamide Adenine Dinucleotide) i NADP -  Nicotinamide Adenine Dinucleotide Phosphate, dsł. tłumaczenie Nikotynoamido-Adeninowego Dwunukleotydu Phosphoran = Fosforan Dwunukleotydu Nikotynoamido-Adeninowego, które są koenzymami przenoszącymi wodór.  NAD i NADP są koenzymami dehydrogenaz. Wodory pobrane z jednego substratu mogą być wykorzystane do redukcji innego substratu.	Witamina B3, czyli witamina PP, nikotynamid, kwas nikotynowy, niacyna, amid kwasu nikotynowego, niacynamid.
Cholina jest składnikiem lecytyny, stanowi źródło grup metylowych dla syntezy metioniny. Wchodzi w skład neuroprzekaźnika (neurotrasmitera) acetylocholiny.	Witamina B4, czyli cholina.
Kwas pantotenowy jest składnikiem koenzymu A - CoA. Koenzym A to koenzym acetylotransferaz.	Witamina B5, czyli kwas pantotenowy.
Witamina B6 to koenzym enzymów przemian amianokwasów: aminotransferaz, dekarboksylaz, dezaminaz i aminooksydaz. Bierze udziała w procesie przemiany kwasu linolowego i kwasu linolenowego.	Witamina B6, czyli pirydoksyna, adermina.
Witamina B7 jest składnikiem koenzymów karboksylaz; uczestniczy więc w przenoszeniu grup karboksylowych., np. przy karboksylacji pirogronianu do szczawiooctanu z udziałem karboksylazy pirogronianowej.  Ponadto w procesach dekarboksylacji i dezaminacji kwasu asparaginowego, treoniny, czy seryny.	Witamina B7, czyli biotyna, witamina H, koenzym R, Skin Factor.
Witamina B8 to czynnik lipotropowy. Składnik fosfolipidów układu nerwowego.	Witamina B8, czyli inozytol.
Witamina B9 jako kwas tetrahydrofoliowy (koenzym F) to koenzym w syntezie zasad purynowych i pirymidynowych. Uczestniczy w przenoszeniu grup jednowęglowych: formylowej, hydroksymetylowej, metylowej, metylenowej formiminowej w pozycji N5, N10 pierścienia pterydynowego. Niezbędny do syntezy tymidylanu wykorzystywanego w procesie syntezy DNA.  Uczestniczy w procesach mielizacji (tworzenie osłonki mielinowej) neuronów i przy przekształcaniu homocysteiny w metioninę.	Witamina B9, czyli kwas foliowy, witamina M, witamina B11, witamina Bc.
PABA wchodzi w skład koenzymu F. Uczestniczy więc w tych samych procesach co witamina B9. Bakterie mają zdolność syntezy kwasu tetrahydrofoliowego z prostych składników (kwas foliowy, PABA, kwas glutaminowy). Człowiek nie ma takie zdolności, dlatego musi otrzymywać w diecie kompletny koenzym F.  PABA uczestniczy w metylowaniu homocysteiny na metioninę. Zapobiega przedwczesnemu rozpadowi katecholamin (np. adrenaliny).	Witamina B10, czyli PABA, kwas para-amino-benzoesowy, witamina H1.
patrz witamina B9	Witamina B11, czyli kwas foliowy, patrz witamina B9
Witamina B12 jest składnikiem koenzymów (kobamidy); metylokobalamina przenosi grupę metylową na homocysteinę dzięki czemu powstaje metionina. Powstała z metioniny 5-adenozylometionina jest dawcą grup metylowych i uczestniczy w metylacji mieliny neuronów. Uwolniona kobalamina przyłącza grupę metylową z N5-metylotetrafolianu, przez co powstaje tetrahydrofolian niezbędny do syntezy puryn i pirymidyn, a tym samym kwasów nukleinowych.  Koenzym kobalaminowy (dezoksyadenozylokobalamina) bierze udział w przekształcaniu metylo-malonylo-koenzymu A do sukcynolo-koenzymu A w procesie glukoneogenezy (proces syntezy glukozy z aminokwasów, kwasu mlekowego czy pirogronowego)..	Witamina B12, czyli kobalamina
Witamina B13 jest to metabolit endogenny powstający z karbamylofosforanu i kwasu asparaginowego. Reaguje z 5-fosforybozo-1-pirofosforanem tworząc nukleotyd orotydylowy, który po dekarboksylacji przekształca się w UMP (urydyno-5-monofosforan) = Uridine 5'Mono-Phosphate. Powstaje i jest niezbędny przy przemianach pirymidyn, np w trakcie syntezy nukleotydów.	Witamina B13, czyli kwas orotowy, acidum oroticum, 6-uracilcarboxylic acid
Witaminą B14 określano substancję (zolowaną z drożdży, jaj, roślin strączkowych), która leczyła niedokrwistość; później okazało się, że jest to mieszanina kwasu foliowego i PABA, czyli witaminy B9 i B10 (koenzym F).	Witamina B14
Jest donorem grup metylowych w przemianach aminokwasów i amin. Substrat do syntezy neurotransmiterów. Informacje na temat witaminy B15 są podane na	Witamina B15, czyli kwas pangamowy, Pangamic Acid, Pangametin, panagmetyna, Dimethylglycine, dimetyloglicyna.
Witamina B16 to dimetyloglicyna, czyli DMG =  DiMethylGlicyna, patrz  witamina B15	Witamina B16, czyli dimetyloglicyna, kwas pangamowy
Witamina B17 jest glikozydem cyjanogennym - amigdaliną (nitrylozyd) występującą w śliwach, migdałach, czereśniach, wiśniach, czeremchach (Prunus). Niegdyś była słynna, bowiem in vitro hamuje rozwój komórek nowotworowych. Podobno posiada też właściwości zapobiegające onkogenezie.	Witamina B17, czyli amigdalina
Witamina B18 - patrz witamina B10	Witamina B18 - patrz witamina B10
Witamina B22 - jest to zespół aktywnych składników zawartych w ekstrakcie aloesowym	witamina B22, ekstrakt aloesowy
Witamina N czyli kwas liponowy	Witamina N, czyli kwas liponowy, Thioctic Acid, Alpha-lipoic acid.
Witamina Bt, czyli karnityna	Witamina Bt, czyli witamina T, karnityna, Carnitine
Witamina U - pochodna metioniny wyizolowana po raz pierwszy w 1966 roku z kapusty. Czynnik przyśpieszający gojenie wrzodów żołądka, przeciwhistaminowy (H2), żółciopędny, zapobiegający powstawaniu kamicy żółciowej.  Czynnik ochronny dla błony śluzowej żołądka i jelit.	Witamina U, Methylmethioninesulfonium
Witamina P ma właściwości oksydoredukcyjne, hamuje aktywność oksydazy kwasu askorbinowego, inhibitor hialuronidazy i ceruloplazminy. Czynnik przeciwwysiękowy dla śródbłonków.	Witamina P, czyli rutina, należy tutaj również kwercetyna, eriodyktyna, hesperydyna (tzw. bioflawonoidy)
Witamina K to kofaktor karboksylacji kwasu glutaminowego do kwasu gamma-karboksyglutaminowego - składnika czynnika krzepnięcia krwi II (protrombiny), VII (prokonwertyny), IX (czynnik Christmasa) i X (czynnika Stuarta). Witamina K umożliwia wiązanie jonów wapnia przez czynniki krzepnięcia krwi. Witamina K jest niezbędna do syntezy osteokalcyny.	Witamina K, fitochinon, fillochinon.
Witamina F jest substratem do syntezy prostaglandyn, tromboksanu, prostacyklin. Składnik błon komórkowych. Czynnik lipotropowy.	Wiutamina F, czyli witamina FF, witamina F99, niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe NNKT, kwas arachidonowy + kw. linolowy + kw. linolenowy.
Witamina Q to przenośnik elektronów w łańcuchu oddechowym. Cząsteczka ubichinonu CoQ przyjmuje 2 elektrony i dwa jony H^+ przekształcając się w ubichinol CoQH2. Występuje w mitochondriach. Jest to wymiatacz wolnych rodników i aktywator dehydrogenaz oraz cytochromu. Więcej o witaminie Q -	Witamina Q, czyli ubichinon, witamina Q10, koenzym Q10.
Witamina C to przenośnik wodoru i elektronów w układzie oksydo-redukcyjnym. W organizmach istnieją oksydazy pozamitochondrialne, których podstawową funkcją jest przenoszenie protonów i elektronów z substratów organicznych na tlen z wytworzeniem wody lub nadtlenku wodoru i produktu utlenionego. Enzymy te. związane z błonami komórkowymi należą do oksydaz miedzioproteinowych lub flawoproteinowych. Oksydaza askorbinianowa nalezy do miedzioprotein. Oksydaza askorbinianowa katalizuje reakcję: kwas askorbinowy + 1/2 O2 ---> kwas dehydroaskorbinowy + H2O Kwas dehydroaskorbinowy tworzy układ oksydoredukcyjny z glutationem, cytochromem C, nukleotydami pirydynowymi i flawinowymi; uczestniczy w procesach metabolicznych fenyloalaniny, tyrozyny, kwasu foliowego (konwersja kwasu foliowego do kwasu folinowego), histaminy, żelaza, dopaminy, DOPA, kwasu fenolopirogronowego do kwasu homogentyzynowego, kolagenu, prostaglandyn, noradrenaliny (proces DOPA-amina ---> noradrenalina), kortykosteroidów. Jest inhibitorem hialuronidazy.	Witamina C, czyli kwas askorbinowy, kwas askorbowy.

Wiadomości ogólne

   
    Witaminy stosuje się nie tylko w stanach ich braku lub niedoboru w organizmie, lecz także w leczeniu wielu schorzeń. Ponadto preparaty witaminowe warto zażywać zapobiegawczo, abu ustrzec się przed rozmaitymi schorzeniami. Profilaktyczne stosowanie witamin powinno mieć miejsce u kobiet w ciąży, matek karmiących (laktacja), dzieci, młodzieży i osób w podeszłym wieku. Nie należy zażywać jednych witamin w dużych dawkach przy pominięciu innych, bowiem wszystkie procesy biochemiczne w ustroju są sprzężone. Nadmiar jednej witaminy powoduje niedobór innych witamin oraz soli mineralnych. Stąd konieczne jest stosowanie preparatów mineralno-witaminowych o dokładnie obliczonej formule oraz dobrze racjonalnej diety. Odpowiednio dobrane pokarmy i koncentraty ziołowe mogą stanowić optymalne źródło witamin i biopierwiastków. Niniejsza strona pomoże w opracownaiu naturalnych preparatów mineralno-witaminowych.
    W zimie, kiedy brakuje świezych jarzyn i owoców można pić sok z jiszonej kapusty (witamina C, witamina U), tran (witamina A, D, F), kompoty, soki i wreszcie przetwory z ziół (napary, odwary, ziołomiody, sproszkowane zioła), które oczywiście trzeba zgromadzić i sporządzić w okresie wiosennym, letnim i jesiennym.
Zjawisko hipowitaminoz może również wystąpić po podaniu niektórych leków, np. diuretyków, antybiotyków, sulfonamidów, preparatów przeczyszczających, środków antykoncepcyjnych; ponadto podczas monotonnego odżywiania się pokarmem mało zróżnicowanym i konserwowanym.
    Większość witamin jest wrażliwa na konserwanty, wysoką temperaturę, tlen, promienie słoneczne. Wymienione czynniki działają niszcząco na witaminy.
        Witaminy można podzielić na dwie wielkie grupy:
1. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach - vitasteryny: A, D, E, F, Q, K.
2. Witaminy rozpuszczalne w wodzie:  z grupy B, C, P.

Diagnostyka ważniejszych hipowitaminoz wg prof. W.F. Zelenina i prof. N.A. Kurszakowa, 1952 r.

Hipowitaminoza	Objawy	Dane laboratoryjne
Hipowitaminoza A	Kurza ślepota, suchość, utrata blasku i zmniejszona wrażliwość spojówki; suchość i łuszczenie się skóry; rogowacenie torebek włosowych; tworzenie się wągrów i czyraków.	Zaburzenia adaptacji wzrokowej w ciemności. Obniżona zawartość witaminy A i karotenu we krwi.
Hipowitaminoza B1	Zmniejszona zdolność skupiania uwagi; szybkie męczenie się umysłowe, osłabiebie mięśni, zmniejszone łaknienie, zaparcia.	Zmniejszone wydalanie witaminy B1 w moczu. Zwiększona zawartość kwasu pirogronowego we krwi i w moczu.
Hipowitaminoza B2 hiporyboflawinoza	Utrata łaknienia, osłabienie, swędzenie, uczucie kłucia i pieczenia w oczach, naciek okolicy okołorogówkowej i wrastanie naczyń do rogówki, zapalenie błony śluzowej kątów ust i czerwieni warg (cheilosis)	Zmniejszone wydalanie ryboflawiny w moczu. Waskularyzacja rogówki
Hipowitaminoza PP	Zespół neurasteniczny (drażliwosć, bezsenność, przygnębienie). Rozwolnienie i biegunki bez krwi i śluzu.	Brak kwasu solnego w soku żołądkowym (achlorhydria). Zmniejszone wydalanie amidu kwasu nikotynowego (N-methyl - nikot. amidu) w moczu.
Hipowitaminoza C	Sinica (cyanosis) warg, nosa, uszu, paznokci; krwawienie dziąseł w czasie przysysania wargami i wskutek lekkich urazów; bóle podeszw; bladość skóry; spadek ciepłoty ciała; nadmierne rogowacenie mieszków włosowych z pojedyńczymi wybroczynami.	Zwiększona przepuszczalność włośniczek. Zmniejszone wydalanie lub niewydalanie kwasu askorbinowego w moczu. Niedobór nasycenia kwasem askorbinowym ustroju. Zmniejszona zawartość kwasu askorbinowego we krwi.

    Niemowlęciu karmionemu piersią trzeba zacząć podawać witaminę C w 3 tygodniu życia. Można ją podawać jako witaminę syntetyczną (pół drażetki 0,1 g rozpuścić w pokarmie i podawać dziecku) lub w sokach z warzyw i owoców. Zaczynamy podawanie soków od paru kropli codziennie, zwiększając ich ilość stopniowo do kilku łyżeczek. W 3 tygodniu życia podajemy też witaminę D. Koniecznie ją trzeba podawać w jesieni i w zimie.
Witaminę D (np. tran) trzeba zacząć podawać dziecku od bardzo małych ilości (w kroplach), zmieszaną z pokarmem. Zabezpieczy to dzieci przed krzywicą .  Niemowlęta nie mają enzymu karotenazy, który przekształca prowitaminę A - karoten (np. w sokach z marchwi) w witaminę A. Enzym ten zaczyna działać dopiero u dzieci starszych. W związku z tym niemowlętom trzeba podawać normalną witaminę A, bowiem tylko taka jest przyswajalna dla organizmu niemowlęcia. Karoten jest wydalany w postaci niewykorzystanej. Przyswajalna witamina A jest zawarta w tranie, ponadto jest dostępna w postaci kropli olejowych (Vitaminum A+D /Terpol/ - krople, 2 krople raz dziennie), które można dodawać do  mleka.
W drugim miesiącu życia można dodać podawanie witamin z grupy B. Nie zapominajmy o kwasie foliowym. Żelazo zawarte w owocach i warzywach niemowlę przyswaja dużo lepiej, gdy jednocześnie przyjmuje witaminę C i B-complex. Jeżeli niemowlęciu nie podaje się warzyw i owoców we właściwym czasie zaczyna ono chorować, blednie, traci apetyt, nie przyrasta na wadze i wzroście. Może się to skończyć anemią i opóźnionym rozwojem fizycznym i psychicznym. Począwszy od końca drugiego miesiąca życia - utrzymujemy pełny zestaw witamin.

Zestawienie wybranych awitaminoz

Nazwa witaminy	Awitaminoza i objawy awitaminozy	Zapotrzebowanie dzienne na daną witaminę	Pokarmy najbogatsze w daną witaminę
vitaminum A	- xerophtalmia - zeskórnienie spojówki i rogówki - keratomalacja = keratomalacia - rozmiękczenie rogówki - blepharitis - ropny i suchy nieżyt powiek hyperaemia - przekrwienie spojówek - hemeralopia - ślepota zmierzchowa (kurza ślepota) - atrophia = zanik gruczołów potowych i łojowych - metaplasia = metaplazja (złuszczanie) nabłonka ucha środkowego, nosa, krtani, tchawicy, oskrzeli i układu moczowego - degeneratio = degenracja nabłonka kanalików nasiennych - metaplazja endometrium macicy	5.000 j.m.	tran, masło, śmietana, mleko, sery tłuste, wątroba Karoten, czyli prowitamina A:  marchew, jaja, pietruszka, koper, szczypiorek, szpinak, jarzębina, berberys, głóg, pyłek pszczeli, morele, jarmuż, dynia
vitaminum B1	Głodowe wielonerwowe zapalenie nerwów, choroba beri-beri. - polineuritis - zapalenie wielonerwowe - zaburzenia czucia - porażenia, przykurcze - nerwowość - uczucie zmęczenia - upośledzenie koncentracji uwagi - zaburzenia pamięci - tachykardia - osłabienie mięśniowe - obrzęki - zaniki gruczołów dokrewnych - spadek ciśnienia krwi	3 mg	grzyby, jogurt, kefir, zboża, mussli, otręby zbożowe, orzechy, głóg, owoce suszone, mięso, ryby, miód, pyłek pszczeli
vitaminum B2	Aryboflawinoza. - anorexia (jadłowstręt) - spadek masy ciała - uczucie pieczenia skóry - uczucie bólu błon śluzowych - stomatitis - zapalenie błony sluzowej kącików ust - cheilosis - zapaalenie rąbka czerwieni warg - hyperaemia = przekrwienie błon śluzowych - glossitis - zapalenie języka - coniunctivitis - zapalenie spojówek - iritis - zapalenie tęczówki - collapsus - zapaść - zahamowanie rozwoju umysłowego u dzieci - zmiany zwyrodnieniowe w oun - niedokrwistość - waskularazycja rogówki (wniknięcie naczyń krwionośnych do rogówki) - światłowstręt	3 mg	mleko, śmietana, sery, wątroba, mięso, drób, brukselka, fasola, groch, drożdże, jaja, pyłek pszczeli
vitaminum C	Gnilec, czyli scorbutus - szkorbut. Skaza krwotoczna. Niedokrwistość. Obniżenie odporności organizmu na zakażenia. Dystrofia tkanki łącznej. Stany zapalne kości. Zapalenie i krwawienia dziąseł.	75 mg	owoc dzikiej róży, grejpfrut, chrzan, porzeczki, pietruszka, koperek, berberys, rokitnik, jarzębina, papryka
vitaminum PP, nazwa pochodzi od Pellagra Preventive factor - czynnik zapobiegający pelagrze	Pellagra czyli pelagra, rumień lombardzki. - dermatitis - zapalenie skóry nie osłoniętych części ciała - diarrhoea - zapalenie błony śluzowej przewodu pokarmowego - dementia, porażenie, zaniki mięśni.	17-20 mg	mięso, nerki, drób, fasola, kasza, otręby pszenne, groch, grzyby, w tym drożdże, kasza pszenna, mussli
vitaminum B9 sive potius acidum folicum	Biegunka tłuszczowa - sprue, pleśniawki tropikalne - aphthae. Niedokrwistość makrocytarna. Leukopenia. Trombocytopenia. Nieżyt żołądka. Zmiany zwyrodnieniowe w układzie nerwowym.	100 ug. W czasie ciąży i laktacji 400 ug.	drożdże, seler, jaja, banany, makaron, mleko pełne, pomidory, jabłka, jarzyny zielone
vitaminum D	Krzywica - rachitis u młodych osobników. Osteomalacja - osteomalatio - rozmiękczenie kości u dojrzałych osobników. Zaburzenia chondriogenezy (rozwoju chrząstek).	400 j.m.	tran, olej z rekina, grzyby, ryby, masło, smalec, jaja
vitaminum K	Zespół krwotoczny Dam'a. Skaza krwotoczna niedokrzepliwa.	2 ug/kg masy ciała/24 h	pokrzywa, szpinak, kapusta, owoc róży, owoc jarzębiny, liście orzecha włoskiego, jeżyny, porzeczka czarna - owoce i liście, kalafior.
vitaminum B12	Niedokrwistość megaloblastyczna (Addisona-Biermera). Demielinizacja powrózków rdzenia. Bezsoczność żołądka. Zanikowe zapalenie języka. Utrata czucia. Bezsenność. Nerwobóle. Zanik nerwu wzrokowego.	5 ug (mikrogram)	wątroba, nerki, makrela, śledź, łosoś
vitaminum P (nazwa od Permeabilitas - przepuszczalność)	Wzmożona przepuszczalność i zmiany zwyrodnieniowe naczyń krwionośnych.	20 mg	borówki, jeżyny, czarna i czerwona porzeczka, ruta, cytryny, grejpfruty, głóg, szpinak, śliwki, owoc dzikiej róży
vitaminum E	Zanik jąder, zahamowanie spermatogenezy, brak ruchliwości plemników. Zanik nabłonka plemnikotwórczego. Zanik macicy u kobiet, poronienia, bezpłodność, zmiany zwyrodnieniowe i zanik łożyska. Zanik i zwyrodnienie mięśni szkieletowych. Stłuszczenie wątroby. Niedoczynność przednego płata przysadki mózgowej. Encefalomalacja. Adynamia, porażenie. Ogniska martwicze w narządacj miąższowych.	30 mg	kiełki pszenne, oleje roślinne wytłaczane na zimno, sałata
vitaminum B4 = cholina	Stłuszczenie wątroby.	100 mg	szpinak, pomidory, kapusta, groch, wątroba, fasola
vitaminum B5 - kwas pantotenowy	Zanik lub niedoczynność nadnerczy. Pobudzenie psychiczne, zmęczenie, ból głowy, tachykardia, spadek ciśnienia krwi, nudności, wymioty, przewlekłe stany zapalne układu oddechowego.	10 mg	drożdże, groch, chleb, mleko, jaja, sery, mięso, ryby, drób, banany, pomarańcze, grejpfruty, kalafior, pomidory, kapusta, ziemniaki, marchew, sałata
vitaminum B6	Akrodynia - zaczerwienie skóry, np. rąk, stóp, twarzy. Zapalenie skóry i błon śluzowych. Niedokrwistość, zapalenie wielonerwowe, drgawki. Nadmierne pocenie się. Bezsenność.	3 mg	drożdże, jaja, kiełki zbożowe, kukurydza, ryby
vitaminum B15	Marskość i stłuszczenie wątroby, miażdżyca, choroba wieńcowa.	60 mg	owoce (morele, brzoskwinie), zboża
vitaminum H	Wypadanie włosów, stan zapalny skóry (suche zapalenie skóry), łuszczenie się naskórka, nerwobóle, zanik brodawek języka, nudności, zaburzenia trawienne, senność, brak apetytu, spadek masy ciała, bóle mięśni, wyprysk.	150 ug	drożdże, zboża, czekolada, nabiał, jarzyny (groch, kapusta, kalafior, cebula), ryby, cytryny, papryka
vitaminum F	Przewlekłe stany zapalne skóry i błon śluzowych. Upławy, poronienia. Niepłodność. Zaburzenia spermatogenezy i oogenezy. Miażdżyca. Stłuszczenie wątroby, serca i nerek. Wypryski. Wypadanie włosów. łamliwość paznokci.	200 mg	olej winogronowy, lnowy, sojowy, porzeczkowy, rokitnikowy, wiesiołkowy, ogórecznikowy, krokoszowy, makowy, arachidowy, dyniowy, migdałowy, tran
vitaminum B8 = inositolum	Stłuszczenie i marskość wątroby. Bóle mięśni i nerwów. Miażdżyca. Chromanie przestankowe. Łysienie.	1000 mg	mięso, serce, mózg, pomarańcze, kapusta, pomidory, groszek, bób

Biopierwiastki, czyli makro-, mikro- i ultraelementy.

Gospodarka wodno-elektrolitowa organizmu człowieka.

Biopierwiastki w profilaktyce i terapii schorzeń.

 

 

C Z Ę Ś Ć W P R O W A D Z A J Ą C A

 

Zioła są bardzo cennym źródłem witamin i składników mineralnych. W roślinach występują one w naturalnych zespołach, dzięki czemu często są łatwo przyswajalne dla naszego organizmu.

Istotne znaczenie ma forma chemiczna, w której występuje dany pierwiastek, np. szczawiany wapnia nie są wykorzystywane przez człowieka, a nawet przez samą roślinę.

Niektóre związki chemiczne usprawniają wchłanianie wielu pierwiastków. Przykładem może być żelazo, które w obecności kwasu askorbinowego (witaminy C) łatwo wchłania się z przewodu pokarmowego do krwi.

Istnieją również składniki pokarmowe oraz leki, które upośledzają, a nawet uniemożliwiają wchłanianie witamin i soli mineralnych, np. tłuszcze zmniejszają przyswajalność wapnia i magnezu; parafina upośledza wchłanianie witaminy A, D czy F.

Składniki mineralne i witaminy musimy dostarczać naszemu organizmowi w codziennej diecie, która powinna być urozmaicona i zawierać dużo jarzyn i owoców. Powinniśmy pić kompoty i naturalne soki owocowe, wody zdrojowe, które są bogate w sole mineralne.

Ustrój człowieka stale wydala liczne składniki mineralne. Człowiek dorosły wydala średnio w ciągu doby z moczem, kałem i potem około 35-30 g soli mineralnych.

Sole mineralne warunkują prawidłowy przebieg przemiany materii, są niezbędnym składnikiem wielu związków wytwarzanych przez organizm (np. do powstawania hemoglobiny niezbędne jest żelazo).

Brak lub niedobór składników mineralnych w pożywieniu powoduje bardzo poważne zaburzenia i choroby.

Pierwiastki w ciele istot żywych występują najczęściej w postaci jonów. Spośród kationów największe znaczenie mają K⁺, Na⁺, Ca⁺, Mg⁺, zaś anionów P^- i Cl^-.

Biopierwiastki można podzielić na 3 grupy:

1. 1.      Makroelementy, czyli pierwiastki występujące w stosunkowo dużych ilościach i stanowiące nie mniej niż 0,1% masy organizmu człowieka, np. tlen - 65, 04%, węgiel - 18,25%, wodór - 10,05%, azot - 2,65%, wapń - 1,4%, fosfor - 0,81%, potas - 0,27%, sód -0,26%, chlor - 0,25%, siarka - 0,21%.

2. 2.      Mikroelementy to pierwiastki występujące w bardzo nieznacznych ilościach, np. żelazo 0,02%, magnez 0,04% oraz cynk, miedź, mangan, molibden, selen.

3. 3.      Ultraelementy to pierwiastki występujące w organizmach, lecz w milionowych częściach procentu ich masy, jak złoto, rtęć, stront, rad, srebro, wanad.

 

Sole mineralne zawarte w ziołach są łatwo rozpuszczalne w wodzie (przechodzą do wodnych i wodno-alkoholowych wyciągów) i w sokach trawiennych przewodu pokarmowego.

Według prof. J. Muszyńskiego do odwarów roślinnych przechodzi 30-60% znajdujących się w roślinach soli mineralnych.

Składniki mineralne stanowią ok. 4% masy naszego ciała

 

Zawartość wybranych pierwiastków w organizmie człowieka

Nazwa biopierwiastka	Zawartość w ppm (pars pro milion - ilości na milion jednostek wagowych ciała)
Żelazo	60
Fluor	37
Cynk	33
Miedź	1
Wanad	0,3
Mangan	0,2
Chrom	0,2
Selen	0,2
Molibden	0,1
Jod	0,1
Kobalt	0,02

 

 

Dzienne normy na wybrane składniki mineralne

 

Grupa ludności	Wapń	Fosfor	Magnez	Żelazo	Cynk	Jod
Dzieci	0,8-1 g	1 g	400 mg	12 mg	15 mg	150 mcg (μg)
Młodzież	1-1,2 g	1,2 g	500 mg	15 mg	15-20 mg	150 μg
Mężczyźni	1 g	1 g	500 mg	15 mg	15 mg	150 μg
Kobiety	1 g	1 g	400-500 mg	15 mg	15 mg	150 μg
Kobiety ciężarne	1,3-1,5 g	1,2 g	450-500 mg	18 mg	20 mg	175 μg
Kobiety karmiące	1,3-1,5 g	1,3 g	450-500 mg	15 mg	25 mg	200 μg

 

Nazwa polska biopierwiastka	Symbol chemiczny i nazwa łacińska biopierwiastka
Bor	Bo, Borum
Chrom	Cr, Chromium
Cynk	Zn, Zincum
Fluor	F, Fluorum
Fosfor	P, Phosphorus
Jod	I, Jodum, iodum
Kobalt	Co, Cobaltum
Krzem	Si, Silicium
Lit	Li, Lithium
Magnez	Mg, Magnesium
Mangan	Mn, Manganum
Miedź	Cu, Cuprum
Molibden	Mo, Molibdaenum
Potas	K, Kalium
Selen	Se, Selenium
Siarka	S, Sulfur
Sód i chlor	Na - Natrium i Cl - Chlorum
Wanad	V, Vanadium
Wapń	Ca, Calcium
Żelazo	Fe, Ferrum

 

Bor - borum, Bo

 

Bor wzmaga procesy mineralizacji kości, zapobiega utracie wapnia z kości. Zmniejsza utratę magnezu. Do celów leczniczych stosuje się boran sodowy w dawce 3 mg dziennie. Hamuje rozwój osteoporozy.

Bor pobudza procesy miogenezy (rozwój i wzrost tkanki mięśniowej). Nasila procesy regeneracji tkanki kostnej, chrzęstnej i łącznej właściwej. Zwiększa masę mięśni. Niektórzy biochemicy uważają, że efekt przyrostu mięśni pod wpływem boru jest porównywalny z rezultatami uzyskanymi podczas podawania testosteronu.

Niewielką ilość boru można spotkać w preparacie mineralno-witaminowym Vitaral.

Zioła zawierają znaczne ilości boru (np. kozieradka, lucerna, przelot, wyka, rzeżucha, gorczyca, komonica). Spośród jarzyn, bogate w bor są: kalafior, kalarepa, seler, buraki, kapusta.

W nadmiernych dawkach bor staje się silną toksyną dla wszystkich komórek ustroju. Dochodzi wówczas do zaburzeń wodno-elektrolitowych, nadmiernej utraty wody, uszkodzenia układu nerwowego, mięśni, wątroby, serca i nerek.

Chrom - chromium, Cr

 

 

Chrom trójwartościowy to naturalny Glucose Tolerance Factor (GTF), który zwiększa tolerancję na obciążenie glukozą. Stabilizuje III-rzędową strukturę białek i kwasów nukleinowych. Zapobiega miażdżycy i nadmiernemu poziomowi cholesterolu. Podwyższa poziom HDL. Działa przeciwtrądzikowo. Zapobiega powstawaniu ropni u cukrzyków. W terapii wykorzystuje się trójchlorek chromu i pikolinian chromu w dawce 100-200 ug/dobę.

Niedobór chromu objawia się wzrostem stężenia cholesterolu we krwi, zwiększonym poziomem glukozy, brakiem płodności, wypadaniem włosów, łamliwością paznokci.

Czysty chemicznie chrom jest srebrzystoszarym, twardym metalem o odcieniu niebieskawym. Temperatura topnienia - 1800^o C.

Cynk - zincum, Zn

 

Cynk jest stałym i niezbędnym składnikiem organizmu ludzkiego. Organizm człowieka dorosłego zawiera w sumie 1,4-2,3 g cynku. Jego zawartość w surowicy wynosi 12,2-21,4 umol/l (80-140 ug%), w moczu <0,6 mg/24 h (<9,17 umol/d), a w kale 8-14 mg/24 h (0,12-0,21 mmol/d).

75% cynku krwi znajduje się w erytrocytach (krwinkach czerwonych). Dużo cynku zgromadzone jest w trzustce, gruczole krokowym, błonie śluzowej żołądka i kośćcu. Pierwiastek ten jest niezbędny do uruchomienia rezerw witaminy A z wątroby, utrzymania w prawidłowym stanie skóry, włosów i paznokci.

Brak cynku powoduje wypadanie włosów.

Dr Barbeau i wsp. dowiedli, iż objawy epilepsji są nasilone przy niedoborze cynku i tauryny. Cynk wykazuje działanie przeciwwirusowe i przeciwbakteryjne. Zażywanie preparatów cynku (np. siarczanu cynku), witaminy C i A jednocześnie przyczynia się do szybkiego wyleczenia kataru, trądziku pospolitego, owrzodzeń żylakowatych, oparzeń, trudno gojących się ran, wyprysków. Niski poziom cynku obserwowany jest u osób cierpiących na bulimię (wilczy głód) oraz paradontopatie (choroby przyzębia). Dużo cynku człowiek traci podczas pocenia się, ciężkiej pracy fizycznej, uprawiania sportu. Niedobór cynku występuje przy marskości wątroby, chorobie Leśniowskiego, biegunkach, acrodermatitis enteropathica, wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego (colitis ulcerosa).

Preparat cynkowy o nazwie Zincteral (inny to np. Zincas) stosowany jest do leczenia łysienia plackowatego i złośliwego. Niektóre źródła podają, że pojawienie się meszku i początku odrostu owłosienia następuje po kilku-kilkunastu miesiącach terapii cynkowej. Leczenie w pewnych przypadkach łysienia złośliwego może trwać 3-4 lata.

Cynk utrzymuje właściwy poziom odporności organizmu (zwiększa produkcję przeciwciał). Według prof. J. Aleksandrowicza siarczanem cynku (Zincteral) można wyleczyć niedokrwistość sierpowatokrwinkową (267 mg siarczanu cynku dziennie).

Zaburzenia odczuwania smaku lub zapachu (częste w ciąży) są spowodowane niedoborem cynku.

Niedobory cynku mogą być wywołane:

• -         zbyt małymi ilościami Zn w przyjmowanych pokarmach;

• -         chorobami wątroby;

• -         upośledzonym trawieniem i wchłanianiem tego składnika;

• -         dużą ilością fityn w pożywieniu; fityny to sole magnezowo-wapniowe kwasu fitynowego występujące w pokarmach roślinnych (np. u roślin z rodziny krzyżowych i wilczomleczowatych);

• -         niedoczynnością tarczycy.

 

Niedobór cynku w okresie rozwojowym u dzieci prowadzi do opóźnionego dojrzewania i niedorozwoju narządów płciowych. Cynk jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowanie hormonu wzrostu, insuliny i gonadotropin.

Zioła zwierają dużo cynku: czosnek 10,8 mg/1000 g, cebula 13,8 mg, mięta 32 mg, tymianek 26 mg, majeranek 10 mg, bazylia 11 mg, lubczyk 16 mg, goryczka 35 mg, nagietek 23 mg, arnika 37 mg, rumian rzymski 47 mg/1000 g.

Z produktów spożywczych bogate w cynk są: kura 87 mg/1000 g, konina 60 mg, wołowina 45 mg, otręby pszenne 32 mg, fasola 52 mg, groch 44 mg, ziemniaki 4 mg, śledź 6-7 mg/1000 g. Dużo cynku jest w „owocach morza” oraz w podrobach.

Aby zapobiec niedoborowi cynku prof. A. Danysz zaleca przyjmować w codziennej diecie 12-15 mg cynku.

Cynk jest składnikiem około 200 enzymów (np. dehydrogenaz). Niedobór cynku wywołuje nadmierne gromadzenia trójglicerydów i w efekcie otyłość.

Terapia cynkowa zalecana jest osobom cierpiącym na trądzik i łuszczycę.

Fluor - Fluorum, F

 

 

Fluor w postaci apatytu fluorowego wchodzi w skład szkliwa (enamelum) zębów. Uszkodzenie szkliwa umożliwia bakteriom dostanie się do zębiny, co powoduje próchnicę (caries dentis = caries - próchnica, zgnilizna; dentis - ząb). Próchnica charakteryzuje się demineralizacją uwapnionych części zęba, a potem zniszczeniem substancji organicznej. Adamantoblasty (ameloblasty lub komórki szkliwotwórcze) po wyprodukowaniu szkliwa zanikają, co w razie powstania ubytku uniemożliwia odtworzenie, zregenerowanie szkliwa

Apatyt fluorowy jest także składnikiem zębiny (dentinum sive substantia eburnea). Warto wiedzieć, że przypadkach nie przylegania dziąsła do szyjki, np. w następstwie kamienia zębowego, zębina na wysokości szyjki może stać się miejscem procesów próchnicznych. Zatem dobrze jest co pewien czas usuwać kamień nazębny u dentysty, ponadto używać pasty, która zapobiega odkładaniu się kamienia na powierzchni zębów.

Fluor jest substancją przyjmowaną w małych ilościach z pożywieniem. Nieszkodliwa dawka dzienna wynosi 1 mg. Przyjmowanie dużych ilości fluoru prowadzi do jego odkładania w układzie kostnym, kumulacji w skórze i wydzielania fluoru przez gruczoły łojowe oraz potowe. Doprowadza to do uogólnionego zatrucia fluorem, określanego mianem fluorozy. Fluor może spowodować niedoczynność tarczycy. Fluor nasila objawy trądziku oraz dermatoz. Przewlekłe stosowanie fluoru z nadmiernych ilościach powoduje przekształcenie się trądziku różowatego lub pospolitego w oporny na leczenie trądzik fluorowy.

Zbyt małe ilości fluoru w pokarmie lub w wodzie pitnej sprzyja powstawaniu próchnicy zębów.

W lecznictwie wykorzystuje się tabletki fluorowe - Natrium fluoratum (fluorek sodowy) - tabl. do ssania 0,001 mg i tabletki doustne 0,5 mg. Fluorek sodowy jest stosowany do terapii osteoporozy oraz profilaktyki próchnicy zębów.

Przyjmowanie tabletek fluorowych oraz past fluorowanych ma znaczenie zapobiegawcze jedynie w okresie tworzenia się i wapnienia związków zębowych, gdy czynne są adamantoblasty, a więc u kobiet w ciąży (u płodu), u dzieci i młodzieży. Badania naukowe nie dowiodły aby fluor przy zębach stałych hamował próchnicę zębów. Jest to biologicznie (fizjologicznie) niemożliwe.

Fluor pobudza osteoblasty (komórki kościotwórcze), wzmaga wzrost kostniny i zapobiega nadwrażliwości zębiny na wahania temperatury. Obecnie w handlu znajduje się bardzo dużo past do zębów zawierających związki fluoru (np. aminofluorek, monofluorofosforan sodowy, fluorek sodowy). Należy uważać i pilnować, aby małe dzieci nie połykały pasty fluorowanej podczas mycia zębów, gdyż może to spowodować bóle brzucha, biegunkę i zatrucie. Past fluorowanych nie powinny używać osoby cierpiące na trądzik o ciężkim przebiegu, dermatozę okołoustną , trądzik sterydowy oraz trądzik różowaty.

Badania wykazały, że najbardziej skuteczne w zapobieganiu próchnicy zębów okazało się fluorowanie wody lub soli kuchennej (średnia redukcja próchnicy 50-50%).

Dużo fluoru znajduje się w herbacie - od 1 do 7 mg/100 g, w dodatku fluoru łatwo przyswajalnego. Spośród produktów spożywczych najwięcej fluoru zawierają ryby, fasola - 1,65 mg/1000 g, ziemniaki - 0,141 mg, marchew - 0,188 mg, szpinak - 0,435 mg, mleko - 0,227 mg, mąka pszenna 0,56 mg/1000 g oraz mięso, kapusta, sałata, rzeżucha, brokuły.

Fosfor - phosphorus, P

 

Fosfor, podobnie jak wapń jest głównym składnikiem kości. Jest także składnikiem fosfolipidów (np. lecytyny), które budują błony erytrocytów (czerwonych krwinek) i neuronów (komórek nerwowych). Niezbędny do syntezy substancji wysokoenergetycznych i przenośników protonów (np. ADP, NADP, ATP, GTP, UTP, FADP) i kwasów nukleinowych.

We krwi występuje w postaci zjonizowanych fosforanów sodu. Jest czynnikiem utrzymującym równowagę kwasowo-zasadową ustroju.

Fosfor jest również składnikiem enzymów i aktywnych substratów, które mają być włączone do rozmaitych procesów biochemicznych, np. ufosforylowane kwasy tłuszczowe, cukry.

Na gospodarkę fosforowo-wapniową wpływają regulująco między innymi witaminy (D), hormony (kalcytonina, parathormon).

Prawidłowe stężenie fosforu nieorganicznego w surowicy krwi wynosi 0,97-1,61 mmol/l (3-5 mg%).

Spadek stężenia fosforanów (nieorganicznych) we krwi poniżej 0,9 mmol/l określa się jako hipofosfatemia.

Objawy niedoboru fosforu są następujące: ogólne złe samopoczucie, zasadowica lub kwasica oddechowa, kwasica metaboliczna, hemoliza erytrocytów, zwiększona skłonność do infekcji (obniżona chemotaksja i fagocytoza krwinek białych), drżenie kończyn, drgawki, bolesność i osłabienie siły mięśniowej, osteomalacja, zaburzenia oddychania, obniżona kurczliwość mięśnia sercowego, zwiększone wydalanie Ca i Mg oraz glukozy z moczem.

Hipofosfatemia może być spowodowana alkoholizmem, złym odżywianiem, pozajelitowym odżywianiem, zespołem wadliwego trawienia i wchłaniania, nadmierną utratą fosforanów przez nerki i nadmiernym przemieszczaniem fosforu pozakomórkowego do komórek, biegunkami, wymiotami oraz zażywaniem wodorotlenku glinu Al.(OH)₃ lub wodorotlenku magnezu Mg(OH)₂ (oba wodorotlenki są składnikami niektórych leków na zgagę, nadkwaśność żołądka i przeciw wrzodom żołądka).

Człowiek dorosły potrzebuje ok. 1-2 g fosforu dziennie. Istnieją doniesienia, że młodzież i dzieci powinny w codziennej diecie otrzymywać 2-3 g fosforu (ogólnie przyjęte normy żywienia podają 1-1,2 g).

Do ziół zawierających dużo fosforu należą: babka, szałwia, dzika róża, pokrzywa, mniszek, cykoria, mięta, lubczyk, kozieradka, kolendra, majeranek, nagietek, arnika, bazylia.

Spośród produktów spożywczych bogate w fosfor (P₂O₅ - pięciotlenek fosforu) są: twaróg półtłusty - 260 mg/100 g, jaja całe - 210 mg, cielęcina - 201 mg, wołowina średnio tłusta - 205 mg, wątroba cielęca - 343 mg, kasza jęczmienna - 269 mg, groch - 388 mg, borowiki suszone - 724 mg, maliny - 35-40 mg, drożdże - 605 mg, czekolada - 283 mg, fasola - 437 mg, płatki owsiane - 397 mg, bułka - 116 mg, bryndza - 550 mg/100 g.

W ustroju może także wystąpić hiperfosfatemia, czyli nadmiar nieorganicznych fosforanów w surowicy krwi (powyżej 1,62 mmol/l). Może ono być spowodowane niewydolnością nerek, nadmierną ilością witaminy D w organizmie, hiperkatabolizmem (nadmiernie nasilone procesy rozkładu związków organicznych i rozpadu tkanek) oraz nadmiernym podawaniem fosforu drogą pozajelitową lub doustną.

Daleko posunięta hiperfosfatemia doprowadza do hipokalcemii (nadmiernego spadku stężenia wapnia we krwi), a tym samym do wystąpienia tężyczki. Ponadto hiperfosfatemia może objawić się zespołem czerwonych oczu i świądem skóry.

Jod - iodum, I

 

 

Jod jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania gruczołu dokrewnego - tarczycy (glandula thuroidea). W normalnych warunkach dobowe zapotrzebowanie człowieka na jod jest pokrywane w pokarmach i wynosi około 0,1-0,2 mg. Prawidłowe stężenie jodu (związanego z białkiem) w osoczu krwi wynosi 315-630 nmol/l (4-8 ug%).

Organizm człowieka dorosłego zawiera 0,16-0,39 mmol jodu. Dużo jodu znajduje się w przysadce mózgowej, jajnikach, mięśniach (50%), gruczole tarczycowym (20%), skórze (10%) i kośćcu (7%).

Jod służy do syntezy hormonu tarczycy - tyroksyny (T4) i trójjodotyroniny (T3), regulatora procesów przemiany materii ustroju.

Tyroksyna C₁₀H₁₁O₄NI₄ (pochodna aminokwasu - tyrozyny) składa się w 50% z jodu. Hormon ten jest magazynowany w postaci tyreoglobuliny. Tyreoglobuliny są składnikiem koloidu znajdującego się w pęcherzykach tarczycy. Tarczyca jest bardzo bogato unaczyniona. W ciągu godziny przepływa przez nią około 5 l krwi. Jod wchłaniany jest z przewodu pokarmowego w postaci nieorganicznych jodków i wychwytywany z krwi przez tarczycę. Hormon przedniego płatu przysadki mózgowej - tyreotropowy (tyreotropina) pobudza tarczyce do jodochwytności oraz wytwarzania i uwalniania hormonów tarczycy.

Tyroksyna i trójjodotyronina wywołują większe zużycie tlenu przez tkanki i zwiększenie podstawowej przemiany materii, pobudzają wzrost i rozwój organizmu.

W okolicach, w których brak jest jodu (okolice podgórskie) często występują u ludzi i zwierząt wole endemiczne (struma). Wole ma najczęściej przebieg bezobjawowy. Powikłania, jeśli występują, spowodowane są uciskiem znacznie powiększonej tarczycy na sąsiednie narządy. Wielkie wole może przyczyniać choremu wiele przykrości natury estetycznej i fizjologicznej (uczucie ucisku, duszności). Bardzo niebezpieczne są wola śródpiersiowe (podmostkowe), które mogą spowodować ucisk tchawicy, trudności w oddychaniu, przerost i rozszerzenie serca. Niedobór jodu prowadzi również do utraty popędu płciowego, łysienia, zaparć i obrzęku strun głosowych (mowa ochrypła).

Przebieg choroby ma charakter przewlekły. Z powodu niedoboru jodu w pokarmach, wodzie i powietrzu u dzieci może rozwinąć się matołectwo endemiczne. Zahamowanie rozwoju umysłowego często wiąże się z wolem endemicznym, któremu towarzyszy zahamowanie wzrostu, rozwoju fizycznego i głuchoniemota. Twarz obrzękła, nos siodełkowaty, skóra sucha, brzuch wzdęty, owłosienie skąpe, kończyny krótkie i wykrzywione. Chorzy są wyjątkowo leniwi, nieruchliwi, głupkowaci. W miejscowościach, w których spotyka się choroby wywołane niedoborem jodu sprzedaje się specjalną sól z domieszką jodu (0,5-1 g jodu na 100 kg soli). Ta domieszka z reguły wystarcza dla normalnego funkcjonowania tarczycy. Obecnie sól jodowana jest łatwo dostępna na terenach górskich i podgórskich w związku z czym coraz rzadziej spotykamy matołectwo endemiczne.

Zioła bogate w jod to przede wszystkim bylica estragon, dziki bez czarny, szpinak 201 ug/1 kg, cebula 22 ug, glony morskie i sinice (listownica, spirulina, krasnorosty, morszczyn), porosty (płucnica, chrobotki), rzeżucha, przytulia, czosnek. Spośród produktów spożywczych najwięcej jodu zawierają ryby i skorupiaki morskie: ostrygi 577 ug/kg, węgorz 1463 ug/kg, śledź 520 ug, okoń 742 ug, sardynki 280 ug, makrela 371 ug, łosoś 341 ug; ponadto tran 8387 ug/l, ziemniaki 45 ug, szparagi 42 ug, marchew 38 ug, bób 36 ug, płatki owsiane 60 ug, ryż 22 ug, wieprzowina 45 ug, szynka 77 ug, masło 56 ug, jaja 93 ug, sery 51 ug, mleko 35 ug.

Łatwo dostępnym źródłem jodu jest także wodny roztwór jodu w jodku potasu - płyn Lugola oraz spirytusowy roztwór jodu w jodku potasu - jodyna. Oba preparaty można zażywać profilaktycznie od czasu do czasu w dawce 5 kropli w mleku z miodem. Jod należy przyjąć również w razie katastrof związanych z reaktorami jądrowymi oraz bombami nuklearnymi, aby nie dopuścić do wychwytu pierwiastków promieniotwórczych (jodu radioaktywnego) przez tarczycę.

Tarczyca jest dużym gruczołem dokrewnym, waży około 40 g, składa się z dwóch płatów połączonych cieśnią. Leży na przedniej powierzchni tchawicy na wysokości chrząstki tarczowej. Gruczoł otoczony jest torebką łącznotkankową, która tworzy do wnętrza rozgałęzione wpuklenia - zrąb tarczycy. Na zrębie wsparty jest miąższ tarczycowy zbudowany z pęcherzyków tarczycowych. Pomiędzy pęcherzykami tarczycowymi rozrzucone są jasne komórki C produkujące hormon - kalcytoninę (kalcytonina jest również produkowana w przytarczycach). Między pęcherzykami przebiegają naczynia krwionośne i nerwy (włókna nerwowe adrenergiczne).

Pęcherzyki tarczycowe są duże, a ich średnica dochodzi do 900 um (mikrometr). Są owalne lub wielokątne, ich ściany utworzone są z nabłonka jednowarstwowego sześciennego. Nabłonek płaski nie jest aktywny fizjologicznie. Nabłonek leży na blaszce podstawnej. Wnętrze pęcherzyków wypełnia tyreoglobulina, czyli koloid. W koloidzie magazynowane są ujodowane hormony tarczycowe. Pęcherzyki nabłonkowe pęcherzyków posiadają aparat Golgiego (diktiosomy), liczne pęcherzyki wydzielnicze i transportowe, lizosomy, retikulum endoplazmatyczne szorstkie (granularne), co świadczy o tym że zawierają rybosomy niezbędne do syntezy białek. Powierzchnia komórek nabłonkowych jest pokryta mikrokosmkami, zwiększającymi powierzchnię chłonną komórek.

W błonach komórek nabłonkowych znajdują się pompy jodowe (białka śródbłonowe), które wychwytują jod z krwi i pompują go do wnętrza komórek. Peroksydaza zawarta w cytoplazmie komórek utlenia jony jodu do jodu pierwiastkowego: 2 I - -> I₂ + 2 e. Tiocyjany i tiomocznik hamują aktywność peroksydazy i przez to hamują czynności tarczycy. Tiocyjany zawarte są w roślinach z rodziny krzyżowych (np. brukselce). Permanentne spożywanie kalarepy czy brukselki może doprowadzić do niedoczynności tarczycy. Jod pierwiastkowy przedostaje się do koloidu, gdzie łączy się z grupami tyrozynowymi tyreoglobuliny. Najpierw jeden atom jodu jest przyłączony do jednej cząsteczki tyrozyny, przez co powstaje MIT czyli monojodotyrozyna. Gdy tyrozyna przyłączy dwa atomy jodu wówczas staje się DIT, czyli dijodotyrozyną. Z dwóch cząsteczek DIT powstaje tetrajodotyronina T4 (cztery atomy jodu), czyli tyroksyna. Z jednej cząsteczki MIT i jednej cząsteczki DIT powstaje trójjodotyronina T3. T3 może także powstać w wyniku dejodacji T4 (odebranie jednego atomu jodu od T4). Dejodacja zachodzi pod wpływem dejodynazy tyroksynowej.

Tyreglobulina podlegająca jodowaniu jest syntetyzowana w komórkach nabłonkowych, a następnie transportowana do koloidu. Pod wpływem tyreotropiny przysadkowej i adrenaliny dochodzi do uwalniania hormonów tarczycowych T3 i T4. Gdy hormon ma być uwolniony do krwi wówczas następuje endocytoza, czyli transport tyreoglobuliny w której są zawarte wspomniane T3 i T4 (kompleksy) do wnętrza komórek nabłonkowych. Tutaj są przenoszone do lizosomów, gdzie następuje enzymatyczne (proteoliza pod wpływem proteazy) uwolnienie T3 i T4. Resztki tyreoglobuliny wracają do koloidu. Natomiast T3 i T4 poprzez egzocytozę (aktywny transport i wydzielanie na zewnątrz, poza komórkę) są uwalniane do krwi. We krwi hormony te są transportowane po związaniu z alfa-globuliną i albuminą osocza. T4 jest aktywniejsza w działaniu niż T3.

Hormony tarczycy zwiększają liczbę mitochondriów w komórce, zwiększają syntezę białek mitochondrialnych i liczbę grzebieni mitochondrialnych, przez co pobudzają oddychanie wewnątrzkomórkowe. Pobudzają transkrypcję, translację i fosforylację białek. Zwiększają ilość wydzielanej energii, w tym cieplnej. Pobudzają wzrost piersi u kobiet i produkcję mleka. Wzmagają katabolizm (rozkład) tłuszczów i węglowodanów. Nasilają popęd płciowy i wytwarzanie komórek płciowych. Przyśpieszają wzrost włosów.

Kobalt- cobaltum, Co

 

Kobalt jest składnikiem witaminy B₁₂ - kobalaminy. Pobudza procesy hemopoezy (tworzenia krwi), syntezę kwasów nukleinowych i przeciwciał. Niedobór kobaltu powoduje niedokrwistość, przyśpieszone procesy starzenia, wypadanie włosów, stany zapalne dziąseł, zaburzenia odczuwania smaku i zapachu, nerwobóle, łamliwość paznokci. W organizmie człowieka znajduje się 1,2 mg kobaltu.

Dzienne zapotrzebowanie wynosi 5 ug (mikrogram). Naturalnym źródłem kobaltu są grzyby (w tym drożdże), podroby, zwłaszcza nerki i wątroba oraz kozieradka i cykoria.

Preparaty kobaltu i witaminy B₁₂ działają przeciwłuszczycowo. Leczenie łuszczycy przyśpiesza przemywanie skóry roztworem wodorotlenku kobaltowego.

Krzem - silicium, Si

 

Krzem jest pierwiastkiem niezmiernie ważnym dla naszego organizmu, przez wielu ludzi niedocenianym. Związki krzemu wpływają na przemianę materii regulująco, zmniejszają przepuszczalność ścian naczyń krwionośnych, utrzymują prawidłową elastyczność naskórka i włókien kolagenowych oraz elastynowych w skórze. Krzem przedłuża jędrność skóry i błon śluzowych. Związki krzemu przeciwdziałają, jako ochronny koloid - krystalizacji mineralnych składników w drogach moczowych; utrudniają odkładanie blaszek lipidowych w ścianach naczyń krwionośnych zapobiegając w ten sposób powstawaniu miażdżycy. Krzemionka działa przeciwzapalnie, przeciwwysiękowo i przeciwalergicznie.

Zioła ze szczególnie dużą zawartością krzemu stosuje się przy wypadaniu włosów, łamliwości paznokci, plamicach (krwawe wylewy podskórne, wybroczyny), żylakach, trądziku pospolitym i różowatym.

Przetwory ziołowe bogate w związki krzemu powinni pić wszyscy, szczególnie kobiety w ciąży, matki karmiące i osoby w podeszłym wieku. Zioła posiadają związki krzemu rozpuszczalne w wodzie przy gotowaniu (cenne są więc tylko odwary) i łatwo dla naszego organizmu przyswajalne. Związki krzemu, w tym kwas krzemowy obecny jest w wielu wodach zdrojowych. Krzem zapobiega również nadmiernym krwawieniom miesiączkowym, krwawieniom macicznym pozamiesiączkowym i w czasie ciąży. Niedobór krzemu powoduje osteoporozę, deformację stawów, tkanki łącznej właściwej i zapalenie dziąseł. Przewlekłe niedobory krzemu powodują także krwawienia z dziąseł i nosa, stany zapalne powiek, naczyniówki i spojówek. Krzemionka zwiększa krzepliwość krwi i pobudza wzrost mięśni, gojenie ran, naskórnikowanie oraz nabłonkowanie. W razie krwawień i stanów zapalnych dziąseł warto jednocześnie zażywać witaminę C.

Bardzo dużo związków krzemu zawierają skrzypy (odwar należy gotować 5-10 minut, tylko taki zawiera krzemionkę), przywrotniki, podbiał, turzyce, perz, rdesty, pokrzywa, dziewanna, przytulie, poziewnik, płucnica islandzka, kozieradka. Ze wszystkich tych ziół sporządza się odwar. Dobrym źródłem krzemu są także ryby i „owoce morza”.

Dzienne zapotrzebowanie na krzem wynosi 200 mg. Kobiety po 30 roku życia w celu zapobiegania cellulitis i przedwczesnemu starzeniu skóry powinny zażywać preparaty i wody krzemionkowe. Krzem działa przeciwłuszczycowo i przeciwtrądzikowo. Korzystnie działa również przemywanie skóry przetworami krzemionkowymi oraz wodą zdrojową zawierającą kwas krzemowy oraz krzemiany

Lit - Lithium, Li

 

Lit w stanie czystym to lekki, miękki i bardzo reaktywny metal, barwy srebrzystej, o temperaturze topnienia 186^o C. W parach litu (karminowo-czerwone opary) występują cząsteczki 1-atomowe Li 2-atomowe Li₂.

Lit zwiększa syntezę i aktywność CSF (Colony Stimulating Factor), co powoduje różnicowanie komórek macierzystych szpiku w kierunku granulocytarnym. Po podaniu litu następuje zmniejszenie stężenia cAMP (lit jest inhibitorem cyklazy adenylowej) i mobilizacja rezerwy szpikowej. Stosuje się go w postaci węglanu do leczenia granulocytopenii.

Od dawna węglan litu był stosowany w leczeniu manii i depresji. Lit może zastępować jony sodowe, zwiększać aktywność ATP-azy sodowo-potasowej. Nasila przekaźnictwo serotoninoergiczne w hipokampie, przez zwiększanie uwalniania serotoniny. Nasila też przekaźnictwo noradrenergiczne poprzez hamowanie cyklazy adenylowej. Hamuje powstawanie trójfosforanu inozytolu i przekaźnictwo dopaminoergiczne (hamuje wrażliwość receptorów dopaminoergicznych). Zwiększa liczbę receptorów GABA_b w hipokampie.

W ilościach śladowych (ultraelement) występuje w organizmach ludzi, zwierząt i roślin. Naturalnym źródłem litu mogą być: owoc dzikiej róży, goździki, kapusta, ziemniaki, pomidory, sól kuchenna szara.

Lit w dużych dawkach jest bardzo toksyczny.

Magnez - magnesium, Mg

 

Organizm człowieka zawiera około 1000 mmol (24 g) magnezu. W kościach zgromadzone jest 50% zawartości magnezu, w płynie wewnątrzkomórkowym 45%, w płynie zewnątrzkomórkowym 5%. Jest kofaktorem fosfataz, niezbędny do procesu translacji (syntezy białek), tworzenia rybosomów, syntezy kwasów nukleinowych, procesów detoksykacji i prawidłowego funkcjonowania układu immunologicznego. Magnez działa uspokajająco.

Prawidłowe stężenie magnezu w surowicy krwi waha się od 0,8 do 1 mmol/l. Magnez jest kationem płynu wewnątrzkomórkowego.

Jeżeli stężenie magnezu we krwi spadnie poniżej 0,6 mmol/l mówimy o hipomagnezemii.

Hipomagnezemia może być spowodowana:

• -         niedostateczną podażą magnezu w pokarmach;

• -         biegunkami, stanami zapalnymi jelit (niedostateczne wchłanianie magnezu z jelit do krwi;

• -         nadmierną utratą Mg z moczem, spowodowaną chorobami nerek, podawaniem niektórych leków, np. antybiotyków aminoglikozydowych, diuretyków (leków moczopędnych);

• -         utratą magnezu z potem (gorączka, obfite pocenie się latem) lub mlekiem (u matek karmiących).

 

 

Niedobór magnezu może przez dłuższy czas przebiegać bezobjawowo i jego rozpoznanie może być bardzo trudne.

Objawy niedoboru magnezu: nagłe zawroty głowy, nagłe utraty równowagi, drganie powiek, drętwienie kończyn, skurcze łydek w czasie snu (bolesne), wypadanie włosów, próchnica zębów, szybkie męczenie się podczas pracy fizycznej, bezsenność, bóle głowy, kołatanie serca, koszmary nocne, chęć do płaczu, depresja, wrażenie ociężałości, zaburzenia pamięci, niepokój. Niski poziom magnezu w ustroju sprzyja powstawaniu zawałów mięśnia sercowego i niemiarowości akcji serca.

Regularne i dłuższe zażywanie magnezu w dawce 500 mg dziennie powoduje spadek poziomu cholesterolu we krwi do normy już w ciągu miesiąca. Magnez zapobiega powstawaniu miażdżycy naczyń i kamicy nerkowej (chodzi tu o kamienie powstające ze szczawianu wapnia).

Magnez jest ważnym składnikiem budulcowym kości i zębów. Bierze udział w wielu reakcjach enzymatycznych, np. w cyklu Krebsa, powstawaniu AMP (adenozynomonofosforanu). Uczestniczy w kształtowaniu prawidłowej pobudliwości nerwowo-mięśniowej. Jest antagonistą wapnia.

W ziołach jest dużo magnezu, gdyż wchodzi on w skład zielonego barwnika - chlorofilu (każda cząsteczka chlorofilu zawiera centralnie umieszczony atom magnezu).

Spośród roślin leczniczych najwięcej magnezu zawierają: kozieradka, babka, pomidory, ogórecznik, glony, dziurawiec, fiołek polny, siemię lniane, lubczyk, mięta, nagietek, pokrzywa, szałwia.

Z pokarmów najwięcej magnezu zawierają: kakao 192-420 mg, czekolada 107-292 mg, migdały 225 mg, banany 31-42 mg, rodzynki 27-42 mg, suszone śliwki 54 mg, makaron 57 mg.

Dobrym źródłem magnezu jest dolomit (2 razy dziennie po 2 tabletki) oraz wody zdrojowe.

Preparaty magnezu stosowane są do leczenia i profilaktyki napięć przedmiesiączkowych, profilaktyki i leczenia rzucawki porodowej, profilaktyki przedwczesnych porodów, profilaktyki szczawianowej kamicy nerkowej. Przy niedoborze magnezu podawane leki antyarytmiczne stają się nieskuteczne.

Zalecane dawki profilaktyczne wynoszą 250-350 mg magnezu/dobę.

Mangan - manganum, Mn

 

 

Mangan jest naturalnym antyoksydantem (przeciwutleniaczem). Chroni komórki przed niszczącym działaniem utleniaczy. Jest składnikiem wielu enzymów (karboksylaza pirogronianowej, polimeraza DNA i RNA, polimeraza poliacharydowa, arginaza, kofaktor dla kinazy mewalonianowej). Uczestniczy więc w syntezie kwasów nukleinowych, wielocukrów (mukopolisacharydów), cholesterolu i białek. Zwiększa tolerancję na obciążenie glukozą.

Niedobór manganu powoduje zahamowanie wzrostu i rozwoju, nerwobóle, drgawki, drżenie, wypadanie włosów, plamicę paznokci, wypryski, niedokrwistość, zaburzenia w krzepnięciu krwi oraz hipercholesterolemię (nadmiar cholesterolu we krwi), zmiany zwyrodnieniowe w kościach, tkance łącznej właściwej i mięśniowej, osteoporozę.

Dawka lecznicza dzienna manganu wynosi 3-5 mg. Wapń i fosfor hamują wchłanianie manganu. Taniny, preparaty zobojętniające sok żołądkowy, kwas szczawiowy zmniejszają wchłanianie manganu z przewodu pokarmowego do krwi.

Roztwory węglanu manganu i siarczanu manganawego działają przeciwtrądzikowo, przeciwzapalnie, przeciwłojotokowo, przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo; niszczą nużeńca - Demodex.

Doustne przyjmowanie preparatów manganu w dawce 5 mg/24 h zmniejsza objawy trądziku.

Naturalne źródła manganu: koniczyna czerwona - 57-97 mg/1000 g; lucerna - ziele kwitnące - 50-73 mg, wyka - ziele - 80-95 mg/kg, ponadto kozieradka, nostrzyk, grzyby, cykoria, babka, żywokost.

 

Miedź - Cuprum, Cu

 

Miedź w śladowych ilościach jest stałym składnikiem organizmu człowieka. Zapotrzebowanie dzienne na miedź wynosi 1-2 mg (wg niektórych fizjologów 2-3 mg). Prawidłowe stężenie miedzi w surowicy krwi wynosi 80-160 ug% (12,6-25,2 umol/l), a w moczu 0-100 ug%/24 h (0-1,6 umol/d).

90% obecnej w surowicy miedzi związana jest z ceruloplazminą - białkiem nośnikowym wytwarzanym przez hepatocyty (komórki wątrobowe). W organizmie dorosłego człowieka znajduje się około 80-120 mg miedzi. Dużo miedzi zgromadzone jest w wątrobie, mięśniach i w kościach. Miedź w połączeniu z białkami tworzy metaloproteiny, zwane miedzioproteinami, które pełnią ważną funkcję w procesach oksydo-redukcyjnych. Miedź jest potrzebna do syntezy hemoglobiny, wchodzi w skład enzymu - dysmutazy nadtlenkowej, chroniącej nasz organizm przed szkodliwym działaniem nadtlenków. Miedź zapobiega uszkodzeniu błon komórkowych, jest wymiataczem wolnych rodników. Hamuje również rakotwórczy (onkogenny) wpływ czynników wirusowych (virus Rous, inaczej wirus mięsaka). Zmniejsza stężenie cholesterolu we krwi, podnosi zawartość HDL.

Nadmiar, jak i niedobór miedzi są szkodliwe dla zdrowia.

Zmniejszone stężenie miedzi w surowicy krwi może być spowodowane:

• -         niedostateczną podażą miedzi w pokarmach;

• -         upośledzonym wchłanianiem miedzi w przewodzie pokarmowym (przewlekłe stany zapalne, zespoły wadliwego trawienia, długo trwające biegunki);

• -         utratą miedzi z moczem (zespół nerczycowy);

• -         zwiększonym zapotrzebowaniem miedzi w okresie skutecznego leczenia niedokrwistości megaloblastycznej;

• -         kwashiork - zahamowanie syntezy białek wywołane nadmiarem w pożywieniu węglowodanów i niedoborem w pożywieniu białek;

• -         nadmiernym spożywaniem preparatów cynku;

• -         nadmiernym zażywaniem witaminy C i fruktozy;

• -         nadużywaniem środków zobojętniających sok żołądkowy.

 

Cynk i miedź działają wobec siebie antagonistycznie. Nadmiar cynku powoduje spadek poziomy miedzi w organizmie. Fruktoza i wielkie dawki witaminy C powodują obniżenie poziomy miedzi w ustroju.

Niedobór miedzi powoduje niedokrwistość, granulocytopenie, osteoporoze, obniżenie odporności organizmu, wypadanie włosów, wypryski, zapalenie błon śluzowych, wysięki, zwiększony poziom cholesterolu we krwi, wzrost stężenia LDL, obniżenie stężenia HDL.

Nadmierne gromadzenie miedzi w tkankach występuje w chorobie Wilsona (morbus Wilsoni sive degeneratio hepato-lenticularis).

Morbus Wilsoni jest chorobą dziedziczoną, jako cecha recesywna. Polega na zaburzeniach przemiany miedzi wywołanych wrodzonym niedoborem ceruloplazminy w surowicy krwi. Ceruloplazmina w warunkach normalnych znajduje się we krwi w ilości 1,99-2,5 umol/l (27-37 mg%). Zmniejszenie stężenia powoduje nadmierne wchłanianie miedzi i odkładanie w komórkach wątroby, mózgu i nerek, powodując ich uszkodzenie (zmiany zwyrodnieniowe). Podstawową zmianą morfologiczną jest marskość wątroby o charakterze wielkoguzkowym. W hepatocytach można zauważyć duże ilości brązowego barwnika, a śledziona jest powiększona i włóknisto zmieniona. Następuje uszkodzenie jąder podstawy mózgu, często zanikają neurony, a na ich miejscu pojawia się tkanka glejowa. Miedź odkłada się w cewkach krętych nerek i w gałce ocznej (złogi w postaci pierścieni Kaysera-Fleischera).

Leczenie choroby Wilsona polega na podawaniu siarczku potasu (po każdym posiłku 20-40 mg), cynku (siarczan cynku) lub D-penicylaminy - Cuprenil - tabl. 0,25 g w dawce 1500-2000 mg/dobę w podzielonych dawkach. Leki te powodują zwiększone wydalanie miedzi z organizmu oraz zmniejszone jej wchłanianie w przewodzie pokarmowym. W terapii wykorzystuje się również EDTA (warsenian dwusodowy) oraz TETA (dwuchlorowodorek trójetylenoczteroaminowy).

Chorobą dziedziczną związaną z zaburzeniami przemian miedzi jest także choroba Menkesa (ok. 2-5 przypadków na 100 tys. urodzeń). Organizm nie ma wówczas zdolności syntetyzowania białek miedziozależnych (oksydaza lizynowa, oksydaza cytochromowa, ceruloplazmina). Następstwem choroby Menkesa jest upośledzenie umysłowe, wypadanie włosów, szare zabarwienie włosów, poskręcanie włosów i śmierć, najczęściej przed 10 rokiem życia. Pomimo podawania miedzi, pierwiastek ten nie jest wiązany z odpowiednimi białkami i nie zostaje włączony do przemian biochemicznych ustroju.

Prawidłowy stosunek cynku do miedzi w diecie wynosi 10:1.

Preparaty miedzi wykazują wpływ przeciwreumatyczny (przeciwzapalny), przeciwłuszczycowy i przeciwtrądzikowy.

Naturalnym źródłem miedzi (zawierają powyżej 0,30 mg/100 g) są: drób, wątroba, rośliny strączkowe, grzyby, kakao, czekolada, mocna kawa, pieprz, chleb, czerwone wino, rodzynki. Produkty ze znaczną zawartością miedzi (0,15-0,30 mg/100 g) to szpinak, sałata, banany, maliny, mięso wołowe, cielęcina, makrela.

Spośród ziół dużo miedzi zawierają: aloes, babka, głóg, krwawnik, kozieradka, siemię lniane, lubczyk, łopian, mniszek, orzech włoski, świetlik, szałwia, jarzębina, mięta, pomidor, morszczyn, spirulina, krasnorosty, płucnica islandzka.

W Polsce są dostępne preparaty mineralne zawierające miedź.

Molibden - molibdaenum, Mo

 

 

Molibden wchodzi w skład niektórych enzymów (oksydaz). Molibden uczestniczy w procesach odtruwania organizmu, hamuje rozwój nowotworów, wywiera wpływ przeciwtrądzikowy, przeciwwirusowy, przeciwbakteryjny. W lecznictwie wykorzystuje się molibdenian amonowy i molibdenian sodowy.

Roztwory obu molibdenianów cofają skórne objawy trądziku, działają też przeciwłuszczycowo, hamują rozwój ropni. Molibdeniany podaje się doustnie w dawce 200-250 ug (mikrogramów).

Nadmiar molibdenu powoduje spadek poziomu miedzi w ustroju.

Dzienne zapotrzebowanie na molibden wynosi 75 ug. Nie należy przekraczać dawki 250 ug/24 h.

Niedobór molibdenu powoduje tachykardię, zaburzenia widzenia, ospałość, śpiączkę, zwiększoną częstość wdechu, wypadanie włosów, wypryski, szybkie męczenie się. Przewlekłe niedobory molibdenu wzbudzają rozwój raka przełyku i próchnicę zębów. Siarczyny, w tym konserwanty żywności i leków obniżają stężenie molibdenu w ustroju.

Potas - kalium, K i pompa sodowo-potasowa

 

Potas jest głównym kationowym składnikiem płynu wewnątrzkomórkowego. Wraz z postępem cywilizacji i chemizacji pożywienia obserwuje się zmniejszoną podaż potasu w codziennej diecie, przy równoczesnym nadmiarze chlorku sodu. Tymczasem niedobór potasu sprzyja powstawaniu udarów mózgu, nadciśnienia i niemiarowości serca.

Zawartość potasu w organizmie człowieka o masie 70 kg wynosi 135 g (3400 mmol). 98% potasu znajduje się w płynie wewnątrzkomórkowym, tylko 2% w płynie pozakomórkowym. Potas określa stężenie anionów i osmolalność płynu wewnątrzkomórkowego. 75% potasu znajduje się w tkance mięśniowej. Stężenie potasu w płynie pozakomórkowym i wewnątrzkomórkowym jest starannie regulowane, bowiem takie różnice warunkują prawidłowe przewodnictwo nerwowo-mięśniowe (pobudliwość komórek). Jest to ważne dla prawidłowej czynności serca, mięsni gładkich przewodu pokarmowego czy mięsni szkieletowych.

Przeciętna dieta dostarcza człowiekowi w ciągu doby 60 mmol potasu, jednakże aż 55 mmol potasu zostaje wydalone z moczem. Ilość wydalanego potasu w moczu zależy od jego stężenia w płynach ustrojowych (w płynie pozakomórkowym). Z kałem i potem człowiek traci do 5 mmol potasu w ciągu doby. Nerki mają ograniczoną zdolność zatrzymywania potasu w ustroju, dlatego jego utrata może postępować pomimo niedoboru potasu w organizmie.

Średnie stężenie potasu w osoczu wynosi około 5 mmol/l (20 mg/dl) a w erytrocytach ok. 112 mmol (440 mg/dl). Różne rozmieszczenie potasu poza komórką i wewnątrz komórki utrzymują błony komórkowe oraz pompy sodowo-potasowe. Pompa sodowo-potasowa zapewnia transport aktywny, do którego potrzebna jest energia zgromadzona w postaci ATP. Transport taki odbywa się wbrew gradientowi stężeń. Możliwe jest dzięki temu utworzenie różnicy potencjałów po obu stronach błony komórkowej. Pompa sodowo-potasowa jest aktywowana przez jony Mg²⁺. Składa się z 4 podjednostek glikoproteinowych 2 alfa i 2 beta. Pompa ma charakter enzymu - ATP-azy (adenozynotrójfosfatazy). Od strony wnętrza komórki pompa wiąże 3 jony sodu Na⁺, uzyskuje aktywność kinazy i przy udziale ATP (adenozynotrójfosforanu) przeprowadza fosforylację jednej ze swoich podjednostek, co zmienia konformację (ukształtowanie) pompy. Wskutek tego następuje zamknięcie kanału od strony wewnętrznej a otwarcie kanału od strony zewnętrznej. Sód zostaje wyrzucony poza komórkę. Równocześnie od strony zewnętrznej dochodzi do związania 2 jonów potasu K⁺, pompa uzyskuje aktywność fosfatazy i odczepia resztę fosforanową (uprzednio związaną podczas fosforylacji) od podjednostki alfa. Zmienia to konformację pompy i doprowadza do stanu wyjściowego. Dwa jony potasu zostają wprowadzone do wnętrza komórki.

W ten sposób powstaje różnica potencjałów. Dwa jony potasu zostają wprowadzone do wnętrza komórki, podczas gdy 3 jony sody zostają wydalone na zewnątrz, poza komórkę. Błona komórkowa po stronie wewnętrznej posiada ładunek bardziej ujemny. Różnica potencjałów wynosi -90 mV. Błona po stronie zewnętrznej posiada ładunek bardziej dodatni. Taki stan komórki zapewnia wrażliwość komórki na podniety, gotowość na pobudzenie nerwowe lub chemiczne.

Przy pobudzeniu następuje proces depolaryzacji błony, podczas której zachodzi gwałtowne wnikanie jonów sodu do wnętrza komórki i wędrówka jonów potasu na zewnątrz, poza komórkę. Zachodzi wówczas odwrócenie biegunowości i występuje potencjał czynnościowy. Gwałtowny ruch jonów w obu kierunkach wyzwala ładunek elektryczny (prąd), który wystarcza do powstania fali depolaryzacji, która przesuwa się wzdłuż błony komórki. W ten sposób powstaje impuls. Potencjał czynnościowy wynosi ok. +50 mV. Stan taki trwa krótko, wkrótce dochodzi do uruchomienia pomp jonowych, które przywracają poprzedni (spoczynkowy) potencjał - wypompowując sód na zewnątrz i pobierając potas z powrotem do wnętrza. Przywrócenie różnicy potencjałów nosi nazwę repolaryzacji. Fala depolaryzacji podczas pobudzenia wędruje wzdłuż błony do następnej komórki, z którą się błona komórki uprzednio pobudzonej styka. W ten sposób jest przewodzony impuls w tkance nerwowej, w której neurony są ze sobą połączone. Ponadto z komórek nerwowych podnieta może być również przeniesiona na inne komórki, np. mięśniowe, czy gruczołowe.

Niedobór jonów potasowych w surowicy krwi nosi nazwę hipokalemii (hipokalemia, hipokaliemia). Przyczyny hipokalemii są różne:

• -         utrata potasu przez przewód pokarmowy (wymioty, biegunka, przetoki zewnętrzne, nadużywanie leków przeczyszczających);

• -         utrata potasu przez nerki (kwasica cewkowa, nadmiar aldosteronu - hiperaldosteronizm, zespół Cushinga, podawanie preparatów litu, zażywanie środków moczopędnych, nadużywanie preparatów z lukrecji, niedobór 11- i 17-hydroksylazy);

• -         niedostateczna podaż potasu z pokarmem;

• -         alkoholizm

• -         niekontrolowane stosowanie insuliny.

 

Objawy hipokalemii: osłabienie mięśniowe, depresja, brak łaknienia, utrata perystaltyki jelit, zaparcia, porażenna niedrożność jelit, nudności, wymioty, porażenie mięśni oddechowych, niewydolność oddechowa, niewydolność wydzielnicza nerek, niemiarowość akcji serca (tachyarytmia).

Nadmiar jonów potasu w surowicy krwi powoduje hiperkalemię. Przyczyny hiperkalemii:

• -         nadmierna podaż potasu z pożywieniem;

• -         zmniejszenie wydalania potasu przez nerki (niewydolność nerek, choroba Addisona, niedobór reniny, niedobór aldosteronu - hipoaldosteronizm, niedokrwistość sierpowata, zespół Ardnolda-Healy'ego (zaburzenia czynności cewki dalszej);

• -         nadmierne uwalnianie potasu z tkanek (rozpad tkanek, hipertonia płynu pozakomórkowego (nadmiar sodu, glukozy, podanie nadmiaru mannitolu);

• -         przedawkowanie glikozydów nasercowych;

• -         kwasica;

• -         niedobór insuliny;

• -         hemoliza.

 

Preparaty potasu znalazły zastosowanie w profilaktyce nadciśnienia. Zalecane są dla osób narażonych na duży wysiłek fizyczny, w tym sportowców, którzy tracą znaczne ilości potasu z potem. Trening 4 godzinny przyczynia się do wydalenia z potem nawet 800 mg potasu.

Dobrym źródłem potasu są pomidory, ziemniaki, banany, pomarańcze, papryka, musztarda, gorczyca, śliwki suszone, rosół, sardynki w oliwie i podroby.

Selen - selenium - znaczenie w organizmie
i zastosowanie w lecznictwie

 

Selen (selenium, Se) jest pierwiastkiem chemicznym (półmetalem) odkrytym w 1817 roku przez Jönsa Jacoba Berzeliusa. Znane są alotropowe odmiany selenu: selen metaliczny, selen płynny = bezpostaciowy (czarny) i selen czerwony.

Organizm człowieka zawiera około 6 mg selenu.

Ogólnie ujmując selen jest przeciwutleniaczem, antyseptykiem, środkiem przeciwzapalnym, przeciwwysiękowym, przeciwalergicznym, przeciwnowotworowym, odtruwającym, immunostymulującym, przeciwtrądzikowym. Stymuluje peroksydazę glutationową /glutathionperoxidase/ (zawiera selenocysteinę), która zapobiega powstawaniu wolnych rodników, odpowiedzialnych za degeneracje organów, indukcję nowotworów
i przyśpieszone procesy starzenia oraz powstawanie stanów zapalnych. Peroksydaza glutationowa rozkłada nadtlenek wodoru H₂O₂ do wody H₂O.

Ochronna rola selenu dla wątroby polega na hamowaniu peroksydacji lipidów. Peroksydacji lipidów zapobiega fosfolipidowa ponadtlenkowa peroksydaza glutationowa selenozależna, która unieszkodliwia nadtlenki kwasów tłuszczowych.

Selen zapobiega nowotworom jelita grubego, płuc i gruczołu krokowego. Hamuje rozwój komórek nowotworowych. Wraz z witaminą E (tokoferol) zapobiega degradacji błon komórkowych i powstawaniu nadtlenków uszkadzających tkanki. Selen hamuje rozwój bakterii, wirusów (np. zapalenia wątroby, HIV, opryszczki, grypy, zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych, polio) i grzybów. Działa też niszcząco na roztocze chorobotwórcze, np. nużeńca. Ułatwia odtrucie w razie zatrucia arsenem, kadmem, ołowiem, glinem, talem, rtęcią, antymonem, węglowodorami chlorowocopochodnymi. Zwiększa liczbę limfocytów B, pobudza syntezę cytokin, podwyższa stężenie interleukin i interferonów. Zwiększa syntezę przeciwciał. Selen jest niezbędny do prawidłowej spermatogenezy, chroni plemniki przed uszkodzeniami nadtlenkami. Zapobiega przedwczesnej degradacji erytrocytów i niszczącym utlenieniem hemoglobiny. Wzmaga procesy unieszkodliwiania aflatoksyn wydzielanych przez grzyby pleśniowe. Selen ochrania tkanki podczas radioterapii i chemioterapii.

Niedobór selenu sprzyja powstawaniu depresji, miopatii, zwapnienia mięśni, zaburzeń skurczu mięśnia sercowego, zwyrodnieniom naczyń krwionośnych. Niedobór selenu powoduje spadek stężenie trójodotyroniny T3 i tetrajodotyroniny T4 (tyroksyny) tarczycowej. Obniżony poziom selenu stwierdzono w przebiegu chorób nowotworowych, łuszczycy, choroby wieńcowej, zawału serca, reumatoidalnego zapalenia stawów.

Wyraźne polepszenie stanu chorego opisano przy podawaniu selenu w przebiegu mukowiscydozy, dystrofii mięśniowych, chorób autoimmunologicznych (stanów zapalnych stawów, łuszczycy), zapalenia trzustki, wirusowego zapalenia wątroby, choroby wieńcowej, zapalenia jąder i jajników. Niedobór selenu sprzyja wystąpieniu stanu przedrzucawkowego u kobiet ciężarnych oraz ryzyko nieprawidłowego rozwoju łożyska. Równocześnie jednak należy podkreślić, że nadmierne dawki selenu działają teratogennie, dlatego dawki selenu dla kobiet ciężarnych należy obniżyć do 100 ug/dobę. Niektóre poronienia i wady rozwojowe płodów są spowodowane niedoborem selenu. Selen działa ochronnie na materiał genetyczny zapobiegając mutacjom.

Regularne podawanie preparatów selenu, witaminy E i cynku może spowodować trwałe cofnięcie się objawów trądzikowych i łuszczycy. Selen zalecam do terapii wszystkich rodzajów trądziku, w szczególności jest przydatny do leczenia trądzików zawodowych (antracenowy, węglowodorowy), dermatozy okołoustnej, trądziku sterydowego, trądziku kosmetycznego, chlorowego, bromowego czy fluorowego.

Po podaniu doustnym selen ulega wchłonięciu głównie w jelicie cienkim. Jest wiązany przez aminokwasy (cysteina, metionina). Wchłanianie selenu zwiększają: metionina, cysteina, witamina E, witamina A, tran, witamina C. Z tymi też substancjami selen wykazuje synergizm farmakologiczny. Transport selenu w organizmie odbywa się po związaniu
z aminokwasami i białkami (selenoproteina P).

Zalecane dawki selenu dzienne dla mężczyzn wynoszą 70 ug, dla kobiet 55 ug. Nie należy przekraczać dawki 350 ug/dobę. W leczeniu trądziku i łuszczycy 100-300 ug w ciągu doby (w jednej lub dwóch porcjach) przez kilka miesięcy. Równocześnie polecam zażywać tran (1 łyżka 1 raz dziennie), witaminę E (200 mg 1-2 razy dziennie) oraz cynk (100-150 mg/dobę).

Pokarmami bogatymi w selen są: ryby, sery, mięso, mózg, zboża, owoce, warzywa, skorupiaki, drożdże.

Wskazania: trądzik, łuszczyca, reumatoidalne zapalenie stawów, miażdżyca, choroby włosów i paznokci, obniżona odporność na choroby zakaźne, skłonności do przeziębiania
i chorób alergicznych, zatrucia, zaburzenia pigmentacji skóry, osłabienie mięśni szkieletowych, choroba wieńcowa, stany zapalne narządów płciowych, nowotwory, kardiomiopatie, miopatie mięśni szkieletowych, wirusowe zapalenie wątroby, zapobieganie nowotworom, przewlekłe stany zapalne różnych tkanek, zaburzenia koncentracji umysłowej, zaburzenia kojarzenia.

Preparaty selenu zarejestrowane w Polsce:

•      Cerosel 50 (Biochefa) - tabl. 0,05 mg (cena ok. 15 zł)

•      Rutinoscorbin Plus (GlaxoSmithKline Pharmaceuticals) - tabl. powl. zawiera: 0,025 g rutozydu, 0,1 g kwasu askorbinowego, 0,002 g cynku, 0,008 mg selenu (cena ok. 5 zł)

•      Selen + Witamina E (Naturell) - tabl. zawiera: 0,05 mg selenu, 0,01 g witaminy E (cena ok. 17 zł).

•      Selenium and Zinc (Power Health) - tabl. zawiera: 0,3 g drożdży piwnych, 0,0025 g tlenku cynku, 0,22 mg selenianu sodu (cena ok. 25 zł).

•      Selenium Bonus (Lifeplan) - tabl. preparat złożony zawierający dodatkowo witaminy (cena ok. 23 zł); skład: Vitamin A 800µg (from Beta Carotene 4.8mg) (100% RDA) Vitamin E 34mg (50iu) (335% RDA), Vitamin C 90mg (150% RDA), Thiamin (B1) 1.4mg (100% RDA), Riboflavin (B2) 1.6mg (100% RDA), Niacin (B3) 18mg (100% RDA), Vitamin B6 2mg (100% RDA), Pantothenic Acid (B5) 25mg (417% RDA), Zinc 15mg (100% RDA), Selenium 100µg, Chromium 100µg. RDA - pokrycie zapotrzebowania na składnik.

 

 

Siarka - sulfur, S

 

Siarka stanowi około 0,25% masy dorosłego człowieka. W ciągu doby człowiek wraz z moczem wydala 1,0-3,5 g siarki.

Prawidłowe stężenie siarczanów we krwi wynosi 50-150 umol/l, tj. 0,5-1,5 mg%. Zbyt duże stężenie siarczanów w osoczu krwi przyczynia się do rozwoju kwasicy. Zatrzymanie siarki w organizmie spowodowane jest najczęściej niewydolnością nerek.

Siarka wchodzi w skład bardzo ważnych aminokwasów siarkowych, są to: cysteina, cystyna i metionina. Poza tym siarka jest składnikiem koenzymów (kwas liponowy, CoA - przenośnik grup acylowych), witamin (tiamina, biotyna), hormonów (insulina) oraz mukopolisacharydu - heparyny, wreszcie tauryny i glutationu. O niektórych z wymienionych substancji Czytelnik dowie się na stronie (kliknij tutaj). Tauryna wchodzi w skład ziół, gdzie jest połączona z kwasem cholowym, ponadto występuje w niektórych glonach (krasnorosty) i sinicach (spirulina).

Zwiększone wydalanie siarki z organizmu występuje podczas wysokich gorączek, w przebiegu chorób zakaźnych i nadczynności tarczycy. Aby nie nastąpił niedobór siarki w organizmie należy spożywać pokarmy bogate w cysteinę, cystynę i metioninę. Dużo siarczków, dwusiarczków, trójsiarczków, tioli i tiosulfinatów znajdziemy w czosnku, który gorąco polecam spożywać w różnych postaciach. Siarkę zawierają również jaja, mleko, mięso, fasola, ziemniaki, kapusta, cebula, szczypiorek, ryby, kakao, kalafior, kalarepa, rzepa, rzodkiew, brukselka. Bogate w siarczany są wody mineralne zdrojowe, np. Zuber, Solanka Gorzka Inowrocławska i Polanica.

Produkty bogate w siarkę hamują rozwój objawów trądzikowych, łuszczycy, zmniejszają łojotok, działają przeciwbakteryjnie. Działają leczniczo w przypadku stanów zapalnych stawów, mięśni i tkanki łącznej właściwej. Aktywują procesy regeneracji. Ułatwiają procesy detoksykacji i eliminacji toksyn. Pobudzają wzrost włosów i paznokci.

Zioła zawierające znaczne ilości siarki to: gorczyca, rukiew, owoc dzikiej róży, kozieradka, stulisz, czosnaczek, czosnek niedźwiedzi, chrzan, rzeżucha, borówka, krwawnik.

Sód i chlor - natrium et chlorum, Na, Cl

Gospodarka wodno-elektrolitowa

Potas - kalium, K

 

Jedną z funkcji komórki, w której istotną rolę odgrywa błona, jest podtrzymywanie nierównomiernego rozmieszczenia jonów, w szczególności jonów sodu, potasu i chloru pomiędzy organellami komórki a cytoplazmą oraz pomiędzy komórką a otaczającym ją środowiskiem (płynem pozakomórkowym). Podtrzymanie nierównomiernego rozmieszczenia jonów pomiędzy komórką a środowiskiem odbywa się drogą aktywnego transportu przez błonę komórkową. Większość komórek charakteryzuje się dużą zawartością potu i małą sodu, a środowisko ją otaczające - odwrotnie, mianowicie zawiera duże stężenie jonów sodu i niskie potasu.

Asymetria jonowa pomiędzy komórką a środowiskiem (płynem pozakomórkowym) i stałość składu jonowego komórki ma ważne znaczenie fizjologiczne dla zabezpieczenia normalnego przebiegu rozmaitych procesów w komórce, np. dla podtrzymania różnic potencjałów na błonach, regulacji wielu procesów enzymatycznych.

Sód i chlor to główne składniki płynu pozakomórkowego podczas gdy potas i magnez są najważniejszymi elektrolitami śródkomórkowymi (wewnątrzkomórkowymi, płyny wewnątrzkomórkowego).

87,6% chloru ustrojowego znajduje się w przestrzeni wodnej pozakomórkowej, a tylko 12,4% - wewnątrz komórek.

Zaburzenia gospodarki chlorem dotyczą przede wszystkim przestrzeni pozakomórkowej. Prawidłowa chloremia (zawartość chloru) w osoczu waha się od 95 do 106 mmol/l. Chlor wchodzi w skład wszystkich wydalin i wydzielin organizmu, np. występuje w pocie, w ślinie, w płynie mózgowo-rdzeniowym (120-130 mmol/l), w surowicy krwi (95-106 mmol/l), w moczu (80-200 mmol/d).

Chlor i sód dostarczamy naszemu organizmowi w postaci soli kuchennej (NaCl - chlorek sodu) oraz w pokarmach takich jak: mleko, mięso, wody mineralne, ryby. Ilość wydalanego z moczem chlorku sodowego waha się u człowieka zdrowego od 10 do 17,5 g/dobę (przeciętnie 15 g) i zależy od pożywienia. Chlor jest związany w moczu głównie z sodem i w bardzo nieznacznej ilości z potasem (chlorek potasu).

Zmniejszone wydalanie soli kuchennej z moczem stwierdza się w przebiegu płatowego zapalenia płuc, w uogólnionych obrzękach, w puchlinie brzusznej, w przesiękach, w gnilcu, w długotrwałych wymiotach i biegunkach. W tych przypadkach chorobowych stężenie soli kuchennej w moczu wynosi około 0,5 g.

Dziennie człowiek najczęściej spożywa od 8 do 16 g soli kuchennej. Tymczasem organizm potrzebuje 0,6-3,5 g soli dziennie, czyli podaż ta jest stanowczo zbyt duża. Każde zwiększenie stężenia sodu w płynie pozakomórkowym pociąga za sobą tzw. hiperosmolalność (zwiększenie stężenia substancji osmotycznie czynnych w płynie pozakomórkowym). Wzrost ciśnienia osmotycznego krwi powyżej 320 mOsm/l (miliosmole) drażni osmoreceptory podwzgórza, które z kolei pobudzają wydzielanie i uwalnianie hormonu antydiuretycznego ADH, czyli wazopresyny (tylny płat przysadki mózgowej). Zwiększone wydzielanie tego hormonu powodują również bodźce bólowe, emocjonalne, wstrząs, niektóre narkotyki. Antydiuretyna (wazopresyna) zmniejsza objętość wydzielanego moczu (zatrzymuje wodę w organizmie), obkurcza nieco naczynia krwionośne i podnosi ciśnienie krwi. Inaczej mówiąc hormon antydiuretyczny zwiększa resorpcję zwrotną wody w kanalikach zbiorczych nerek, przez co woda ponownie wraca do krwiobiegu. Prowadzi to w efekcie do zwiększonego nawodnienia przestrzeni międzykomórkowych, zatrzymania chloru i tym samym sodu (za chlorem biernie podąża sód). Jeżeli te procesy zachodzą nadmiernie wówczas dochodzi do rozwoju obrzęków, wzrostu masy ciała, podwyższenia ciśnienia tętniczego krwi, obrzęku płuc, a nawet mózgu.

Aby zwalczyć obrzęki i nadciśnienie należy zmniejszyć dowóz sodu stosując diety niskosodowe oraz uzupełnić dietę o pokarmy zasobne w potas. Nadmierne solenie potraw jest więc szkodliwe,

Gospodarką sodowo-potasową kierują hormony kory nadnerczy (mineralokortykosteroidy), w mniejszym stopniu glikokortykosteroidy.

Mineralokortykosteroidy (aldosteron) zatrzymują w ustroju sód i powodują wydalanie potasu. W niedoczynności kory nadnerczy (cisawica, czyli choroba Addisona) zjawiają się zaburzenia przemiany materii, między innymi niski poziom sodu i chlorków, a wysoki poziom potasu w surowicy krwi. Wówczas podaje się dożylnie chlorek sodu, aby uzupełnić niedobór kationów Na⁺ i anionów Cl^-. Chlorek sodu podaje się również w stanach odwodnienia hipotonicznego, w stanach gorączkowych, w rozległych oparzeniach, w długotrwałych wymiotach, w cukrzycy, w przetokach żołądkowych, jelitowych, żółciowych i trzustkowych.

Warto dodać, że w II połowie ciąży trzeba ograniczyć ilość spożywanej soli kuchennej o dodawać jej tyle, by pokarmy były smaczne, ale nie słone.

W ustroju człowieka znajduje się około 4567 mmol, tj. ok. 105 g sodu. Stężenie sodu w osoczu krwi wynosi 135-145 mmol/l, a w moczu 80-160 mmol/d. Spadek stężenia sodu we krwi poniżej 135 mmol/l określany jest jako hiponatremia.

Hiponatremia (hiponatriemia) może mieć charakter rzekomy lub prawdziwy.

Hiponatremia o charakterze rzekomym spowodowana jest wzrostem stężenia lipidów lub białek w osoczu, natomiast hiponatremia prawdziwa może być spowodowana niedoborem sodu i rozcieńczeniem płynów ustrojowych. Może ona przebiegać z odwodnieniem, z prawidłowym uwodnieniem lub z przewodnieniem. Prawdziwa hiponatremia jest przyczyną obrzęku komórkowego.

Hiponatremia + odwodnienie może być spowodowana utratą sodu i wody przez skórę (nadmierne pocenie się, gorączka), długo trwającymi wymiotami i biegunkami.

Hiponatremia + prawidłowe nawodnienie występuje u osób cierpiących na chorobę Addisona, czyli wspomnianą już cisawicę.

Niedobór sodu z jednoczesnym przewodnieniem wywołany jest najczęściej transmineralizacją lub rozcieńczeniem płynów ustrojowych (przewlekła niewydolność krążenia, marskość wątroby z wodobrzuszem, obrzęki naczyniowe).

 

Wreszcie trzeci składnik mineralny, czyli potas (patrz także tutaj) jest równie ważny jak chlor i sód. Podobnie jak chlor i sód wpływa na gospodarkę wodną organizmu, ciśnienie osmotyczne, równowagę kwasowo-zasadową i pobudliwość nerwowo-mięśniową. Jest niezbędnym składnikiem do syntezy białek w rybosomach.

W organizmie człowieka znajduje się około 3400-3500 mEq (miliekwiwalenty) jonu potasowego, z tego około 75 mEq potasu mieści się w przestrzeni pozakomórkowej. Potas bierze udział w przemianie węglowodanów, jest niezbędny do prawidłowej czynności układu aktyno-miozyna-ATP, od którego zależy kurczliwość mięśni. Spełnia również ważną rolę w przewodnictwie nerwowym.

W prawidłowej diecie człowiek dostarcza około 50-80 mEq potasu. Stężenie jonu potasowego w surowicy krwi waha się w granicach od 3,7 do 5,5 mEq/l, tj. 3,7-5,5 mmol/l.

Hipokalemia (hipokaliemia) może być spowodowana niedostateczną podażą potasu, utratą potasu przez przewód pokarmowy (biegunka, przetoki pooperacyjne, wymioty), utratą przez nerki (niewydolność kory nadnerczy, leczenie kortykosteroidami, leki moczopędne, zwłaszcza tiazydy, niewydolność nerek, ketokwasica cukrzycowa) lub transmineralizacją, tj. przemieszczeniem się potasu z płynu pozakomórkowego do płyny śródkomórkowego (niekontrolowane stosowanie insuliny, niekontrolowane podawanie witaminy B12 chorym na niedokrwistość złośliwą).

W razie niedoboru jonów potasowych występują następujące objawy: osłabienie mięśniowe, zmniejszona wydolność fizyczna i psychiczna (zaburzenia orientacji, kojarzenia, koncentracji), osłabienie odruchów ścięgnowych, wymioty, brak łaknienia, poliuria, zasadowica metaboliczna, niedrożność porażenna jelit.

Leczenie niedoboru potasu polega na podawaniu soli potasowych doustnie lub dożylnie (kalium chloratum).

Wszystkie omówione pierwiastki występują w ziołach, w postaci soli łatwo przyswajalnych dla naszego organizmu.

Owoce, warzywa i zioła mało zawierają chloru i czystego sodu (samych jonów sodowych). Zawartość sodu w owocach i ziołach rzadko wynosi kilkanaście, a już bardzo rzadko kilkadziesiąt miligramów w 100 g masy.

Zioła, warzywa i owoce dużo natomiast zawierają potasu, np.: migdały 61 mg/100 g, buraki 96 mg, marchew 59 mg, seler 257 mg, figi suszone 71 mg, banany 207 mg, kapusta biała 40 mg, kalafior 83 mg, sałata 122 mg, szpinak 122 mg, pomidory 56 mg.

Obecnie w handlu są dostępne sole przyprawowe niskosodowe, oparte na związkach potasu.

Dużo sodu zawierają: chleby - ok. 628 mg, szynka gotowana 5520 mg, masło 2000 mg, śledź konserwowany 1425 mg, margaryna 110 mg, słonina solona 1800 mg, kapusta kiszona 610 mg, sery średnio tłuste 700 mg, mleko w proszku 525 mg, sardynki 550 mg, łosoś konserwowy 540 mg.

Chlorek sodu nasila objawy wszystkich trądzików.

Wanad - Vanadium, V

 

Niewiele wiadomo na temat funkcji biochemicznych wanadu.

Przeciętna codzienna dieta dostarcza człowiekowi około 20 ug wanadu. Podawanie wanadu powoduje obniżenie stężenia glukozy i tłuszczów we krwi. Niedobór wanadu może sprzyjać rozwojowi miażdżycy i cukrzycy. Wzrost stężenia wanadu powoduje psychozę maniakalno-depresyjną.

Witamina C oraz wiele leków przeciwdepresyjnych zapobiegają wzrostowi poziomu wanadu w ustroju.

Wanad jest obecny we wszystkich ziołach.

Czysty chemicznie wanad to twardy, kowalny i ciągliwy metal barwy stalowoszarej, o temp. topn. 1730 stopni C.

Wapń - calcium, Ca

 

Wapń jest bardzo ważnym składnikiem mineralnym w naszym organizmie. Jest on w połączeniu z fosforem (fosforan wapnia, CaCO₃) głównym składnikiem kości i zębów oraz niezbędnym czynnikiem w procesie krzepnięcia krwi i kurczenia mięśni.

Stałe przyjmowanie go w pokarmach jest niezbędne w każdym wieku, a szczególnie ważne jest dla dzieci, młodzieży, kobiet w ciąży i matek karmiących.

Wapń, cynk, magnez oraz witaminy D i C to składniki, które wzmacniają dziąsła (zapobiegają krwawieniom z dziąseł). Witamina D oraz wapń chronią nas przed chorobą występującą najczęściej w starszym wieku, jaką jest osteoporosis, czyli zrzeszotowienie kości. Osteoporosis objawia się zgarbioną sylwetką, łatwą łamliwością kości, bólami kości i utratą wagi.

Według prof. J. Aleksandrowicza codzienne dostarczanie w diecie 1300 mg wapnia oraz około 1000 jednostek witaminy D doprowadza do spadku poziomu cholesterolu we krwi, a tym samym zapobiega powstawaniu miażdżycy i zawału serca.

Brak wapnia w organizmie powoduje próchnicę zębów, częste bóle głowy, uczucie zmęczenia, ale zarazem bezsenność. Wapń zwiększa twardość kości i zębów, zmniejsza przepuszczalność śródbłonków naczyń krwionośnych; działa słabo przeciwalergicznie.

Zmniejszenie jonów ²⁺ może prowadzić do zaburzeń rytmu serca, osłabienia siły skurczu serca, powodując ostrą niewydolność krążenia.

Wapń jest nieodzowny do sprawnego funkcjonowania układu nerwowego (wyzwalanie pobudzenia neuronu) i aktywności wielu enzymów.

Witamina D usprawnia wchłanianie wapnia z jelit do krwi oraz z krwi do kości (zwiększa mineralizację kości).

Dzienne zapotrzebowanie człowieka na wapń jest zależne od wieku, najczęściej wynosi 1,3-1,6 g. Kobiety w ciąży oraz matki karmiące powinny otrzymywać w codziennej diecie ok. 2,8-3 g wapnia.

Stężenie wapnia całkowitego we krwi mniejsze od 2,25 mmol/l u człowieka określa się jako hipokalcemia (hipo = pod, poniżej normy; calcium = wapń).

Hipokalcemia może być spowodowana brakiem witaminy D lub magnezu, podawaniem leków, które powodują spadek stężenia wapnia we krwi (np. mitramycyny), nadmierną utratą Ca z moczem, zaburzeniami wchłaniania lub (i) trawienia, niedoczynnością przytarczyc.

Hpokalcemia objawia się skurczami powiek, drganiem powiek, skurczem naczyń kończyn - zespół Raynauda, zmianami troficznymi skóry (wypryski), łamliwością paznokci i włosów, zaćmą, zaburzeniami żołądkowo-jelitowymi, zaburzeniami psychicznymi (stany lękowe, depresje) i neurologicznymi (pląsawica, parkinsonizm).

Warto zażywać doustnie preparaty wapnia, np. Calcium gluconicum, Calcium lacticum - 2-3 razy dziennie po 1-2 tabletki lub w postaci tabletek dolomitowych, w których obok wapnia znajduje się magnez.

Najwięcej wapnia zawierają: ser biały 580-1330 mg, kakao 85 mg, mleko krowie 106 mg, żółtko jaj 135 mg%, poziomki 87 mg, ryż 64 mg, kapusta 57 mg, groch 85 mg, szpinak 75 mg, fasola biała 163 mg, śmietanka 97 mg%, ser edamski 977 mg, ser topiony edamski 499 mg%.

Prawidłowe stężenie wapnia całkowitego w surowicy krwi wynosi 2,3-2,6 mmol/l (9-10,5 mg%).

W ziołach wapń również występuje, najwięcej go posiadają: majeranek, kozieradka, bazylia, hyzop, mięta, arnika, nagietek, goryczki, cząber, tymianek.

Owoce i soki owocowe mogą stanowić ważne uzupełnienie tego składnika. Dużo wapnia zawierają czarne porzeczki 60 mg/100 g, jeżyny 63,4 mg, maliny 40,8 mg, pomarańcze 41,2 mg, sok z malin 14,0 mg/100 ml, sok pomarańczowy 17 mg, sok z porzeczek 29,6 mg, sok z truskawek 15,8 mg (wg prof. R. Brzozowskiego).

 

Żelazo - ferrum, Fe

 

Żelazo to składnik ferroprotein. Wchodzi w skład hemoglobiny, mioglobiny, cytochromów, katalaz i peroksydaz. Organizm człowieka dorosłego zawiera 4-5 g żelaza, z czego 70% znajduje się w hemoglobinie.

Hemoglobina jest chromoproteidem zbudowanym w 94% z części białkowej - globiny i w 6% z grupy prostetycznej - heminy C₃₄H₃₂O₄N₄FeCl. Hemina jest to chlorek kompleksu żelaza i protoporfiny. Hemoglobina stanowi składnik krwinek czerwonych, nieodzowny czynnik oddechowy, przenośnik tlenu z płuc do tkanek. Przybliżony wzór sumaryczny hemoglobiny przedstawia się następująco: (C₇₃₈H₁₁₆₆FeN₂₀₃0₂₀₈S₂)_2.

W pokarmach ustrój otrzymuje przeciętnie 10-15 mg żelaza, nie ulega on jednak w całości wchłonięciu. Wchłanianie żelaza zależy od wartościowości, stopnia kwasowości treści żołądkowej i od stanu zasobów żelaza w organizmie. We wchłanianiu żelaza istotną rolę odgrywa błona śluzowa jelit, w szczególności dwunastnicy. Organizm przyswaja jedynie żelazo dwuwartościowe, w formie zjonizowanej. W komórkach nabłonka jelit żelazo dwuwartościowe utlenia się do żelaza trójwartościowego i łączy z białkiem - ferrytyną, tworząc transferynę (transferrynę). Transferyna jest przenośnikiem żelaza. Większość żelaza transportowanego przechodzi z osocza do szpiku kostnego, mniejsze ilości do innych tkanek, głownie wątroby, śledziony i nerek.

W tkankach występuje zarówno żelazo tkankowe jak i zapasowe. Na żelazo tkankowe składa się głownie żelazo hematynowe, jak mioglobina oraz żelazo wchodzące w skład zaczynów oddechowych. Żelazo zapasowe to przede wszystkim ferytyna (ferrytyna). Ferytyna składa się z części białkowej - apoferytyny (apoferrytyna) i z żelaza trójwartościowego. Zatem możemy wyróżnić żelazo funkcyjne (żelazo hemoglobiny, zaczynów /enzymów/ oddechowych, mioglobiny), żelazo zapasowe i żelazo transportowane.

Organizm człowieka wydala wraz z kałem najczęściej 2-3 mg żelaza w ciągu 24 h (wydalanie przez błonę jelita grubego).

Prawidłowe stężenie żelaza w surowicy krwi wynosi 12,5-26,9 umol/l.

Przyczyny niedoboru żelaza mogą być różne:

• -         zaburzenia wchłaniania żelaza spowodowane niedokwaśnością soku żołądkowego lub bezkwaśnością;

• -         przyśpieszony posaż w jelicie grubym;

• -         wzmożone zużycie żelaza w układzie siateczkowo-śródbłonkowym;

• -         przewlekłe zakażenia

• -         niedostateczna podaż żelaza w codziennej diecie;

• -         utrata żelaza treści przewodu pokarmowego (wymioty, biegunka, środki przeczyszczające);

• -         krwotoki i nadmierne krwawienia miesiączkowe;

• -         laktacja;

• -         hemoroidy, choroba wrzodowa.

 

W czasie ciąży organizm kobiety traci około 800-1000 mg żelaza, w okresie karmienia piersią około 1 mg w ciągu doby. Kobiety w ciąży, karmiące, młodzież, dzieci, niemowlęta - wcześniaki powinni mieć uzupełnioną dietę w żelazo. Osoby dorosłe oraz młodzież mogą zażywać profilaktycznie preparaty żelaza, np. Hemofer prolongatum F - draż. (żelazo z dodatkiem kwasu foliowego) - 1 draż. 1 raz dziennie na czczo. Podczas zażywania preparatów żelaza należy jednocześnie przyjmować witaminę C w dawce co najmniej 100 mg. Witamina C zwiększa przyswajalność żelaza. Hemofer prolongatum jest nowoczesnym preparatem, powoli uwalniającym żelazo łatwo przyswajalne. Jest dobrze tolerowany przez pacjentów.

Niedobór żelaza doprowadza do niedokrwistości niedobarwliwej oraz uszkodzenia troficznego włosów, skóry i paznokci (cienkie, łamliwe, rozdwajanie się płytki paznokciowej i końcówek włosów). Objawami niedoboru są także: bezsenność, uczucie zmęczenia, zaburzenia koncentracji i zapamiętywania, brak łaknienia, bladość powłok skórnych, zespół zimnych dłoni i stóp u młodych dziewcząt z blednicą twarzy, przedwczesne siwienie włosów, szum w uszach, zawroty głowy, częste omdlenia, zmiany zanikowe języka, dziąseł i błon śluzowych gardła (ból przy przełykaniu śliny) oraz żołądka, utrata smaku i węchu, zmniejszenie siły mięśniowej.

Spośród ziół dużo żelaza zawierają: mięta, kozieradka, tymianek, majeranek, koniczyna, lubczyk, bylice, pokrzywa, hyzop, pietruszka - liść, seler - liść.

Z produktów spożywczych dużo żelaza posiadają: nerki 7,9 mg/100 g, wątroba 6,6 mg, drożdże 18,2 mg, szpinak (żelazo słabo przyswajalne) 3 mg/100 g, śliwki suszone 3,9 mg, płatki owsiane 4,5 mg, serca 4,6 mg, fasola biała 6,9 mg, pomidory 9,7 mg, jabłka 10-13 mg, maliny 3,9 mg, żółtka jaj 6 mg, liście kapusty 17 mg, poziomki 9 mg.

Dzienne zapotrzebowanie na żelazo zależy od intensywności przemiany materii i wynosi 6 mg/1000 kcal

Kwas antranilowy - Anthranilic acid Witamina L1

Budowa chemiczna i synonimy: kwas 2-aminobenzoesowy (2-Aminobenzoic acid), ortho-Aminobenzoic acid, 1-Amino-carboxybenzene 2-Carboxyaniline, orto-karboksyanilina (ortho-Carboxyaniline);2-NH2C6H4COOH

Znaczenie biochemiczne w ustroju: jest prekursorem tryptofanu. Uczestniczy w przemianach aminokwasów aromatycznych. Niezbędny do syntezy alkaloidów u roślin. Przez niektórych autorów uważany za niezbędny czynnik laktacji (stąd nazwa L). Wykazuje synergizm z witaminą B6, witaminą C oraz substancjami przeciwdepresyjnymi i uspokajającymi.

Właściwości farmakologiczne: pobudza wydzielanie mleka u kobiet, u zwierząt zwiększa mleczność, działa przeciwzapalnie, przeciwdepresyjnie; poprawia samopoczucie poprzez zwiększenie syntezy tryptofanu i serotoniny. Witamina L1 została odkryta i opisana w 1930 roku przez dr W. Nakahara. Kwas antranilowy korzystnie działa w przypadku przewlekłych chorób skóry i włosów na tle zaburzeń białkowych i aminokwasowych.

Wskazania: stany stresowe, lękowe i depresyjne, obniżona laktacja, przewlekłe choroby skórne i włosów.

Dawkowanie: 0,5-1 g/24 h doustnie.

Witamina L2

Z drożdży wyizolowano witaminę L2, czyli adenylotiometylopentozę - adenylthiomethylpentose (Adenyl Thiomethylpentose), która również pobudza produkcję mleka.

Kwas orotowy - acidum oroticum Orotic Acid, Witamina B13 Czynnik galaktozy u zwierząt, Animal Galactose Factor, Whey Factor

Budowa chemiczna: C5H4N2O4, kwas 1,2,3,6-tetrahydro-2,6-diokso-4-pirymidynokarboksylowy, kwas uracylo-6-karboksylowy, 6-uracilcarboxylic acid. 1% roztwór ma odczyn pH 2,5. kwas orotowy

Funkcje w organizmie: prekursor związków nukleotydowych. Witamina B13 jest to metabolit endogenny powstający z karbamylofosforanu i kwasu asparaginowego. Reaguje z 5-fosforybozo-1-pirofosforanem tworząc nukleotyd orotydylowy, który po dekarboksylacji przekształca się w UMP (urydyno-5-monofosforan) = Uridine 5'Mono-Phosphate. Powstaje i jest niezbędny przy przemianach pirymidyn, np w trakcie syntezy nukleotydów. Uczestniczy w przemianach kwasu foliowego i witaminy B12. Symbiotyczna mikroflora jelitowa ma zdolność syntezy kwasu orotowego.

Działanie farmakologiczne: obniżające stężenie cholesterolu we krwi, lipotropowe, ochronne na miąższ wątroby, odtruwające, przeciwartretyczne (zmniejszające stężenie kwasu moczowego we krwi). Zapobiega marskości i stłuszczeniu wątroby, ochrania miąższ wątroby przed toksynami, w tym także mikotoksynami. Zwiększa przyrost masy mięśniowej i rozrost tkanki łącznej. Przyśpiesza procesy odnowy.

Wskazania: artretyzm (dna), miażdżyca, zatrucia, niedobór białek w organizmie, zaburzenia przemian białkowych i aminokwasowych, stwardnienie rozsiane.

Dawkowanie: doustnie: 500-1000 mg/24 h

Preparaty: Vigodana (Loges) - kaps.

Kwas orotowy w żywieniu zwierząt

Witamina B13 korzystnie wpływa na narządy miąższowe (watroba, nerki) oraz serce, chroniąc je przed zwyrodnieniem, marskością, stłuszczeniem. Zwiększa przyrosty masy ciała, zapobiega nadmiernemu przetłuszczeniu tkanek. Poprawia walory biochemiczne mięsa, jaj i mleka. Przyśpiesza regenerację nabłonków. Chroni wątrobę i nerki przed wpływem mikotoksyn grzybów pleśniowych, które mogą być obecne w paszy. Wraz z inozytolem, selenem i witaminą E zwiększa tolerancję na mikotoksykozy.

Popularne syntetyczne leki przeciwbólowe
Dawniej i dziś - zarys

Wprowadzenie teoretyczne
i zapoznanie z wybranymi pojęciami

Zanim przejdziemy do omawiania poszczególnych substancji przeciwbólowych trzeba poruszyć pewne zagadnienia wstępne - aby zrozumieć mechanizm powstawania bólu i stanu zapalnego. W tym celu pozwoliłem sobie skopiować fragment mojego skryptu do fizjologii wysiłku. Przede wszystkim z kwestią bólu związane jest zagadnienie prostaglandyn oraz cytofizjologii tkanki łącznej i receptorów czucia.

Prostaglandyny. Należą do grupy prostanoidów, czyli związków powstających z kwasów tłuszczowych, wyodrębnionych po raz pierwszy z wydzieliny gruczołu krokowego - prostaty (glandulae prostatae). Później okazało się, że prostanoidy powstają niemal w każdej tkance, dlatego nazwa ma jedynie charakter historyczny. Do prostanoidów należą również prostacykliny i leukotrieny. Z tego względu, że prekursorami prostaglandyn są 20-węglowe nienasycone kwasy tłuszczowe, określa się je mianem eikozanoidów. Spośród substratów do syntezy prostanoidów należy wymienić: kwas arachidonowy i kwas dihomo-gamma-linlenowy.

Substraty zostają wbudowane do fosfolipidów błonowych, a następnie uwolnione enzymatycznie przez fosfilipazy A.

Prostaglandyny powstają na skutek utleniania kwasu tłuszczowego, a następnie cyklizacji produktu pod wpływem cyklooksygenazy prostaglandynowej. Efektem tego procesu jest powstanie nadtlenku prostaglandynowego (endonadtlenku), który zostaje zredukowany do prostaglandyny. Z endonadtlenków pod wpływem odpowiednich syntetaz powstają również tromboksan A2 (syntetaza TX) i prostacyklina (syntetaza PGI2). Pod wpływem lipooksygenazy powstają z kwasu arachidonowego leukotrieny. Lipooksygenaza znajduje się w płucach, w trombocytach i w leukocytach.

Niesteroidowe leki przeciwzapalne i przeciwbólowe (np. salicylamid, kwas acetylosalicylowy, propyfenazon, fenylobutazon, ibuprofen) działają leczniczo przez zahamowanie cyklooksygenazy prostaglandynowej (są inhibitorem enzymu), a zatem uniemożliwienie wytwarzania prostaglandyn.

Spośród wielu prostaglandyn, warto tutaj wspomnieć o grupie PGA, PGE, PGF, PGG i PGD.

Tromboksan A2 zwiększa agregację trombocytów sprzyjając powstawaniu zakrzepów oraz ognisk miażdżycowych, ponadto obkurcza oskrzela. Małe dawki salicylanów zmniejszają syntezę tromboksanu, co zostało wykorzystane w zapobieganiu zakrzepów i zawałów serca.

PGF zwężą naczynia krwionośne i oskrzela, hamuje wydzielanie kwasu żołądkowego. PGE oraz PGI2 (prostacyklina) rozszerzają naczynia krwionośne i oskrzela.

PGE i PGF wywołują skurcz macicy i rozpoczynają akt porodowy. Zaburzenia w wydzielaniu prostaglandyn w czasie ciąży są powodem poronień. Wydzielanie kwaśnego soku żołądkowego hamuje także PGA. Prostaglandyny odgrywają ważną rolę w pękaniu i wydalaniu pęcherzyków jajnikowych w czasie owulacji. PGF jest powodem bolesnego miesiączkowania.

Prostacyklina hamuje agregację krwinek, rozszerza tętnice, uczynnia cyklazę adenylową, zapobiega miażdżycy, przedłuża krwawienie, działa antagonistycznie w stosunku do tromboksanu A2.

PGE hamuje aktywację cyklazy adenylowej w tkance tłuszczowej, zapobiegając lipolizie; zwiększa przepuszczalność naczyń krwionośnych, sprzyja powstawaniu wysięku i stanów zapalnych, wzbudza migrację leukocytów do ogniska zapalnego, zwiększa wrażliwość zakończeń nerwowych na ból. Ponadto zwiększa ciśnienie śródgałkowe, sprzyja powstawaniu stanów zapalnych oka.

PGG (cykliczny nadtlenek) jest przekaźnikiem odczynu bólowego.

Leukotrieny i PGF i tromboksan A2 sprzyjają wystąpieniu napadu dychawicy oskrzelowej.

Leukotrieny obkurczają naczynia krwionośne i oskrzela, są przekaźnikiem stanów alergicznych, indukują migrację leukocytów, zwiększają przepuszczalność śródbłonków, uczestniczą w tworzeniu stanów zapalnych w tkankach.

Wyjaśnijmy też pojęcie obrzęku.

Obrzęk (oedema). Jest to gromadzenie płynu pozakomórkowego w przestrzeni międzykomórkowej. Jest spowodowany zaburzeniami krążenia płynów ustrojowych na skutek wydzielania serotoniny, histaminy, prostaglandyn i toksyn zwiększających przepuszczalność śródbłonków naczyń krwionośnych. Substancje obrzękogenne są nadmiernie wydzielane z powodu stanów alergicznych, urazów mechanicznych, zakażeń i nadmiernego wysiłku fizycznego. Gromadzeniu płynu pozakomórkowego sprzyja niewydolność krążenia, nadciśnienie i zaburzenia odpływu limfy i obniżenie ciśnienia onkotycznego krwi (np. spadek stężenia glukozy - substancji osmotycznie czynnej - we krwi podczas wysiłku fizycznego i głodu, obniżenie zawartości osmotycznie czynnych białek podczas głodu). Po urazie mechanicznym często dochodzi do uszkodzenia śródbłonków i przenikanie do przestrzeni pozanaczyniowej białek osmotycznie czynnych oraz glukozy, za którymi podąża woda i elektrolity. Wraz z nimi przenikają także prostaglandyny, histaminy, leukotrieny i lipoksyny, uwalniane przez komórki krwi i tkanki łącznej. Powstaje wówczas stan zapalny (miejscowa gorączka) i ból (substancje te nadmiernie zwiększają wrażliwość zakończeń nerwowych). Proces ten jest szczególnie ważny z punktu widzenia medycyny sportowej.

A teraz wybrane zagadnienia z zakresu cytofizjologii tkanki łącznej właściwej.

Komórki tkanki łącznej właściwej:

1.      Fibroblasty - najliczniejsze komórki tkanki łącznej. W miarę dojrzewania przekształcają się w fibrocyty (cytoplazma kwasochłonna). Produkują włókienka i proteoglikany. Mają kształt wrzecionowaty z wypustkami, jedno jądro z jąderkiem. Cytoplazma zasadochłonna (retikulum endoplazmatyczne granularne rozbudowane). Wykazują zdolność ruchu. Mogą przeobrażać się w komórki tłuszczowe.

2. Miofibroblasty, czyli perycyty - podobne do poprzednich; w cytoplazmie struktury aktynowe i miozynowe. Mają zdolność kurczenia się Występują w kosmkach jelitowych, pomiędzy naczyniami krwionośnymi i włóknami kolagenowymi. Regulują światło naczyń. Niektóre perycyty nie mają zdolności kurczenia się i jedynie pośredniczą w wymianie metabolitów pomiędzy krwią i okolicznymi tkankami (opłaszczają naczynia).

3. Melanofory - komórki fibroblastyczne zawierające ziarna melaniny. Substancja ta dostaje się do nich z melanocytów (endocytoza). Występują w tęczówce i w skórze narządów płciowych.

4. Histiocyty (makrofagi) - komórki polimorficzne, średnicy 15-30 μm. Powstają w szpiku kostnym z monoblastów, potem z monocytów wędrujących z krwi do tkanki łącznej, gdzie dojrzewają w histiocyty. Jądra drobne, skondensowane; cytoplazma kwasochłonna, liczne lizosomy, wakuole lipidowe i fagosomy. Wykazują zdolność fagocytozy i ruchu. Wydzielają monokiny (interleukina) biorące udział w reakcjach immunologicznych.

5. Komórki tuczne (mastocyty = labrocyty) - powstają w szpiku. Wykazują polimorfizm, przybierają kształt wrzecionowaty, owalny lub pełzakowy. Posiadają zasadochłonne ziarna. Wytwarzają heparynę, histaminę, serotoninę, enzymy proteolityczne i prostaglandyny.

Heparyna - to mukopolisacharyd zbudowany z kwasu D-glukoronowego i z glukozaminy. Substancja przeciwzakrzepowa, aktywator lipazy lipoproteinowej, przeciwdziała więc miażdżycy. Ważna substancja dla medycyny sportu. W sprzedaży jest kilka preparatów zawierających heparynę do użytku zewnętrznego (Tointex - krem, Hepacutan - żel, Ditavene -krem, Sensicutan - maść). Preparaty te działają przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo i przeciwbólowo; przyśpieszają wchłanianie się krwiaków (sińców) i wysięków surowiczych pourazowych; poprawiają krążenie miejscowe krwi. Istotne są więc w leczeniu kontuzji. Pozajelitowo (dożylnie) heparyna jest stosowana w leczeniu wzmożonej krzepliwości krwi, zakrzepów i zatorów tętnic (zawały mięśnia sercowego, płuc) oraz w stanach zapalnych naczyń krwionośnych (w tym żylaków), a także w terapii odmrożeń i oparzeń. Heparyna została wyizolowana w 1916 roku z wątroby (hepar) przez Mc Leana.

Histamina powstaje przez dekarboksylację tlenową histydyny; powoduje rozszerzanie światła naczyń, ponadto zwiększa przepuszczalność naczyń krwionośnych; przyciąga granulocyty kwasochłonne i leukotrieny (skurcz mięśni gładkich). Nasila proliferacje komórek tkanki łącznej i zwiększa wrażliwość receptorów czuciowych (świąd, ból). Należy do substancji hormonalnych (autakoidy) regulujących lokalne krążenie krwi (serce, żołądek, płuca, mięśnie szkieletowe). Wydzielana w nadmiernych ilościach jest powodem poważnych objawów patologicznych. Oddziałuje przez receptory H1 i H2. Receptory H1 występują w mięśniach gładkich dróg oddechowych, tętnicy płucnej, przewodu pokarmowego, macicy oraz w drobnych naczyniach krwionośnych (np. jama nosowa). Histamina przez receptory H1 zwiększa produkcje cGMP. Nadmierne ilości histaminy powodują zwiększenie przepuszczalności śródbłonków, gromadzenie wysięków, powstanie obrzęku, miejscowego stanu zapalnego i wysypki skórnej.

Receptory H2 zlokalizowane są głównie w przewodzie pokarmowym, w sercu i w mózgu (histamina rozszerza naczynia opon mózgowych, ponadto jest neuromodulatorem impulsów nerwowych). Powoduje aktywacje syntezy cAMP. Pobudzenie receptorów H2 w żołądku prowadzi do zwiększenia produkcji soku trawiennego (kwasu solnego).

Leki miejscowe zawierające histaminę są stosowane w celu wywołania miejscowego rozszerzenia naczyń krwionośnych i przekrwienia (rumień) skóry przy bólach kostno-stawowych i mięśniowych.

Leki przeciwhistaminowe łączą się odwracalnie z receptorami H1 lub H2 uniemożliwiając wiązanie histaminy; znoszą więc objawy patologiczne związane z działaniem histaminy (objawowe leczenie przeciwalergiczne).

6. Komórki plazmatyczne - plazmocyty. Mają kształt owalny, jajowaty lub okrągły. Najliczniej występują w miejscach narażonych na kontakt z antygenami (przewód pokarmowy, oddechowy, układ rozrodczy). Gromadzą się przede wszystkim wokół naczyń krwionośnych. Jądro leży obwodowo, cytoplazma jest zasadochłonna, posiadają dobrze rozbudowane retikulum endoplazmatyczne granularne i diktiosom. Powstają z limfocytów B. Produkują immunoglobuliny przeciwko określonym antygenom.

Receptory czucia powierzchniowego
i głębokiego

Czucie powierzchniowe czyli skórne (eksteroceptywne) jest analogiczne z pojęciem zmysłu dotyku. Błony śluzowe i skóra odbierają bodźce cieplne, zimna, dotyku, ucisku, bólu, świądu i łaskotania.

Termoreceptory. Receptory ciepła (ok. 30 tys.) wrażliwe są na wzrost temperatury. Receptory zimna (ok.. 250 tys.) odbierają spadek temperatury. Oba receptory są rozmieszczone nierównomiernie, najliczniej występują na powierzchniach skórnych nieosłoniętych odzieżą. Bodźce cieplne odbierane są głównie przez ciałka Ruffiniego (zlokalizowane głębiej w skórze), a bodźce zimna przez ciałka Krausego (bliżej powierzchni).

Zmysł dotyku zapewnia odebranie kształtu, wielkości, twardości i rodzaju powierzchni ciała stykającego się ze skórą. Ponadto zmysł ten zapewnia odczuwanie ucisku na skórę lub błonę śluzową. Receptory dotyku są rozmieszczone nierównomiernie na powierzchni skóry. Najliczniej występują na powierzchni warg, języka, opuszków palców, czoła. Nielicznie na grzbiecie. Receptorami dotyku są ciałka Meissnera, występujące w brodawkach skóry właściwej oraz w spojówce. Składają się z lemmocytów, otoczonych tkanka łączną (fibroblasty, nieliczne włókna kolagenowe); maja kształt owalny; na jednym biegunie ciałka wnikają włókna nerwowe zmielinizowane i bezrdzenne; w dalszym przebiegu włókna mielinowe tracą mielinę i wspólnie z włóknami bezrdzennymi biegną zygzakowato do drugiego bieguna ciałka. Ciałka Merkla zbudowane są z komórek nabłonkowych warstwy kolczystej naskórka oraz z dendrytów przylegających do tych komórek. Komórki ciałka Merkla posiadają pęcherzyki neurosekrecyjne i wydzielają neuromediatory polipeptydowe, enkefalinę i pankreoastatynę. Rejestrują dotyk o małym ciśnieniu. Dotyk i nacisk odbierają również ciałka Ruffiniego oraz ciałka Krausego.

Ciałka Vatera-Paciniego (ciałka blaszkowate) reagują na nacisk. Występują w tkance podskórnej, krezce, torebce stawowej i w narządach wewnętrznych. Składają się z blaszek równolegle ułożonych. Blaszki zbudowane są z fibroblastów onerwia, nielicznych włókien kolagenowych i z istoty podstawowej tkanki łącznej. Do ciałka wnika włókno nerwowe zakończone wewnątrz kolbkami.

Na pograniczu naskórka i skóry właściwej znajdują się mechanoreceptory C - zakończenia włókien nerwowych otoczone lemmocytami i błoną podstawną naskórka. Rejestrują świąd.

Brak czucia dotyku nosi nazwę anestezji, nadmierne zwiększenie - hiperestezji (przeczulica).

Czucie bólu odbierane jest przez wolne zakończenia nerwowe. Zakończenia te są rozproszone po całej skórze, i w błonach łącznotkankowych. Ból sygnalizuje uszkodzenie lub zagrożenie uszkodzeniem tkanki. Uszkodzenie tkanek może być spowodowane przez czynniki zewnętrzne (mechaniczne, termiczne, chemiczne) lub wewnętrzne (stan zapalny). Pod wpływem tych czynników uwalniane są z uszkodzonych komórek przekaźniki: kininy, substancja P, prostaglandyny, jony potasowe, które z kolei pobudzają nocyceptory czyli receptory bólu. Z receptorów bólu pobudzenie przekazywane jest do wzgórza (ocena siły bodźca bólowego), a następnie do kory mózgowej (projekcja bólu). Podczas przewodzenia impulsów bólowych przez szlak rdzeniowo-wzgórzowy następuje pobudzenie tworu siatkowatego co objawia się w funkcjach autonomicznego układu nerwowego (doznania bólowe wywołują poprzez układ wegetatywny rozszerzenie źrenic, nadmierne pocenie się, przykurcze mięśni, wstrząs).

Proprioceptory stanowią grupę receptorów odczuwania głębokiego, czyli presyjnego. Istotne są tutaj układy wrzecionka nerwowo-mięśniowego i wrzecionka mięśniowo-ścięgnowego oraz proprioceptory stawowe. Rozciąganie ścięgna, mięśni lub torebki stawowej uświadamia organizm o aktualnej pozycji i ruchach poszczególnych części ciała.

Wrzecionka mięśniowo-ścięgnowe utworzone są przez nagie włókna neuronów czuciowych otoczone przez włókienka kolagenowe. Całość jest połączona ze ścięgnem w miejscu przechodzenia do mięśnia. Odbiera stopień naciągnięcia ścięgna, dzięki czemu na drodze odruchowej reguluje siłę skurczu mięśnia.

W mięśniach zapewniających wykonywanie precyzyjnych ruchów występują wrzecionka nerwowo-mięśniowe. Do miocytów śródwrzecionkowych wnikają włókna neuronów czuciowych i ruchowych. Otoczone są one warstewka łącznotkankową, przylegająca do miocytów pozawrzecionkowych. Włókna neuronów czuciowych są owinięte spiralnie wokół miocytów śródwrzecionkowych. Włókna neuronów motorycznych tworzą typowe synapsy nerwowo-mięśniowe. Wrzecionka nerwowo-mięśniowe regulują napięcie mięśniowe na drodze odruchowej.

Po co odczuwamy ból ???

Ból to wrażenie zmysłowe (nerwowe) indukowane na skutek pobudzenia receptorów bólowych w nabłonkach i w tkance łącznej narządów. Informuje nas o nieprawidłowościach w czynnościach fizjologicznych i strukturalnych tkanek lub całych narządów. Zawiaduje o uszkodzeniu, sile działającego impulsu wewnętrznego lub zewnętrznego. Dzięki temu uruchomione zostają procesy ochronne i obronne organizmu zapobiegające nieodwracalnemu uszkodzeniu ciała - strainowi plastycznemu (w ujęciu teorii stresu wg Levitta) i tym samym chorobie (zaburzeniom homeostazy). Oczywiście wrażenie bólowe informuje też o stanie chorobowym.

Jeżeli przyjmiemy teorię stresu wg Selye`go to możemy śmiało powiedzieć, że ból wyzwala reakcję alarmową w ustroju. Bardziej jednak poprawnie - czynnik stresowy wywołujący ból powoduje reakcję alarmową.

Ale odejdźmy od niezwykle złożonej filozofii teorii stresu.

Podział chemiczny substancji przeciwbólowych

zastosowany na tej stronie

1.Pochodne chinoliny

2.Pochodne pirymidazolu

3.Pochodne kwasu antranilowego

4.Pochodna kwasu orto-etoksy-benzoesowego - ethenzamide

5.Diflunisal

6.Pochodne benzenosulfonamidu

7.Pochodne kwasu tiofeno-octowego

8.Leki przeciwbólowe indenowe

9.Piroksikam = Piroxicam

10.Pochodne metanosulfonamidu

11.Pochodne kwasu nikotynowego, czyli leki fenamowe

12.Pochodne benzoksazocyny

13.Pochodne kwasu naftylo-octowego

14.Pochodne kwasu pirazolo-octowego

15.Pochodne kwasu pirolo-octowego

16Pochodne benzydaminy

17.Pochodne cykloheksanolu

18.Pochodne pirymidazolu

19.Pochodne furanonu

20.Pochodne kwasu propionowego

21.czyli leki przeciwbólowe arylopropionowe

22.Pochodne kwasu fenylooctowego

23.Pochodne kwasu amino-benzeno-octowego

24.Salicylany

25.Pochodne kwasu indolo-octowego

26.Ester kwasu acetylosalicylowego i paracetamolu

27.Związki anilinowe

28.Związki pirazolonowe

Niektóre wyjaśnienia terminów i działania składników leków złożonych - na innych moich stronach www.

Związki pirazolonowe

W 1883 roku uzyskano w wyniku syntezy Antipyrinum, czyli phenazon (fenylo-dimetyl-pirazolon). Znany też był pod nazwą Analgesin, Azophen, Phenylon czy Sedatine. Jest to bezbarwny lub białawy proszek o gorzkim smaku, rozpuszczający się w wodzie. Działa przeciwbólowo, miejscowo znieczulająco, przeciwgorączkowo, przeciwreumatycznie i rozkurczowo. Ulega wchłonięciu z jelit do krwi w ciągu 1-2 godzin. W metabolizmie ulega przemianie do 4-hydroksyantypiryny. Wydalany jest z moczem w formie siarczanu i glukuronianu. Substancja szkodliwa. Wydawałoby się, że tak stary i toksyczny lek został już wycofany z lecznictwa. Tymczasem jest nadal stosowany w Polsce i za granicą.

Już w dawkach leczniczych wywołuje zaburzenia w przewodzeniu bodźców nerwowych, zaburzenia hemocytopoezy (zaburza proces powstawania i dojrzewania krwinek), zaburzenia termoregulacji i ze strony układu nerwowego - zawroty głowy, szum w uszach, “mroczki w oczach”, zaciemnienia w oczach, zaburzenia równowagi, drżenie mięśni, wysypki skórne, obrzęki. Ze strony układu krwionośnego poważnymi objawami działania phenazonu są: agranulozytoza, leukopenia. Może wywoływać zaburzenia sercowe i poważnie uszkodzić wątrobę (objawem jest wówczas zółtaczka).

Dawki lecznicze antypiryny, czyli fenazonu: doustnie lub doodbytniczo 500-1000 mg 1-3 razy dz. Nie wolno przekraczać w ciągu doby dawki 3000 mg.

Obecnie na rynku znany pod tajemniczymi nazwami:

        Migrane-Kranit Mono (Krewel-Meuselbach) - tabl. 500 mg, czopki 500 mg - 1 tabl. lub czopek 1-2 razy dz.

• Theinol (Bailly-Speab) - płyn we flakonach 125 ml - 1-2 łyżeczki 1-3 razy dz.; preparat złożony, zawiera dodatkowo kofeinę

i salicylan sodu.

• Titralgan (Berlin-Chemie) - tabl. złożone zawierające 220 mg fenazonu, 50 mg kofeiny i 100 mg paracetamolu - 1-3 razy dz. po 1 tabl.

W 1896 roku wprowadzono do lecznictwa aminofenazon (aminophenazon, Pyramidonum, Amidopyrinum, Amidofebrin, czyli pyrazolonum dimethyl-amino-phenyl-dimethylicum). Jest to związek o szczególnym znaczeniu w medycynie. Ma postać bezbarwnego lub białego proszku o gorzkim smaku, słabo rozpuszczalnego w wodzie (18 części). Działa silnie przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwreumatycznie, przeciwwysiękowo, uspokajająco i przeciwgorączkowo. Rozszerza naczynia krwionośne mózgu. Łatwo ulega resorpcji z jelit do krwi (w ciągu 30-40 minut). Przechodzi przez barierę krew-mózg i łożysko (do płodu u ciężarnej). Jest metabolizowany w wątrobie do 4-aminofenazonu, a potem do N-acetylo-4-aminofenazonu, monometylo-4-aminofenazonu i 4-hydroksyfenazonu. Powstała w czasie wewnątrzustrojowego katabolizmu aminofenazonu substancja o nazwie dimetylo-nitroz-amina jest związkiem rakotwórczym. Należy do związków toksycznych. Powoduje często agranulocytozę, leukopenię i trombocytopenię, świąd skóry, pokrzywkę i rumień skórny, uszkodzenie wątroby i nerek. U osób uczulonych wywołuje dreszcze, drgawki, rumień, opuchnięcie twarzy. Pyramidonum może spowodować martwicę brodawek nerkowych a z powodu zaburzeń hemocytopoezy - śmierć pacjenta. Szczególnie wrażliwe na te substancję są dzieci. Objaw toksyczności leku może wystąpić dopiero po 7 dniach od zażycia (gorączka, owrzodzenia, zmiany martwicze powłok, ból brzucha, zaburzenia trawienne). Lek nasila występowanie zmian trądzikowych. Ponadto u osób z genetycznym niedoborem enzymu dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej występuje hemoliza krwinek. Sprzyja powstawaniu obrzęków, bowiem zatrzymuje w organizmie sód i chlor.

Aminofenazonu nie wolno podawać kobietom w ciąży, starcom, kobietom w okresie laktacji oraz dzieciom.

Niegdyś było sporo preparatów przeciwbólowych zawierających aminofenazon w składzie, np. Amidochin - draż., Isalgin - tabl., Gardan - tabl., Pabialgin - tabl., Vegantalgin -draż., Veramid - tabl., Coffedon - tabl. W latach dziewięćdziesiątych stopniowo wycofywano te leki z obrotu. Niektóre pozostały, jednakże ze zmienionym składem chemicznym. Aminofenazon zastąpiono propyfenazonem. Propyfenazon jest mniej toksyczny, nie wywołuje agranulocytozy. Aktywną formą metaboliczną leku jest N-dezmetylopropyfenazon. Dla wyróżnienia dodano do nazwy Pabialgin - literkę P i odpowiednio Gardan - P (propyphenazonum). W czasie metabolizowania propyfenazonu nie powstaje wspomniana wcześniej rakotwórcza dimetylonitrozamina.

Aminofenazon stosuje się w dawce 300-500 mg 2-3 razy dz. Najwyższa dawka dzienna wynosi 1500 mg.

Do współczesnych leków zawierających niebezpieczny aminofenazon należą:

        Pyramidonum (Polfa) - tabl. 300 mg;

• Amidophen (Pharmachim) - tabl. 100 i 300 mg;

• Anapyrin (Pharmachim) - tabl. (aminofenazon + metamizol + kofeina);

• Pabialgin (Polfa Pabianice) - tabl. (aminofenazon + allobarbital);

• Tussiphen (Pharmachim-Sopharma) - syrop (aminofenazon + efedryna + benzoesan sodu + bromek sodu + ekstrakt ślazowy + ekstrakt tymiankowy);

• Tussiphen Bebe (Pharmachim-Sopharma) - syrop dla dzieci !!!; pozostawiam ten fakt bez komentarza;

Na polskim rynku aptekarskim dostępne są następujące leki z propyfenazonem:

         Pabialgin P (Polfa Pabianice) - tabl. (propyfenazon + allobarbital);

• Tonopan (Novartis) - tabl. powl., czopki per rectum (propyfenazon + ergotamina + kofeina) - korzystnie działa w bólach głowy (migrenowe);

• Eufibron (BerlinChemie) - czopki 100, 200 i 300 mg;

• Propyphenazonum (GlaxoWellcome) - czopki per rectum (doodbytnicze) 100 i 300 mg;

• Isoprochin P (Merckle) - tabl. powl. 500 mg;

• Copyrkal N (BerlinChemie) - tabl. (propyfenazon + kofeina);

• Eudorlin (BerlinChemie) - tabl. (propyfenazon + paracetamol + kofeina);

• Optalidon N (Novartis) - draż. (propyfenazon + kofeina);

• Escogripp ohne Codein (Streuli) - draż. (propyfenazon, salicylamid, kofeina, wit. C, mepiramina).

Propyfenazon (inaczej izopropylantypiryna) stosuje się w dawce 300-500 mg 1-3 razy dz. Nie wolno przekroczyć dawki 4 g na dobę.

Inna substancja przeciwbólowa - metamizol(Pyralgin, Analgin, Novalgin, Noramidopiryna, metamizol natrium, kwas dimetylo-okso-fenylo-pirazolino-metylo-amino-metanosulfonowy, Noraminophenazon) posiada zblizone właściwości toksyczne jak aminofenazon. Jest jedną z najsilniejszych substancji przeciwbólowych. Jest łatwo rozpuszczalna w wodzie. Jest stosowana doustnie, doodbytniczo i pozajelitowo (podskórnie, domięśniowo lub dożylnie). Działa słabo przeciwzapalnie, ponadto uspokajająco i przeciwgorączkowo. Może jednak spowodować agranulozytozę, leukopenię, obrzęki, a po podaniu dożylnym - wstrząs. Często wywołuje zaburzenia trawienne. Nie powinien być stosowany ze względu na możliwość uszkodzenia czerwonego szpiku kostnego. Opisano przypadki martwicy brodawek nerkowych i uszkodzenia wątroby. U osób nadwrażliwych wywołuje rumień, świąd i pokrzywkę, opuchnięcie twarzy, podobnie jak aminofenazon.

Nie może być stosowany u osób z chorobami krwi, wątroby i nerek. Nie podawać dzieciom i kobietom ciężarnym oraz karmiącym.

Dawkowanie metamizolu: 250-500 mg 1-4 razy dz. Częsty składnik środków przeciwbólowych złożonych. Doodbytniczo - 750-1000 mg 1-3 razy dz.

Preparaty zawierające metamizol:

        Pyralginum (Polpharma) - czopki per rectum 750 mg; tabletki 500 mg;

• Pyralgin (Polpharma) - amp. 1000 mg/2 ml i 2500 mg/5 ml;

• Novalgin (Hoechst Marion Roussel) - tabl. powl. 500 mg, krople we flakonach 20 i 50 ml, czopki 300 mg i 1000 mg, amp. 1000 mg/2 i 2,5 ml oraz 2500 mg/5 ml;

• Minalgin (Streuli) - tabl. 500 mg, amp., krople, czopki 500 mg;

• Analgin - tabl. 500 mg, amp. 1000 mg/1 ml;

• Novaminsulfon Ratiopharm - tabl., krople, amp.;

• Benalpharm (Pharmachim) - tabl. 500 mg (metamizol + kofeina + tiamina);

• Gardan P (Polfa Pabianice) - tabl. (metamizol + propyfenazon);

• Tolargin (GlaxoWellcome) - czopki (metamizol + papaveryna + atropina) - 1 czopek doodbytniczo w razie bolesnych zaparć, kolek, bólów miesiączkowych.

• Spasmalgon (Pharmachim) - amp. 2 i 5 ml; krople (metamizol + fenpiveryna + pitofenon) - w razie kolek dożylnie lub doustnie;

• Salgydal (Doms-Adrian) - tabl. i czopki (metamizol + paracetamol + kodeina);

• Avafortan (Therabel-Lucien) - tabl., amp., czopki (metamizol +kamylofina) - w razie bólów na tle skurczowym - 2 tabl. 1-3 razy dz., 1 czopek 1-3 razy dz. lub domięśniowo 1 amp.;

• Cefaline-Pyrazole (L`Homme de Fer) - proszek w torebkach (metamizol + kofeina);

• Optalidon (Novartis) - tabl. powl., czopki (metamizol + kofeina).

W latach sześćdziesiątych wprowadzono do lecznictwa fenylobutazon - butylo-difenylo-pirazolidynodion (Phenylbutazone, Butadion, Butazolidin, Butapirazol, Phenilbutazone) o działaniu przeciwzapalnym, przeciwgorączkowym, przeciwreumatycznym i oczywiście przeciwbólowym. Działa szczególnie korzystnie w bólach stawowych i mięśniowych, jest jednak lekiem toksycznym. Działanie przeciwbólowe związane jest z hamowaniem syntezy prostaglandyn. Dodatkowym działaniem leku jest zwiększanie wydalania kwasu moczowego z ustroju, co jest korzystne przy artretyzmie (dna, choroba dnawa). Szybko ulega wchłonięciu do krwi, w ciągu 1,5-2 godzin, działa kilka dni, bowiem wiąże się silnie z białkami i ulega kumulacji. W metabolizmie przechodzi w oksyfenbutazon. Przenika przez barierę krew-mózg i barierę łożyskową. Wydalany jest wraz z moczem po związaniu z kwasem glukuronowym. Hamuje aktywność tarczycy. Zatrzymuje w ustroju sód a wraz z nim chlor i wodę. Uzyskuje wysokie stężenie w stawach.

Działania uboczne fenylobutazonu to: bóle brzucha, pieczenie w żołądku, rozwolnienia, zgaga, nudności; obrzęki, niedokrwistość, leukopenia, trombocytopenia, agranulocytoza; uszkodzenie kłębuszków nerkowych i wątroby; zmiany rumieniowe na skórze; przy nadwrażliwości na lek może wystąpić obrzęk Quinckego i atak duszności lub astmy; bóle i zawroty głowy, szum w uszach, uczucie przytkania w uszach; powiększenie tarczycy; zaburzenia wzrokowe; nasilenie zmian trądzikowych.

Wskazania: lek podawany głównie w stanach zapalnych stawów i mięśni, w bólach pourazowych, w artretyzmie, w lumbago, kręczu szyi i postrzale. Jest skuteczny, ale szkodliwy.

Przeciwwskazania: choroby wątroby i nerek, choroby krwi, nadciśnienie, niedoczynnośc tarczycy, trądzik, ciąża, laktacja, choroba wrzodowa, alergia, astma. Nie podawać dzieciom i osobom w podeszłym wieku! Niebezpieczne jest wstrzykiwanie leku (martwica, ropnie)!

Dawkowanie: 200 mg 2 razy dz. doustnie; doodbytniczo 250-500 mg 1 raz dz. Pozajelitowo podaje się średnio 400-600 mg leku 1 raz dz. (odradzam). Maść wciera się 2-3 razy dz., najlepiej zastosować potem bandaż elastyczny.

Preparaty z fenylobutazonem:

        Rheumanol (Polfa Pabianice) - tabl. powl. (fenylobutazon + fenylo-dimetylo-zopropyloamino-pirazolon) - lek toksyczny;

• Butapirazol (GlaxoWellcome, Polfa Warszawa) - maść 5%; czopki per rectum 250 mg; draż. 200 mg; amp. 600 mg;

• Rheopyrin (Gedeon Richter) - tabl. powl.; amp. 5 ml (aminofenazon + fenylobutazon) - lek silnie toksyczny!

• Butadione (Gedeon Richter) - maść 5%;

• Butadion (Streuli) - draż. 200 mg per os, czopki 250 mg per rectum; amp. 3 ml (zawiera fenylobutazon i znieczulającą lidokainę);

• Ambene (Merckle): tabl. 200 mg; amp. i ampułkostrzykawki 400 mg/2 ml; czopki 300 mg;

• Demoplas (Godecke) - amp. 3 ml (fenylobutazon + lidokaina);

• Exrheudon OPT (Optimed) - draż. 200 mg;

• Dextrarine Phenylobutazone (Synthelabo) - maść 4%.

Do lecznictwa wprowadzono także metabolit fenylobutazonu - oksyphenbutazon pod nazwą handlową Tanderil i Oxyphenbutaxone (Pharmachim) - tabl. 100 i 200 mg. Nie działa on tak drązniąco na przewód pokarmowy jak fenylobutazon, ale pozostałe działania uboczne są identyczne. Stosuje się go w dawce 100-200 mg 3 razy dz. W czasie kuracji często praktykuje się zmniejszanie dawek (po 2-3 dniach) do 100-200 mg 2 razy dz.

Ketofenylobutazon (ketophenylobutazon) znany jest pod nazwą międzynarodową - kebuzone (kebuzon). Działa tak jak fenylobutazon. Preparat handlowy: Ketazon (Ketazone) - (Medphano) - draż. 250 mg - 2 draż. 2 razy dz., nie dłużej jednak jak przez miesiąc. Jest lekiem toksycznym!

Benzotriazynową pochodną pirazolonu jest azapropazon (azapropazone, cinnopropazone, apazone), który jest mniej toksyczny od fenylobutazonu. Stosowany w reumatycznych i pourazowych bólach oraz w stanach zapalnych. Sprawdza się w zwalczaniu bólów po kontuzjach sportowych. Stosowany w dawce 300-600 mg 1-3 razy dz. doustnie. Działa przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo, uspokajająco i nieco oszałamiająco. W związku z tym nie można w czasie zażywania tego leku prowadzić pojazdów mechanicznych lub obsługiwać niebezpiecznych maszyn wymagających koncentracji. Znany pod nazwą handlową Rheumox (Wyeth) - kaps. 300 mg, tabl. powl. 600 mg, Tolyprin (DuoPont) - tabl. powl. 600 mg; Prolixan(Siegfried) - kaps. 300 mg, tabl. 600 mg.

Pochodną pirazolonu jest także 4-butylo-1-fenylo-3,5-pirazolidynodion - Monobutazon, czyli Mofebutazone (monophenylobutazonum) o działaniu przeciwbólowym, przeciwzapalnym i przeciwreumatycznym. Oddziałuje głównie na stawy. Stosowany więc w leczeniu chorób reumatycznych. Dawkowanie: 300-600 mg 2 razy dz. Znany pod nazwą Diadin M - kaps. 200 mg i Mofesal (Medice) - tabl. powl. 300 mg.

Związki anilinowe

Anilina, czyli amino-benzen jest aminą cykliczną silnie toksyczną dla organizmów. W wyniku XIX-wiecznych syntez na bazie aniliny otrzymano liczne substancje barwnikowe, nasercowe, pierwotniakobójcze, wykrztuśne oraz przeciwbólowe. Dodanie do rdzenia anilinowego rozmaitych grup chemicznych zmniejszyło na tyle jej toksyczność, że można było ją zastosować w lecznictwie i oczywiście nadało tej substancji określone właściwości farmakologiczne.

Jedną z najstarszych substancji przeciwbólowych (stosowana od 1887-1888 roku) pochodnych aniliny jest fenacetyna (Phenacetinum). Był to najpopularniejszy składnik mieszanek przeciwbólowych w postaci tabletek, proszków i zawiesin. Jeszcze 10-15 lat temu wchodził w skład znanych leków: Coffedon (aminofenazon + fenacetyna + kofeina + fenobarbital), Tabletki od bólu głowy (kwas acetylosalicylowy + fenacetyna + kofeina), Antineuralgiae (kwas acetylosalicylowy + fenacetyna + karbromal). Dziś już nie są produkowane. Współczesny Antineuralgiae (spolszczone - Antineuralgin) zawiera etenzamid (amid kwasu orto-benzoesowego = etoksybenzamidum) zamiast omawianej fenacetyny. Oczywiście nowa Antineuralgina (oznaczana obecnie literką E) nawet w połowie nie dorównuje starej wersji tego leku pod względem siły działania przeciwbólowego.

Fenacetyna była stosowana najczęściej w dawce 300-500 mg 1-3 razy dziennie (max dawka jednorazowa 1 g). Najwyższa dopuszczalna dawka dobowa fenacetyny wynosi 3 g.

Działanie lecznicze fenacetyny: przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, napotne, uspokajające. Uważano ją za lek skuteczny i wartościowy, dlatego chętnie była zapisywana przez felczerów i lekarzy. Działanie przeciwbólowe związane jest z hamowaniem cyklooksygenazy prostaglandynowej. Nie działa przeciwzapalnie. Wykazuje wpływ euforyzujący.

Od początku wiedziano jednak o działaniach niepożądanych i ubocznych fenacetyny. Wiedza ta pogłębiała się wraz z rozwojem toksykologii, biochemii i fizjologii.

Działania uboczne fenacetyny: methemoglobinemia - czyli przekształcanie hemoglobiny zdolnej do przenoszenia tlenu w methemoglobinę niezdolną do przenoszenia tlenu (spowodowane to jest zmianą stopnia utlenienia żelaza z +2 do +3), uszkodzenie nerek i wątroby (zmiany zwyrodnieniowe i martwicze), uzależnienie od leku, hemoliza krwinek (pękanie błony komórkowej erytrocytów), wysypki skórne (pokrzywka, rumień, świąd skóry), uszkodzenie słuchu (objawem tego jest uczucie zatkania i szumu w uszach).

W związku z tymi działaniami ubocznymi fenacetyna została wycofana, najwcześniej z krajów zachodnich, potem (lata dziewięćdziesiąte) również w byłych krajach socjalistycznych.

W 1893 roku wprowadzono do lecznictwa modny obecnie paracetamol - hydroksyacetanilid (acet-aminophen, acetylo-aminofenol) znany pod rozmaitymi nazwami handlowymi. Przede wszystkim powiedzmy sobie jasno, że paracetamol jest metabolitem fenacetyny. W Polsce za czasów socjalistycznych znany był pod nazwą Acenol i produkowany przez firmę Galena. Acenol jest do dziś produkowany w formie tabletek 300 mg i jako Acenol Forte - tabletki 500 mg. Oczywiście jest mało obecnie popularny ponieważ został zagłuszony przez ogrom nazw zagranicznych preparatów o identycznym składzie, ale oczywiście - o wiele droższych.

Pamiętam to dawne opakowanie Acenolu, na którym widniał wyraźny napis “Nie podawać dzieciom”. I teraz powstaje pytanie. Czy wraz z wkroczeniem kapitalizmu i zagranicznych firm farmaceutycznych do naszego kraju stał się cud i paracetamol jest mniej toksyczny i można go podawać dzieciom, lecz pod innymi nazwami. Zastanówmy się nieco nad tym zagadnieniem.

We wszystkich dawnych farmakologiach jest wyraźnie napisane - nie stosować paracetamolu u dzieci !!! Skąd więc nagła odmiana? Polski przemysł farmaceutyczny jest na tyle uczciwy, że wyraźnie o tym informował na opakowaniach. Nie można tego powiedzieć o zagranicznych firmach i oczywiście firmach polskich wykupionych przez zachodnie koncerny. Ale nie wnikajmy w politykę i zagrywki komercyjnej farmacji. Skupmy się na faktach naukowych.

Przede wszystkim powiedzmy sobie jasno: Abenol, APAP, Anadin, Acetalgin, Acenol, Antigrippine, Atasol, Benuron, Calpol, Captin, Claradol, Codipar, Contac, Dafalgan, Demogripal, Doliprane, Doloreduct, Duracetamol, Efferalgan dla Dzieci!!!, Enelfa, Febrectol, Fensum, Finiweh, Grippostad, Lekadol, Mono-praecimed, Nina, NovoGesic, Panadol, Pandol Baby, Panadol Soluble, Paracetamol (w dziesiątkach pseudoodmianach firmowych), Paralyoc, Pyromed, Robigesic, Rounox, Tabcin, Tazamol, Tempra, Treupel, Treuphadol, Tylenol, Algotropyl A la promethazine - dla niemowląt!!! (hydroksyacetanilid + prometazyna) - czopki, Analget (hydroksyacetanilid + propyfenazon + kofeina) - tabl., Antidol (hydroksyacetanilid + kodeina) - tabl., Atasol (hydroksyacetanilid + kofeina + kodeina) - tabl., Cefalgin (hydroksyacetanilid + propyfenazon + kofeina) - tabl., Cefaline(hydroksyacetanilid + kofeina) - proszek w saszetkach, Claradol(hydroksyacetanilid + kofeina) - tabl., Codespan (hydroksyacetanilid + kodeina) - tabl., Codoliprane (hydroksyacetanilid + kodeina) - tabl., Coffalon (hydroksyacetanilid + salicylan + jodek + kofeina) - tabl., Coldrex - we wszelakich odmianach (hydroksyacetanilid + fenylefryna + wit. C + aromaty i smaki, w niektórych odmianach kofeina, prometazyna, terpen) - tabl., syrop. proszek, Dafalgan Codeine (hydroksyacetanilid + kodeina) - tabl., Demogripal C (hydroksyacetanilid + wit. C) - proszek w szaszetkach, Dolo-neurobion... (hydroksyacetanilid _ wit. B1, B6, B12) - tabl. lub draż. (zależnie od odmiany), Dolores (hydroksyacetanilid + kofeina) - tabl., Efferalgan Codeine (hydroksyacetanilid + kodeina) - tabl. musujące, Efferalgin Vitamin C(hydroksyacetanilid + wit. C) - tabl. musujące, Exdol (hydroksyacetanilid + kodeina + kofeina) - tabl., Fervex (hydroksyacetanilid + feniramina + wit. C) - granulat w torebkach do rozpuszczenia w wodzie, Fibrex(hydroksyacetanilid + salicylan) - tabl., Gripex (hydroksyacetanilid + dekstrometorfan + pseudoefedryna), Grippostad C (hydroksyacetanilid + wit. C + kofeina + chlorfenamina) - kaps., Grypolek (hydroksyacetanilid + gwajafenezyna + pseudoefedryna + dekstrometorfan) - tabl. powl., Guaralgan (hydroksyacetanilid + kofeina + guarana) - tabl., Hedalgan (hydroksyacetanilid + kofeina) - tabl., Husten und FieberSaftRatiopharm... (hydroksyacetanilid + dekstrometorfan) - płyn, Hycomine Compound(hydroksyacetanilid + kofeina + fenylefryna + hydrokodon + chlorefenamina) - tabl., Kolton Grippale N(hydroksyacetanilid + etenzamid + piprynhydrynat) - draż., Migrane-Kranit (hydroksyacetanilid + propyfenazon, kodeina) - tabl.; czopki zawierają zamiast kodeiny - etaverynę, Nedolon P (hydroksyacetanilid + kodeina) - tabletki,Neopyrin forte (hydroksyacetanilid + kofeina) - kaps., Pabitan (hydroksyacetanilid + kofeina) - tabl., Panadol Codeine (hydroksyacetanilid + kodeina) - tabl. musujące, Panadol Extra (hydroksyacetanilid + kofeina) - tabl. powl. , Paranalgin (salicylan + hydroksyacetanilid + kofeina) - tabl., Rhinophebral (hydroksyacetanilid + chlorfenamina + wit. C) - kaps., Saridon (hydroksyacetanilid + propyfenazon + kofeina) - tabl., Solpadeine (hydroksyacetanilid + kodeina + kofeina) - tabl. musujące i kaps., Tabcin N... S... (hydroksyacetanilid + pseudoefedryna + chlorfenamina - Tabcin S; hydroksyacetanilid + dekstrometorfan + doksylamina + pseudoefedryna - Tabcin N) - kaps., Talvosilen... (hydroksyacetanilid + kodeina) - tabl. --- wszystkie te leki zawierają jedną i tę samą substancję chemiczną ---4`hydroksyacetanilid (czyli N-acetylo-p-aminofenol; pochodną p-aminofenolu, metabolit fenacetyny; czyli paracetamol).

Jak działa paracetamol (N-acetylo-p-aminofenol, czyli hydroksyacetanilid) ?

Działa przeciwbólowo przez hamowanie cyklooksygenazy prostaglandynowej, działa przeciwgorączkowo. Nie działa przeciwzapalnie i nie działa przeciwreumatycznie. Oczywiście nie działa też przeciwwirusowo, zatem używanie w nazwie wszystkiego co kojarzy się z grypą czy inna chorobą wirusową jest nadużyciem i wprowadza w błąd pacjentów. Działanie przeciwbólowe tej substancji nie jest silne w związku z czym wielu pacjentów po zażyciu w razie bólu jest rozczarowanych brakiem efektu leczniczego.

Lek ulega wchłonięciu z jelit do krwi w ciągu 45-60 minut. Wydalany jest wraz z moczem w powiązaniu z cysteiną, siarczanami i kw. glukuronowym. Przy niewydolności nerek paracetamol zalega we krwi łącząc się z białkami. Jednym z metabolitów N-acetylo-p-aminofenolu jest toksyczny N-acetylo-p-benzochinon, który działa przede wszystkim nefro- i hepatotoksycznie (uszkadza nerki i wątrobę). Deacetylacja i hydroksylacja leku zachodzi w wątrobie. Lek może wywoływać leukopenię, nudności, pokrzywkę i rumień na skórze. Działanie toksyczne leku ulega nasileniu pod wpływem alkoholu. Nie wolno go podawać w przypadku chorób wątroby, pęcherzyka żółciowego, nerek i krwi. Lek może powodować methemoglobinemię (u dzieci objawia się to sinicą). N-acetylo-p-aminophenol może maskować rzeczywistą temperaturę ciała - silną gorączkę, wymagającą bardziej zaawansowanego leczenia i przy pomocy silniejszych leków (np. antybiotyków). Jest to szczególnie istotne w przypadkach samoleczenia, kiedy to matki niczego nieświadome podają dzieciom pochodne p-aminofenolu i cieszą się z pozornego obniżenia gorączki przy rzeczywistym zaawansowanym postępie choroby, np. bakteryjnej.

Dawkowanie N-acetylo-p-aminofenolu: 300-600 mg 1-3 razy dz.

Nie podawać dzieciom !!!Dawka toksyczna wynosi 5 g. Dawka około 16 g paracetamolu jest śmiertelna. Działa przeciwbólowo 4-6 godzin. Dodatek kodeiny i kofeiny do leku wzmaga jego działanie przeciwbólowe.

Bioprekursorem (estrowym) paracetamolu jest propacetamol o działaniu przeciwbólowym i przeciwgorączkowym. Jest dobrze rozpuszczalny w wodzie, dzięki czemu jest stosowany w formie zastrzyków. We krwi hydrolizuje do paracetamolu. Nie wywiera działania ubocznego na przewód pokarmowy. Działa dłużej przeciwbólowo od paracetamolu. Wykorzystywany do zwalczania bólów pooperacyjnych i niektórych nowotworowych. 1 g leku odpowiada 500 mg paracetamolu. Dożylnie podaje się 1-2 g 1-4 razy dz., najlepiej w powolnym wlewie (w 5% roztworze glukozy lub 0,9% roztworze chlorku sodu). Znany pod nazwami handlowymi
Pro-Dafalgan (UPSA) i Pro-Efferalgan (UPSA) - fiol. 1 g + 5 ml rozpuszczalnika, fiolki 2 g + 10 ml rozpuszczalnika - cytrynianu sodu 2%.

Ester kwasu acetylosalicylowego
i paracetamolu - wygoda czy toksyna?

Ester salicylanu i paracetamolu nosi nazwę benorylatum (benorylat, benorilate; chemicznie: ester N-acetylo-p-amino-fenylowy kwasu acetylosalicylowyego; fenasprate). Związek ten miał zastępować uciążliwe i droższe w produkcji mieszanki paracetamolu z salicylanami. W ustroju jest jednak metabolizowany do dwóch odrębnych aktywnych metabolitów. Wywiera więc działania uboczne typowe dla paracetamolu i salicylanów: zaburzenia kwasowo-zasadowe i wodno-elektrolitowe w organizmie (np. zatrzymanie wody i sodu w organizmie, obrzęki), uszkodzenie szpiku, uszkodzenie słuchu (szum w uszach), zaburzenia widzenia, zawroty głowy, częste objawy alergiczne (wysypki, świąd skóry, opuchnięcie twarzy, duszność), objawy ze strony układu pokarmowego: nudności, biegunka lub zaparcie, wymioty). Może uczynnić chorobę wrzodową, sprzyjać krwawieniom z nosa, wydłuża krwawienia miesiączkowe, u osób starszych z niedoborem wit. C i P wywołuje plamice. Leku nie wolno podawać dzieciom, kobietom ciężarnym, w czasie laktacji, osobom z chorobami wątroby i nerek oraz ze skazą krwotoczną. Ostrożnie stosować u osób z hemoroidami i żylakami kończyn. U astmatyków może wywołać atak. W czasie leczenia nie prowadzić pojazdów mechanicznych i nie obsługiwać maszyn niebezpiecznych, wymagających koncentracji.

Dawkowanie benorylatu: 750 mg-1000 mg 1-3 razy dz. Znany pod nazwami: Benoral(sanofi Winthrop) - tabl. 750 mg, szaszetki z granulatem do sporządzania napoju; zawiesina (2,5 ml płynu zawiera 1 g substancji czynnej); Salipram (Evans Medical) - torebki 2 g; Duvium (Inpharzam) - torebki 1 i 2 g.

Pochodne kwasu indolo-octowego

W 1963 roku została wprowadzona do lecznictwa indometacyna (Indomethacin) - kwas chloro-benzoilo-metoksy-metylo-indolo-octowy.

Indometacyna należy do najsilniejszych nienarkotycznych leków przeciwbólowych. Działa silnie przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo, przeciwreumatycznie i przeciwartretycznie. Niestety jest lekiem toksycznym. Stosowana jest w leczeniu chorób reumatycznych (gośćcowych) i charakterze ostrym i przewlekłym, stanów zapalnych mięśni i nerwów, ponadto choroby dnawej (atak dny moczanowej) i bólów pourazowych. Znalazła zastosowanie również w leczeniu przetrwałego przewodu tętniczego u wcześniaków oraz w okulistyce - w profilaktycznym leczeniu obrzęku torbielowatego plamki i w stanach zapalnych gałki ocznej. Hamuje syntezę prostaglandyn, hamuje wysięki stawowe, poprawia ruchliwość obolałych stawów. Szybko przenika z jelit do krwi, w ciągu 30-40 minut. Wydalana jest wraz z kałem (poprzez układ żółciowy) oraz z moczem po związaniu z kwasem glukuronowym. Wykazuje synergizm z hormonami kory nadnerczy.

Działania uboczne indometacyny: podrażnienie przewodu pokarmowego, owrzodzenia ścian przewodu pokarmowego, krwawienia, nudności, wymioty, biegunka, zgaga, bóle brzucha, uszkodzenie wątroby, uszkodzenie układu nerwowego (senność, drgawki, bóle głowy, szum w uszach, uczucie przytkania uszu, depresja); uszkodzenie skory (łysienie, wypryski, opuchnięcie twarzy, rumień); u kobiet zaburzenia mięsiączkowania; nasilenie objawów trądziku. Możliwe jest wystąpienie zapalenia trzustki i zespołu nerczycowego. Może wywoływać zaburzenia przewodzenia bodźców ruchowych i zaburzenia wzrokowe.

Dawkowanie indometacyny: średnio stosuje się 25 mg 2-3 razy dz.; w napadzie dny dz. 50 mg 2 razy dz.; doodbytniczo w chorobach reumatycznych i bólach - 100 mg rano i wieczorem. Pozajelitowo (domięśniowo) wstrzykuje się 50-100 mg 1-2 razy dz. Miejscowo w formie kremu, maści i żelu - wcierać 4 razy dz., potem owinąć bandażem elastycznym.

Przeciwwskazania: choroby psychiczne, ciąża, laktacja, choroby krwi, niewydolność nerek i wątroby, kierowanie pojazdami mechanicznymi, choroba Parkinsona i jej podobne, choroba wrzodowa. Nie podawać dzieciom!

Dostępne preparaty z indometacyną:

         Metindol (GlaxoWellcome, Pliva Kraków, Polfa Waraszawa, ICN Rzeszów) - tabl. retard 75 mg, tabl. powl. 25 mg; amp. 60 mg/2 ml; czopki per rectum 50 i 100 mg; maść 5%;

• Artracin SR (Trinity Pharm) - kaps. 75 mg;

• Indocid 1% (Merc Sharp and Dohme) - krople-zawiesina do oczu; Indocollyre (Chauvin) - krople do oczu 0,1%;

• Indolar SR (Lagap Pharm) - kaps. 75 mg;

• Indomod (Pharmacia and Upjohn) - kaps. 25 i 75 mg;

• Amuno (Merc Sharp) - kaps. 25, 50 i 75 mg (te ostatnie retard o powolnym uwalnianiu); czopki 50 i 100 mg; żel 1%;

• Metindonium (Pliva) - płyn (indometacyna + bromek cetrymoniowy) - do pędzlowania stanów zapalnych i owrzodzeń błon śluzowych;

• Indomet-Ratiopharm - kaps. 25 i 50 mg; kaps. Retard 75 mg; czopki 50 i 100 mg; żel 1 %;

• Bonidon (Mepha) - tabl. powl. 25 mg; kaps. Retard 75 mg, czopki kapsułkowe doodbytnicze 100 mg, żel 1%;

• Jenatacin (Jenapharm) - tabl. 50 mg;

• Ponadto: Ainscrid LP -kaps. , Chrono-Indocid - kaps.; Confortid - fiolki; Elmetacin - aerozol; Helvecin - kaps.; Indo-Phlogont - tabl., kaps., czopki; Indocontin - tabl., Indomisal - kaps., czopki.

Do tej grupy można zaliczyć również pochodną kwasu indolo-3-octowego, czyli acemetacynę (Acemetacin) - działająca przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo i przeciwreumatycznie. Wydalana jest z kałem i moczem. Zalecana głownie w bólach i stanach zapalnych pochodzenia reumatycznego oraz w zapaleniu ścięgien i mięśni. Stosowana w dawce 60 mg 2-3 razy dz., formy leków z zawartością 90 mg substancji czynnej są o przedłużonym i powolnym działaniu (uwalnianiu) - 1 raz dz.

Preparaty z acemetacine: Acemetacin(Heumann) - kaps. 30 i 60 mg, Peran (BASF Generics), Rantudil forte and retard (Bayer) - tabl. 60 i 90 mg; Tilur(Drossapharm) - kaps. 60 mg i 90 mg.

Salicylany

W 1828 roku Johann Andreas Buchner (1783-1852) wprowadził (wyizolował również alkaloid berberynę zawartą w berberysie) do lecznictwa frakcję związków salicylowych izolowanych z kory wierzby. Frakcja zawierała alkohol salicylowy i glikozydy salicylowe.W 1838 roku Rafaele Piria otrzymał czysty kwas salicylowy. W 1853 roku Charles F. Gerhardt uzyskał kwas acetylosalicylowy, mniej drażniący od czystego kwasu salicylowego. W 1859 roku Hermann Kolbe ustalił wzór strukturalny kwasu salicylowego i acetylosalicylowego oraz opracował metody ich uzyskiwania na skalę przemysłową. W 1886 r. Marceli Nencki otrzymał Salolum, czyli salicylan fenylu (salol), wykorzystywany od 1887 roku w leczeniu zakażeń układu moczowego.

Czysty kwas salicylowy (acidum salicylicum), czyli kwas 2-hydroksybenzoesowy ma postać białawych kryształków lub igiełek (temperatura topnienia 157^o C) trudno rozpuszczalnych w wodzie (500 cz.), łatwiej w gorącej wodzie, dobrze rozpuszczalnych w alkoholach. W tej postaci działa silnie drażniąco na nabłonki przewodu pokarmowego, w związku z tym wprowadzono do lecznictwa estry kwasu salicylowego. Czysty kwas salicylowy jest stosowany w 2-3% roztworach etanolowych jako środek odkażający (spirytus salicylowy) i odtłuszczający, lekko złuszczający i podrażniający skórę. W wyższych stężeniach (10-20%) działa silnie złuszczająco na naskórek. Wykazuje wpływ przeciwgrzybiczy, przeciwbakteryjny, przeciwwirusowy i przeciwpierwotniakowy. Dawniej kwas salicylowy wchodził w skład wielu maści i past do odkażania skóry (antyseptyk + działanie keratolityczne).

Aspirinum, czyli kwas acetylosalicylowy to bezbarwne lub białawe kryształki o temp. topnienia 135^o C, łatwo rozpuszczalne alkoholach, trudno rozp. w wodzie. Pod wpływem pary wodnej kwas acetylosalicylowy rozkłada się do kwasu octowego i salicylowego.

Jest wchłaniany głównie w jelicie cienkim, po wniknięciu do krwi ulega związaniu z białkami.

Salicylany hamują syntezę prostaglandyn działając przeciwbólowo. Wywierają wpływ przecigorączkowy - hamując powstawanie cyklicznych nadtlenków i hamując aktywność hialuronidazy oraz pobudzając uwalnianie hormonu adrenokortykotropowego. Hamują agregację krwinek przez hamowanie aktywności tromboksanów i cyklicznych nadtlenków. Salicylany przedłużają więc czas krwawienia, zapobiegają powstawaniu agregatów (zespołów zlepionych krwinek) krwinkowych oraz hamują wytrącanie blaszek miażdżycowych na ścianach naczyń krwionośnych. Działają więc przeciwzakrzepowo i przeciwzawałowo. Dlatego też salicylany są podawane w małych dawkach (150-300 mg/dobę) w terapiach pozawałowych (profilaktyka) i w chorobie wieńcowej.

Salicylany pobudzają ośrodek oddechowy (podrażniają neurony tego ośrodka) oraz nasilają metabolizm wewnątrzkomórkowy. Zwiększają ilość wydalanego kwasu moczowego, działając przeciwartretycznie. Rozszerzają naczynia krwionośne w skórze, drażnią gruczoły potowe - zwiększając wydzielanie potu. Podczas przemian kwasu salicylowego wewnątrz ustroju powstaje kwas gentyzynowy, czyli 2,5-dihydroksybenzoesowy - o silnym działaniu przeciwreumatycznym. Ponadto w metabolizmie salicylanów powstaje kwas salicylurowy i glukuronowy. Zwiększają ilość wydalanego moczu (działanie moczopędne) poprzez podrażnianie nefronów. Działają żołciopędnie.

Działanie i skuteczność salicylanów zależy w dużej mierze od zastosowanej dawki.

Działanie przeciwzapalne i przeciwgorączkowe występuje po podaniu 3-4 g kwasu acetylosalicylowego w ciągu doby, najlepiej w 4 dawkach po 1 g (2 tabl. 500 mg = 0,5 g 4 razy dz.).

Działanie przeciwbólowe widoczne jest po zażyciu dawki 2-3 g/24 h (1 g tj. 1000 mg 2-3 razy dz.).

Działanie przeciwzlepne (przeciwagregacyjne) - 150-300 mg/24 h (np. 2-3 razy dz. po 100 mg).

Salicylany nasilają trądzik różowaty, zawodowy i sterydowy!!!

Jednakże duże dawki kwasu acetylosalicylowego podawane z witaminą C i E hamują rozwój trądziku młodzieńczego (w dawce 2,5-3 g/24 h salicylanu, 2 g wit. C/24 h, 400 mg wit. E/24 h).

Działania uboczne salicylanów: pogorszenie stanu choroby wrzodowej, inicjacja choroby wrzodowej, atak astmy, krwawienia z przewodu pokarmowego (zwłaszcza przy brodawczakach, owrzodzeniach, żylakach odbytu, skazie krwotocznej), plamice na skórze, przedłużanie i nasilanie krwawień miesiączkowych u kobiet, szum w uszach, zawroty głowy, zaburzenia wzrokowe, alergie skórne, obrzęki twarzy i narządów płciowych przy nadwrażliwości, zaburzenia krzepnięcia krwi, krwotoki z nosa, kwasica metaboliczna, nudności i wymioty.

W razie przedawkowania dochodzi do uszkodzenia wątroby, nerek i układu nerwowego (zaburzenia słuchu, wzroku, równowagi, krwiomocz).

Salicylany należy ostrożnie podawać małym dzieciom ze względu na niebezpieczeństwo wystąpienia zespołu Rey`a (uszkodzenie układu nerwowego i wątroby).

Nie wolno zażywać salicylanów na czczo, w czasie laktacji i podczas ciąży. Odradzam zażywanie leków przeciwbólowych z salicylanami w czasie miesiączki!!! Nie podawać cukrzykom i astmatykom.

Salicylany stosowane długotrwale obniżają płodność mężczyzn i kobiet poprzez hamowanie syntezy prostaglandyn zawartych

w nasieniu, macicy i jajnikach.

Preparaty z kwasem acetylosalicylowym:

        Polopiryna (Polpharma) - tabl. dojelitowe 75, 150 i 500 mg;

• Polopiryna S (Polpharma) - tabl. do rozpuszczania w wodzie 300 mg;

• Polopiryna C (Polpharma) - tabl. musujące (salicylan 500 mg + wit. C 200);

• Ascodan (Polpharma) - tabl. (kodeina + salicylan 400 mg) - doskonały lek na przeziębienia i choroby zakaźne z objawem kaszlu - 1 tabl. 4 razy dz.; przy silnym kaszlu - 1 tabl. 5 razy dz., po jedzeniu;

• Antygrypin (Galenus) - tabl. (salicylan 300 mg + kofeina 50 mg) - lek przeciwbólowy, kofeina wzmaga działanie przeciwbólowe kwasu acetylosalicylowego, oczywiście nie leczy grypy! Lek działa w dawce 2-3 tabl. jednorazowo;

• Anapiryna (Polfa Grodzisk Maz.) - tabl. (salicylan + etenzamid + kofeina) - lek przeciwbólowy - 2 tabl. jednorazowo lub 1 tabl. 4 razy dz. w bólach długotrwałych;

• Alka-Prim (Polpharma) - tabl. musujące (kwas acetylosalicylowy 330 mg + kwas aminooctowy 100 mg);

• Etopiryna (Polpharma) - tabl. (etenzamidum + salicylan + kofeina) - słaby lek przeciwbólowy;

• Koferina (Sadowska) - tabl. jak wyżej;

• Upsarin C (UPSA); Upsalgin C - tabl. mus. (salicylan + wit. C);

• Tomapyrin; Tomapyrin C (Boehringer Ingelheim) - tabl., tabl. mus. (salicylan + paracetamol + kofeina; te ostatnie C - z dodatkiem wit. C) - w chorobach przeziębieniowych 1-2 tabl. 4 razy dz.;

• Tabletki przeciw grypie (Cyntfarm, Polpharma) - tabl. (salicylan + kofeina) - lek przeciwbólowy o słabym działaniu; nie leczy oczywiście grypy;

• Tabletki od bólu głowy (Marcmed) - tabl. (salicylan + fenacetyna + kofeina);

• Aspimag (Espefa) - tabl. (salicylan 150 mg, tlenek magnezu) - jako lek przeciwzawałowy i przeciwagregacyjny, w chorobie wieńcowej - pół tabl. 1 raz dz. lub 1 tabl. co drugi dzień.

• Andol C (Pliva) - tabl. mus. (salicylan + wit. C);

• Aspirin C (Bayer) - tabl. mus. (salicylan 400 mg + wit. C 240 mg) - odpowiednik polskiej Polopiryny C;

• Aspirin (Bayer, Cupal, L.T.York Pharm) - tabl., tabl. mus. - odpowiedniki polskiej Polopiryny; oczywiście mitem jest, że są skuteczniejsze (niby z jakiego powodu?), kwas acetylosalicylowy jest kwasem acetylosalicylowym, różnią się oczywiście ceną ☺ i barwą; polska Polopiryna jest sprzedawana jako tabl. 75, 150 i 500 mg; A. Bayer`a - tabl. 500 mg, tabl. powl. 100 i 300 mg, ponadto tabl. mus. 500 mg; A. L.T. York Pharm. - tabl. 325 mg; A. Cupal - tabl. 300 mg;

• Ascalcin (Polfa Łódź) - tabl. mus. (salicylan 300 mg z dodatkiem środków zobojętniających i ochronnych: laktoglukonianu wapnia i wodorowęglanu sodu);

• Asopiryna (Polfarmex) - tabl. mus. 500 mg;

• Asopiryna S (Polfarmex) - tabl. mus. 300 mg (z dodatkiem środków zobojętniających i ochronnych);

• ASA (Curtis) - tabl. dojelitowe 75 mg - zalecane w chorobie wieńcowej i w kuracjach pozawałowych jako środek przeciwzlepny - 1 tabl. 2 razy dz.;

• Alka Seltzer (Bayer) - tabl. mus. 324 mg (odpowiednik polskiego Alka- Prim;

• Acard (Polfa W-wa) - tabl. powl. 75 mg (jak ASA);

• Acesan (Sun-Herb-Farm) - tabl. powl. 30, 50 i 75 mg - jak ASA i Acard;

• Acylpyrin (Slovakopharma) - tabl. 500 mg, tabl. mus. 500 mg; Acifein (Slovakopharma) - tabl. 250 mg (salicylan + paracetamolum + kofeina) - lek przeciwbólowy; Acylcoffin - tabl. tabl. 450 mg (salicylan + kofeina) - lek przeciwbólowy; Mironal - tabl. (salicylan + fenacetyna + kofeina) - lek przeciwbólowy, odpowiednik polskiego Tabletki od bólu głowy;

• Neopyrina ASA (Biofarm) - tabl. (salicylan + paracetamolum + kofeina) - lek przeciwbólowy;

• Contra Schmerz (Wild) - tabl. mus., tabl. (salicylan + paracetamolum + kofeina; w musujących - witamina C);

• Asprocol (ICN Rzeszów) - tabl. 500 mg; Asprocard - tabl. 100 mg (z dodatkiem kwasu aminooctowego);

• Ponadto: Coffepar - tabl. (salicylan + paracetamolum + kofeina); Coffepirine - tabl. (salicylan + koffeina); Ring N - tabl. (salicylan + kofeina + wit. C), Phenaphen - kaps. (salicylan + kodeina), Novacetol - tabl. (paracetamolum + salicylan + kodeina), Metaspirine - tabl. (salicylan + kofeina), Kafaspiryn - tabl. (salicylan + kofeina); Compralgyl - tabl. (kodeina + salicylan), Aspro C - tabl. mus. (salicylan + wit. C), Novasen - tabl. dojelitowe; Laspal - fiolki z proszkiem acetylosalicylan lizyny do zastrzyków (domięśniowo lub dożylnie); Galocard - tabl. 100 mg, Encopirin - tabl. dojelitowe; Cardiopirin - tabl. 100 mg, Claragine - tabl. mus. 500 mg; Entreik - tabl. powl., Godamed - tabl. 100 mg, HerzASS - tabl. 50 i 100 mg, Miniasal - tabl. 30 mg, Rhonal - tabl. 500 mg, Romigal - tabl. 500 mg, Santasal - tabl. 500 mg; Thrombo ASS - tabl. dojelitowe 50 i 100 mg, Tiatral - tabl. 100 mg, Togal ASS - tabl. 400 mg.

W lecznictwie wykorzystuje się również amid kwasu salicylowego - salicylamidum (salicylamid) - amid kwasu orto-hydroksybenzoesowego. Działa silniej przeciwbólowo od kwasu acetylosalicylowego, ponadto wywiera wpływ przeciwzapalny, hipotensyjny (obniża ciśnienie krwi), uspokajający i przeciwgorączkowy. Wzmaga działanie leków przeciwcukrzycowych i przeciwzakrzepowych (interakcja farmakologiczna), podobnie zresztą jak was acetylosalicylowy. Działania uboczne są te same co przy innych salicylanach. Wydalany jest z moczem (w połączeniu z glukuronianem i siarczanami) i żółcią.

Dawki salicylamidu: 600-900 mg 2-3 razy dz. W chorobach gorączkowych i przeziębieniowych - 4 razy dz. po 600 mg.

Preparaty z salicylamidum:

         Scorbolamid (Polpharma) - draż. (300 mg salicylamidu + 100 mg wit. C + 5 mg rutozydu) - 2 draż. 4 razy dz. w przeziębieniu i w chorobach zakaźnych.

• Salistoperm (Ursapharma) - żel, roztwór do stosowania na skórę - jako środek przeciwbólowy (wcierać 3-4 razy dz.); zawiera salicylamid i znieczulającą benzokainę;

• Glutisal (Ravensberg) - tabl. (salicylamid 400 mg + etenzamid 100 mg) - lek przeciwbólowy - 2 tabl. 1-3 razy dz.

 

Wartościowym estrem kwasu salicylowego jest Salsalate czyli ester 2-karboksyfenylowy kwasu 2-hydroksybenzoesowego (Salysal, acidum salicylsalicylicum, acid salicylsalicylicic). Działa długotrwałe przeciwzapalnie, przeciwbólowo, przeciwreumatycznie i przeciwgorączkowo. Stosuje się go w dawce 1 g 2-4 razy dz. Korzystnie działają w chorobach gorączkowych i reumatycznych.

Preparaty Salsalate: Salflex(Carnrick) - tabl. powl. 500 i 750 mg; Disalcid (3M Pharmaceuticals) - kaps. 500 mg; kaps. 500 i 700 mg.

Kompleks tlenku glinu z kwasem acetylosalicylowym nosi nazwę aloxypiryny (aloksypiryna, Aloxipirin). Salicylan z takiego kompleksu jest uwalniany w jelicie cienkim, w środowisku zasadowym. Doustnie stosuje się go w dawce około 800-1000 mg 3-4 razy dz.. Można podawać dzieciom 4-letnim (300 mg 4 razy dz.) i starszym. Równoważnik: 600 mg leku odpowiada 500 mg kwasu acetylosalicylowego. Występuje pod nazwą handlową: Thrombace (Drossapharm) - tabl. 120 mg (jako lek przeciwagregacyjny w chorobie wieńcowej, w profilaktyce zawału i zakrzepu) oraz superpiryny - Superpyrin /Superpyrin-Slovakofarma/ - tabl. 400 mg.

Salicylowe Leki Przeciwbólowe do stosowania zewnętrznego:

         Mobilat (Sankyo) - żel, maść (zawiera hormony nadnerczy, kwas salicylowy i mukopolisacharyd) - działa przeciwzapalnie, przeciwbólowo, przeciwwysiękowo; przyśpiesza resorpcję krwiaków i wysięków oraz regenerację tkanek; poprawia ruchliwość stawów;

• DoloMobilat (Sankyo) - żel (salicylan + fenylefryna + mukopolisacharyd) - jak wyżej;

• ABC-Salbe (Beiersdorf) - maść (salicylan + noniwamid + benzylonikotyn) - przeciwbólowo i przeciwreumatycznie do wcierania w miejsca obolałe;

• Algesal (Solvay) - krem (salicylan + myrtekaina) - przeciwbólowo i przeciwzapalnie; wcierać kilka razy dz. w obolałe miejsca;

• Doloneuro Gel (Merck) - żel (salicylany + nikotynian metylowy) - w stawo- mięśnio- i nerwobólach - wcierać kilka razy dz.

 

Dawniej w lecznictwie stosowano również salicylan sodu (Sodium salicylate, natrium salicylicum, natrium spiricum). Dawka lecznicza salicylanu sodowego wynosiła 6-12 g/dobę, więc była bardzo duża. W dużych dawkach salicylan sodowy wywierał niekorzystny wpływ na organizm (szkodzenie słuchu, nerek, zasadowica płuc, niedokrwistość, uszkodzenie przewodu pokarmowego). Obecnie nie stosowany.

Od dawna popularnym środkiem drażniącym miejscowo i przeciwreumatycznym jest ester metylowy kwasu salicylowego - salicylan metylowy (methylium salicylicum, methyl salicylate). Rozszerza naczynia powierzchniowe, poprawia ukrwienie tkanek, działa przeciwbólowo. Stosowany w leczeniu miejscowym nerwobólów, mięśniobólów i stawobólów. Jest oleistą, żółtawą cieczą o silnym zapachu. Łatwo przenika przez skórę. Wchodzi w skład mazideł, balsamów, kremów i maści w stężeniu 15-30%. Preparaty salicylanem metylu: Unguentym Methyli Salicylici (Chema-Elektromet) - maść 20%; Analgolan (Profarm) - maść (salicylan + kamfora + olejki eteryczne); Heilit - płyn, żel (salicylan + kamfora + nikotynian benzylu); Balsamum Mentholi compositum (Chema-Elektromet) - maść (salicylan + mentol); Ben-Gay (Pfizer) - maść (mentol + salicylan), Camphopin (Schöning-Berlin) - maść (kamfora + salicylan + nikotynian benzylowy); Brachialin Percutan N (Steigerwald) - krem (salicylany + nikotynian benzylowy); DDD Hautbalsam, Hautmittel (Delta Pronatura) - płyn, krem (salicylan + tymol); Deep Heat Rub (Metholatum Company), MenthoBalm - krem, aerozol, balsam (salicylan + olejki eteryczne i dodatki); Finalgon - plastry (salicylan + wyciąg z pieprzu); Marament Balsam W (Wider) - emulsja (nikotynian benzylu + salicylan + kamfora).

W miejscowym leczeniu bólu zastosowanie znalazł także salicylan dietyloaminy (Diethylamine salicylate). Wchodzi w skład polskich preparatów Camesal (Polfa Kutno) - żel i Saldiam (Jelfa) - krem; w razie mięśnio-, stawo- i nerwobólów wcierać kilka razy dz. w obolałe miejsce.

Pochodne kwasu amino-benzeno-octowego

Do tej grupy należy alminoprofen (alminoprophenum) działający przeciwbólowo, przeciwzapalnie i przeciwgorączkowo. Ulega resorpcji z jelit do krwi w ciągu 30-40 minut. Wydalany jest z moczem w formie nie zmienionej i zmetabolizowanej - w połączeniu z kwasem glukuronowym. Korzystnie działa przeciwbólowo w lumbago, ischiazie, w bólach stawów i w bólach pourazowych oraz pozabiegowych. Stosowany w dawce 300-600 mg 1-2 razy dz. Nie należy go podawać kobietom ciężarnym, karmiącym, oraz dzieciom poniżej 15 roku życia. Preparat handlowy: Minalfene (Bouchara) - tabl. powl. 300 mg. Nie podawać przy chorobie wrzodowej i hemoroidach! Może wydłużać krwawienia miesiączkowe!

Pochodne kwasu fenylooctowego

Przedstawicielem tej grupy jest Diclofenac - kwas dichlorofenylo-amino-benzeno-octowy (kwas dichloro-anilino-fenylo-octowy). Diklofenak działa przede wszystkim przeciwzapalnie, słabiej przeciwbólowo, praktycznie nie działa przeciwgorączkowo. Stosowany jest w leczeniu chorób reumatycznych oraz stłuczeń, bólów pourazowych i kręgosłupa stanów zapalnych tkanek miękkich (ścięgien, więzadeł, błon stawowych, tkanki podskórnej). Ulega wchłonięciu z jelit do krwi w ciągu 2 godzin. Wydalany jest z moczem i kałem (poprzez układ żółciowy). Wydłuża czas krwawienia, działając przeciwagregacyjnie. Hamuje syntezę nadtlenków i prostaglandyn.

Z działań ubocznych należy wymienić: bóle brzucha, nudności, wymioty, biegunkę, zawroty głowy, objawy alergiczne, zaburzenia równowagi, objawy depresyjne, uszkodzenie szpiku czerwonego. Może zaostrzyć objawy choroby wrzodowej. Wydłuża czas krwawienia miesiączkowego. Sprzyja krwawieniom z nosa przy skłonnościach wrodzonych do tego schorzenia. Nie podawać dzieciom, kobietom w ciąży i kobietom w laktacji. Przeciwwskazany w skazie krwotocznej. Nasila działanie leków nasercowych.

Dawkowanie Diklofenaku: 50 mg 2-3 razy dz. Doodbytniczo - 100 mg 1 raz dz. (często wywołuje pieczenie odbytu). Domięśniowo - 75-150 mg 1 raz dz. Miejscowo (żel, krem, maść) wcierać kilka razy dz., potem założyć bandaż elastyczny. Do oczu wkraplać 4-5 razy dz.

Preparaty z Diclofenak:

        Diclofenac (GlaxoWellcome, Polfa Kutno) - czopki per rectum 50 i 100 mg; tabl. 25 i 50 mg;

• Diclofenac Sodium E/C (Norton) - tabl. powl. 50 mg;

• Diclofenac 100 retard (Stada) - tabl. powl. 100 mg o przedł. działaniu;

• Voltaren (Novartis, Ciba Vision) - krople do oczu, tabl. dojelitowe 25 i 50 mg, tabl. powl. 75 i 100 mg o przedł. działaniu, ampułki 75 mg/3 ml, czopki 12,5; 25; 50 i 100 mg;

• Voltarol (Novartis) - tabl. 25 i 50 mg, tabl. o przedłuzonym działaniu 75 mg, tabletki rozpuszczalne w wodzie 50 mg, tabl. retard 100 mg; amp. 75 mg/3 ml, czopki 12,5, 25; 50 i 100 mg; żel 1%;

• Voltenac (Sanofil-Synthelabo) - żel 1%;

• Xenid (Biogalenique) - tabl. dojelitowe 25 i 50 mg; czopki 25 mg (dla dzieci) i 100 mg, amp. 75 mg/3 ml, żel 1%;

• Majamil (Polpharma), Majamil Prolongatum (Polpharma) - tabl. 25, 50 i 100 mg;

• Olfen (Mepha) - tabl. powl. 25, 100 mg, kaps. 100 mg, czopki 50 i 100 mg, amp. 75 mg/2 ml (ze znieczulająca lidokainą); żel 1%;

• Naklofen (Krka) - tabl. powl. 50, 100 mg, kaps. 75 mg; amp. 75 mg/3 ml; czopki 50 mg; żel;

• Naclof (Ciba Vision) - krople do oczu 0,1%;

• Myogit (Pfleger) - tabl. dojelitowe 25 i 50 mg; kaps. 100 mg, czopki 50 i 100 mg;

• Lexobene (Merckle) - amp. 75 mg/2 ml;

• Feloran (Pharmachim) - tabl. powl. 25 mg; amp. 75 mg/3 ml; czopki 25 i 50 mg; żel 1%;

• Veno-Żel (Emo) - żel (diklofenak + escyna + tribenozyd);

• Monoflam (Lichtenstein) - tabl. powl. dojelitowe 25 i 50 mg; kaps. 100 mg; czopki 50 i 100 mg;

• Grofenac (Grossmann) - tabl. 50 mg, tabl. o przedł. działaniu 100 mg, czopki 100 mg, amp. 75 mg/3 ml;

• Inflamac (Spirig) - kaps. 25 i 50 mg, czopki 25, 50 i 100 mg; amp. 75 mg/3 ml;

• Flector (IBSA) - tabl. 50 mg, o przedł. dział. 100 mg, granulat w saszetkach 65 mg; amp. 75/3 ml; żel; plastry;

• Ponadto: Effekton (Brener-Efeka) - draż. 25 i 50 mg, tabl. 100 mg, amp. 75 mg/3 ml, krem 1%, czopki 50 i 100 mg; Allvoran (TAD) - tabl. 25, 50 i 100 mg, czopki 50 i 100 mg, amp. 75 mg/3ml; Apo-Diclo (Apotex) - tabl. 25 i 50 mg; Arthrex (BASF Generics) - tabl. 25 i 50 mg; czopki 50 i 100 mg, amp. 75 mg/3 ml; Benfofen (Sanofi Winthrop) - tabl. 25, 50 i 100 mg; amp. 75 mg/3ml; czopki 50 i 100 mg; Cataflam (Novartis) - tabl. powl. 50 mg, amp. 75 mg/3 ml, czopki 25, 50 i 75 mg; Diclac (Hexal) - tabl. powl. 25 i 50 mg; amp. 75 mg/3 ml; czopki 50 i 100 mg, żel 5%; Ecofenac (Ecosol) - tabl. powl. 25, 50, 100 mg, czopki 100 mg, amp. 75 mg/3 ml; Duravolten (Durachemie) - tabl. dojelitowe 25 i 50 mg, 100 mg, kaps. 100 mg, amp. 75 mg/3 ml; czopki 50 i 100 mg; Dicloreum (Alfa Wassermann) - tabl. 50 mg, 100 mg, amp. 75 mg/3 ml, czopki 100 mg; Dicloratio (Ratiopharm) - tabl. 25 i 50 mg, kaps. 100 i 150 mg o powolnym uwalnianiu; amp. 75 mg/2 ml; czopki 25, 50 i 100 mg, żel 1%; Diclophlogont (Azupharma) - tabl. 25, 50, 100 mg, kaps. 75 i 100 mg, amp. 75 mg/3ml; czopki 50 i 100 mg; Diclo-Puren (Isis Puren) - kaps. 25, 50 i 100 mg, czopki 50 i 100 mg, amp. 75 mg/3 ml, żel 1%; Diclo-Wolff (Wolff) - tabl. 25, 50 i 100 mg, amp. 75 mg/3 ml, czopki 50 i 100 mg; Diclo-Spondyril (Orion Pharma) - tabl. 25, 50 i 100 mg; czopki 100 mg, amp. 75 mg/3 ml; Diclo-Basan (Schönenberger) - tabl. 25, 50 mg, kaps. 100 mg, czopki 50 i 100 mg, żel 1%.

Pochodne kwasu propionowego

czyli leki przeciwbólowe arylopropionowe

W 1974 roku wprowadzono do lecznictwa ibuprofen(Ibuprofene, kwas izobutylo-fenylo-propionowy). Po podaniu doustnym ulega wchłonięciu z jelit do krwi w ciągu 1 godziny. Jest wiązany przez białka. Hamuje syntezę nadtlenków i tym samym prostaglandyn. Działa przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwgoraczkowo, przeciwreumatycznie. Zapobiega zlepianiu krwinek, przedłuża czas krwawienia. Wydalany jest z moczem. Przenika do jam stawowych oraz przez łożysko. Stosowany w leczeniu chorób przeziębieniowych, objawów chorób zakaźnych, w leczeniu chorób reumatycznych i bólów różnego pochodzenia. Jest lekiem bezpiecznym. Nasila działanie leków przeciwzakrzepowych, hamuje działanie leków moczopędnych. Nie należy go podawać z salicylanami (interakcja konkurencyjna). Nie podawać dzieciom poniżej 12 roku życia, kobietom w ciąży i laktacji. Przeciwwskazany w czynnej chorobie wrzodowej.

Działania uboczne ibuprofenu: bóle brzucha, nudności, wymioty, alergia, biegunka, obrzęki, zawroty głowy - rzadko.

Dawkowanie ibuprofenu: 900-1200 mg/24 h. Miejscowo wcierać maść lub żel kilka razy dz., pokryć bandażem elastycznym.

Preparaty zawierające ibuprofen:

         Ibuprofen (Polfa Pabianice) - draż. 200 mg - 3 razy dz. po 2 draż. 200 mg;

• Ibuprom (US Pharmacia) - tabl. powl. 200 mg;

• Nurofen na przeziębienie (Boots Healthcare) - tabl. powl. (ibuprofen + pseudoefedryna) - dobry lek na choroby przeziębieniowe i do zwalczania objawów chorób zakaźnych - 2 tabl. 3-4 razy dz.; Nurofen zwykły i forte - czysty ibuprofen w tabl. powl. 200 mg, w granulkach w saszetkach 400 mg, forte tabl. powl. 400 mg;

• Ardinex (Knoll) - tabl. (ibuprofen + kodeina) - wartościowy w leczeniu objawów chorób zakaźnych i przeziębieniowych, zwłaszcza kaszlu - najpierw 2 tabl., potem 1 tabl. co 6 godzin;

• Deep Releif (Mentholatum Company) - żel - wcierać miejscowo kilka razy dz. przy bólach stawów i bólach pourazowych oraz stanach zapalnych tkanek podskórnych;

• Anco (BASF Generics) - tabl. 800 mg o przedłużonym działaniu; draż. 400 mg, czopki 500 mg; granulki w saszetkach do rozpuszczania 600 mg;

• Brufen (Knoll) - tabl. powl. 200, 400 i 600 mg, saszetki 600 mg z proszkiem musującym, syrop (w 5 ml - 100 mg leku); tabletki 800 mg o przedłużonym działaniu;

• Cesra (Redel) - tabl. pow. 600 mg;

• Contraneural (Pfleger) tabl. powl. 400, 600 i 800 mg;

• Ponadto: Dismenol N (Simons) - tabl. powl. 200 mg, Dolgit (Dolorgiet) - draż. 200, 400 i 600 mg, tabl. powl. 800 mg, krem 5%; Ibutop - żel 5%; Iproben Mepha - tab. powl. 200 mg; Irfen Mepha - tabl. 200, 400, 600 i 800 mg; Jenaprofen (Jenapharm) - tabl. powl. 200, 400 mg, kaps. 400 i 800 mg; Motrin (Pharmacia and Upjohn) - tabl. powl. 200, 400, 600 i 800 mg; Novogent (Temmler) - kaps. 300 mg, tabletki rozpuszczalne - 400, 600 i 800 mg; Optalidon (Novartis) - tabl. 200 mg; Optifen Spirig - tabl. 200, 400 i 600 mg; żel 5%; Opturem (Kade) - tabl. 400, 600 i 800 mg, czopki 542,2 mg; Parsal (Brenner Efeka) - draż. 200 i 400 mg, tabl. powl. 600 i 800 mg, kaps. 400 mg; Proflex (Novartis) - krem 5%; Urem (Kade) - draż. 200 mg; draż. Forte 400 mg, czopki 542,2 mg; Trauma-Dolgit (Dolorgiet) - żel 5%; Tabalon - tabl. 400 mg; Rhinadvil (Whitehall) - tabl. 200 mg (+pseudoefedryny) - odpowiednik Nurofenu na przeziębienie; Ibugel (Medinova) - żel 5%; Ibufen (Terpol) - zawiesina w 5 ml zawiera 100 mg leku; Esprenit (Hennig) - tabl. 400, 600 i 800 mg, czopki 542,2 mg; Fibraflex (Orion) - tabl. 200, 400 i 600 mg, retard tabl. powl. 800 mg; Gynofug (Wolff) - tabl. powl. 400 mg; Exneural (BASF Generics) - tabl. powl. 200, 400 i 600 mg; Duraibuprofen (Merck) - tabl. powl. 400 i 600 mg; Ibumetin (Nycomed) tabl. 600 mg; Ilvico Grippal ( Merck) - tabl. 200 mg, Imbun (Merckle) - tabl. musujące 200 mg, nadto tabl. powl. 500 mg i czopki 500 mg, ampułki 800 mg - domięśniowo, czysty lek w zawartości 234 mg; tabl. powl. 1000 mg! o przedłużonym działaniu.

Ibuprofen jest związkiem aktywnym optycznie o dwóch konfiguracjach, jedna z nich skręca światło w lewo (-) a druga w prawo (+). Ibuprofen występuje więc w formie prawoskrętnej i lewoskrętnej (enancjomery). Czystym enancjomerem prawoskrętnym jest dexibuprofen, który jest aktywny farmakologicznie, zatem najbardziej cenny dla medycyny. Wprowadzono go do lecznictwa - Dexprofen (Polfa Kutno) - tabl. 150, 300 i 450 mg. Średnio stosuje się go w dawce 300 mg 3 razy dz. Jest bezpieczniejszy od zwykłego ibuprofenu (mieszanina racemiczna dwóch odmian optycznych).

Do tej grupy należy także ketoprofen, czyli kwas 3-benzoilo-alfa-metylofenylooctowy. Ulega wchłonięciu z jelit do krwi w ciągu 40-60 minut. Szczególnie wysokie stężenie osiąga na terytorium stawów. Działa silnie przeciwzapalnie, przeciwbólowo, przeciwgorączkowo. Wydalany jest z moczem i kałem. Wartościowy w leczeniu chorób reumatycznych. Dawkowanie ketoprofenu: 100 mg 2 razy dz., w razie silnego bólu - 200 mg jednorazowo, potem 100 mg 3 razy dz. Doodbytniczo podaje się 100 mg 2 razy dz. Domięśniowo - 100 mg 2 razy dz. Formy o przedłużonym działaniu 200 mg- 1 raz dziennie.

Preparaty z ketoprofenem: Ketoprofen (Unia - żel, Ratiopharm - pozostałe) - tabl. 200 mg o przedłużonym działaniu, tabl. powl. 50 i 100 mg (zwykłe), czopki 100 mg; Profenid Bi-Profenid (Rhone-Poulenc Rorer, Pliva - jedynie amp.) - amp. 100 mg/2 ml, kaps. 50 mg, tabl. powl. 100 mg, tabl. 150 mg, tabl. 200 mg o przedłużonym działaniu, żel 2,5%, czopki 100 mg, fiolki z proszkiem do zastrzyków domięśniowych 100 mg. Spondylon (Brenner-Efeka) - kaps. 100 mg; Ketores(ICN) - kaps. 100 i 200 mg; Ketonal (Lek) - kaps. 50 mg, tabl. 100 mg, amp. 100 mg/2 ml; Febrofen(Terpol) - kaps. 200 mg, żel 2,5%; Ketocid (Trinity Pharm) - kaps. 200 mg, Alrheumum (Bayer Vital) - kaps. 50 i 100 mg.

Pokrewnym związkiem jest kwas 2-fluro-alfa-metylo-1,1-bifenylo-4-octowy, czyli flurbiprofen. Działa silnie przeciwzapalnie, przeciwzlepnie (przeciwagregacyjnie), przeciwgorączkowo i przeciwbólowo. Może być stosowany w leczeniu chorób przeziębieniowych, chorób reumatycznych, stanów zapalnych mięśni, ścięgien, tkanki podskórnej. Jest lekiem bezpiecznym. Dawkowanie flurbiprofenu: 100 mg co 8 godzin w chorobach gorączkowych i w reumatyzmie. Doodbytniczo 100 mg 2 razy dz. Forma o przedłużonym działaniu 200 mg - 1-2 razy dz. Preparaty handlowe: Froben (Knoll) - tabl. 50 i 100 mg, kaps. 200 mg o przedł. działaniu, czopki 100 mg; Cebutid(Knoll) - tabl. pol. 50 i 100 mg, czopki 100 mg, kaps. 200 mg o przedłużonym działaniu. Ansaid (Pharmacia and Upjohn) - tabl. 50 i 100 mg; Flugalin (Knoll) - kaps. 200 mg o przedłużonym działaniu, tabl. pol. 50 i 100 mg.

Podobnie jak ibuprofen działa również fenoprofen znany pod nazwami Fenopron (Novex) - tabl. 300 i 600 mg oraz Nalgesic (Lilly France) - tabl. powl. 300 mg. Stosowany w dawce 300 mg 3-4 razy dz. Wartościowy w leczeniu chorób przeziębieniowych i bólów różnego pochodzenia.

Pochodne furanonu

Do tej grupy należy pochodna metylo-sulfonylo-fenylo-furanonu, czyli rofekoksyb (Rofecoxib) - hamujący cyklooksygenazę prostaglandynową II. Działa przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo i przeciwreumatycznie. Ulega resorpcji z jelit do krwi w ciągu 2 godzin. Jest wydalany z moczem i kałem. Jest skuteczny w zwalczaniu bólów miesiączkowych, zębów, mięśni i stawów. Likwiduje bóle i stany zapalne stawów, dlatego jest stosowany w leczeniu chorób reumatycznych. Nie może być podawany łącznie z salicylanami lekami przeciwzakrzepowymi. Sam rofekoksyb nie działa jednak przeciwagregacyjnie i nie upośledza procesu krzepnięcia. Nie wolno go podawać osobom z niewydolnością nerek, krążenia i wątroby, kobietom w ciąży i laktacji oraz dzieciom. Jest lekiem niebezpiecznym, może bowiem zmniejszyć przepływ krwi przez nerki, zatrzymać wodę i sód w organizmie, sprzyja powstawaniu obrzęków. Często wywołuje objawy uboczne ze strony układu nerwowego wegetatywnego i układu pokarmowego (zgaga, nudności, wymioty, bóle brzucha). U astmatyków może wywołać atak.

Dawkowanie rofekoksibu: 12,5-25 mg 1 raz dz.; w zwalczaniu bólu - 25 mg 1 raz dz.

Preparat: Vioxx (Merck Sharp and Dohme) - tabl. 12, 5 oraz 25 mg.

 

Pochodne pirymidazolu

Przedstawicielem tej grupy jest rymazolina = Rymazolium = Rimazolium metilsulfate = Rimazoli methylsulfas. Działa silnie przeciwbólowo, nasennie, przenika przez barierę krew-mózg i łożyskową. Łatwo i szybko jest wchłaniany z jelit do krwi. Działa około 6 godzin. Oddziałuje hamująco na ośrodki bólowe w ośrodkowym układzie nerwowym. Szczególnie skuteczny w bólach mięśniowych, kostnych, stawowych i pourazowych. Wydalany jest z organizmu w ciągu 24 godzin. Z działań ubocznych należy wymienić zawroty głowy, oszołomienie, niezborność ruchów, spowolnione odruchy. W trakcie kuracji nie wolno prowadzić pojazdów mechanicznych.

Stosowany w dawce około 300-600 mg 1-3 razy dz. Znany pod nazwą handlową Probon (Chinoin) - tabl. 300 mg. Nasila działanie innych leków uspokajających i nasennych. Istnieje interakcja z alkoholem etylowym.

Pochodne cykloheksanolu

Do tej grupy leków przeciwbólowych należy tramadol = tramadolum = chlorowodorek tramadolu (chlorowodorek trans-2-dimetylo-amino-metylo-metoksyfenylo-cykloheksanolu). Hamuje ośrodki i transfer bodźców bólowych w ośrodkowym układzie kręgowym (rdzeń kręgowy). Działa silnie przeciwbólowo już po 20-30 minutach od zażycia. Hamuje ośrodek kaszlu. Działa przez ok. 4 godziny. Wydalany jest wraz z moczem i kałem (przez układ żółciowy). Przenika do mleka matki podczas laktacji. Stosowany w zwalczaniu bólów sercowych, pourazowych, okołoporodowych, pooperacyjnych, nowotworowych i płucnych. Zastępuje kodeinę. Nasila działanie alkoholu i leków uspokajających oraz nasennych. Po zażyciu leku nie wolno prowadzić pojazdów mechanicznych. Z działań ubocznych należy wymienić oszołomienie, zawroty głowy, zaburzenia koordynacji ruchów i odruchów, nudności, nadmierne poty, wzmożone uczucie pragnienia. Nie podawać w ciąży i laktacji. Przeciętna dawka wynosi 100 mg 1-4 razy dz. Podawany doustnie, dożylnie, domięśniowo lub doodbytniczo.

Preparaty zawierające tramadol(dawniej zarejestrowany był w USL jedynie preparat Trodon /Zorka Sabae/ - kap. 50 mg i amp. 50 mg/1ml ):

        Tramadol (Polfa Grodzisk Maz.) - kwaps. 50 mg;

• Tramal (Grünenthal) - tabl. o powolnym uwalnianiu leku 100, 150 i 200 mg, kaps. 50 mg, amp. 50 mg/1 ml i 100 mg/ 2 ml, czopki 100 mg; krople (0, 5 ml płynu zawiera 50 mg tramadolu);

• Tramal (Polpharma) - tabl. powl. 100, 150 i 200 mg; kaps. 50 mg, amp. 50 mg/1 ml, 100 mg/ 2ml, czopki 100 mg, krople (0,5 ml zawiera 100 mg tramadolu);

• Tramadol (GlaxoWellcome, Pliva, Synteza) - czopki 100 mg, kaps. 50 mg, krople, amp. 50 mg i 100 mg.

Pochodne benzydaminy

Benzydamina (benzydamine, chlorowodorek benzydaminy, benzydaminum hydrochloricum, chlorowodorek benzylo-dimetylamino-propoksy-1H-indazolu). Hamuje cyklooksygenazę prostaglandynową. Ta substancja działa przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwobrzękowo, przeciwwysiękowo, przeciwbakteryjnie, znieczulająco miejscowo, rozkurczowo, rozluźniająco na mięśnie szkieletowe i przeciwgorączkow. Przechodzi przez barierę krew-mózg. Jest efektywny i skuteczny w działaniu. Niestety na skutek nadużywania tego leku do wywoływania halucynacji - został mocno ograniczony w stosowaniu. W powszechnym użyciu jest w formie żelu, kremu, roztworów-płukanek i tabletek do ssania - o działaniu miejscowym. W USL jest zarejestrowany Benalgin w formie drażetek, ale praktycznie nie jest on dostępny w aptekach w wolnej sprzedaży.

Szczególnie przydatny jest w leczeniu bólów pourazowych, postrzałowych, reumatycznych, mięśniowych, nerwobólów, objawów bólowych w grypie i przeziębieniu.

Lek ten nie powinien być stosowany w ciąży i laktacji.

Dawkowanie benzydaminy: 50 mg 3-4 razy dz. W dużych dawkach wywołuje zwidy, zaburzenia wzrokowe, zawroty głowy, oszołomienie, pobudzenie psychoruchowe, omamy wrokowo-słuchowe. Miejscowo - chore i obolałe miejsca smarować kilka razy dz. lub pędzlować roztworem. Stosowany jest do leczenia stanów zapalnych gardła, owrzodzeń w jamie ustnej i na narządach płciowych (np. przepłukiwanie pochwy przy upławach i stanach zapalnych).

Działania uboczne: występują rzadko, nudności, bóle brzucha, bezsenność.

Preparaty benzydaminowe:

        Benalgin (Polfa Pabianice, Sanofi-Synthelabo) - draż. 50 mg, krem 3%;

• Tantum Verde (Angelini) - tabl. do ssania 3 mg (stany zapalne gardła, krtani i jamy ustnej), płyn do płukania, aerozol doustny; torebki 500 mg - proszek (2 torebki na 1 l wody przegotowanej - do płukania gardła, pochwy, worka napletkowego prącia, przedsionka pochwy - przy stanach zapalnych); żel i krem 5%.

Pochodne kwasu pirolo-octowego

Tutaj należy tolmetyna (Tolmetinum, Tolmetin, Tolmetine, kwas metylo-metylobenzoilo-pirolo-octowy). Jest to silny lek przeciwbólowy, przeciwzapalny i przeciwgorączkowy. Ulega wchłonięciu z jelit do krwi w ciągu 50-60 minut. Jest wiązana z białkami krwi. Wydalany jest z moczem. Skuteczny w zwalczaniu bólów reumatycznych i pourazowych. Znakomicie sprawdza się przy likwidowaniu bólu po zwichnięciach, przeciągnięciach ścięgien i stawobólach. Wzmaga działanie leków przeciwzakrzepowych. Nie podawać tolmetyny kobietom karmiącym i ciężarnym. Można podawać dzieciom od 3 roku życia. Rzadko wywołuje przykre objawy (nudności, wymioty, odczyny alergiczne).

Dawkowanie tolmetyny: dzieci - 20 mg/kg masy ciała/dobę w 2-3 dawkach podzielonych. Podaje się doustnie lub doodbytniczo. Dorośli 400-500 mg 1-3 razy dz. Miejscowo wcierać kilka razy dz. w obolałe miejsca, potem zawinąć bandażem elastycznym. Znany pod nazwą handlową Tolectin (Janssen-Cilag) - kaps. 200, 400 i 500 mg, czopki 400 mg; żel 5%.

Pochodne kwasu pirazolo-octowego

Tutaj zaliczyć można lonazolak (lonazolac, czyli pochodną kwasu chlorofenylo-pirazolo-octowego). Działa przeciwzapalnie, przeciwbólowo, przeciwgorączkowo, przeciwwysiękowo i przeciwreumatycznie. Długo utrzymuje się w organizmie, wydalany jest z moczem w formie metabolitów gydroksyfenylowych. Skuteczny w bólach i stanach zapalnych stawów, kości, mięśni, tkanki łącznej właściwej. Zalecany także w bólach pochodzenia pourazowego i pozabiegowego. Jest lekiem bezpiecznym, rzadko wywołuje działania uboczne. Podawany w dawce 200-300 mg 3 razy dz., w razie silnego bólu pierwsza dawka jednorazowa 400-600 mg, potem 200-300 mg 3 razy dz. Doodbytniczo 400 mg 1-2 razy dz.

Preparat handlowy - Argun (Merckle) - tabl. powl. 200 i 300 mg; czopki 400 mg; Arthro Akut (Byk Gulden) - tabl. powl. 300 mg.

Pochodne kwasu naftylo-octowego

Do tej grupy leków przeciwbólowych należy między innymi Naproxen, czyli kwas metoksy-metylo-naftylooctowy. Substancja ma postać kryształków nierozpuszczalnych w wodzie i temp. topnienia 155,5^o C; jest dobrze rozpuszczalna w rozpuszczalnikach organicznych (etanol, węglowodory ciekłe, etery).

Naproksen wywiera działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe, przeciwartretyczne, przeciwreumatyczne, przeciwgorączkowe i przeciwagregacyjne. Hamuje syntezę prostaglandyn i tromboksanu. Wzmaga działanie leków przeciwzakrzepowych. Ulega wchłonięciu z jelit do krwi w ciągu 1 godziny. Okres półtrwania wynosi 17-30 godzin. Jest wydalany z moczem w postaci zmetabolizowanej i niezmienionej. Przenika do krwi matki i przez barierę łożyskową. Zalecany w leczeniu chorób reumatycznych i skazy dnawej. Znosi bóle stawów i kości oraz bóle pourazowe (np. kontuzje sportowe). Nie powinien być podawany w okresie krwawienia miesiączkowego z powodu wyraźnego wydłużania czasu krzepnięcia krwi.

Z objawów ubocznychnależy wymienić: zgagę, nudności, uczynnienie choroby wrzodowej, możliwość inicjacji krwawień z owrzodzeń i brodawczaków przewodu pokarmowego, zawroty głowy, szum w uszach. Przy zażywaniu na czczo wywołuje wymioty, silną zgagę i ból brzucha. U niektórych osób mogą wystąpić objawy alergiczne.

Naproksenu nie podawać dzieciom, kobietom ciężarnym, karmiącym oraz osobom z niewydolnością krążenia, wątroby i nerek, skazą krwotoczną czy też chorobą wrzodową.

Dawkowanie naproksenu: średnio 500-750 mg/24 h, np. 2-3 razy dz. po 250 mg. Doodbytniczo - 500 mg 1 raz dz. Miejscowo wcierać kilka razy dz. żel; potem pokryć bandażem elastycznym.

Preparaty zawierające naproksen:

        Naproxen (GlaxoWellcome, Emo, Sanofi-Synthelabo, Polfarmex, Polfa Pabianice, Jelfa, Hasco-Lek, Pharmachim) - żel 1,2; 3; 10, 30%; tabl. 100, 250, 500 i 750 mg; czopki per rectum 500 mg; płyn - 5 ml zawiera 125 mg; tabl. dojelitowe 250 i 500 mg;

• Proxen (Syntex/Roche, Grünenthal) - tabl. powl. 250, 500 i 100 mg; czopki 500 mg; syrop - 5 ml zawiera 250 mg leku;

• Synaprox (Sanofi Winthrop) - tabl. 250 i 500 mg;

• Aleve (Roche) - tabl. powl. 220 mg;

• Naprosyn (Krka, Hoffmann-La Roche) - tabl. 250, 375, 500, 750 mg; zawiesina - 5 ml zawiera 125 mg leku; amp. 550 mg/5 ml ze znieczulającą lidokainą; czopki 500 mg;

• Dysmenalgit (Krewel Meuselbach) - tabl. 250 mg

• Ponadto: Anapran (Polfa Pabianice) - tabl. powl. 275 i 550 mg; Apo-Naproxen (Apotex) - tabl. 125 i 250 mg; Apranax (Hoffmann La Roche) - tabl. powl. 550 mg, Nycopren (Nycomed) - tabl. powl. 250 i 500 mg.

Pochodne benzoksazocyny

 

Przedstawicielem tej grupy jest fenazoksyna (Fenazoxine), czyli nefopam. Działa silnie przeciwbólowo, przeciwzapalnie i przeciwgorączkowo. Z jelit ulega absorpcji w ciągu 1 godziny. Wydalany jest z moczem i kałem w ciągu 4-6 godzin. Zalecany do zwalczania bólów pooperacyjnych, bólów pourazowych, bólów miesiączkowych i bólu zębów. Wykazuje niekorzystną interakcję farmakologiczną z paracetamolem, nie wolno więc ich razem podawać. Nie podawać dzieciom, kobietom w ciąży, chorym na padaczkę i parkinsonizm oraz na niewydolność krążenia.

Rzadko wywołuje objawy uboczne.

Dawkowanie nefopamu: 60 mg 1-3 razy dz. doustnie. Domięśniowo - 20 mg 1-2 razy dz.

Preparaty z fenazoksyną: Acupan (3M Helath Care; 3M Sante) - tabl. 30 mg, amp. 20 mg/1 i 2 ml; Ajan (3M Medica) - tabl. powl. 30 mg.

 

Pochodne kwasu nikotynowego, czyli leki fenamowe

Tutaj należy acidum niflumicum - niflumic acid, czyli kwas niflumowy. Działa silnie przeciwbólowo i przeciwzapalnie. Długo ulega resorpcji z przewodu pokarmowego do krwi - w ciągu 3 godzin. Wydalany jest z moczem i kałem. Skutecznie działa w nerwobólach, mięśniobólach i w bólach stawów. Sprawdza się w postrzale, kręczu szyi, ischiazie, i w kontuzjach sportowych.

Nie podawać dzieciom! Wzmaga działanie leków hipoglikemicznych (obniżających stężenie glukozy we krwi).

Jest dobrze tolerowany przez chorych. Łatwo przenika przez skórę działając lokalnie przeciwbólowo i przeciwzapalnie.

Dawkowanie kwasu niflumowego: 250 mg - 1-4 razy dz., po jedzeniu. Miejscowo wcierać kilka razy dz., potem obolałe miejsce zawinąć bandażem elastycznym.

Preparaty z kwasem niflumowym: Nifluril (UPSA) -kaps. 250 mg; maść 3%; żel na dziąsła - przy stanach zapalnych; Niflugel(UPSA) - żel 2,5%, Flunir (Oberlin) - maść 3%.

Pochodne metanosulfonamidu

Do tej grupy leków należy między innymi nimezulidyna (Nimezulid, Nimesulide), czyli 4`nitro-2`-fenoksymetanosulfonanilid. Działa przeciwbólowo, przeciwgorączkowo, przeciwzapalnie. Hamuje cyklooskygenazę prostaglandynową, głównie II. Hamuje wytwarzanie nadtlenków i histaminy, działa więc także przeciwwysiękowo. Wywiera wpływ przeciwagregacyjny. Ulega wchłonięciu z jelit do krwi w ciągu 1 godziny. Aktywnym metabolitem jest 4-hydroksynimezulid. Wydalany jest z kałem i moczem. Lek jest ulega związaniu z białkami krwi. Jest skuteczny w zwalczaniu rozmaitych bólów oraz objawów bólowych i gorączki w chorobach zakaźnych oraz przeziębieniowych. Jest lekiem bezpiecznym, rzadko wywołuje bóle brzucha, nudności i alergię.

Dawkowanie nimezulidyny: 100 mg - 3 razy dz.; dziecie - 5 mg/kg masy ciała/24 h (podzielić tę dawkę na porcje i podać 3 razy dz.).

Preparat: Aulin(Medicom) - tabl. 100 mg, torebki z proszkiem - 100 mg leku w 2 g proszku-granulatu - rozpuścić w wodzie przegotowanej; Nisulid (Wyeth) - tabl. 100 mg, proszek w torebkach zawierający 100 mg leku w 1,8 g - do rozpuszczenia w wodzie przegotowanej.

Piroksikam = Piroxicam

Piroksikam (związek oksykamowy) należy do wartościowych i efektywnych w działaniu leków przeciwzapalnych, przeciwbólowych, przeciwgorączkowych, przecireumatycznych i przeciwartretycznych. Zwiększa wydalanie kwasu moczowego z ustroju. Hamuje cyklooksygenazę kwasu arachidonowego, zapobiegając powstawaniu PGH2. Hamuje powstawanie anionu nadtlenkowego. Ulega resorpcji z jelit do krwi w ciągu 2 godzin. Uzyskuje wysokie stężenie na terytorium stawów. Jest wiązany z białkami. Ulega hydroksylacji. Wydalany jest z moczem i kałem. Działa około 24 godziny. Jest lekiem bezpiecznym. Stosowany w leczeniu dny i chorób reumatycznych. Działa więc wybiórczo na proces bólowy i zapalny - dotyczący stawów.

Dawkowanie pioksikamu: doustnie najpierw 40 mg 1 raz dz. rano, po jedzeniu (przez tydzień, potem 20 mg 1 raz dz. rano, po posiłku. Miejscowo wcierać 2 razy dz. w obolałe miejsce, nie pokrywać bandażem elastycznym. Doodbytniczo - 20 mg 1 raz dz. Dzieci: 0,4 mg/kg masy ciała/24 h

Preparaty: Piroxicam (GlaxoWellcome, Jelfa, Mepha) - tabl. powl. 10 i 20 mg, czopki 10 i 20 mg; ampułki 20 mg/1 ml, ampułkostrzykawki 40 mg/2 ml - domięśniowo 1 raz dz; Felden, Feldene (Mack, Pfizer) - tabl. powl. 10 i 20 mg, kaps. 10 i 20 mg, czopki 10 i 20 mg, amp. 10 mg/1 ml, amp. 20 mg/ ml, amp. 40 mg/2 ml; żel 0,5%; Goldene(Pfizer) - żel 0,5%; Hotemin (Egis) - kaps. 10 i 20 mg, am. 20 mg/1 ml; Reumador (Slovakofarma) - żel 0,5%; Rheumitin (Krewel Meuselbach) - tabl. 10 i 20 mg; Piropheum (Hexal) - tabl. 10 i 20 mg, czopki 20 mg, tabl. musujące 20 mg, amp. 20 mg/1 mg; Fasax (Basf Generics) - tabl. 10 i 20 mg, Durapirox(Merck) - tabl. 20 mg, kaps. 10 i 20 mg, amp. 20 mg/1 ml, czopki 20 mg; Arthremin(Leciva) - kaps. 10 i 20 mg. Ponadto Apo-Piroxicam(Apotex) - kaps. 10 i 20 mg.

Do oksykamów należy również Tenoxicam (tenoksikam) - lek hamujący syntezę prostaglandyn, dziąłjacy przeciwzapalnie, przeciwreumatycznie, przeciwgorączkowo i przecizlepnie (antyagregacyjnie). Wydłuża czas krwawienia. W miarę skuteczny w bólach narządów ruchu oraz w stanach zapalnych stawów i mięśni. Nie może być podawany kobietom w ciąży, karmiącym w okresie krwawienia miesiączkowego, przy czynnej chorobie wrzodowej i nadkwaśności treści żołądka. Z działań ubocznych wspomnieć należy o dolegliwościach ze strony przewodu pokarmowego (nudności, wymioty, zgaga). Może wywoływać alergiczne zmiany skórne.

Stosuje się go w dawce 20 mg 1 raz dz. doustnie lub doodbytniczo. Znany na rynku pod nazwami Tilcotil(Roche) - tabl. 20 mg, czopki 20 mg; Liman (Solvay) - tabl. 20 mg, czopki 20 mg. Mając do wyboru Piroxicam bez sensu jest stosowanie znacznie gorszego tenoxicamu.

Oksykamem jest także meloksykam (Meloxicam), działający silnie przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwreumatycznie, przeciwgorączkowo. Hamuje cyklooksygenazę prostaglandynową, głównie 2. Ulega wchłonięciu z jelit do krwi w ciągu 2 godzin Wydalany jest z moczem i kałem. Działa długi, około 12 godzin. Jest stosowany w chorobach reumatycznych oraz w gorączce reumatycznej. Nie należy go łączyć z innymi lekami przeciwbólowymi i hormonami. Nie podawać chorym na niewydolność krążenia, nerek, wątroby, astmatykom, kobietom ciężarnym, karmiącym i dzieciom. Jest lekiem toksycznym. Powoduje niedokrwistość, bóle brzucha, nudności, wzdęcia, wymioty, zaburzenia sercowe, zatrzymanie wody i sodu w ustroju, zaburzenia snu, zmiany na skórze.

Dawkowanie meloksykamu: 7,5-15 mg 1 raz dz. o stałej porze, np. rano. W ostrych stanach - 15 mg 1 raz dz. Korzystniejsze jest per rectum podawanie leku w formie czopków.

Preparat handlowy: Mobicox (Boehringer Ingelheim) - tabl. 7,5 mg, Lutrol (Abbott) - tabl. 7, 5 oraz 15 mg, czopki - 15 mg; Movalis (Boehringer Ingelheim) - tabl. 7,5 i 15 mg; czopki 15 mg.

Leki przeciwbólowe indenowe

Pochodna kwasu metyleno-indeno-octowego jest sulindak(Sulindac) - lek działający przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo i przeciwreumatycznie. Długo ulega resorpcji z jelit do krwi, w ciągu 3 godzin. Wydalany jest z moczem i kałem. Ulega związaniu z białkami krwi. Jest stosowany w zwalczaniu bólów i stanów zapalnych narządów ruchu (kontuzje, reumatyzm, artretyzm).

Dawkowanie sulindaku: 400 mg 2 razy dz.

Nie podawać dzieciom, kobietom ciężarny i karmiącym. Rzadko wywołuje objawy uboczne - bóle brzucha, zgaga, nudności.

Preparaty zawierające sulindak:Clinoril (Merck) - tabl. 100, 150 i 200 mg, Sudaclin (Polpharma) - tabl. 100 i 200 mg, Arthrocine (Merck Sharp) - tabl. 100 i 200 mg.

Pochodne kwasu tiofeno-octowego

Taką pochodną jest kwas tiaprofenowy = tiaprofenic adid - acidum tiaprophenicum (kwas benzoilo-metylo-tiofeno-octowy). Działa silnie przeciwbólowo, przeciwwysiękowo, przeciwobrzękowo, przeciwzapalnie i przeciwgorączkowo. Z jelit do krwi ulega resorpcji w ciągu 2 godzin. Działa długotrwale, około 12 godzin, łatwo przechodzi do stawów (maź, tkanka łączna). Jest wydalany w ciągu 24 godzin wraz z moczem. Zalecany w zwalczaniu bólów pourazowych, reumatycznych, artretycznych, pozabiegowych. Skuteczny w postrzale, kręczu szyi, w bólach zębów, w bólach przy zapaleniu żył i bólach pozłamaniowych. Wzmaga działanie leków przeciwzakrzepowych przeciwcukrzycowych i sulfonamidów. Nie podawać z innymi lekami przeciwbólowymi. Nie podawać dzieciom poniżej 13 r.ż., chorym na wrzody, niewydolność wątroby i nerek, kobietom ciężarnym i karmiącym. Przy nadwrażliwości może wywołać skórne odczyny alergiczne i obrzęk Quinckego. Często wywołuje nudności i bóle brzucha. Może spowodować zatrzymanie wody i sodu w organizmie.

Dawkowanie tiaprofenic acid:300-400 mg 2 razy dz. doustnie (po jedzeniu) lub doodbytniczo. Po tygodniu dawki należy zmniejszyć do 200 mg 2 razy dz.

Preparaty: Surgam (Hoechst Marion Roussel, Leciva) - czopki 300 mg, tabl. 200 i 300 mg.

Pochodne benzenosulfonamidu

Tutaj należy pochodna metylofenylo-trifluorometylo-pirazolo-benzeno-sulfonamidu, czyli celekoksyb (Celecoxib) - hamujący cyklooksygenazę prostaglandynową II. Działa przeciwbólowo, przeciwzapalnie, przeciwreumatycznie i przeciwgorączkowo. Z jelit ulega resorpcji do krwi w ciągu 3 godzin. Jest skuteczny po dłuższym, regularnym zażywaniu. Wydalany jest z kałem i moczem. Ulega związaniu z białkami krwi. Stosowany w bólach i stanach zapalnych kości oraz stawów. Nie wolno go mieszać z sulfonamidami i salicylanami, pochodnymi kumarolu. Nie podawać dzieciom, kobietom ciężarnym, karmiącym, astmatykom, chorym na wrzody oraz uczulonym na sulfonamidy. Lek może wywoływać przykre objawy ze strony układu pokarmowego i moczowego (nudności, wymioty, biegunka, parcie na mocz, krwawienia). U osób uczulonych występują poważne objawy uczuleniowe na skórze i błonach śluzowych. Nie powinien być podawany chorym na serce i nadciśnienie.

Dawkowanie celekoksybu: 100-200 mg 2 razy dz., rano i wieczorem.Preparat handlowy: Celebrex(Searle) - kaps. 100 i 200 mg.

 

Diflunisal

Diflunizal jest to pochodna kwasu difluoro-hydroksy-difenylo-karboksylowego o działaniu silnie przeciwbólowym, przeciwzapalnym i przeciwobrzękowym. Działa około 12 godzin. Ulega wchłonięciu z jelit do krwi w ciągu 2 godzin. Stosowany do zwalczania bólów pozabiegowych, reumatycznych, pourazowych. Nie powinno się go podawać z innymi lekami przeciwbólowymi, a także z środkami przeciwzakrzepowymi. Nie wolno go podawać dzieciom, kobietom karmiącym i ciężarnym. Jest lekiem bezpiecznym, rzadko wywołuje objawy uboczne. Wykazuje interakcje z alkoholem. Upośledza sprawność ruchową i koncentrację (uwaga kierowcy!).

Dawkowanie diflunizalu: 500 mg 1-2 razy dz.

Preparaty firmy Merck Sharp and Dohme: Unisal, Dolobis Dolobit - tabl. powl. 250, 500 mg, tabl. 250 i 500 mg.

Pochodna kwasu orto-etoksy-benzoesowego - ethenzamide

Ethenzamide (protopiryna, protopyrin, aethoxybenzamidum, etoksybenzamid, ethoxybenzamide, ethoxybenzamidum) jest amidem kwasu orto-etoksybenzoesowego. Działa słabo przeciwbólowo, przeciwzapalnie i przeciwgorączkowo. Wchodzi w skład środków przeciwbólowych złożonych, składnik Etopiryny (Etopiryna, Etopirina) i Antineuralginy E (Antineralgiae E). Ulega wchłonięciu z jelit do krwi w ciągu 30 minut. Stosowany do zwalczania niezbyt nasilonych bólów różnego pochodzenia. Skuteczny w dawce 1 g (1000 mg) 1-3 razy dz. W dawce 1000 mg wywiera wpływ rozluźniający na obolałe i przykurczone mięśnie szkieletowe.

Pochodne kwasu antranilowego

Tutaj należy etofenamat (etofenamate), czyli ester kwasu tri-fluoro-metylo-fenylo-amino-benzoesowego. Działa przeciwbólowo i przeciwzapalnie; stosowany miejscowo w formie kremu i żelu. Zalecany do zwalczania bólów pourazowych, reumatycznych, postrzału, rwy kulszowej, stanów zapalnych stawów, ścięgien, mięśni. W obolałe miejsce należy wcierać lek lub spryskiwać aerozolem kilka razy dz.

Preparaty:

         Thermo-Rheumon (Bayer) - krem;

• Traumon (Bayer) - żel i aerozol - 10%;

• Rheumon (Bayer, Drossapharm) - krem, żel, emulsja; Traumalix - aerozol.

• Etofen (Ecosol) - żel.

Do tej grupy można również zaliczyć kwas mefenamowy, czyli kwas N-(2,3-ksylilo)-antranilowy/Acidum mefenamicum = mefenamic acid/. Działa silnie przeciwbólowo, słabo przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo i przeciwreumatycznie. W ciągu 2 godzin przenika z jelit do krwi. Stosowany jest w bólach mięśniowych, kostnych, stawowych, w bolesnym miesiączkowaniu, w bólach zębów i pozabiegowych. Hamuje cyklooksygenazę prostaglandynową. Hamuje agregacje krwinek, wydłuża czas krwawienia. W ustroju ulega hydroksymetylacji i karboksylacji. Wydalany jest z moczem i kałem. Nasila działanie leków przeciwcukrzycowych. Jest lekiem mało wartościowym i toksycznym. Podrażnia przewód pokarmowy, uszkadza szpik kostny, wywołuje skórne wypryski, wzmaga objawy trądzikowe. Wywołuje zgagę, biegunki, nudności, bóle brzucha, niedokrwistość (hemolizuje erytrocyty). Uszkadza wątrobę i nerki. Nie wolno go podawać dzieciom, kobietom w ciąży i laktacji, chorym na wrzody i ze skazą krwotoczną, a także w niewydolności nerek i wątroby. Przedłuża krwawienia miesiączkowe, w związku z czym nie powinien być podawany w czasie krwawienia miesiączkowego.

Kwas mefenamowy podaje się w dawce 500 mg 3 razy dz.; doodbytniczo 500 mg 2 razy dz. Po tygodniu dawki doustne zmniejsza się do 250 mg 3 razy dz. Nie działa silniej niż salicylany.

Preparaty z kwasem mefenamowym:Mefacit (SecFarm, Polfa Pabianice) - tabl. 250 mg, czopki 500 mg; Ponstyl (Parke-Davis) - kaps. 250 mg, czopki 500 mg; Ponstel, Parkemed(Parke-Davis) - kaps. 250 mg, Ponstan (tej samej firmy) - tabl. powl. 500 mg, kaps. 250 mg, czopki 125 i 500 mg; Mefenacid(Streuli) kaps. 250 mg, tabl. powl. 500 mg, czopki 125 i 500 mg, Ponalar (Gödecke) - tabl. powl. 500 mg.

Kolejnym lekiem należącym do tej grupy jest kwas N-2,6-dichloro-m-tolilo-antranilowy, czyli kwas meclofenamowy (acidum meclofenamicum, meclofenamic acid). Jest to substancja barwy pomarańczowej, w formie krystalicznej, rozpuszczalna w roztworach zasadowych. Hamuje syntezę prostaglandyn. Działa silniej przeciwzapalnie niż mefenamic acid. Stosowany głownie w bólach i stanach zapalnych stawów, kości i mięśni. Wzmaga działanie leków przeciwzakrzepowych i przeciwcukrzycowych. Może uczynnić chorobę wrzodową i podrażnić przewód pokarmowy. Działa hemolitycznie na erytrocyty, nasila trądzik. Wywołuje skórne zmiany rumieniowe i pokrzywkowe, świąd skóry, owrzodzenia w jamie ustnej. Jest mniej toksyczny niż mefenemic acid.

Stosowany w dawce 100 mg 3 razy dz. Nie podawać dzieciom i kobietom w ciąży oraz karmiącym. Preparat handlowy firmy Mylan - Meclofenamate sodium - kaps. 50 i 100 mg.

Należący także do tej grupy kwas flufenamowy (Flufenamic acid, acidum flufenamicum), który obecnie jest stosowany miejscowo w zwalczaniu stanów zapalnych i bólu stawów, kości i mięśni. W handlu: Dignodolin (Sankyo) - maść 3%, Mobilisin - żel, Thermo-Mobilisin - maść - wcierać 3-4 razy dz. w obolałe miejsce.

  ------



----------------------------------------------------------

Słowa kluczowe: leki przeciwbólowe, leki przeciwzapalne, leki przeciwreumatyczne, leki przeciwgorączkowe, analgeticum, antypyreticum, antiphlogisticum, antirheumaticum, phenazon, Antipyrinum, związki pirazolonowe, Analgesin, Azophen, Phenylon, Sedatine, Migrane-Kranit Mono, Theinol, itralgan, aminofenazon, aminophenazon, Pyramidonum, Amidopyrinum, Amidofebrin, pyrazolonum, Propyfenazon, propyphenazonum, Pabialgin,metamizol, Noramidopiryna, Novalgin, metamizol natrium, Pyralginum, Analgin, Gardan, Tolargin, fenylobutazon, Phenylbutazone, Butadion, Butazolidin, Butapirazol, Phenilbutazone, oksyphenbutazon, ketophenylobutazon, kebuzone, kebuzon, azapropazon, azapropazone, cinnopropazone, apazone, Monobutazon, monophenylobutazonum, Mofebutazone, Anilina, fenacetyna, Phenacetinum, paracetamol, Acenol, acet-aminophen, acetylo-aminofenol, hydroksyacetanilid, propacetamol, benorylatum, benorylat, benorilate, fenasprate, indometacyna, Indomethacin, Metindol, Acemetacin, Salicylany, kwas salicylowy, kwas acetylosalicylowy, acidum salicylicum, Polopiryna, aspiryna, aspirina, salicylamidum, salicylamid, Salysal, acidum salicylsalicylicum, acid salicylsalicylicic, Salsalate, aloksypiryna, Aloxipirin, aloxypiryny, salicylan sodu, Sodium salicylate, natrium salicylicum, natrium spiricum, salicylan metylowy, methylium salicylicum, methyl salicylate, Diethylamine salicylate, alminoprofen, Diclofenac, alminoprophenum, ibuprofen, Ibuprofene, dexibuprofen, ketoprofen, flurbiprofen, fenoprofen, rofekoksyb, Rofecoxib, rymazolina, Rymazolium, Rimazolium metilsulfate, Rimazoli methylsulfas, Probon, tramadol, tramadolum, chlorowodorek tramadolu, Trodon, Benzydamina, benzydamine, chlorowodorek benzydaminy, benzydaminum hydrochloricum, Benalgin,tolmetyna, Tolmetinum, Tolmetin, Tolmetine, lonazolak, lonazolac, Naproksen, Naproxen,fenazoksyna, Fenazoxine, nefopam, acidum niflumicum, niflumic acid, kwas niflumowy, nimezulidyna, Nimezulid, Nimesulide, Piroksikam, Piroxicam, Tenoxicam, tenoksikam, meloksykam, Meloxicam, oksykamy, oksykam, sulindak, Sulindac, kwas tiaprofenowy, tiaprofenic adid, acidum tiaprophenicum, celekoksyb, Celecoxib, Diflunisal, diflunizal, Ethenzamide, protopiryna, protopyrin, aethoxybenzamidum, etoksybenzamid, ethoxybenzamide, ethoxybenzamidum, Etopiryny, Etopiryna, Etopirina, etofenamat, etofenamate,kwas mefenamowy, Acidum mefenamicum, mefenamic acid, kwas meclofenamowy, acidum meclofenamicum, meclofenamic acid,kwas flufenamowy, Flufenamic acid, acidum flufenamicum.

-----------------------------------------

 

Jemioła - Viscum

Preparaty jemiołowe Iscador i Plenosol

Viscum album L. - jemioła pospolita (Loranthaceae)

Opis botaniczny.

Krzew o koronie kulistej, do 1 m wys.; pędy dichotomicznie rozgałęzione; liście skórzaste, nieopadające na zimę, całobrzegie, lancetowate, bezogonkowe; ulistnienie równoległe; roślina półpasożytnicza, dwupienna; kwiaty niepozorne, o miłej woni i dużej ilości nektaru, skupione w pęczkach w kątach liści; kwiaty żeńskie z 4-dzielnym okwiatem i słupkiem, męskie - z 4 siedzącymi pręcikami; owocem jest jednonasienna, biała lub żółtawa jagoda, wypełniona wiscyną - lepką substancją używaną do produkcji lepu na owady i ptaki. Kwitnie od lutego do kwietnia. Pasożytuje głównie na topolach, dębach, wierzbach i drzewach sadowniczych.

Rozmieszczenie: Europa, Azja Północna i Zachodnia; w Polsce pospolita z wyjątkiem południowo-wschodnich obszarów.

Surowiec.

Z jemioły pozyskuje się ziele - Herba Visci (USL). Zbiera się je zimą, bowiem wtedy następuje największe nagromadzenie ciał czynnych w roślinie.

Ziele suszy się w temp. do 40^o C. Ze świeżego ziela sporządza się Intractum Visci.

Skład chemiczny.

Składniki chemiczne jemioły można pogrupować w następujący sposób:

1). Substancje peptydowe; wiskotoksyna - do 0,1%, lektyny.

2). Aminy biogenne: histamina, tyramina, fenyloetyloamina, tryptamina.

3). Aminokwasy: kw. gamma-aminomasłowy, walina, leucyna, arginina - ok. 40%, prolina - ok. 10,2%.

4). Związki terpenowe: kw. oleanolowy, beta-amyryna, beta-sitosterol, kw. ursolowy, lupeol.

5). Zw. fenolowe: alkohol synapinowy, kw. synapinowy, zw. katechinowe,

kw. ferulowy, kw. kawowy, kw. waniliowy.

6). śluzy.

7). Alkaloid - werazyna.

8). Związki flawonoidowe (np. kwercetyna) i karotenoidowe (ksantofil).

Właściwości farmakochemiczne ciał czynnych jemioły.

Lektyny są to glikoproteiny występujące powszechnie w świecie roślin (np. w rodzinie Papilionaceae), grzybów oraz niektórych zwierząt. Stanowią składniki błon i ścian komórkowych, liczne mają charakter enzymatyczny. Wykazują zdolność aglutynacji wirusów, bakterii i erytrocytów, stąd nazwa - fitoaglutyniny. Ponadto niektóre lektyny (jak to jest w przypadku jemioły) działają cytotoksycznie (hamują transkrypcję lub translację); wykazują kancerotoksyczność w stosunku do komórek białaczkowych (lektyna jemioły - omelotoksyna). Zbudowane są z części białkowej o rozmaitej masie cząsteczkowej i z przyłączonymi najczęściej kowalencyjnie - łańcuchami heterosacharydów. W skład reszty sacharydowej wchodzą często heksozy (galaktoza, mannoza, glukoza) oraz pentozy (ksyloza, arabinoza). Grupy końcowe tych łańcuchów stanowią zwykle kw. syalowy i L-fukoza. Liczba łańcuchów dołączonych do cząsteczki białka może wynieść nawet 800. Elementy sacharydowe połączone są z łańcuchem polipeptydowym różnymi typami wiązań, np. 0-, N-glikozydowymi, wiązaniami z jonami metali Ca czy Mn.

Lektyny jemioły zawierające w swej budowie galaktozę mają zdolność aglutynacji komórek nowotworowych. Jest to jedna z istotnych reakcji niektórych komórek nowotworowych jakim ulegają. Odczyn zlepny zachodzi dlatego, że cząsteczki lektyn mają na swej powierzchni kilka miejsc węzłowych, które wiążą się z częścią węglowodanową glikoproteidów błonowych.

Lektyny podzielono na 3 chromatograficzne frakcje (ML-1, ML-2
i ML-3. 1 ml świeżego soku jemiołowego zawiera ok. 16 ug lektyny ML-1.

Wyciągi z jemioły dębowej (preparat Iscador Q) czy jabłoniowej (preparat Iscador M) zawierające lektyny, działają immunostymulująco, co objawia się aktywacją makrofagów, zwiększoną fagocytozą i wzmożoną proliferacją limfocytów B. Dzięki temu wzrasta odporność na zakażenia bakteryjne i zmniejsza się prawdopodobieństwo rozwoju nowotworu. Preparaty jemiołowe pobudzają rozwój grasicy oraz procesy hemocytopoezy w szpiku, poprzez przyśpieszenie proliferacji.

Wiskotoksyna = viscalbina (Wa2, Wa3, Wb1) została wyizolowana z jemioły przez Winterfelda i Bijla w 1949 r. Jest to substancja peptydowa z częścią cukrową i pierścieniem naftylowym. Podana pozajelitowo działa inotropowo ujemnie, powoduje bradykardię, zmniejsza objętość minutową serca i obniża ciśnienie krwi. W miejscu wstrzyknięcia powoduje martwicę tkanek, stąd wiskotoksynę można stosować do niszczenia guzów skórnych i podskórnych.

Rozkłada się w temperaturze 70-80^o C. Rozpuszcza się w zimnej wodzie. W zielu jest jej około 0,1%.

Opracowano farmaceutyki (np. Iscador Q, P, M, U, Plenosol) będące wyciągami z jemioły. Ich skuteczność i tym samym wartość terapeutyczna są jednak zmienne, co jest spowodowane zmiennością składu chemicznego jemioł w zależności od żywiciela, sposobem sporządzenia leku, warunkami zbioru i przechowywania surowca. Właściwości immunostymulujące zależą od wieku rośliny, terminu zbioru i oczywiście gatunku żywiciela, Podobne czynniki biotyczne i abiotyczne mają wpływ na działanie hipotensyjne wyciągów z jemioły. Wiskotoksyna wybitnie zmniejsza ciśnienie krwi po podaniu pozajelitowym. W przewodzie pokarmowym ulega strawieniu i tym samym unieczynnieniu, zatem nie działa po podaniu doustnym. Jest to przecież białko i tak je nasz organizm odbiera, działając nań enzymami proteolitycznymi.

Warto tu wspomnieć o badaniach nad hipotensyjnym działaniem wyciagów z jemioły u zwierząt, jakie prowadził Lutomski i wsp. Podając per os duże dawki soku jemiołowego (0,4-6 ml/kg m.c. zwierzęcia) obserwowano aż 25-58% obniżenie ciśnienie krwi. Wynik ten był uzależniony od dawki i czasu podawania środka. Nie obserwowano przy tym działań niepożądanych wyciągu.

Lwas gamma-aminomasłowy (GABA - gamma-amino-butyric-acid) u roślin powstaje głownie przez dekarboksylację glutaminianu i przeniesienie grupy -NH₂ na kwas alfa-amino-gamma-formylo-masłowy. Aminokwas ten nie wchodzi w skład białek. U zwierząt w stanie wolnym występuje w mózgu i w tkance nerwowej, jest ważnym neuroprzekaźnikiem (neurotrasmiterem). Znane są od dawna właściwości obniżające ciśnienie krwi; jest to neurotrasmiter hamujący neurony, rozszerzający naczynia krwionośne.

Teoretycznie jest więc możliwe, że GABA zawarty w jemiole również przyczynia się do obniżenia ciśnienia krwi, zwłaszcza po podaniu pozajelitowym lub w dużych dawkach i przez dłuższy czas doustnie. Warto też dodać, że w lecznictwie były stosowane preparaty zawierające GABA (np. Gammalon), ale pozajelitowo, nie zaś doustnie. Droga podania tego typu środka ma ogromny wpływ na efekt terapeutyczny, ponieważ należy pamiętać o drobnoustrojach znajdujących się w przewodzie pokarmowym.

Cholina (wodorotlenek beta-hydroksy-etylo-tri-metylo-amoniowy), pochodna N-trimetylowa etanolaminy, substrat w biosyntezie acetylocholiny i lecytyny. Ester choliny z kwasem octowym - acetylocholina jest neurotransmiterem na zakończeniach nerwów ruchowych współczulnych i przywspółczulnych. Acetylocholina może wykazywać wpływ hipotensyjny, zanim zostanie rozłożona przez cholinoesterazę ChE czy acetylocholinoesterazę AchE. Jest to jednak działanie krótkotrwałe. Należy podkreślić, że wchłanianie acetylocholiny w przewodzie pokarmowym jest nieznaczne i zdaniem wielu specjalistów /A. Danysz 1988/ tą drogą nie wykazuje aktywności farmakologicznej. Trzeba zauważyć, że preparaty z jemioły są stosowane na ogół w małych dawkach i wobec tego ester choliny jest wprowadzany do organizmu w minimalnych ilościach, zatem jego działanie nie jest możliwe.

Tyramina - amina powstała przez dekarboksylację tyrozyny. Budową zbliżona do adrenaliny. Obkurcza naczynia krwionośne i podnosi ciśnienie krwi; działanie to nie jest zauważalne po podawaniu leków jemiołowych, prawdopodobnie z powodu zbyt małej ilości. Substancja ta może być jednak odpowiedzialna za hemostatyczne działanie świeżego soku jemiołowego.

Histamina - 4-(2-aminoetylo)-imidazol powstaje przez dekarboksylację histydyny. Nie wchłania się z przewodu pokarmowego. Po podaniu per os (doustnym) zostaje rozłożona przez histaminazę znajdującą się w komórkach napływowych tkanki łącznej przewodu pokarmowego. Znane działanie histaminy, polegające na rozszerzaniu naczyń włosowatych, małych tętniczek i małych żył i tym samym na obniżaniu ciśnienia krwi - występuje jedynie po pozajelitowym podaniu.

Serotonina czyli 5-hydroksytryptamina, powstaje po hydroksylacji i dekarboksylacji tryptofanu. Na obwodzie wywołuje skurcz mięśni gładkich. Zwęża naczynia krwionośne, podwyższa ciśnienie krwi, rozszerza naczynia mięśni szkieletowych i serca, działa inotropowo i chronotropowo dodatnio, wzmaga perystaltykę i napięcie jelita cienkiego. Takie działanie wykazuje jednak tylko po podaniu pozajelitowym. Zatem wpływ jemioły na serce po pozajelitowym podaniu jest między innymi spowodowany przez tę aminę,

Kwas kawowy (5,4-dihydroksycynamonowy kwas) rozpuszcza się w gorącej wodzie i etanolu. Wykazuje działanie bakteriostatyczne, żółciopędne i przeciwzapalne.

Kwas ferulowy (4-hydroksy-5-metoksycynamon owy kwas) rozpuszcza się w etanolu i w gorącej wodzie. Działa żółciopędnie i lipotropowo.

Kwas ursolowy wywiera działanie przeciwzapalne, zmniejsza stężenie cholesterolu we krwi. Rozpuszcza się dobrze w etanolu, słabo przechodzi do gorącej wody.

Związki flawonoidowe (4-glukozyd-2-^:hydroksy-4,6-dimetoksychalkon, kwercetyna) rozpuszczają się w wodzie i alkoholach. Flawonoidy hamują aktywność hialuronidazy, posiadają właściwości antyagregacyjne, obniżają stężenie lipidów we krwi. Kwercetyna i jej pochodne glikozydy (np. rutozyd) są inhibitorami autooksydacji adrenaliny i kwasu askorbinowego ponadto hamują syntezę prostaglandyn przez hamowanie utleniania kwasu arachidonowego. Kwercetyna pogłębia skurcze serca i zwiększa pojemność wyrzutową serca. Działa odtruwająco przy zatruciach metanolem. Wykazuje wpływ przeciwuczuleniowy, przeciwzapalny i moczopędny.

Poprzez obniżanie poziomu cholesterolu w osoczu, flawonoidy opóźniają rozwój procesu miażdżycowego w naczyniach krwionośnych. Wykazują także działanie ochronne na organizm przy naświetlaniu pierwiastkami promieniotwórczymi. Kwercetyna jest bakieriostatykiem w stosunku do bakterii Gram+ i Gram- w tężeniu 0,075-0,1 ng/ml. Właśnie obecnością zw. flawonoidowych można tłumaczyć właściwości lecznicze jemioły dotyczące większości chorób.

Ksantofile są to tlenowe pochodne karotenów o charakterze żółtych barwników. Nierozpuszczalne w wodzie, dobrze rozpuszczalne w tłuszczach, słabiej w alkoholach. Prawdopodobnie chronią przed czynnikami nowotworowymi.

Werazyna to glikoalkaloid sterydowy powstający z dormantynonu o nieznanych właściwościach farmakologicznych.

Śluzy są to substancje o charakterze polisacharydów, tworzące z wodą żele i zole. Zbudowane są z cukrów prostych i kw. uronowych.

Badania mikroskopowe ujawniły występowanie w śluzach mikrofibryli celulozy. Wywierają wpływ powlekający, ochronny, zmiękczający, przeciwzapalny; nie wchłaniają się z przewodu pokarmowego, są bardzo odporne na hydrolizę.

Wartość, zastosowanie i dawkowanie preparatów jemiołowych.

Intractum Visci (Phytopharm)) - płyn 100,0.

Intrakt jest to stabilizowany wyciąg etanolowy (alkoholatura stabilisata) ze świeżego surowca roślinnego. Sporządzenie jego polega na zalaniu ziela jemioły alkoholem stężonym o temperaturze wrzenia tj. ok. 70°C. Chodzi o to, aby unieczynnić enzymy, które rozkładają wiele substancji czynnych. Zimny etanol powoduje jedynie wytrącanie białek z roztworów, następuje zmniejszenie sił elektrostatycznego odpychania pomiędzy płaszczami hydratacyjnymi poszczególnych cząstek białek. Wrzący i stężony etanol powoduje już nieodwracalny proces - denaturację, unieczynniającą całkowicie białko. Zniszczone zostają wewnątrzcząsteczkowe wiązania wodorowe, dwusiarczkowe przyciągania elektrostatyczne i oddziaływania hydrofobowe. Można więc powiedzieć, że takie postępowanie jest uzasadnione w przypadku niektórych surowców roślinnych, ale z pewnością nie jeżeli chodzi o jemiołę

Obok enzymów zostają przecież zniszczone inne związki
o charakterze białkowym, a więc wiskotoksyny i lektyny. Pojedyncze aminokwasy występujące w surowcu ulegają z pewnością pod wpływem etanolu przekształceniu w lotne estry. Estryfikacja wolnych aminokwasów zawartych w intrakcie (które nie przereagowały) zachodzi szybciej i całkowicie w żołądku pacjenta pod wpływem kwasu solnego (aktywator tej reakcji!). Uważam, że powstające wówczas niektóre estry mogą być powodem zaburzeń trawiennych, nudności, wymiotów czy biegunek u pacjenta.

Biorąc więc pod uwagę właściwości chemiczne ciał czynnych jemioły można dojść do wniosku, że intrakt jemiołowy nie jest preparatem racjonalnym. Zalecanie go przy nadciśnieniu nie ma żadnego uzasadnienia naukowego, jeżeli działanie hipotensyjne przypiszemy aktywnym biologicznie frakcjom proteinowym czy też GABA.

Pozostałe składniki rośliny przechodzą do etanolu i zachowują swoją aktywność. Logiczne więc jest zapisywanie intraktu jemiołowego w chorobie Brighta (białkomocz z obrzękami), zapaleniu nerek , chorobie wieńcowej, miażdżycy, osłabieniu mięśnia sercowego, zawrotach głowy, zaparciach, żylakach, krwawieniach z nosa, zaburzeniach miesiączkowania, zaburzeniach metabolicznych.

Dawkowanie Intraktu: 20-50 kropli 3 razy dz.

Odwar i napar ze względu na sposób sporządzania (wysoka temperatura!), a zarazem nie zawieranie najważniejszych ciał czynnych - czyni je w przypadku jemioły przetworami o małej wartości leczniczej i o ograniczonym zakresie stosowania. Można je polecać jedynie przy tych schorzeniach co intrakt.

Herba Visci - ziele (Herbapol) - opak. 50 g. Z suchego ziela sporządza się napar, odwar i macerat.

Stosuje się go też doustnie w postaci Pulvis Visci w dawce 1 g 2-3 razy dz. Odwar z ziela jemioły bywa stosowany do nasiadówek i irygacji w chorobach kobiecych (stany zapalne, zakażenia bakteryjne narządów płciowych, upławy). Działanie odkażające i przeciwzapalne odwaru z jemioły jest faktyczne, gdyż substancje odpowiedzialne za to nie rozkładają się w temp. Ok. 90-100° C.

Odwar lub napar: ok. 4 - 5 g suszu/200-250 ml wody; w przypadku odwaru gotować ok. 5 minut; pić 2-3 razy dz. po 100-150 ml.

Maceratio z suchego ziela należy sporządzać na zimno: 20 g/200 ml przegotowanej wody o temp. Pokojowej. Wytrawiać ok. 4-6 godz. Mieszając chwilami. Stosować 30-200 ml rano i na noc lub mniejsze dawki, ale częściej. Macerat ze świeżego ziela sporządza się podobnie. Jedynie ilość surowca przypadającą na 200 ml wody należy podwoić (40 g/200 ml).

Pulvis et macerationes frigide parata są to leki galenowe, których zalecanie przy krwotokach macicznych i miąższowych oraz przy nadciśnieniu wydaje się najbardziej uzasadnione. W tych postaciach jemiołę można polecić też kobietom w okresie po- i przekwitania (lęki, nerwice wegetatywne). Maceratio ze świeżego czy suchego ziela zachowuje większość substancji czynnych. Stopień ich przechodzenia do rozpuszczalnika zależy jednak od wielu czynników, jak: twardości i temp. Wody (nie może przekraczać 30°C), stopnia rozdrobnienia surowca i czasu maceracji (do 8 h, nie krócej jednak jak 4 h).

Plenosol N (Madaus, D): amp. 1 ml zawierające 1 mg wyciągu wodnego z ziela jemioły. Stosuje się śródskórnie lub dożylnie
w leczeniu guzów złośliwych oraz w chorobach reumatycznych i przy obniżonej odporności organizmu. Ponadto w nadciśnieniu i w miażdżycy w podeszłym wieku.

 

Jemioła w leczeniu nowotworów i chorób wirusowych

Iscador jest przykładem leku antropozoficznego, czyli zgodnego z ideologią i filozofią Rudolph'a Steiner'a (1861-1925). W Europie wielką karierę robią obecnie preparaty z jemioły standaryzowane i w nowoczesnej postaci farmaceutycznej - ekstrakty w ampułkach, ale równocześnie z pewną nutą mistycyzmu Steiner'a. Często są wzbogacone w rozmaite związki chemiczne, np. w metale (rtęć, srebro, miedź). Jednym z popularniejszych jest Iscador (Institut Hiscia Switzerland, Weleda), który jest sporządzany z jemioły pasożytującej na jabłoni - Iscador M, pasożytującej na sośnie - Iscador P i jemioły pasożytującej na dębie - Iscador Q. Największe spektrum działania farmakologicznego posiada jemioła „dębowa”, czyli preparat Iscador Q (Iscador Qu). Najbardziej aktywnymi składnikami preparatu Iscador są lektyny i viscotoxyny. Hamują one proliferację (podziały) komórek nowotworowych. Pobudzają wydzielanie cytokinin i aktywność limfocytów NK. Ponadto łagodzą one skutki uboczne radioterapii i chemioterapii. W sprzedaży znajdują się następujące wersje Iscador:

• -         Iscador Qu: seria 0 /2 amp./ (0,01 mg 0,1 mg 1 mg), seria 1 /2 amp./ (0,1 mg 1 mg 10 mg), seria 2 /3 amp./ (1 mg 10 mg 20 mg).

• -         Iscador P seria 0 /2 amp./ (0,01 mg 0,1 mg 1 mg), seria 1 /2 amp./ (0,1 mg 1 mg 10 mg), seria 2 /3 amp./ (1 mg 10 mg 20 mg).

• -         Iscador M seria 0 /2 amp./ (0,01 mg 0,1 mg 1 mg), seria 1 /2 amp./ (0,1 mg 1 mg 10 mg), seria 2 /3 amp./ (1 mg 10 mg 20 mg).

Ponadto produkowany jest Iscador U (z wiązu - Ulmus) stosowany w leczeniu nowotworów i przewlekłych stanów zapalnych oskrzeli oraz opłucnej. Do Iscadoru U dodawana jest rtęć. Stosowany jest w leczeniu mężczyzn i kobiet.

Iscador P zawiera śladowe ilości lektyn. Iscador Qu spezial 375 ng lektyn/1ml, Iscador M spezial - 250 ng/1ml. Iscador spezial ma podwyższoną zawartość lektyn.

Preparaty z jemioły zawierające lektyny są również podawane nosicielom HIV oraz chorych na AIDS. Lektyny wzmagają mechanizmy obronne układu immunologicznego. Składniki jemioły mają właściwości immunomodulatorów, działają też wirustatycznie. Lektyny i viscotoksyny jemiołowe hamują procesy fuzji i agregacji komórek zaatakowanych przez wirusy, co zapobiega ich propagacji w ustroju. Podnosi liczbę limfocytów CD4.

Iscador jest stosowany przez niektórych lekarzy u chorych z przewlekłym wirusowym zapaleniem wątroby. Pod wpływem wyciągów z jemioły zmniejsza się liczba wirusów oraz zanika stan zapalny wątroby.

Iscador może być zakupiony za granicą lub przez pośrednika - w Polsce sprzedaż na zamówienie prowadzi Cefarm Poznań - bliższe informacje wraz z cenami poszczególnych rodzajów Iscador dostępne pod adresem: http://www.cefarm-poznan.com.pl/oferta.htm?offset=200&lit=I

Iscador P stosowany jest do leczenia przewlekłych nieżytów jamy nosowo-gardłowej, mięsaków (sarcoma) układu ruchu i skóry. Iscador do leczenia mięsaków, łagodnych nowotworów skóry często zawiera dodatek rtęci (Iscador P Hg).

Iscador M jest stosowany w leczeniu nowotworów żołądka, układu żółciowego, śledziony, trzustki, jelit i odbytu u kobiet. U mężczyzn w tych samych przypadkach zaleca się Iscador Qu. Iscador Qu i M w razie wykorzystania do leczenia trzustki zawiera często dodatek miedzi. W razie nowotworu jelit i odbytu dodaje się do Iscadoru Qu i M - rtęć (Iscador Qu/Hg lub M/Hg). Iscador M stosowany jest w leczeniu nowotworów krtani i tarczycy u kobiet, podczas gdy u mężczyzn w tych samych przypadkach Iscador Qu.

Nowotwory nerek u mężczyzn - Iscador Qu z dodatkiem miedzi, u kobiet - Iscador M z dodatkiem miedzi.

Nowotwory pęcherza moczowego - u mężczyzn - Iscador Qu z dodatkiem srebra, u kobiet - Iscador M z dodatkiem srebra.

Nowotwory gruczołu krokowego (prostata), jąder i prącia - Iscador Qu z dodatkiem srebra.

Nowotwory jajników, przewlekłe stany zapalne jajników, pochwy, warg sromowych i macicy, nowotwory tych organów - Iscador M z dodatkiem srebra.

Nowotwory gruczołów sutkowych - Iscador M - przed menopauzą - z dodatkiem srebra, w okresie menopauzy - z dodatkiem rtęci.

Preparat podaje się podskórnie w pobliży nowotworu w dawkach zwiększających stosując odpowiednie serie. Powinno zacząć się od serii 0 (terapia inicjująca - 14 zastrzyków, czyli 2 razy komplet po 7 amp.), potem stopniowo przechodząc do coraz wyższej. Pacjenci różnie reagują na preparat, w związku z tym konieczne jest stopniowe zwiększanie dawki. Jeżeli pacjent dobrze toleruje lek wówczas można dojść do maksymalnej dawki. Lek można również wstrzykiwać w ramię lub w udo, jeżeli nowotwór jest w głębi ciała. Nie należy przekraczać dawki 20 mg/dobę. Wstrzyknięcie preparatu powoduje podwyższenie ciepłoty ciała. Ampułkę Iscador danej serii /1 ml/ wstrzykuje się co 2 dni. Po 7 zastrzykach należy zrobić 7 dniową przerwę. Terapię Iscadorem zaleca się również w razie operacyjnego usuwania nowotworu: 14 dni przed operacją podaje się zestaw inicjujący lub 14 dni po operacji, potem przechodzi się do terapii właściwej Iscadorem (dalsze serie).

Przeciwwskazania: wysoka gorączka, ciąża, uczulenie na lek, aktywna gruźlica.

Nie należy podawać Iscadoru z preparatami grasicy, hormonami grasicy, aloesem pozajelitowym oraz cytokinami.

Carcinostatica (oncostatica)

Preparaty roślinne, grzybowe i zwierzęce

o działaniu przeciwnowotworowym (antitumoral)

Rośliny o działaniu przeciwłuszczycowym (antipsoriatica)

Bodziszek żałobny - Geranium phaeum L. - działa przeciwnowotworowo in vitro. Skuteczny w leczeniu łuszczycy psoriasis. Pospolity w Kotlinie Krośnieńskiej

#

 

Wprowadzenie teoretyczne

 

Mechanizm działania przeciwnowotworowego substancji pochodzenia naturalnego

 

Substancje pochodzenia grzybowego, roślinnego lub zwierzęcego hamują proliferację, czyli podziały komórek rakowych kilkoma mechanizmami:

1. Hamują syntezę kwasów nukleinowych

2. Hamują syntezę białek potrzebnych do wzrostu i podziałów komórek rakowych

3. Hamują polimeryzację białek wrzeciona kariokinetycznego (podziałowego)

4. Wzmagają układ odpornościowy (pobudza podziały limfocytów ( w tym NK) i makrofagów, pobudza syntezę cytokin (w tym interleukin), TNF (naturalny czynnik niszczący komórki rakowe), interferonów i immunoglobulin skierowanym przeciwko antygenom rakowym

5. Blokują receptory dla adhezji komórek rakowych

6. Zlepiają i niszczą komórki rakowe (cytotoksyczność szeroko pojęta)

 

Laktony seskwiterpenowe	Są to tlenowe pochodne węglowodorów o strukturze łańcuchowej lub cyklicznej. Występują w olejkach eterycznych, żywicach i sokach mlecznych roślin oraz grzybów (trichothecen). Laktony seskwiterpenowe są cieczami. Rozpuszczają się w węglowodorach ciekłych i alkoholach. Niektóre są lotne z parą wodną. Działają cytostatycznie i hamują podziały komórek nowotworowych. Większość działa też przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo i przeciwgrzybiczo. Występują np. w rodzajach: Aster, Arctium, Taraxacum, Artemisia, Cuscuta, Cicharium, Inula, Dahlia, Calendula, Carduus, Lactuca, Carthamus, Solidago. Przykładowe seskwiterpenowe laktony: Guajanolid (np. w Cynara scolymus, Eupatorium laeve), Pseudoguajanolid (np. w Arnica montana), Eudesmanolid (np. w Spilanthes acmella, Taraxacum officinale), Vernolepin (Vernonia), Melampodinin A (Melampodium), Eupatoriopicrin (Eupatoria), Germacran (Solidago).
Alkaloidy	Są to związki azotowe wytwarzane przez rośliny i niektóre zwierzęta (np. mięczaki, salamandry). Należą do zasad trzecio- lub czwartorzędowych. Przykłady: Kolchicyna występuje w Colchicum autumnale (zimowit jesienny). Kolchicyna i pokrewny związek kolcemid - hamują polimeryzację dimerów tubuliny. Pod wpływem alkaloidów kolchicynowych dimery tubulinowe nie są przyłączane do mikrotubul. Zablokowane zostaje tworzenie wrzeciona kariokinetycznego i zahamowana mitoza (podziały) komórek. Hamuje wytrącanie się kryształków kwasu moczowego, działa przeciwzapalnie, co zostało wykorzystane w leczeniu dny, czyli artretyzmu. Wykazuje wpływ antyagregacyjny, rozluźniający, przeciwświądowy i przeciwbólowy. Jest wykorzystywana w leczeniu białaczek. W barwinkach - Vinca (Vinca minor, Vinca pubescens, Vinca erecta, Vinca herbacea,Vinca rosea = Catharanthus roseus) występują alkaloidy indolowe: vinblastyna (vinblastine), vinkamina (vinkamine) vindezyna (vindesine), vinkrystyna (vincristine). Hamują polimeryzację tubuliny i tworzenie mikrotubul, powodują wytrącanie krystalicznych agregatów tubulinowych. Vinblastine jest stosowana w leczeniu raka piersi, ziarnicy złośliwej, neuroblastoma (nerwiaków), chłoniaków, nabłoniaków i białaczek. Podawana dożylnie w dawce 10-20 mg co 2 tygodnie. Vincamine rozszerza naczynia krwionośne i poprawia krążenie w mózgu. Stosowana jest przy zaburzeniach krążenia mózgowego. Podawana doustnie w dawce 10-20 mg 2-3 razy dz. Vincristine stosowana jest w leczeniu mięsaków, nerwiaków (neuroblastoma), mięśniako-mięsaków (rhabdomyosarcoma), białaczek, ziarnicy złośliwej, chłoniaków nieziarniczych i raka piersi oraz płuc. Podawana dożylnie w dawce 1,5-2 mg 1 raz na tydzień. Vindesine służy do leczenia białaczek szpikowych i limfoblastycznych. Podawana dożylnie w dawce 6-8 mg co 1-2 tygodnie.
Glikozydy i flawonoidy	Do tej grupy należą lignany, czyli związki pochodne fenylopropanu, np. podofilotoksyna (w pewnym sensie lakton kwasowy) i peltatyny. Podofilotoksyna i jej metabolity oraz prekursory w stanie naturalnym są często połączone z cukrem tworząc odpowiedni glikozyd. Występuje w żywicy podofilinowej Resina Podophylli figurującej niegdyś w Farmakopei Polskiej II i III. Izomerem podofilotoksyny jest pikropodofilina. Żywica jest uzyskiwana ze stopkowca tarczowatego - Podophyllum peltatum i stopkowca himalajskiego - Podophylum emodi. Kłącze Rhizoma Podophylli zawiera około 8-12 % żywicy. Podofilina działa przeczyszczająco, żółciopędnie i przeciwrobaczo. W tym celu stosowana jest w dawce 100 mg 1-3 razy dz.. Sproszkowane kłącze Rhizoma Podophylli pulv. Podawane jest w dawce 500 mg 2-3 razy dz. Obecnie produkowane są z Podophyllum również leki przeciwnowotworowe. Najsilniejsze właściwości cytostatyczne wykazują glikozydy podofilotoksyny i peltatyny. Przykładem może być epidophyllotoxin, czyli teniposide, która uniemożliwia zorganizowanie wrzeciona kariokinetycznego przez co hamuje podziały komórek rakowych. Powoduje także fragmentację kwasów nukleinowych i zaburza polimeryzację DNA oraz RNA. Tenipozyd jest stosowany w leczeniu nerwiaków (neuroblastoma), chłoniaków, białaczek i raka płuc. Lek jest podawany dożylnie 1 raz w tygodniu w dawce 120-180 mg. Etoposide jest także pochodną podofilotoksyny hamującą podziały komórek rakowych. Uszkadza także kwasy nukleinowe co zatrzymuje nowotworzenie. Stosowany jest w leczeniu ziarnicy złośliwej, chłoniaków, białaczek, nowotworów przewodu pokarmowego, układu nerwowego, mięsaków i raka jądra oraz jajnika. Podawany jest dożylnie w dawce 400-500 mg 1 raz w tygodniu. Działanie przeciwnowotworowe wykazują także typowe flawonoidy rozpowszechnione w roślinach: kwercetyna, genisteina, epigalokatechina, kurkumina, silibinina (silibina), apigenina, luteolina. Mechanizm działania przeciwnowotworowego jest różny: blokowanie receptorów estrogenowych lub androgenowych w komórkach, wymiatanie wolnych rodników (antyutleniacze), hamowanie lipooksygenazy, inhibicja topoizomerazy, immunostymulacja i pobudzanie czynności limfocytów oraz makrofagów, stymulacja syntezy TNF, wywoływanie apoptozy w komórkach nowotworowych.
Antybiotyki	Są to substancje syntetyzowane przez grzyby (np. z rodzaju Streptomyces) i bakterie o działaniu hamującym wzrost i rozwój innych drobnoustrojów chorobotwórczych. Cytostatyczne działanie antybiotyków zostało również wykorzystane w terapii przeciwnowotworowej. Przykłady: Aclarubicin (aklarubicyna) hamuje syntezę DNA i RNA, stosowany w leczeniu białaczek. Bleomycyna powoduje fragmentację łańcuchów DNA, co hamuje rozwój nowotworów. Wykorzystywany jest w leczeniu nowotworów skóry, narządów płciowych, przełyku, krtani. Daktynomycyna hamuje syntezę białek. Jest wykorzystywana w zwalczaniu nabłoniaków. Doksorubicyna tworzy kompleksy z kwasami nukleinowymi blokując ekspresję genów. Wykorzystywana jest w zwalczaniu mięsaków i białaczek. Mitomycyna hamuje syntezę RNA i jest wykorzystywana w leczeniu nowotworów przewodu pokarmowego oraz białaczek.
Terpeny i alkaloidy terpenowe	Są to związki izoprenoidowe, pochodne izopentenylu, kwasu mewalonowego lub dimetyloallilu. Wchodzą w skład olejków eterycznych, żywic i soków mlecznych. Są lipofilne. Należy tutaj taxol (taksol) i pokrewne związki o działaniu przeciwnowotworowym. Taxol występuje w rodzaju Taxus - cis (np. w Taxus brevifolia, Taxus baccata). Zwiększa polimeryzację tubuliny, stabilizuje mikrotubule, co powoduje zahamowanie depolimeryzacji. W rezultacie dochodzi do zahamowania mitozy i namnażania komórek nowotworowych. Indukuje apoptozę, czyli programowaną śmierć komórki. Pochodną czystego taxolu jest dwuterpen paklitaksel (paclitaxel) - inhibitor depolimeryzacji tubuliny. Blokuje translokację centrioli oraz pobudza makrofagi do produkcji interleukiny I i Tumor Necrosis Factor (TNF). Stsowoany w leczeniu nowotoworów jajnika i piersi. Lek jest podawany dożylnie w dawce 270-340 mg (wlew 24 godzinny) co 3 tygodnie. Zbliżoną substancją do taxolu jest także docetaxel o działaniu przeciwtumorowym (przeciwrakowym) podobnym jak paclitaxel. Stosowany w leczeniu nowotworów piersi, przewodu pokarmowego, trzustki, płuc i jajnika. Podawany dożylnie w dawce 24-28 mg/dobę przez 5 dni co 21 dni. Vinorelbine - półsyntetyczny alkaloid Vinca hamujący syntezę mikrotubul i przez to zatrzymujący mitozę w metafazie. Zaburza także metabolizm glutationowy, wbudowywanie nukleotydów i przepływ kalmoduliny. Wykazuje o wiele mniejszą neurotoksyczność w porównaniu z innymi alkaloidami barwinka Vinca. Wprowadzony do lecznictwa w latach 90 XX wieku. Stosowany w leczeniu nowotworów piersi, jajników i jąder.

 

Receptury

Fallopia japonica (Houtt.) Decraene, czyli Polygonum cuspidatum Siebold - rdest (rdestowiec) japoński - rośnie pospolicie w Polsce!

Surowiec: ziele i kłącza - Polygoni Cuspidati Rhizoma et Folia

Kłącza należy wykopywać jesienią lub wiosną, od razu rozdrobnić i wysuszyć w temperaturze do 50^o C. Można też wykorzystać świeże kłącza do przygotowania odwaru i intraktu. Liście pozyskuje się latem (przed kwitnięciem) i w czasie kwitnienia, suszy w temp. do 50^o C.

Jest to roślina krzaczasta, o niezwykle szybkim wzroście i rozwoju, dorastająca do kilku metrów wysokości (3-5 m), o grubych łodygach podobnych do bambusa (puste w środku), stąd nazywana pospolicie fałszywym bambusem. Kłącza są grube, rozległe, ciemnożółte w przekroju, o korze czerwonawej lub brunatnej. Kwitnie późną jesienią, rzadko jednak zdąży w naszym klimacie zaowocować, bowiem jest wrażliwa na przymrozki. Zależy to jednak od regionu kraju i stanowiska. Jest rośliną wieloletnią, jednakże cała nadziemna część rośliny zasycha na zimę. Wiosną pędy są szybko odtwarzane. Kwiaty drobne, niepozorne, kremowe, białawe lub różowawe, wonne. Liście duże, sercowate. Łodygi i ogonki często czerwonawo nabiegłe.

Rośnie wzdłuż rzek, strumieni, na gruzowiskach, w rowach, przy torach, drogach, na ugorach i nieużytkach. Jest to roślina ruderalna, azotolubna. Im starsza tym wyższa i masywniejsza. Rozmnaża się głównie wegetatywnie. Łatwo ją hodować. Moim zdaniem ma spore walory estetyczne i może służyć jako roślina ozdobna. Jest przybyszem z Azji. W Polsce niedawno się pojawiła, dlatego nie jest opisana w większości przewodników i kluczy do oznaczania roślin. Na Podkarpaciu jej stanowiska zanotowałem w latach osiemdziesiątych w dolinie Wisłoka i Lubatówki. Z biegiem lat rozpowszechniała się na całym obszarze, zwłaszcza w trakcie powodzi.

Skład chemiczny: resveratrol, flawonoidy (np. rutozyd, kwercetyna, kwercytryna, hiperozyd, ramnazyna, persykaryna), kwas galusowy, kwas elagowy, garbniki, katechiny, naftochinony, antrachinony, seskwiterpeny, beta-sitosterole. 3,4′,5-trihydrostilbene-3-β-D-glucoside - polidatina (polydatin), 2,5-dimethyl-7-hydroxychromone, 7-hydroxyl-4-methoxy-5-methylkumaryna, torachrysone-8-O-D-glukozyd, beta-sitosterol-glukozyd.

Resveratrol (trans-3,5,4'-trihydroxystilbene) jest to fitoaleksyna, czyli czynnik antybiotyczny (fitoncyd) w układzie odpornościowym rośliny. Działa niszcząco na patogenny, które wtargnęły do rośliny. W organizmie człowieka wykazuje także dużą aktywność biologiczną. Jest antyoksydantem, zapobiega powstawaniu wolnych rodników i nadtlenków. Działa przeciwnowotworowo. Jest naturalnym fitoestrogenem, czyli związkiem potęgującym działanie estrogenów i działający antyandrogennie. Bardzo pomocny w leczeniu trądzików, w tym acne inversa. Wykazuje właściwości przeciwzapalne. Wino zawdzięcza wiele właściwości leczniczych właśnie obecności w składzie resveratrolu. Resveratrol zapobiega chorobie wieńcowej. Rozszerza naczynia wieńcowe, usprawnia krążenie wieńcowe, zapobiega miażdżycy i zmianom zwyrodnieniowym tkanki nabłonkowej i łącznej naczyń krwionośnych. Zapobiega zawałowi serca.

 

 

Działanie farmakologiczne: silnie ściągające, przeciwzapalne, przeciwbólowe, przeciwgorączkowe, przeciwobrzękowe, przeciwwysiękowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe, przeciwpierwotniakowe, przeciwroztoczowe, lekko przeczyszczające (u niektórych osób), silnie uspokajające, hamuje wydzielanie żółci, śliny, soku żołądkowego, hamuje wydzielanie soku trzustkowego i jelitowego, przyśpiesza gojenie ran na błonach śluzowych i skórze, przyśpiesza leczenie wrzodów, wyraźnie hamuje reakcje autoimmunologiczne. Rozszerza oskrzela i oskrzeliki, ułatwia oddychanie przy nieżytach układu oddechowego, usuwa zalegający śluz w drogach oddechowych, tłumi kaszel. Jest to silny inhibitor kinaz tyrozyny i lipooksygenazy. Hamuje odkładanie triglicerydów i cholesterolu w wątrobie oraz tworzenie blaszek miażdżycowych. Hamuje podziały komórek nowotworowych i przerzuty nowotworów. Działając antymutagennie, wymiatając wolne rodniki i nadtlenki wykazuje dodatkowy wpływ przeciwnowotworowy (profilaktyka). Nie obniża stężenie TNF i aktywności przeciwnowotworowej limfocytów, pomimo hamowania autoagresji immunologicznej. Jest to wiec szczególnie wartościowa roślina w leczeniu nowotworów i chorób autoimmunologicznych, np. tocznia rumieniowatego i łuszczycy. Fitoncydy (2-methoxy-6-acetyl-7-methyl-juglon) zawarte w rdeście japońskim wykazują większe działanie przeciwbakteryjne i przeciwgrzybicze do wielu stosowanych w lecznictwie syntetycznych antybiotyków. Wyciągi z rdestu japońskiego niszczą między innymi: Propionibacterium acnes, Escherichia coli, Staphylococcus aureus, Pseudomonas aeruginosa, Candida albicans, Cryptococcus, Leptospira, Moraxella. Hamuje wydzielanie łoju.

Wskazania: nowotwory i przerzuty nowotworów, reumatyzm, reumatoidalne zapalenie stawów, artretyzm, zaburzenia okresu po- i przekwitania (menopauza: objawy trudne do leczenia: uderzenia gorąca, uderzenia krwi do głowy, mroczki w oczach, szum w uszach), miażdzyca, choroba wieńcowa, cukrzyca, stłuszczenie wątroby, łuszczyca (psoriasis), toczeń rumieniowaty skórny i układowy (lupus erythematosus, erythematodes), pyodermia, pokrzywka, plamice, pęcherzyca, liszaje, liszajce, atopowe zapalenie skóry, (dermatitis atopica), zapalenie wątroby, w tym wirusowe zapalenie wątroby (hepatitis), zapalenie trzustki, wrzody żołądka, oporne na leczenie trądziki, w tym acne inversa, brodawczaki i owrzodzenia jelita grubego, bezsenność, nieżyty jelit i żołądka, grzybice układowe i skórne, nużyca, hirsutyzm, choroby zakaźne, zapalenie odbytu, upławy, zapalenie przydatków i pochwy, świąd sromu, zapalenie męskich narządów płciowych, zapalenie piersi, stany zapalne gardła i jamy ustnej, opryszczka, bolesne nadżerki w jamie ustnej.

Odwar: 2 łyżki kłączy suchych lub liści zalać 1 szkl. wody, gotować 5 minut; odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 2-3 razy dz. po 150 ml; przy nieżytach przewodu pokarmowego i układu oddechowego - 100 ml 4 razy dz.

Odwar do lewatyw (stany zapalne, hemoroidy, owrzodzenia, brodawczaki), do płukania narządów płciowych i okładów na skórę: 3 łyżki kłączy suchych lub świeżych zalać 2 szklankami wody; gotować 10 minut; przecedzić, uzupełnić brakująca ilość wody; odstawić na 30 minut; przecedzić. Do odbytu wprowadzać ciepły odwar w ilości 100-150 ml. Płukanki narządów płciowych i przepłukiwanie pochwy stosować 3 razy dz. Okłady na skórze (4 razy dz.) trzymać 2 godziny. Ponadto do płukania gardła i jamy ustnej przy stanach zapalnych i ropnych.

Przy nowotworach pić odwar ze świeżych lub suchych kłączy 4 razy dz. po 100 ml lub 2 razy dz. po 200 ml.

 

Intrakt rdestnicowy - Intractum Poygoni cuspidati: 1 szklankę rozdrobnionych kłączy zalać 400 ml gorącego alkoholu 40%; odstawić w szczelnie zamkniętym słoju na 7 dni; przefiltrować. Zażywać 2-3 razy dz. po 10-15 ml w 100 ml wody. Taki też roztwór stosowac do okładów na skórę. Skórne zmiany przemywać 3 razy dz. intraktem nierozcieńczonym.

Ekstrakt z rdestu japońskiego: 1 szklankę świeżego lub suchego kłącza rozdrobnić i zalać 1 szkl. następującego rozpuszczalnika: 170 ml alkoholu 20% (aby taki roztwór uzyskać wystarczy wódkę czystą 40% rozcieńczyć wodą w proporcji 1:1) + 30 ml glicerolu płynnego (gliceryna w płynie dostępna jest w aptekach i w sklepach zielarskich). Oba płyny zmieszać. Surowiec zalany sporządzonym rozpuszczalnikiem zamknąć w słoju i odstawić na 7 dni, po czym przefiltrować. Ekstrakt stosować do przemywania skórnych zmian 3 razy dz. Można po rozcieńczeniu stosować również do okładów (10 ml na 100 ml wody) i płukania jamy ustnej i gardła przy pleśniawkach, zajadach, zapaleniu dziąseł, zapaleniu gardła i języka. Do pędzlowania w stanie nierozcieńczonym nadżerek i opryszki.

Maść rdestnicowa Unguentum Polygoni cuspidati do leczenia skórnych zmian chorobowych (np. łuszczyca, toczeń, trądzik) w tym guzów rakowych. Najpierw trzeba przygotować ekstrakt alkoholowo-glicerynowy z rdestu (patrz wyżej) oraz ekstrakt naftowy z rdestu. Ekstrakt naftowy lub oliwkowy z rdestu japońskiego Naphta seu Oleum Polygini cuspidati: 1 szklankę kłączy świeżych lub suchych rozdrobnić, skropić spirytusem czystym i zalać 200 ml ciepłej nafty kosmetycznej lub oliwy z oliwek; odstawić w słoju zamkniętym na 7 dni; przefiltrować przez gęste sito lub gazę. 15 ml ekstraktu alkoholowo-glicerynowego z rdestu japońskiego i 15 ml ekstraktu naftowego (lub oliwnego) z rdestu zmieszać z 2 łyżkami maści nagietkowej i 2 łyżkami maści arnikowej (obie są dostępne w aptekach i w sklepie zielarskim, np. firmy Ziaja, Elissa). Na końcu do ucieranej maści dodać 3 ml olejku sandałowego lub cedrowego. Schorzałe miejsca smarować 3-4 razy dz. Warto połączyć maść rdestnicową z maścią włóknouszkowo-glistnikową - Unguentum Innonoti-Chelidonii (receptura: patrz niżej) w proporcji 1:1. Równocześnie zawsze przyjmować rdest japoński doustnie.

Rp. Mieszanka przeciwnowotworowa

Kłącze rdestnicy (rdestu japońskiego) - 2 część

Huba pospolita (wierzbowa, olchowa, brzozowa lub modrzewiowa) - 1 cz.

Ziele lub lepiej korzeń glistnika jaskółczego ziela - 1 cz.

S.P. Zioła wymieszać. 3 łyżki mieszanki zalać 450 ml wody; gotować 10 minut; przecedzić, uzupełnić brakująca ilość wody przepłukując nią wyekstrahowany już surowiec. Pić 3 razy dz. po 150 ml.

Wskazania dodatkowe: choroby autoimmunologiczne, np. łuszczyca, toczeń rumieniowaty skórny i układowy.

 

Glistnik jaskółcze ziele Chelidonium maius (fot. K. Gajewski, 1996), posiada właściwości przeciwnowotworowe, przeciwgrzybicze, przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, uspokajające, rozkurczowe, przeciwbólowe, rozluźniające, żółciopędne.

 

Włóknouszek ukośny - Inonotus obliquus (Hymenochaetaceae) = czarna huba modrzewiowa = czarna huba brzozowa

 

Jest to grzyb zwany popularnie hubą brzozową lub modrzewiową. Ma postać chropowatego, często nieregularnego kształtu guza barwy brunatnej, czarnawej lub brązowoczarnej. Rośnie na pniach modrzewi, brzóz i olch. Rozpowszechniony jest w Azji, Ameryce Północnej i w Europie. W Polsce częsty. Jest twardy, trudny do zerwania z pnia. Stosowany w medycynie ludowej od około XVI wieku do leczenia miażdżycy, nadciśnienia, przewlekłych stanów zapalnych przewodu pokarmowego, wrzodów żołądka, nowotworów gruczołów dokrewnych, żołądka, układu nerwowego, piersi, narządów płciowych, układu moczowego, skóry.

Składniki czynne: kwas agarycynowy, związki terpenowe (triterpeny), w tym laktony: lanosterol (3β- hydroxy-lanosta-8,24-diene), inotodiol (3β-22-dihydroxy-lanosta-8,24-diene), trametonolinowy kwas (trametenolic acid = 3β -hydroxy-lanosta-8,24-dien-21-oic acid), lakton: 3β -hydroxy-8,24-dien-lanosta-21,23-lactone.

Najsilniejsze działanie przeciwnowotworowe wykazują: inotodiol i lanosterol.

Wodne wyciągi zawierają mało składników czynnych, dlatego poleca się sporządzanie wodno-alkoholowych ekstraktów. Związki terpenowe i laktonowe włóknouszka niszczą również wirusy (np. grypy, HIV) i bakterie. Obniżają ciśnienie krwi, zwiększają liczbę erytrocytów i limfocytów we krwi. Wyciągi z włóknouszka mają właściwości immunostymulujące i ogólnie wzmacniające, przeciwpotne, przeciwgorączkowe i przeciwzapalne. Działają też silnie przeciwtrądzikowo. Szczególnie korzystnie działają przy acne inversa i trądzikach niebakteryjnych opornych na inne leczenie. Istnieją doniesienia o leczniczym wpływie wyciągów z włóknouszka przy łuszczycy psoriasis. Może korzystnie działać u chorych na toczeń rumieniowaty (liszaj rumieniowaty Lupus erythematosus - Erythematodes).

W handlu znajdują się rozmaite preparaty z włóknouszka, niestety nie zawsze mające właściwą zawartość składników czynnych włóknouszka, dlatego ich nie polecam. Najlepiej zebrać surowiec ze stanu naturalnego i przygotować preparat leczniczy samodzielnie.

Grzyb pozyskuje się wiosną lub jesienią. Nie należy go suszyć w wyższej temperaturze niż 50% C. Przed lub po wysuszeniu surowiec trzeba zetrzeć na tarce i przechowywać w szczelnym opakowaniu.

 

 

Preparaty galenowe z Inonotus i ich stosowanie

Wodno-alkoholowy wyciąg: Extractum Innonoti obliqui: każdą szklankę (250 ml) świeżego lub suchego tartego surowca zalać 400 ml gorącego alkoholu 40%, wytrawiać 14 dni; przefiltrować. Zażywać 2 razy dz. po 15 ml na 1-2 godziny przed jedzeniem. Guzy skórne i podskórne przemywać równocześnie ekstraktem i stosować okłady 30 minutowe. Skórę trądzikową Acnes lub cierpiącą na łuszczycę Psoriasis przemywać 2-3 razy dz.

Odwar wodno-alkoholowy Decoctum Innoti: 2 łyżki świeżego lub suchego surowca zalać 1 szkl. wody i 1 szkl. alkoholu 40%, gotować 5 minut na małym ogniu; następnie odstawić na 1 godzinę pod przykryciem, przefiltrować. Podzielić na 3 porcie i wypić w ciągu dnia na 1-2 godziny przed jedzeniem.

Ekstrakt alkoholowo-glicerynowy włóknouszkowo-glistnikowy - Extractum Innonoti-Chelidonii: świeże lub suche ziele glistnika jaskółczego ziela (pół szklanki - 100 ml) i świeżą lub suchą hubę (100 ml = pół szklanki) zalać 300 ml gorącego rozpuszczalnika ekstrahującego (nie doprowadzić do zagotowania rozpuszczalnika podczas ogrzewania!!!). Rozpuszczalnik ekstrahujący przygotować następująco: do 100 ml alkoholu 40% wlać 50 ml glicerolu, wymieszać. Zalany surowiec wytrawiać 7 dni; przefiltrować. Zażywać 2 razy dz. po 10 ml. Lek popić naparem z mieszanki nr 1. Choroby skórne oporne na leczenie, w tym guzy smarować 3-4 razy dziennie.

Maść włóknouszkowo-glistnikowa - Unguentum Innonoti-Chelidonii: na każde 2 łyżki stołowe maści nagietkowej lub arnikowej dać 1 łyżeczkę (ok. 5 ml) ekstraktu alkoholowo-glicerynowego włóknouszkowo-glistnikowowego (sporządź jak wyżej podano). Składniki mieszać aż do połączenia. Choroby skórne oporne na leczenie, w tym nowotworowe smarować 3-6 razy dz.

 

Inonotus obliquus - włóknouszek ukośny

 

 

Preparaty różne

 

Poniżej podaję mieszanki ziołowe, które hamują podziały komórek nowotworowych in vitro. Ponadto z pewnością działają immunostymulująco, odtruwająco, antyoksydacyjnie, poprawiają krążenie, pobudzają czynności szpiku kostnego, działają przeciwwysiękowo, przeciwobrzękowo, przeciwhistaminowo, stabilizująco na błony komórkowe, przeciwzapalnie, przeciwwirusowo, przeciwbakteryjnie, moczopędnie. Regulują wypróżnienia i trawienie, zapobiegają kamicy żółciowej i moczowej, obniżają stężenie cholesterolu we krwi. Działają też spazmolitycznie, uspokajająco, ochronnie na miąższ wątroby. Niektóre działają także przeciwbólowo i rozluźniająco (oznaczyłem je dodatkowo znaczkiem).

 

Fomes fomentarius - huba pospolita również działa przeciwnowotworowo. Surowiec najlepiej rozdrobnić w stanie świeżym, bo jest bardzo twardy. Odwar jest brązowy lub brunatny o silnym grzybowym zapachu i smaku. Obecność kilku drobnych białawych larw w grzybni huby jest częsta i nieunikniona. Nie należy się jednak tym przejmować i w miarę możliwości usuwać je w trakcie rozdrabniania. W suszonych grzybach spożywanych na Wigilię zapewniam, że jest tych robaków znacznie więcej .

2 szklanki rozdrobnionego surowca zalać 2 litrami wody. Gotować pod przykryciem na małym ogniu przez 15 minut; odstawić na 1 godzinę, przecedzić. Pić 3 razy dz. po 100 ml. Stosować też do leczenia łuszczycy i chorób zakaźnych (bakteryjnych i wirusowych).

Kwitnąca czeremcha Prunus padus L. Hamuje rozwój nowotworów in vitro 

Rp. 1. Mieszanka odtruwająca i regulująca metabolizm, przeciwalergiczna.

Ziele nawłoci - 2 części

Ziele lub korzeń mniszka - 1 część

Ziele połonicznika - 1 cz.

Ziele jemioły - 2 cz.

Korzeń omanu - 1 cz.

Zioła wymieszać. 3 łyżki ziół zalać 2 szklankami wrzącej wody, odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3 razy dz. po 1 szklance.

Mieszankę można też zalać alkoholem - na każde 100 ml suszu dać 300 ml wina półsłodkiego; wytrawiać 5 dni; przefiltrować. Zażywać 2 razy dz. po 30 ml (wino).

Dodatkowe wskazania: choroby wirusowe, bakteryjne, alergie.

 

Nawłoć kanadyjska - Solidago canadensis - rozpowszechniona w Polsce zawiera laktony i flawonoidy hamujące podziały komórek nowotworowych

Rp. 2. Mieszanka przeciwnowotworowa

Kora, gałązki lub szyszeczki olchy szarej lub czarnej - 1 cz.

Ziele glistnika jaskółczego ziela - 1 cz.

Ziele sadźca konopiastego Eupatorium cannabinum - 1 cz.

Ziele barwinka pospolitego Vinca minor (często uprawiane, ponadto występuje w naturze) 1 cz.

Ziele nawłoci - 2 cz.

Składniki wymieszać. Zaparzyć jak Rp. 1. Stosować 2 razy dz. po 100 ml wyciągu wodnego.

Wskazania dodatkowe: choroby autoimmunologiczne, np. łuszczyca, toczeń rumieniowaty skórny i układowy.

Mniszek lekarski Taraxacum officinale zawiera związki seskwiterpenowe o dzialaniu przeciwnowotoworowym

Rp. 3. Mieszanka przeciwnowotworowa

Ziele glistnika 2 cz.

Kwiat lub ziele nagietka - 2 cz.

Ziele jemioły 3 cz.

Korzeń lub ziele mniszka - 1 cz.

Korzeń lub ziele cykorii - 1 cz.

Ziele rdestu ptasiego lub ostrogorzkiego - 2 cz.

Zioła wymieszać. Zaparzyć jak Rp. 1. Stosować 3 razy dz. po 1 szklance wyciągu wodnego lub 30 ml wina 2 razy dz.

Wskazania dodatkowe: choroby autoimmunologiczne, np. łuszczyca, toczeń rumieniowaty skórny i układowy.

Bodziszek żałobny - Geranium phaeum L. - działa przeciwnowotworowo in vitro. Skuteczny w leczeniu łuszczycy psoriasis. Pospolity w Kotlinie Krośnieńskiej

Rp. 4. Mieszanka przeciwnowotworowa

Ziele ostrożenia warzywnego Cirsium oleraceum - 3 cz.

Ziele bylicy pospolitej lub piołunu - 1 cz.

Kłącze lub liść lepiężnika - 1 cz.

Ziele lub kwiatostan sadźca konopiastego - 2 cz.

Kwiat arniki - 1 cz.

Kwiat lub ziele nagietka - 2 cz.

Stosować jak Rp. 1.

Wskazania dodatkowe: choroby autoimmunologiczne, np. łuszczyca, toczeń rumieniowaty skórny i układowy.

Lepiężnik różowy Petasites officinalis na przedwiośniu. Liście są duże i pojawiają się później niż kwiat. Hamuje podziały komórek nowotworowych in vitro

Rp. 5. Mieszanka przeciwnowotworowa

Korzeń łopianu - 3 cz.

Ziele Tragopogon pratensis lub T. orientalis (kozibród łąkowy, roślina pospolita) - 2 cz.

Ziele jemioły - 1 cz.

Ziele jastrzębca kosmaczka lub leśnego (Hieracium pilosella, H. sylvaticum) - 2 cz.

Kłącze lub liść lepiężnika - 2 cz.

Gałązki lub kora czeremchy pospolitej - 3 cz.

Korzeń lub ziele mniszka - 1 cz.

Zioła wymieszać. Stosować jak Rp. 1.

Lycoperdon perlatum - purchawka chropowata

 

 

Rp. 6. Mieszanka przeciwnowotworowa

Włóknouszek ukośny (huba brzozowa, olchowa lub modrzewiowa) - 2 cz.

Purchawka chropowata Lycoperdon perlatum (suszona lub świeżo mielona) - 2 cz.

Ziele glistnika - 1 cz.

Ziele lub korzeń mniszka - 1 cz.

Korzeń lub ziele omanu - 1 cz.

Składniki wymieszać. Przygotować jak Rp. 1. Stosować 2 razy dz. po 1 szklance.

Wskazania dodatkowe: choroby autoimmunologiczne, np. łuszczyca, toczeń rumieniowaty skórny i układowy.

Barwinek pospolity wśród jeżyny

roślina o działaniu przeciwnowotworowym; zimozielona, kwitnie wiosną

 

Rp. 7. Mieszanka przeciwnowotworowa

Gałązki lub liść morwy - 3 cz.

Gałązki lub liść olchy - 3 cz.

Ziele jemioły - 2 cz.

Suszone gałązki modrzewia - 2 cz.

Liść lub gałązki platanu - 2 cz.

Zioła po wysuszeniu rozdrobić i zmieszać w wyznaczonych proporcjach. 2 łyzki mieszanki zalać 1 szkl. wody, zagotować, odstawić na 30 minut; przecedzić. Pić 3 razy dz. po 1 szklance. Do uzyskanego schłodzonego wywaru wlać dodatkowo 5 ml nalewki miłorzębowej Ginkgo biloba (dostępna w aptekach i w sklepach zielarskich).

Wskazania dodatkowe: choroby autoimmunologiczne, np. łuszczyca, toczeń rumieniowaty skórny i układowy.

Nawłoć pospolita - Solidago virga aurea zawiera liczne laktony i flawonoidy o działaniu przeciwnowotworowym

 

Rp. 8. Mieszanka przeciwnowotworowa

Huba pospolita Fomes fomentarius (biała huba brzozowa, olchowa, dębowa, modrzewiowa) (huba pospolita posiada odmienne właściwości farmakologiczne, w tym przeciwnowotworowe niż czarna huba - włóknouszek) - 2 cz.

Purchawka chropowata Lycoperdon perlatum (suszona lub świeżo mielona) - 2 cz.

Ziele glistnika - 1 cz.

Ziele ruty - 1 cz.

Ziele skrzypu - 1 cz.

Ziele rdestu ptasiego, wężownika lub ostrogorzkiego - 2 cz.

Zioła wymieszać. 2 łyżki mieszanki zalać 1 szkl. wody, gotować 5 minut; odstawić na 20 minut przecedzić. Pić 2 razy dz. po 200 ml. Do uzyskanego schłodzonego wywaru wlać dodatkowo 5 ml nalewki miłorzębowej Ginkgo biloba (dostępna w aptekach i w sklepach zielarskich).

Wskazania dodatkowe: choroby autoimmunologiczne, np. łuszczyca, toczeń rumieniowaty skórny i układowy. Mieszanka działa przeciwwirusowo.

 

Huba pospolita Fomes fomentarius

Wybrane naturalne substancje pochodzenia roślinnego i zwierzęcego i ich właściwości farmakologiczne oraz zastosowanie w lecznictwie:

  Tran - Oleum Jecoris Aselli

Olej z rekina - Oleum Piscium

Pyłek kwiatowy (pszczeli)

Koenzym Q

Sitosterole (sitosterol)

Sylimaryna

 

Pyłek kwiatowy (pszczeli) -

właściwości lecznicze i zastosowanie

 

 

Forma handlowa: granulki w słoikach lub torebkach, pyłek granulowany - zapach i smak kwaskowato-miodowo-woskowy.

Dostępny: sklepy zielarskie, sklepy ze zdrową żywnością.

Skład chemiczny: cukrowce (dekstryna, sacharoza), aminy biogenne, aminokwasy (głównie walina, lizyna, tryptofan, fenyloalanina, metionina, leucyna, izoleucyna, kwas asparaginowy, glutamina, histydyna, treonina, cystyna), peptydy, enzymy (inwertaza, amyalaza, fosfataza, katalazy), witamina B1 (tiamina), B2 (ryboflawina), B6 (pirydoksyna), kwas foliowy, kwas nikotynowy (witamina PP), witamina E (tokoferol), witamina K (fitochinon), witamina C (kwas askorbinowy), witamina H (biotyna), prowitamina A (karotenoidy), kwas fumarowy, kwas bursztynowy, tłuszcze, flawonoidy (hesperydyna), tójterpeny, biopierwiastki (np. kadm, wofram, selen, wanad, miedź).

Działanie lecznicze: przeciwwirusowe, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, antyseptyczne, odżywcze, wzmacniające, pobudzające procesy regeneracji, immunostymulujące, żółciopędne, przeciwzapalne, przeciwwysiękowe, ochronne dla witaminy C i wzmacniające oraz przedłużające jej działanie działanie, przeciwmiażdżycowe, moczopędne, przeciwdepresyjne, odtruwające, przeciwalergiczne. Zapobiega zawałom i chorobie wieńcowej. Reguluje gospodarkę lipidową, trawienie i wydalanie. Zapobiega chorobom gruczołu krokowego. Działa psychotonicznie, czyli pobudza procesy myślowe i percepcję wrażeń wzrokowych oraz słuchowych.

Wskazania: wszystkie choroby skóry (w tym łuszczyca, trądziki), osłabiona odporność na choroby, zakażenia wirusami, bakteriami i grzybami, stany zapalne zatok przynosowych, trudności w koncentracji i uczeniu się, osłabienie fizyczne i psychiczne, choroba wieńcowa, stany pozawałowe, plamice, stany zapalne naczyniówki, rogówki i spojówki, choroby gruczołu krokowego, zapalenie przydatków, przewlekle stany zapalne gardła i oskrzeli, stany zapalne układu moczowego, wypadanie włosów, zmiany troficzne paznokci, trudno gojące się rany i owrzodzenia.

Działania niepożądane: zgaga, przejściowe bóle brzucha jeżeli pyłek zostanie spożyty na czczo, bezsenność (w razie spożycia dużej dawki przed snem), w razie przedawkowania nadmierne pobudzenie psychiczne.

Dawkowanie: 1-3 łyżeczki pyłku 2 razy dziennie (rano i w popołudniu), jednakże nie spożywać przed snem. Popić ciepłym mlekiem z miodem lub ciepłą herbatą. Nie popijać gorącymi płynami. W leczeniu chorób serca i skóry preparat należy zażywać minimum 3-4 miesięcy. W długotrwałej (wielomiesięcznej) terapii proponuję zażywać pyłek 1 raz dziennie rano po 2 łyżeczki.

Synergizm farmakologiczny z pyłkiem pszczelim: zioła bogate we flawonoidy, zioła pobudzające psychicznie i fizycznie (np. dziurawiec, arnika, miłorząb, iglica, buk, ruta, nostrzyk, kasztanowiec, kozieradka, aminek, arcydzięgiel, imbir, szafran, przęśl, kulczyba wronie oko, stroiczka), tran, witamina FF, olej z rekina, lecytyna, witamina B6, witamina B15 (kwas pangamowy), witamina B12, kwas foliowy, koffeina, teobromina, efedryna, kamfora, olejki eteryczne, miód, sitosterole.

Synergizm farmakologiczny polega na wzajemnym potęgowaniu swojego działania przez równocześnie zażywane leki. Leki synergistyczne wydłużają i wzmacniają swoje działanie, zwiększają wzajemnie swoją dostępność i nasilają wychwytywanie leku przez receptory docelowe. Niektóre ochraniają się przed utlenieniem. Leki synergistyczne uzupełniają (poszerzają) też zakres swojego działania.

 

Przykładowe zestawy pobudzające psychicznie i fizycznie, kardiotonizujące, ułatwiające koncentrację i kojarzenie, zwiększające wydolność fizyczną i psychiczną.

Rp. 1.

Nalewka (sok) z dziurawca - 30 ml

Nalewka z arniki - 30 ml

Nalewka z miłorzębu - 30 ml

Cardiol C - 30 ml

Krople miętowe - 5 ml

Olejek Geranium - 10 kropli

Miód spadziowy - 50 ml

Składniki wymieszać. Zażywać 1-2 razy dz. po 15 ml (1 łyżka stołowa). Równocześnie zażyć 2 łyżeczki pyłku pszczelego. Popić ciepłą herbatą lub mlekiem z miodem.

Wskazania: nagłe osłabienie, brak koncentracji, omdlenie, rekonwalescencja, miażdżyca, trudności w zapamiętywaniu, depresja, zawroty głowy, zaburzenia krążenia obwodowego.

Rp. 2.

Preparat naturalny psychotoniczny (ułatwia myślenie, kojarzenie, zwiększa percepcję wrażeń), poprawiający krążenie mózgowe i wieńcowe, pobudzający mięsień sercowy i ośrodek oddechowy.

Nalewka arnikowa - 30 ml

Nalewka dziurawcowa - 20 ml

Cardiol C lub cardiamid-coffein - 10 ml

Nalewka z miłorzębu - 20 ml

Spirytus kamforowy - 5 ml

Glukoza - 4 łyżki

Miód - 30 ml

Olejek anyżowy - 5 kropli

Składniki wymieszać starannie. Zażywać 1-2 razy dz. po 15 ml. W razie nadmiernego pobudzenia dawkę zmniejszyć. Równocześnie zażyć 2 łyżeczki pyłku pszczelego 1-2 razy dz., popić ciepłą herbatą lub mlekiem z miodem.

Wskazania: omdlenia, osłabienie, kołatanie serca, brak koncentracji, trudności w zapamiętywaniu, depresja, ból brzucha, nieżyty gardła, krtani i oskrzeli, nieżyt zatok obocznych nosa, zaburzenia krążenia mózgowego i w kończynach, zawroty głowy, szum w uszach.

 

Przykładowy zestaw do leczenia między innymi chorób skóry i depresji:

Rp. 3.

Ziele nostrzyka - 1 cz.

Kwiat, kora lub gałązki kasztanowca - 1 cz.

Kwiat lub ziele arniki - 1 cz.

Korzeń łopianu - 2 cz.

Nasiona kozieradki - 1 cz.

Ziele nawłoci - 1 cz.

Ziele glistnika - 2 cz.

Zioła wymieszać. 1 łyżka mieszanki na szklankę wody - zagotować i od razu odstawić na 20 minut; przecedzić. Pić 2 razy dz. po ½ szklanki. Równocześnie zażywać pyłek pszczeli - 2 łyżeczki 1-2 razy dz. popić ciepłym wywarem.

Wskazania: wszelkie choroby skóry, zatrucia, zaparcia, zaburzenia trawienne, bóle brzucha, wyczerpanie nerwowe, osłabienie, zaburzenia krążenia mózgowego, wieńcowego i w kończynach, alergia, przewlekłe stany zapalne błon śluzowych.

 

Tran - Oleum Morrhuae seu Oleum Jecoris Aselli

 

Forma handlowa: płyn oleisty jasnożółty otrzymywany z wątroby dorszów, o zapachu i smaku rybim.

Dostępny: apteki, sklepy zielarskie, sklepy ze zdrową żywnością.

Skład chemiczny: estry glicerolowe nienasycownych kwasów tłuszczowych, np. kwasu eikozapentaenowego i dokozaheksaenowego, ponadto kwasy tłuszczowe nasycone i ich estry (mirystycynowy, palmitynowy), witaminę A - akseroftol (minimum 800 jednostek międzynarodowych w 1 g), witaminę E - tokoferol, witaminę D - kalcyferol (min. 80 jednostek w 1 g), jod, selen, brom, estry i ketony o właściwościach antybiotycznych. Wartość energetyczna 15 ml tranu - 130 cal.

Tran pozbawiany składników aromatycznych nie posiada tych samych właściwości leczniczych co tran naturalny, a jego rola ogranicza się wówczas do dostarczania witaminy A oraz D.

Działanie tranu: odżywcze, wzmacniające ogólnie (fizycznie i psychicznie), pobudzające procesy regeneracji wszystkich tkanek, przeciwzapalne, żółciopędne, przeciwbakteryjne, przeciwtrądzikowe i przeciwgrzybicze. Hamuje uwalnianie hormonu tyreotropowego, zwiększa wchłanianie wapnia z jelit do krwi, zwiększa mineralizację kości. Pobudza syntezę immunoglobulin, reguluje gospodarkę hormonalną i lipidową ustroju. Przyśpiesza wzrost fibroblastów.

Dawkowanie doustne: 1-2 łyżki 1-2 razy dziennie. Dzieci - 1 łyżka 1-2 razy dziennie.

Wskazania: osłabienie, mała odporność na choroby, profilaktyka kseroftalmii, keratomalacji, hemeralopii i krzywicy, profilaktyka osteoporozy, profilaktyka kamicy żółciowej i moczowej, zapobieganie zahamowaniu wzrostu i rozwoju, wszelkie choroby skóry, błon śluzowych, włosów i paznokci, choroby zakaźne, nadczynność tarczycy, trudno gojące się rany.

Zewnętrznie w stanie nierozcieńczonym lub w formie maści tranowej Unguentum Olei Jecoris Aselli 40% - do smarowania ropni, odleżyn, odmrożeń, oparzeń, odparzeń, ran, owrzodzeń, rozpadlin skórnych, przy stanach zapalnych. Zewnętrznie także do okładów w opatrunkach zmienianych co 8 godzin.

Synergizm farmakologiczny: lecytyna, wapń, fosfor, pirydoksyna, kwas pantotenowy, biotyna, zioła mineralizujące i regenerujące, metaboliczne oraz immunostymulujące.

 

Przykładowy zestaw ziół metabolicznych, wzmacniających fizycznie i psychicznie, odżywczych, odtruwających, mineralizujących i regenerujących organizm:

Rp. 4.

Owoc dzikiej róży - 1 szklanka suszu

Rodzynki suszone - 1 szkl.

Owoc jarzębiny - 1 szkl.

Owoc borówki lub mącznicy - 1 szkl.

Śliwka suszona - 1 szkl.

Imbir w proszku lub kłącze imbiru - 1 szkl.

Owoc jałowca lub gałązki świerku, jodły albo modrzewia - 1 szkl.

Owoc berberysu, rokitnika lub kaliny (można opuścić ten składnik) - 1 szkl.

Figi suszone - 1 szkl.

Glukoza w proszku - 100 g (dostępna w sklepach ze zdrową żywnością i spożywczych)

Suche owoce rozdrobnić (utłuc lub przemielić przez maszynkę do mięsa z dużym sitkiem) i wymieszać z glukozą. 2 łyżki mieszanki zalać 400 ml wody, zagotować, odstawić na 30 minut. Przecedzić. Pić 2-3 razy dz. po 1 szklance. Dodać do smaku miód spadziowy. Równocześnie zażywać tran - 1 łyżka 2 razy dziennie.

Wskazania: zaburzenia przemiany materii, obrzęki, osłabienie fizyczne i psychiczne, osłabienie serca, kamica moczowa i żółciowa, choroby zakaźne, choroby skórne, włosów i błon śluzowych, przeziębienie, choroby alergiczne.

 

Sitosterole - właściwości lecznicze i zastosowanie

 

 

Sitosterole, czyli fotosteryny to tłuszczowce pochodne staranu, wchodzące w skład błon komórkowych roślin, ponadto występują w formie wolnej w cytoplazmie i wakuolach lipidowych, w formie związanej z glikozydami, saponinami, terpenami i lipidami zapasowymi. Wyróżania się szereg fitosteroli, najpowszechniej występują alfa-, beta- i gamma- sitosterole

Sitosterole należą do naturalnych (pochodzenia roślinnego) substancji antyandrogennych (najczęściej beta-sitosterol), które obniżają stężenie cholesterolu, hamują syntezę androgenów (testosteron), pobudzają regenerację nabłonków, zapobiegają zaczopowaniu ujść gruczołów łojowych i powstawaniu zaskórników (wągrów). Działając lipotropowo, sitosterole zapobiegają stłuszczeniu serca, wątroby i miażdżycy, normalizują wydzielanie łoju i keratynizację (rogowacenie) naskórka. Ponadto wykazują wpływ przeciwzapalny, przeciwwysiękowy, przeciwgorączkowy, przeciwzawałowy, przeciwzakrzepowy i przeciwnowotworowy. Polepszają samopoczucie, wzmagają procesy odpornościowe. Hamują syntezę prostaglandyn. Działają dobroczynnie na włosy i paznokcie zapobiegając ich łamliwości, wypadaniu i rozdwajaniu (wraz z preparatem Methiovit - 2 tabl. 2 razy dz., rano i wieczorem).

Kilka lat temu stosowałem duże dawki sitosteroli w leczeniu różnych trądzików (stany przewlekłe, oporne na antybiotyki) z dobrym skutkiem. W naszym kraju interesujący nas beta- i alfa- sitosterol występuje w preparatach dostępnych bez recepty: Poldanen (Herbapol Poznań) - tabl. powl. (dawka: 2 tabl. 3 razy dz. przez 1 tydzień, następnie 2 tabl. 2 razy dz. przez 4 tygodnie, potem 2 razy dz. po 1 tabl. przez dalsze 4 tygodnie); Prosterol (Herbapol Poznań) - kaps. (stosować jak Poldanen). Doskonały jest również prostatonin (Pharmaton, CH) - kaps. (1 kaps 2 razy dz. przez 4-6 tygodni, potem 1 kaps. Rano przez 4 tygodnie). Preparat Prostagal (Gal Poznań) niestety nie przynosi zadawalających wyników, pomimo, ze producent twierdzi, iż zawiera on 7 mg sitosterolu.

W Polsce sitosterole znane są jako substancje stosowane w leczeniu prostaty (gruczołu krokowego). Jest to spowodowane nielicznymi publikacjami w języku polskim na temat tej grupy związków i słabym zainteresowanie ze strony lekarzy praktyków, a także farmaceutów.

Wskazania: hipercholesterolemia, miażdżyca, choroba wieńcowa, stany pozawałowe, profilaktyka zawałów i zakrzepów, zaburzenia krążenia obwodowego, choroba wieńcowa, alergie, choroby skóry, otyłość, obniżona odporność organizmu na choroby, stany zapalne błon śluzowych, choroby autoimmunologiczne, w tym także cukrzyca i toczeń rumieniowaty, marskość wątroby, stłuszczenie narządów miąższowych, otyłość, zaburzenia hormonalne, zapalenia jajników i jąder, zapalenie przydatków, zaburzenia gospodarki tłuszczowej i cukrowej.

Synergizm farmakologiczny: zioła kardiostymulujące, immunostymulujące, metaboliczne i przeciwzapalne, leki lipotropowe, lecytyna, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, tran, produkty pszczelarskie, odżywki, kortykosteroidy, leki przeciwzapalne i przeciwreumatyczne, leki przeciwzakrzepowe, leki przeciwhistaminowe, glikozydy nasercowe.

 

Sylimaryna

 

Sylimaryna na skalę przemysłowa jest uzyskiwana z Silybum marianum Gaertn. (Cardus marianus L.), czyli z ostropestu plamistego (Compositate). Roślina występuje w Europie Południowej. Jest znana ziołolecznictwu od starożytności. Stosował ją Dioscorides i Jocobus Theodorus. Zawiera flawonolignany (frakcja sylimaryny - do 4%, a w niej sylibina = silibinin, silychristina = silichristin, silidianina, apigenina, silyhermina, neosilyhermin, siliandrina, deoxysildianin, dehydrosilybina, deoxysilycristina silybonol) olejek eteryczny, aminy biogenne (histamina, tyramina). Kwas stearynowy, kwas pamitynowy, betaina. Preparaty zawierające wyciąg z Silybum są silnymi antyutleniaczami, wymiatają wolne rodniki, neutralizują nadtlenki. Hamują więc procesy starzenia tkanek, zapobiegają nowotworom. Działają silnie lipotropowo, regulują gospodarkę tłuszczową, zapobiegają marskości i stłuszczeniu wątroby oraz nerek, ochraniają wątrobę i nerki przed szkodliwym wpływem wirusów, bakterii, mikotoksyn i fitotoksyn (chronią przed toksycznym uszkodzeniem wątroby i nerek). Sylimaryna wykazuje właściwości ochronne w stosunku do DNA komórkowego. Sylimaryna jest immunomodulatorem. Działa przeciwcukrzycowo i ochronnie na trzustkę. Zapobiega zastojom żółci, zapobiega kamicy żółciowej. Działa przeciwzapalnie, rozkurczowo na miocyty gładkie przewodu pokarmowego oraz żółciotwórczo. Obniża stężenie cholesterolu we krwi, wywiera wpływ przeciwmiażdżycowy. Sylimaryna znosi kolki żółciowe w ciągu 10 minut (140-280 mg jednorazowo).

Zalecana dawka sylimaryny w leczeniu acne - trądzików - 140-280 mg/dobę, łuszczycy psoriasis: 400-600 mg/dobę, w pozostałych chorobach - 70 mg 2 razy dz. przez wiele miesięcy.

Preparaty handlowe: Sylimarol (Herbapol) - draż. 70 mg, Liverin (Aflopa) - tabl. 70 mg, Durasilymarin (Merck dura)- kaps. 175 mg (zawierają 70 mg sylimaryny), kaps. 375 mg (zawierają 150 mg sylimaryny), Lagosa (Woerwag Pharma) - draż. 150 mg.

Wskazania: choroby skórne, choroby trzustki, wątroby i pęcherzyka żółciowego (stany zapalne, niewydolność, zakażenia), zaburzenia trawienia, zaburzenia gospodarki lipidowej i cukrowej, otyłość, miażdżyca, zatrucia.

 

Olej z rekina - Oleum Piscium

 

Skład chemiczny. Olej z wątroby rekina jest bogaty w alkiloglicerole AGL (eterowe lipidy), metoksypochodne tych związków, skwalen, kwasy tłuszczowe omega 3. W skład alkilogliceroli wchodzą głównie: alkohol chimylowy, alkohol batylowy i alkohol selachylowy.

Działanie farmakologiczne: przeciwnowotworowe, przeciwmiażdżycowe, przeciwzapalne, immunostymulujące, lipotropowe, żółciopędne, pobudzające regenerację, przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, przeciwtrądzikowe, przeciwłuszczycowe, przeciwzakrzepowe, przeciwzawałowe, odtruwające. Indukuje apoptozę (programowaną śmierć) w komórkach białaczki HLCO, U937, w nowotworach nabłonkowych, gruczołu sutkowego i innych. Normalizuje wydzielanie łoju i keratynizację naskórka. Reguluje gospodarkę hormonalną. Wzbudza syntezę aktywnych rodników NO i TNF. Pobudza fagocytozę. Hamuje przerzuty nowotworowe. Wzmaga hemocytopoezę. Niszczy maczugowce, paciorkowce, gronkowce i dwoinki.

Wskazania: zatrucia (np. metalami, lekami), przewlekle stany zakażeniowe grzybami, wirusami i bakteriami, choroby zakaźne, choroby skórne oporne na leczenie np. trądziki, łuszczyca, atopowe zapalenie skóry, toczeń rumieniowaty), nowotwory, obniżona odporność immunologiczna, dychawica oskrzelowa, przewlekle nieżyty układu oddechowego, moczowego i rozrodczego, radio- i chemioterapia, podawanie leków cytotoksycznych. Pomimo immunostymulującego działania lek jest zalecany w chorobach autoimmunologicznych i rzeczywiście przynosi pozytywne efekty terapeutyczne.

Synergizm farmakologiczny: leki (zioła) cytotoksyczne, odtruwające, przeciwnowotworowe, przeciwgrzybicze, przeciwbakteryjne, immunostymulujące, przeciwzapalne, lipotropowe, regenerujące, witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, cholina, metionina, lecytyna. Olej z reikna zwiększa skuteczność leczniczą leków przeciwnowotworowych.

Preparaty i dawkowanie: Ecomer (Exposan) - kaps. 250 mg - 2 kaps. 2 razy dziennie. Biomarine 570 (Marinex) - kaps. 2 kaps. 2 razy dziennie.

 

Koenzym Q₁₀ - działanie lecznicze i zastosowanie

 

Skład chemiczny: 2,3-dimetoksy-5-metylo-6-poli-izoprenylo-benzochinon, czyli ubichinon (ubidecarenone, ubiquinone).

Funkcja w organizmie - przenośnik elektronów w łańcuchu oddechowym. Cząsteczka ubichinonu CoQ przyjmuje 2 elektrony i dwa jony H⁺ przekształcając się w ubichinol CoQH₂. Występuje w mitochondriach. Jest to wymiatacz wolnych rodników i aktywator dehydrogenaz oraz cytochromu. Słabo wchłania się z przewodu pokarmowego. Dobrze rozpuszcza się w tłuszczach. Działanie lecznicze jest widoczne po długotrwałym podawaniu i przy zastosowaniu dużych dawek (100-200 mg/dobę). Pokarmy tłuste zwiększają wchłanianie koenzymu Q i z takim też należy go podawać.

Działanie lecznicze: immunostymulujące, odtruwające, zwiększające wydolność fizyczną i psychiczną, przeciwmiażdżycowe, pobudzające regeneracje tkanek, hamujące syntezę cholesterolu, przeciwłojotokowe, przeciwtrądzikowe. Usuwa wolne rodniki, zapobiega uszkodzeniu DNA. Zwiększa fagocytozę, pobudza aktywność limfocytów NK i T4, pobudza syntezę immunoglobulin G.

Wskazania: osłabienie psychofizyczne, niewydolność krążenia, miastenia, choroby skóry i błon śluzowych, polimiopatie, otyłość, zwyrodnienia mięśnia sercowego, choroba niedokrwienna serca, niemiarowość serca, bezsenność, zawroty głowy, obrzęki, nadciśnienie, miażdżyca, otyłość, depresja, chemioterapia i rentgenoterapia nowotworów, paradontopatia, zatrucia.

Dawkowanie: 50-200 mg/dobę, w leczeniu trądzików - 50-60 mg 2 razy dziennie przez kilka miesięcy.

Preparaty: Koenzym Q (Vitamex) - tabl. 30 mg; Vita Care Q10 (Jemo-Pharm) - kaps. 30, 60 mg, Coenzyme Q10 (Vitaline) - tabl. 25, 60 i 200 mg.

Synergizm farmakologiczny: witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, leki (zioła) przeciwmiażdżycowe, wzmacniające fizycznie i psychicznie, metaboliczne, przeciwbólowe, nasercowe, sitosterole, lecytyna.

Przykładowy zestaw dopingujący fizycznie i wzmacniający psychicznie:

Rp. 5.

Nasiona kozieradki - 1 szkl.

Szafran - 3 łyżki

Imbir w proszku - ½ szkl.

Korzeń arcydzięgla - 1 szkl.

Ziele dziurawca - ½ szkl.

Zioła wymieszać. 2 łyżki na 1 szkl. wody, zagotować, odstawić na 30 minut, przecedzić. Pić 2 razy dz. po ½ szkl. Równocześnie zażywać koenzym Q10 - 50 mg 2 razy dz. i pyłek pszczeli - 2 łyżeczki 2 razy dz.

 

Fitotoksykologia jest nauką o właściwościach trujących roślin i grzybów oraz mechanizmie działania toksyn roślinnych na organizm człowieka.

Zootoksykologia jest nauką o właściwościach trujących organizmów zwierzęcych oraz mechanizmie działania toksyn zwierzęcych na organizm człowieka.

Oczywiście współczesna fito- i zootoksykologia wykorzystuje metody badawcze stosowane w innych naukach przyrodniczych w celu przeprowadzenia stosownych analiz jakościowych i ilościowych roślin i zwierząt trujących, ustalenia budowy chemicznej wyizolowanych toksyn, określenia dawki śmiertelnej toksyny, poznania metabolizmu toksyn w organizmie zatrutego i skutków ich działania. Nauki te zajmują się również opracowywaniem metod leczenia (antidotum) i profilaktyki zatruć. Należą do nauk biologicznych i medycznych.

Ukąszenia i użądlenia

Ukąszenia to ugryzienia zadane przez zwierzęta uzbrojone w rogowe lub chitynowe szczęki albo w zęby. Ukąszenie związane jest z przecięciem powłoki skórnej, niekiedy uszkodzeniem tkanek łącznych podskórnych, mięśni, naczyń krwionośnych, kości i chrząstek. Powstaje w ten sposób rana kąsana lub szarpana. Rana kąsana jest najczęściej sumą ran miażdżonych. Rana na ogół jest zakażona bakteriami lub wirusami przebywającymi w jamie gębowej (ustnej) napastnika. Ślina napastnika może zawierać substancje drażniące lub zapobiegające krzepnięciu krwi, rozszerzające naczynia krwionośne, zwiększające przepuszczalność naczyń krwionośnych - czyli związki wywołujące stan zapalny. Ślina bezkręgowców często zawiera enzymy trawiące tkanki ofiary.

W naszym kraju rany kąsane zadają najczęściej zwierzęta kręgowe dzikie, domowe oraz stawonogi (z aparatem gębowym gryzącym lub uzbrojone w odpowiednio mocne chelicery).

Pierwsza pomoc: ranę należy oczyścić za pomocą 3% wody utlenionej lub 0,5-1% roztworu nadmanganianu potasu - kalium hypermanganicum - tabl. 100 mg. Działanie obu preparatów polega na wydzielaniu aktywnego tlenu pod wpływem związków organicznych. Utleniają (a przez to zabijają) one bakterie, wirusy, grzyby, toksyny, wydzielanie tlenu wydala na zewnątrz zanieczyszczenia z głębi rany; oba preparaty działają także ściągająco. Woda utleniona i nadmanganian potasu wykazują również wpływ hemostatyczny (hamujący krwawienia) przy krwotokach z mniejszych naczyń krwionośnych.

Po oczyszczeniu rany wodą utlenioną zaleca się dodatkowo okład z Rivanolu = Ethacridine - wodny roztwór 0,1-0,5% (tabl. 100 mg) na gazie sterylnej. Potem ranę należy osuszyć i zastosować jałowy opatrunek.

W przypadku pogryzienia przez psa i zwierzęta dzikie należy zastosować odpowiednie procedury: powiadomić służby leśne i weterynaryjne oraz policję o zagrażającym zwierzęciu, konieczna jest bowiem obserwacja zwierzęcia w izolacji i przeprowadzenie odpowiednich badań epidemiologicznych. Rannego pacjenta należy zobligować do przychodzenia na zmianę opatrunku w celu obserwacji rany kąsanej. W razie zakażenia konieczne jest bowiem podanie antybiotyków lub sulfonamidów oraz chirurgiczne oczyszczenie rany. Zadaniem pielęgniarki (pielęgniarza) jest szybkie dostrzeżenie takich konieczności.

 

Ukąszenie przez żmiję. W Polsce zagrożenie stanowi żmija zygzakowata Vipera berus, która miejscami jest pospolita. Dorasta do około 70 cm dł., ubarwienie jest zmienne: szare z czarnym zygzakiem; brunatne-rude z czarnym zygzakiem; czarne - różne odcienie. Przebywa w miejscach słonecznych i ciepłych; jest mało płochliwa i mało ruchliwa jeśli nie czuje się zagrożona; bardzo aktywna ruchowo podczas obrony i polowania na ofiary.

Nie jest prawdą, że ucieka gdy człowiek nadchodzi; wielokrotnie spotkałem się z żmijami, które nieruchomiały gdy nadchodziłem lub przybierały postawę najwyraźniej obronną. Dlatego na terenach zamieszkiwanych przez żmije należy zachować dużą ostrożność i ubierać odpowiednie grube obuwie. Nieodpowiedzialne jest spacerowanie po zaroślach, łąkach i polanach w otwartym lub cienkim obuwiu nawet w największe upały. Człowiek może być pogryziony lub użądlony przez liczne owady i pajęczaki, a jego skóra uszkodzona przez alergogenne rośliny.

W przeciwieństwie do żmij, padalce, zaskrońce i jaszczurki są bardzo płochliwe i unikają człowieka.

Ukąszenie przez żmiję objawia się piekącym silnym bólem (chwila ugryzienia). W miejscu ukąszenia widnieją dwa otworki (ranki), zaczerwienienie i narastający obrzęk. Kończyna szybko puchnie; pojawiają się objawy ogólne: powiększenie okolicznych węzłów chłonnych, niepokój, drgawki, bredzenie, ból głowy, mroczki w oczach, utrata świadomości, omdlenie, nudności, wymioty, biegunka, zapaść.

Pierwsza pomoc po ukąszeniu przez żmiję: opaska uciskowa powyżej miejsca ukąszenia, upust krwi z miejsca ukąszenia (cięcie ranki pionowo), ranę wessać bańką Biera lub małym kieliszkiem; podawać choremu dużo płynów i środki pobudzające, glukozę doustnie lub dożylnie. W bezdechu sztuczne oddychanie. Jak najszybciej podać choremu surowicę przeciw jadowi żmij Viper Venom Antiserum (Antitoxinum vipericum equinum) - 500 j.m. (połowę ampułki w miejscu ukąszenia, resztę domięśniowo). Kończynę pokąsaną należy unieruchomić. Zachować spokój. Okryć poszkodowanego w celu zminimalizowania utraty ciepła. Przy zaniedbanych ukąszeniach i po kilku godzinach od ukąszenia należy zwiększyć dawkę surowicy do 1000 j.

W razie braku możliwości podania surowicy: natychmiast założyć opaskę uciskową ponad miejscem ukąszenia, ranę po ukąszeniu naciąć i wygnieść kieliszkiem starannie, okryć chorego aby nie tracił ciepła, ranę nastrzykiwać 1-2% wodnym roztworem nadmanganianu potasu lub chlorku wapnia, podawać dużo płynów i środki pobudzające, aby zapobiec śpiączce, glukoza dożylnie lub domięśniowo. W bezdechu sztuczne oddychanie. Leczenie objawowe. ACTH lub glikokortykosteroidy, ponadto preparaty wapnia, leki przeciwhistaminowe - pozajelitowo.

Silni ludzie przeżywają ukąszenie żmii zygzakowatej nawet bez podania surowicy. Reakcja organizmu na jad żmii jest różna i zależy od wielu czynników. Niestety niektórym ludziom (nadwrażliwym) nie wystarcza podanie surowicy i występują u nich bardzo nasilone objawy ogólne prowadzące do wstrząsu, obrzęku Qunckego, szybkiej utraty przytomności i śmierci z powodu uduszenia.

Istnieją także osoby nie tolerujące surowicy przeciwjadowej, co z kolei jest powodem wystąpienia u nich wstrząsu anafilaktycznego (duszność, sinica, przyśpieszona akcja serca, spadek ciśnienia krwi, pokrzywka, zgon z uduszenia) po podaniu surowicy.

Nazwy handlowe surowic przeciw jadom żmij:

1. 1.     Antytoksyna jadu żmij (Biomed) - amp. 500 j.m. - zawiera przeciwciała neutralizujące jad Vipera berus;

2. 2.     Antivenin (Wyeth-Ayerst) - amp. 10 ml; zawiera przeciwciała przeciwko jadowi żmij zamieszkujących Amerykę Pd., Płn. i Śr. oraz Azję.

3. 3.     Schlangengift-Immunoserum (Chiron-Behring) - amp. 10 ml - zawiera przeciwciała przeciw jadom żmij Europy, Afryki i Azji.

4. 4.     Ipser Europe Pasteur (Pasteur Vaccins Serums et Vaccins) - autostrzykawki 5 ml zawierające przeciwciała przeciw jadom V. berus, V. ammodytes et V. aspis.

Ukąszenie przez pająki krajowe. Duże pająki z mocnymi chelicerami (np. pająki wodne i bagienne, krzyżaki, bokochody, skakuny) mogą zadać rankę człowiekowi oraz wprowadzić do skóry swój jad z enzymami trawiącymi. Człowiek może być także ugryziony w czasie snu, nieświadomie przygniatając pająka, np. dłonią, policzkiem. W miejscu ugryzienia powstaje stan zapalny, świąd, następnie bąbel wypełniający się płynem. Taki pęcherz z wodnistą zawartością pęka lub zostaje rozerwany mechanicznie na skutek drapania lub ocierania. Obok swędzenia lub pieczenia inne objawy właściwie nie występują. Ukąszenie ulega samowyleczeniu bez pozostawienia śladu. Gorzej, jeśli człowiek zakazi ranę bakteriami ropnymi lub jest nadwrażliwy na jad pająka. Pojawiają się wówczas przeszywające bóle, drętwienie kończyny, opuchnięcie kończyny, powiększenie węzłów chłonnych, uogólniona pokrzywka, opuchnięcie powiek i okolic oczy lub całej twarzy i szyi.

Leczenie: miejsce ukąszenia należy zdezynfekować za pomocą wodnego roztworu jodu w jodku potasu (płyn Lugola), Rivanolu chinoksyzolu (Chinoksysolum Galena - tabl. 200 mg: 1 tabl. na 200 ml wody przegotowanej) lub nadmanganianu potasu. Jeśli ranka jest niewielka do dezynfekcji można użyć spirytus czysty lub jodynę. Miejsce ukąszenia smarować żelem Fenistil (Novartis) lub preparatami Diphenhydraminy: Butix (Pierre Fabre Sante) - tuby 30 g - 2% żel; Comarol (Sanofi-Synthelabo) - tuby 30 g krem 2%.

Dobre efekty lecznicze dają również: krem Laticort, Laticort CH (Jelfa) - krem, Locoid (Yamanouchi) - krem, Dermacalm D (Roche) - krem.

W razie uogólnionych objawów pokrzywkowych i świądowych podaje się leki przeciwhistaminowe i przeciwzapalne, np. Clemastine (Polfa W-wa) - tabl. 1 mg (2 razy dz., rano i wieczorem 1 tabl.); Diphenhydramina: 50 mg 3 razy dz. w formie wybranego preparatu: Benocten (Medinova) - tabl. 50 mg, Sediat (Pfleger) - tabl. 50 mg, Lupovalin (Pharma-Selz) - tabl. 50 mg, Emesan (Lindopharm) - tabl., czopki 50 mg.

 

W krajach, w których występują pajęczaki jadowite (np. skorpiony, czarne wdowy, ptaszniki, tarantule) w razie ukąszenia podaje się odpowiednie surowce przeciw ich jadom Arachnidae Venom Antiserum. Niekiedy w naszym kraju mają one zastosowanie w razie wypadków ukąszenia w ogrodach zoologicznych lub prywatnych hodowlach; np. Ativenin Lactrodectus mactans (Merck Sharp and Dohme) - surowica przeciw jadowi czarnej wdowy - zestawy fiolki 6 tys. j.m. przeciwciał - substancja liofilizowana + fiol. 2,5 ml rozpuszczalnika; Skorpiongift-Immunserum Twyford Nordafrica (Knoll) - amp. 1 ml z przeciwciałami przeciw jadowi skorpionów z Afryki Płn. - zastrzyki domięśniowe lub podskórne.

Użądlenia i ukąszenia przez mrówki, osy i pszczoły.

W Polsce, człowiek narażony jest na użądlenie osy Vespa sp., pszczoły Apis sp. i szerszenia Vespa crabro oraz niektórych mrówek Formicoidea. Mrówki pozbawione żądeł za pomocą szczęk mogą rozrywać powłokę skórną człowieka, a rankę spryskiwać kwasem mrówkowym. Ukąszenia spowodowane przez Monomoriu pharaonis (mrówki Faraona) są silnie piekące, objawiają się zaczerwieniem, stanem zapalnym i pokrzywką lub pojedynczymi bąblami.

Objawy użądlenia: silny, ostry, piekący ból, zaczerwienienie, miejscowy stan zapalny, opuchnięcie; rzadziej objawy ogólne (w razie nadwrażliwości): obfite pocenie się, pokrzywka, wstrząs anafilaktyczny - bladość skóry, przyspieszenie tętna, obniżenie ciśnienia krwi, utrata przytomności, skurcze miocytów otaczających drogi oddechowe, objawy duszenia się, a nawet śmierć.

Pierwsza pomoc. W pierwszej kolejności należy rankę zdezynfekować alkoholem lub nalewką miętową. Nalewka miętowa działa silnie odkażająco, znieczulająco, przeciwbólowo, przeciwświądowo i przeciwzapalnie. W razie konieczności - usunąć żądło (sprawdzić pod lupą) za pomocą cienkiej sterylnej igły do wstrzyknięć i pęsety. Nie należy ściskać końca żądła pęsetą zanim się go nie wyciągnie, w przeciwnym razie spowoduje się wciśnięcie jadu zalegającego u nasady żądła.

Po wyjęciu żądła ponownie rankę przemyć, osuszyć i posmarować preparatem przeciwhistaminowym: Mecortolon (Jelfa) - krem; Fenistil (Novartis) - żel; Laticort (Jelfa) - krem. W razie rozlanych zmian alergicznych skórnych lub powiększenia węzłów chłonnych, znacznego opuchnięcia użądlonej części ciała zastosować preparaty wapnia (Calcium Sandoz Ampullen /Novartis/ - amp. 10 ml) - domięśniowo 1 amp. 1-2 razy dz. oraz leki przeciwhistaminowe: z grupy diphenhydraminy, np. Benocten (Medinova) - tabl. 50 mg, Sediat (Pfleger) - tabl. 50 mg, Lupovalin (Pharma) - tabl. 50 mg, Emesan (Lindopharm) - tabl. 50 mg - 1 tabl. 3 razy dz.; lub z grupy klemastyny, np. Clemastinum (Polfa) - tabl. 1 mg, Tavegyl (Novartis) - tabl. 1 mg - 1-2 mg 2 razy dz.

Przed posmarowaniem miejsca użądlenia lekiem warto zastosować okłady z wodnego roztworu wodorowęglanu sodu (soda oczyszczona - 1 łyżka sody na 200 ml wody) lub z wodnego roztworu wodorowęglanu amonu (amoniak do pieczenia) - gazę zwilżyć w zimnym (schłodzić w lodówce) roztworze i przykładać na 30 minut; okłady są dobrym środkiem domowym w leczeniu użądleń. Neutralizują działanie kwasów zawartych w jadzie pszczół, os, szerszeni i mrówek, działają przeciwzapalnie oraz przeciwświądowo.

W razie wstrząsu konieczna jest profesjonalna pomoc lekarska: tlenoterapia, podawanie ACTH - dożylnie lub glikokortykosteroidy - dożylnie, ponadto preparaty wapnia, leki podnoszące ciśnienie krwi (adrenalina), leki przeciwhistaminowe - pozajelitowo, niekiedy leki nasercowe.

Zatrucia roślinami i grzybami

Pomoc przedlekarska.

Jeżeli zatrucie grzybami lub roślinami nastąpiło drogą pokarmową należy usunąć resztki trucizny z przewodu pokarmowego pod warunkiem, że zatruty jest przytomny. W tym celu należy wywołać wymioty za pomocą silnie osolonej wody przegotowanej z dodatkiem węgla aktywnego (węgiel leczniczy Carbo medicinalis /ICN/ - tabl. 300 mg - 1 łyżka stołowa sproszkowanego węgla na szklankę solanki; zmielić lub utłuc w moździerzu). Nie podawać mleka! Po wymiotach ponownie podać zatrutemu węgiel leczniczy - rozgnieść tabletki (30-40 sztuk tabletek!) i podawać doustnie jak najszybciej.

Jeżeli zatruty jest nieprzytomny nie wolno wywoływać wymiotów z wiadomych względów. Należy go ułożyć w pozycji bezpiecznej na boku i okryć, zabezpieczając przed utratą ciepła (termofory, koce). W razie ustania akcji serca lub oddychania zastosować masaż serca i sztuczne oddychanie (8 uciśnięć mostka i 2 wdechy cyklicznie).

Zatrutego należy jak najszybciej przetransportować do szpitala. Pielęgniarka (pielęgniarz) udzielający pierwszej pomocy powinni zabezpieczyć wymiociny lub resztki pokarmu (rośliny, grzyby) do badań toksykologicznych.

Węgiel aktywowany znakomicie pochłania toksyny, stąd ważne jest jego podanie zatrutemu.

W celu radykalnego usunięcia trucizny z przewodu pokarmowego, obok środków wymiotnych zaleca się podanie preparatów przeczyszczających: siarczan magnezu Magnesium sulphate lub siarczan sodu Natrium sulphuricum - w dawce 15 g (rozpuścić w wodzie). Oleju rycynowego nie wolno podawać przy żadnych zatruciach grzybami lub roślinami z powodu zwiększania przenikalności toksyn z jelit do krwi oraz zwiększania ukrwienia przewodu pokarmowego!!!

Przeszkolona pielęgniarka powinna w miarę możliwości jak najszybciej wykonać płukanie żołądka zawiesiną węgla aktywowanego.

Jeżeli transport chorego jest niemożliwy w krótkim czasie: podać w kroplówce dożylnej 3 litry 5% roztwór glukozy w fizjologicznym roztworze soli.

W razie pobudzenia psychicznego i ruchowego można podać Hydroxyzinum (Polon, Pliva, ICN) - draż., syrop, ampułki znany także pod nazwą Atarax (Pfizer, UCB) - tabl. powl., syrop, amp. - w dawce 100 mg. Są to środki bezpieczne.

Pielęgniarka czy pielęgniarz nie powinni natomiast podawać pochodnych kwasu barbiturowego lub benzodiazepiny (zalecanych w niektórych poradnikach) z powodu możliwości wystąpienia poważnych, a nawet śmiertelnych konsekwencji. Należy bowiem pamiętać, że pochodne benzodiazepiny i fenobarbital hamują ośrodek oddechowy, obniżają ciśnienie krwi, co nie jest obce także wielu toksynom roślinnym, w efekcie może więc nastąpić zatrzymanie oddychania i zgon pacjenta. Objawy zatrucia są wypadkową działania wielu substancji zawartych w roślinie lub grzybie. Zatem trudno jest ustalić reakcję zatrutego na te środki. O podaniu tego typu leków niech zadecyduje lekarz.

Podział grupowy zatruć grzybami wg Raszeji

(podział stosowany w medycynie sądowej)

Grupa I

Grzyby uszkadzające głównie narządy miąższowe (nefrotoksyczne
i hepatotoksyczne).

1. Muchomor sromotnikowy Amanita phalloides

2. Muchomor zjadliwy Amanita virosa

3. Muchomor wiosenny Amanita verna

Skład chemiczny: związki białkowe: falotoksyny (faloina, faloidyna, falocydyna, faliny, falizyna), amatoksyny (amanityny, amanityna).

Działanie: wywołują martwicę krwotoczną wątroby, hemolizują krwinki, wywołują tłuszczowe zwyrodnienie nerek i serca, podrażniają przewód pokarmowy, przez co powstają krwawe wybroczyny, a nawet krwawienia.

Objawy: początkowo ból brzucha, nudności, wymioty, wzdęcia, biegunka.

Po 2-3 dniach występuje żółtaczka z powodu uszkodzenia wątroby, śpiączka wątrobowa, niewydolność nerek, zatrzymanie moczu, skaza krwotoczna, tachykardia, drgawki, zgon. Śmiertelność w zespole sromotnikowym wynosi około 40%.

4. 4.     Zasłonak rudy Cortinarius latus

Skład chemiczny: orelanina.

Działanie: drażniące i niszczące nabłonki, wywołują zwyrodnienie nerek i uszkodzenie martwicze wątroby.

Objawy. Początkowo zatrucie bezobjawowe. Po około 2 dniach może wystąpić lekka żółtaczka. Jednakże po około 2 tygodniach objawy zatrucia uwyraźniają się. Niewydolność nerek, skąpomocz, białkomocz, krwiomocz, bezmocz, ból nerek (objaw Pasternackiego przy opukiwaniu). W ciągu 3 tygodni zgon zatrutego.

5. Piestrzenica kasztanowata Gyromytra esculenta

Skład chemiczny: związek lotny metylohydrazynowy - gyromytryna.

Działanie: hemolizuje krwinki, drażni nabłonki, zaburza neurotransmisję.

Objawy. Zatrucie początkowo utajone, dopiero po 15 godzinach występuje żółtaczka, methemoglobinemia, krwiomocz, martwica nerek i wątroby, drgawki, hemoliza krwinek.

 

Grupa II

Grzyby wywołujące głównie objawy neurologiczne i psychiczne.

5. 5.     Strzępiak Inocybe

6. 6.     Lejkówka Clitocybe

7. 7.     Muchomor plamisty Amanita pantherina

8. 8.     Muchomor czerwony Amanita muscaria

Do tej grupy zaliczane są także inne grzyby o działaniu psychopobudzającym, np. Psilocyba stropharia (w Meksyku), a także krajowe kołpaczki Panaeolus, pierścieniaki Stropharia i stożkogłówki Conocybe oraz słabiej działająca łysiczka Psylocyble. Zawierają one związki psylocybinowe, psylocynowe oraz pochodne aminokwasu cystyny.

Skład chemiczny:

Strzępiak i lejkówka: muskaryna

Muchomor plamisty i czerwony: muskaryna, muscymol, kwas ibotenowy

Działanie:

Muscynol i kw. ibotenowy pobudzają ośrodkowy układ nerwowy, zaburzają naurotransmisję; zaburzają synchronizację i koordynację ruchową; wyzwalają halucynacje; chwilowo zwiększają percepcję wrażeń wzrokowych i słuchowych; wyzwalają psychozy; wywołują efekt “wychodzenia z własnego ciała”, chwilowo zwiększają poczucie odwagi i śmiałości. Zaburzają asocjację (kojarzenie) wrażeń wzrokowych.

Muskaryna: obniża ciśnienie krwi, zwiększa wydzielanie potu, pobudza wydzielanie potu, śluzu i śliny, zwęża źrenice, zwalnia czynność serca, kurczy miocyty gładkie. U ciężarnych wywołuje poronienie. Hamuje skurcze serca i pobudliwość ośrodka oddechowego. W razie przedawkowania - śmierć następuje wskutek zatrzymania oddychania i serca.; towarzyszą temu utrzymanie świadomości, krwawa biegunka, wymioty i sinica.

Związki psylocynowe, psylocybinowe i cystynowe działają po około 20-30 minutach. Wywołują rozszerzenie źrenic, wyostrzają zmysły, zaburzają widzenie oraz kojarzenie dźwięków, pobudzają ruchowo, dają wrażenie “odprężenia, wyzwolenia, bystrości, śmiałości, odwagi i wyjścia z ciała”, ale równocześnie wyzwalają ukryte psychozy, u niektórych osób indukują ataki szału i agresji, pozbawiają samokrytycyzmu i samokontroli. U osób wrażliwych powodują lęk, niepokój, wymioty, bóle i zawroty głowy oraz drżenie mięśni. Objawy mogą się utrzymywać nawet 8 h. Efektem działania jest stres i depresja.

Objawy:

Zespół muchomora plamistego, czyli zespół pobudzenia psychoruchowego: suchość w ustach, zaburzenia mowy, światłowstręt, zaburzenia widzenia, nudności, bóle brzucha, pobudzenie i zaburzenia ruchowe (chodu), dezorientacja, omamy wzrokowe i słuchowe, drżenie mięśni.

Zespół muskarynowy: po około 2 godzinach: ślinotok, nadmierne pocenie się, kolki jelitowe, wzdęcia, biegunka, nudności, wymioty, zwolnienie akcji serca, spadek ciśnienia krwi, zwężenie źrenic. Światłowstręt. Niekiedy ataki furii i wyzwolenie prymitywnych zachowań, brak samokontroli i samokrytycyzmu. Potem silna depresja.

Grupa III

Grzyby wywołujące głównie objawy żołądkowo-jelitowe.

9. 9.     Wieruszka ciemna Entoloma lividum

10. 10. Gąska Tricholoma

11. 11. Gołąbek Russula

12. 12. Mleczaj Lactarius

13. 13. Tęgoskór pospolity Scleroderma vulgare

14. 14. Borowik szatański Boletus satanas

Objawy: ból brzucha, ślinotok, nudności, wymioty, biegunka, bóle głowy.

Grupa IV

Grzyby warunkowo jadalne, którymi zatrucie nastąpiło wskutek błędów podczas przygotowywania ich do spożycia, np. nieodlanie wody, w której gotowano grzyby, niedogotowanie, niedosmażenie, niewłaściwe suszenie. Zatrucie grzybami warunkowo jadalnymi wskutek jednoczesnego spożycia alkoholu.

15. 15. Opieńka miodowa Armillariella mellea

16. 16. Smardz stożkowaty i jadalny Morchella conica et esculenta

17. 17. Krowiak podwinięty = olszówka Paxillus involutus

18. 18. Godzieniec Clavaria

19. 19. Czernidlak pospolity Coprinus atramentarius

Objawy zatrucia: ból brzucha, bóle głowy, nudności, wymioty, biegunka, zaburzenia termoregulacji, dreszcze, ślinotok, metaliczny smak w ustach. W przypadku krowiaka możliwe jest uszkodzenie wątroby i hemoliza erytrocytów. Czernidlak wywołuje zaburzenia sercowe i drętwienie kończyn, zaczerwienie twarzy oraz objaw “uderzenia krwi do głowy”.

Grupa V

Zatrucia grzybami zakażonymi pleśniami, bakteriami lub zanieczyszczone pestycydami lub innymi ksenobiotykami (metale ciężkie, pierwiastki promieniotwórcze).

Przegląd niektórych śmiertelnie trujących roślin
rosnących (lub uprawianych) w Polsce

Bieluń dziędzierzawa Datura stramonium

Objawy: po 20-30 minutach od spożycia: niedobór śliny, pragnienie, wzrost ciśnienia krwi, zaczerwienienie skóry, zaburzenia widzenia (zaciemnienia w oczach), pobudzenie nerwowe, ataki szału, halucynacje, drgawki, zaparcie, wzrost temperatury ciała, zgon z powodu porażenia ośrodka oddechowego.

Blekot pospolity - Aethusa cynapium

Objawy - patrz szczwół.

Bukszpan zwyczajny Buxus sempervirens

Objawy: podrażnienie błon śluzowych, ślinotok, nudności, wymioty, kolki, biegunka, wybroczyny krwawe w przewodzie pokarmowym, drżenie mięśni, drgawki, zaburzenia oddychania, pokrzywka. Śmierć wskutek porażenia ośrodka oddechowego.

Ciemiężyca biała, czarna i zielona Veratrum album, nigrum et lobelianum

Objawy: podrażnienie błon śluzowych, ślinienie, pieczenie w jamie ustnej i gardle, kichanie, katar, zwolnienie tętna, dusznica bolesna, obniżenie ciśnienia krwi, łzawienie, nudności, silne wymioty, biegunka, zaburzenia równowagi, skurcze mięśni wokół dróg oddechowych i jelit oraz mięśni szkieletowych. Zgon z powodu uduszenia.

Dawniej była stosowana nalewka Tinctura Veratri w leczeniu reumatyzmu i mięśniobóli (wcieranie, ponadto składnik maści) oraz w zwalczania wszawicy (pół na pół z octem).

Cis pospolity Taxus baccata

Objawy zatrucia: wymioty, kolki przewodu pokarmowego, zaburzenia rytmu serca, spadek ciśnienia krwi, drgawki, częstomocz, śpiączka, bezdech, śmierć z powodu uduszenia lub ustania serca.

 

Lulek czarny Hyoscyamus niger

Objawy - patrz bieluń i pokrzyk

Naparstnica purpurowa - Digitalis purpurea

Objawy: początkowo zwolnienie czynności serca, niemiarowość pracy serca, przyspieszenie akcji niemiarowej serca, wymioty, utrudnienie rozkurczu serca, śmiertelne zatrzymanie serca w maksymalnym skurczu.

Ostróżeczka polna Delphinium consolida

Objawy: lęk, zaniepokojenie, spadek ciepłoty ciała, ślinotok, kolki, obfite poty, pieczenie w gardle, biegunka, wymioty, zaburzenia rytmu serca, drżenie mięśni, drgawki, zaburzenia integracji ruchowej, drętwienie kończyn; zahamowanie oddychania.

Pokrzyk wilcza jagoda Atropa belladona

Objawy: podniesienie ciepłoty ciała, zaczerwienienie, plamistość i suchość skóry, przyspieszenie tętna, duszność, światłowstręt (fotofobia), niedobór śliny, niemożność połykania, krzyki, śmiechy, halucynacje, zawroty głowy, zaburzenia równowagi, ataki szału, potem faza zahamowania, zatrzymanie krążenia i oddychania. Śmierć w ciągu 2-3 dni (w razie braku leczenia).

Rącznik pospolity Ricinus communis

Roślina coraz częściej uprawiana w ogrodach w celach ozdobnych -stanowiąc poważne zagrożenie dla dzieci.

Objawy: gwałtowne wymioty i biegunka, silne przekrwienie narządów układu pokarmowego i nerek, krwotoczne zapalenie nerek, zwyrodnienie wątroby i serca; wstrząs, śpiączka. Toksalbumina - rycyna zawarta w roślinie zabija człowieka w dawce 0,003 mg/kg m.c. Powoduje aglutynację (zlepianie) krwinek i wytrącanie włóknika - fibryny we krwi, powodując zakrzepnięcie krwi. Odczyn aglutynacyjny rycyny dla krwi człowieka wynosi 1: 2000 000.

Olej rycynowy stosowany w lecznictwie jest pozbawiony rycyny.

Sałata jadowita Lactuca virosa

Objawy: podrażnienie nabłonków układu pokarmowego i oddechowego, pobudzenie nerwowe, nudności, wymioty, nadmierne pocenie się, omamy wzrokowe i słuchowe, rozszerzenie źrenic, bóle i zawroty głowy, cykliczne utraty świadomości, następnie śpiączka i śmiertelne porażenie ośrodka oddechowego.

Sumak jadowity Rhus toxicodendron i sumak octowiec Rhus typhina.

Roślina ostatnio coraz częściej sadzona w Polsce, zwłaszcza na działkach i w ogrodach. Dlatego też stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi, zwłaszcza dzieci. Szczególnie wrażliwi są na tę roślinę alergicy. Niestety nie należy do najzdrowszych roślin ozdobnych.

Szkodliwie działają włoski, które odrywają się od liści i owoców i są przenoszone do mieszkań przez wiatr. Wywołują stany podrażnienia skóry i dróg oddechowych, w tym objawy alergiczne - podobne jak w pyłkowicy.

Objawy: opuchnięcie i zaczerwienie skóry, wypryski, pokrzywka, wypryski wokół narządów płciowych i w pachwinach, za uszami, na karku, niekiedy gorączka. Nieżyt górnych dróg oddechowych, objawy astmy, kichanie, łzawienie. W razie spożycia - podrażnienie błon śluzowych przewodu pokarmowego, nerek i dróg moczowych, białkomocz, krwiomocz.

Szalej jadowity Cicuta virosa

Objawy: podrażnienie błon śluzowych, pieczenie w jamie ustnej i gardle, nudności, potem wymioty, silna biegunka, zaburzenia oddychania, częstomocz, obfite poty, utrata przytomności. Początkowo pobudzenie psychoruchowe, niekiedy ataki furii, potem zahamowanie, drżenie mięśni, drgawki, zgon z powodu zahamowania ośrodka oddechowego.

Szczwół plamisty Conium maculatum

Objawy: podrażnienie błon śluzowych, ślinotok, wymioty, biegunka, niepokój, kolki, zaburzenia widzenia i świadomości, początkowo pobudzenie psychoruchowe, częstoskurcz, potem zahamowanie czynności nerwowych, zawroty głowy, zaburzenia równowagi, porażenie mięśni, drgawki, zahamowanie ośrodka oddechowego, rozszerzone źrenice, światłowstęt. Śmierć z powodu uduszenia poprzedzona jest sennością lub śpiączką. Porażenie mięśni dotyczy najpierw kończyn dolnych, potem posuwa się ku górze.

Tojad mordownik Aconitum napellus

Objawy: podrażnienie błon śluzowych, ślinotok, niepokój, duszność, spadek tętna i ciśnienia krwi, obniżenie ciepłoty ciała, utrudnione połykanie, obfite poty, bóle brzucha, niemiarowość serca, zahamowanie pobudliwości ośrodka oddechowego i ośrodkowego układu nerwowego, wymioty, biegunka. Najpierw podrażnia, a potem poraża nerwy czuciowe. Charakterystyczny objaw zatrucia to zespół “rękawiczki” lub “obcej skóry na ciele” Zgon wskutek zatrzymania płuc i serca następuje przy zachowanej świadomości.

Alkaloid tojadu - akonityna była dawniej stosowana w lecznictwie jako dodatek do mazideł i maści przeciwbólowych (poraża nerwy bólowe). Należy do najsilniejszych toksyn roślinnych. Wchłaniana jest przez skórę i błony śluzowe. Dawka śmiertelna - ok. 0,5 mg.

Wawrzynek wilcze-łyko Daphne mezereum

Objawy: nudności, wymioty, kolki, biegunka, porażenie mięśni, podrażnienie błon śluzowych, krwiomocz, hemoliza krwinek. Śmierć wskutek uduszenia lub zatrzymania serca.

Wilczomlecz sosnka Euphorbia cyparissias, wilczomlecz lancetowaty Euphorbia esula, wilczomlecz błotny Euphorbia palustris, wilczomlecz ogrodowy Euphorbia peplus

Objawy: silne podrażnienie nabłonków, ślinotok, pieczenie w jamie ustnej i gardle, łzawienie, kichanie, kaszel, wymioty, dusznica bolesna, pokrzywka, opuchnięcie mięśni wokół dróg oddechowych, zaburzenia oddychania, częstomocz, krwiomocz, hemoliza krwinek, kolki, obfite poty, niemiarowość serca, spadek ciśnienia krwi, bladość lub zaczerwienienie skóry, biegunka. Po 2-3 dniach zgon.

Zimowit jesienny Colchicum autumnale

Objawy: podrażnienie błon śluzowych, nudności, wymioty, kolki, krwawa biegunka, pokrzywka. Kolchicyna w dawce powyżej 40 mg powoduje zgon z powodu zatrzymania serca. Stosowana jest w leczeniu artretyzmu i sklerodermii (preparaty Colchicum i Colchicine).

Złotokap zwyczajny Cytisus laburnum

Objawy: bóle i zawroty głowy, zaburzenia równowagi, rozszerzenie źrenic, halucynacje, spadek ciśnienia krwi, silne osłabienie, lęk, zaburzenia oddychania, cykliczne utraty świadomości, nudności i wymioty, drżenie mięśni szkieletowych, drgawki. Śmierć wskutek porażenia ośrodka oddychania.

Żywotnik zachodni Thuya occidentalis

Objawy: ślinotok, początkowo przyspieszenia, a potem spadek tętna, biegunka, zawroty głowy, zaburzenia równowagi, wymioty, częstomocz, krwiomocz, drżenie mięśni, drgawki, śpiączka. Śmierć wskutek zatrzymania oddychania i ostrej niewydolności krążenia.

Surowica jest to żółtawy płyn oddzielający się od krwi podczas jej krzepnięcia. Jest to więc osocze krwi pozbawione włóknika (fibryny).

Surowice odpornościowe są to surowice uzyskiwane z krwi ozdrowieńców oraz z krwi zwierząt czynnie uodpornionych szczepionkami, mające wysoką zawartość swoistych przeciwciał.

Surowice monowalentne (jednoważne) zawierają swoiste przeciwciała skierowane przeciw jednemu antygenowi (np. przeciwbłonicza zawiera antytoksynę błoniczą). Surowice poliwalentne (wieloważne) zawierają mieszaninę przeciwciał skierowanych przeciw różnym antygenom (np. antytoksyna przeciw zgorzeli gazowej).

Szczepionka jest to preparat biologiczny zawierający zabite lub atenuowane drobnoustroje, albo też ich fragmenty (frakcje), które po wprowadzeniu do żywego organizmu powodują wytworzenie odporności swoiście skierowanej przeciw składnikom (antygenom) zawartym w szczepionce. Szczepienie jest wiec zabiegiem mającym na celu zwiększenie odporności organizmu na antygen zawarty w szczepionce. Służy profilaktyce chorób. Antygen jest substancją na ogół obcogatunkowa, która po wprowadzeniu do organizmu pozajelitowo wywołuje reakcje immunologiczną, polegającą na wytworzeniu przeciwciał przeciwko niej.

Jak już wspomniano, surowice odpornościowe (serum, sera) są najczęściej surowicami zwierząt, głownie koni, baranów i krów, uodpornionych na daną chorobę (mikroorganizm chorobotwórczy i jego jady) lub toksynę chemiczną bezkręgowców. Surowica zawiera gotowe przeciwciała odpornościowe.

Aby uzyskać surowicę odpornościową, zwierzęta zakaża się odpowiednimi drobnoustrojami lub ich jadami, toksynami bezkręgowców lub anatoksynami. Po uzyskaniu odporności pobierana jest od nich krew. Krew zostaje pozbawiona włóknika i krwinek. Do tak uzyskanego płynu dodaje się konserwanty i antyseptyki i przechowuje 4 miesiące. Surowice poddaje się także dializie w celu ich zagęszczenia i oczyszczenia. Surowice dializowane zawierają więcej jednostek czynnych w 1 ml niż surowice surowe (niedializowane). Siłę surowic określane są w jednostkach. Są to wartości umowne, ustalane za pomocą specjalnych testów biologicznych.

Surowice odpornościowe są przezroczystymi lub żółtawymi (złotawymi) płynami, niekiedy z osadem, który przyrasta w miarę starzenia i przeterminowania surowicy.

Surowice stosuje się profilaktycznie oraz leczniczo w ścisłe określonych jednostkach chorobowych. Wstrzykiwane są one domięśniowo, podskórnie, dożylnie lub dordzeniowo. Dordzeniowo i donaczyniowo nie podaje się surowic konserwowanych fenolem i jego pochodnymi.

Po wprowadzeniu surowicy do ustroju występują objawy zespołu posurowiczego, będące wynikiem uczulenia (reakcji immunologicznej) organizmu na wprowadzone białko. Objawy te są zwykle niegroźne i ograniczają się jedynie do wysypki skórnej, zaczerwieniania oraz gorączki i obrzęku w miejscu wstrzyknięcia. Mijają po kilku dniach.

U niektórych osób może wystąpić szczególna nadwrażliwość na surowicę - wstrząs anafilaktyczny. Wstrząs może także wystąpić po powtórnym wprowadzeniu surowicy do ustroju.

1. Antirabies serum (Antirabicum equinum serum) - surowica przeciw wściekliźnie. Przygotowywana jest z frakcji immunoglobulinowej G krwi konia, uprzednio immunizowanego szczepem PV 11 wirusa wścieklizny. Konserwowana fenolem 0,3%. Trwała 3 lata. Podawana jest osobom pogryzionym przez zwierzęta podejrzane o wściekliznę. Bezpośrednio po pokąsaniu podaje się 40 j.m. na 1 kg masy ciała; połowę dawki podaje się domięśniowo a połowę w ranę. Produkowana przez firmę Pasteur Merieux Serums et Vaccins - fiolki 1 tysiąc jednostek międzynarodowych w 5 ml. Uwaga!!! Istnieje jeszcze szczepionka Rabies Vaccinie (Vaccinium antirabicum) zawierająca zabity wirus wścieklizny. Okres trwałości szczepionki wynosi 2 lata. Stosuje się profilaktycznie i leczniczo po zakażeniu wścieklizną. Szczepionka znana jest pod nazwami: Imovax Rabies, Lyssavac N Berna, RabAvert, Rabipur, Rabivac, Tollwut-Impfstoff Merieux i Vaccin Rabique Pasteur. Forma - fiolka zawierająca 1 dawkę (2,5 jednostki) oraz rozpuszczalnik. Podaje się domięśniowo lub podskórnie.

2. Arachnidae venom antiserum - surowica przeciw jadom pajęczaków - uzyskiwana z krwi kóz i koni immunizowanych jadami pajęczaków: skorpionów i pająków. Zawiera przeciwciała neutralizujące toksyny tych bezkręgowców. Konserwantem jest thiomersal, czyli etylortęciotiosalicylan sodu.

•         Antivenin Lactrodectus mactans (Merc Sharp and Dohme) - fiolki 6 tys. jednostek przeciwciał w postaci substancji liofilizowanej + fiolka z rozpuszczalnikiem 2,5 ml. Podawane w razie pokąsania przez czarną wdowę.

•         Skorpiongift-Immunserum Twyford Nordafrica (Knoll) - amp. 1 ml (10 mg w roztworze) - przeciwciała przeciwko toksynom skorpionów: Androctonus australis, Buthus occitanus, Leiurus quinquestriatus. Podawane są domięśniowo, podskórnie lub dożylnie w ilości 2-3 ampułek. Większe dawki w razie ukąszenia A. australis i w razie ukąszenia wyżej położone części ciała (bliżej serca i głowy) Jeżeli stan chorego nie poprawił się w ciągu 1 godziny od podania podaje się kolejne ampułki (maximum 10 ampułek).

3. Tetanus antitoxin - serum antitetanicum - surowica przeciwtężcowa - uzyskiwana jest z surowicy końskiej (Antitoxynum tetenicum equinum) lub bydlęcej (Antitoxinum tetanicum bovinum). Zwierzęta są immunizowane toksyną tężcową. Konserwantem jest fenol (0,3%). Okres trwałości 3 lata. Podawana jest osobom zranionym, które nie były szczepione przeciw tężcowi, były szczepione ale dawniej niż 8 lat temu lub nie można odnaleźć dokumentacji to potwierdzających. Podawana jest także w przypadku ran rozległych, silnie zanieczyszczonych, w razie równoczesnego występowania wstrząsu pourazowego lub ubytku znacznej ilości krwi. Zapobiegawczo podaje się 3 tysiące jednostek, leczniczo - 50-100 tys. j.m. Wstrzykiwana domięśniowo lub podskórnie (połowa dawki), a reszta dawki - dożylnie. W Polsce dostępna jest krajowa surowica firmy Biomed - fiolki po 3 tys. jednostek (substancja liofilizowana do rozpuszczenia) oraz francuska - Serum Antitetanique firmy Pasteur Merieux Serums et Vaccins - strzykawki 1 ml - roztwór do wstrzyknięć 1,5 tys. jednostek. Tężcowym zakażeniom ulegają najczęściej rany zanieczyszczone ziemią i nawozem.

4. Schlangengift-Immunoserum Twyford (Knoll) - amp. 10 ml - roztwór do wstrzyknięć dożylnych domięśniowych i podskórnych - surowica zawierająca przeciwciała przeciwko jadowi kobry Naya naya (Naia naia).

5. Antivenin (Wyeth-Ayerst) - amp. 10 ml - substancja liofilizowana z przeciwciałami przeciw toksynom węży Ameryki Pólnocnej, Ameryki Środkowej, Ameryki Południowej, Korei I Japonii.

6. Schlangengift-Immunserum Behring (Chiron Behring) - amp. 10 ml - przeciwciała w surowicy przeciw toksynom żmij Europy; surowica przeciw jadom żmij Afryki; surowica przeciw jadom żmij Bliskiego i środkowego Wschodu.

7. Botulism antitoxin - antytoksyna botulinowa A, B i E otrzymywana z krwi koni; jest wieloważna. Konserwantem jest fenol (0,25%). Ważna przez 3 lata. Podawana leczniczo i profilaktycznie osobom, które spożyły pokarm zawierający jad kiełbasiany. Profilaktycznie - podskórnie lub domięśniowo 10 tys. jednostek międzynarodowych. Leczniczo - dożylnie lub domięśniowo 50 tys. jednostek. Biomed produkuje antytoksynę botulinową wieloważną ABE - fiolki 10 ml - roztwór do zastrzyków domięśniowych lub dożylnych. Firma Chiron Behring z Niemiec produkuje Botulismus Antitoxin Behring we flakonach 250 ml - roztwór do zastrzyków dożylnych; 1 ml zawiera 750 jednostek antytoksyny botulinowej A, 500 jednostek antytoksyny botulinowej B i 50 jednostek antytoksyny botulinowej E.

8. Diphteria antitoxin (antitoxinum diphthericum) - antytoksyna błonicza - surowica przeciwbłonicza otrzymywana jest z krwi koni uprzednio immunizowanych. Jest skierowana przeciwko jadom Corynebacterium diphteriae. Konserwantem jest fenol. Trwała przez 3 lata. Stosowana w leczeniu i w profilaktyce (rzadko) błonicy. Dawka lecznicza - domięśniowo: błonica nosa - 10-20 tysięcy jednostek, błonica gardła 40-60 tys. jednostek, błonica krtani - 20-40 tysięcy jednostek, błonica skóry, narządów płciowych i oczu - 20 tysięcy jednostek. Maksymalna dawka jednorazowa dla dzieci małych - 20 tys., dla niemowląt 10 tysięcy jednostek, dla dzieci. W handlu znana pod nazwami: Diphtherie Antitoxin Behring vom Pferde (Chiron Behring) - amp. - roztwór do wstrzyknięć domięśniowych lub dożylnych (1 ml zawiera 4 tysiące jednostek). Biomed - antytoksyna błonicza końska - amp. 10 tys. jednostek - zastrzyki domięśniowe.

Metoda Besredki

Besredka Aleksander (1870-1940) - francuski bakteriolog i immunolog opracował metodę zapobiegania wstrząsowi anafilaktycznemu po podaniu surowicy. Początkowo wstrzykuje się podskórnie 0,5 cm surowicy, a pozostałą część po upływie pół godziny.

 

Adstrigens - ściągające

Alternas - pobudzające przemianę materii

Amarum - gorzkie

Anaesthriticum - znieczulające

Antiarthriticum - przeciwartretyczne

Antiashmaticum - przeciwastmatyczne

Antidiabeticum - przeciwcukrzycowe

Antidiarrhoicum - przeciwbiegunkowe

Analgeticum - znieczulające

Antineuralgicum - przeciwbólowe

Antiphlogisticum - przeciwzapalne

Antipireticum - przeciwgorączkowe

Antirheumaticum - przeciwgośćcowe

Antisepticum - antyseptyczne / zew. /

Aromaticum - aromatyczne

Cardiacum - nasercowe

Cardiotonicum - wzmacniające mięsień sercowy

Carminativum - wiatropędne

Cholagogum - żółciopędne

Depurativum - czyszczące krew

Diaphoreticum - napotne

Digestivum - pobudzające trawienie

Diureticum - moczopędne

Emeticum - wymiotne

Emmenagogum - namiesięczne

Emolliens - zmiękczające / zew./

Excitans - pobudzające

Expectorans - wykrztuśne

Hoemostaticum - przeciwkrwotoczne

Hypertonicum - podnoszące ciśnienie

Hypotonicum - obniżające ciśnienie

Insecticidum - insektobójcze /zew./

Lactogogum - mlekopędne

Laxans - rozwalniające

Mucilaginosum - śluzowe

Narcoticum - odurzające

Obstipans - zapierające

Obortivum - aborcyjne

Protetivum - osłaniające

Purgans - przeczyszczające

Roborans - wzmacniające

Rubefaciens - drażniące skórę / zew./

Sedativum - uspakajające

Spasmolyticum - rozkurczowe

Stimulans - pobudzające / serce , układ nerwowy /

Stomachicum - żołądkowe

Taenifugum - przecowtasiemcowe

Vasotonicum - tonizujące naczynia

Vermifugum - robakopędne

Układ odpornościowy w zarysie

Immunostymulatory są to substancje wzmagające czynności miejscowego lub ogólnoustrojowego układu odpornościowego. Układ odpornościowy, czyli system immunologiczny jest zespołem uorganizowanych i zintegrowanych komórek oraz procesów biochemicznych, który jest zdolny do rozpoznawania i unieczynniania czynników (antygenów) szkodliwych i obcych dla organizmu. Inaczej ujmując układ odpornościowy rozpoznaje i unieszkodliwia antygeny. Antygen to każda cząsteczka wywołująca w organizmie reakcję immunologiczną (odpornościową), czyli cząsteczka uznana za obcą i szkodliwą. Wyróżnia się odporność komórkową i odporność humoralną. Odporność humoralna polega na wytwarzaniu przeciwciał i jest warunkowana obecnością limfocytów B. Przeciwciała reagują z określonymi antygenami. Odporność ta chroni przed zakażeniami bakteryjnymi i reinfekcjami, czyli ponownymi zakażeniami wirusami. Odporność komórkowa jest warunkowana przez limfocyty T. Limfocyty T niszczą antygeny bezpośrednio (powodują lizę antygenu) lub pośrednio za pomocą limfokin. Receptory umożliwiają rozpoznanie antygenów. Limfocyty T chronią przed zakażeniem wirusowym, grzybiczym i bakteryjnym, przed nowotworami, powodują odrzucanie przeszczepionych obcych tkanek. Limfokiny pobudzają podziały limfocytów B, ponadto aktywują makrofagi mające zdolność pożerania, czyli fagocytozy antygenów. Interferony również należą do limfokin. Obok odporności humoralnej i komórkowej wyróżnia się odporność miejscową. Odporność miejscowa ograniczona jest do tkanki nabłonkowej i tkanki łącznej powierzchniowej, które są narażone najbardziej na oddziaływanie antygenów ze środowiska zewnętrznego. Odporność miejscowa nieswoista polega na mechanicznym zatrzymywaniu wszelkich cząsteczek obcego pochodzenia. Tkanka nabłonkowa bez wydzieliny śluzowej (np. naskórek - nabłonek wielowarstwowy płaski rogowaciejący) nie przepuszcza obcych cząsteczek do wnętrza dzięki ścisłemu stykaniu się komórek i ich wielowarstwowemu ułożeniu. Na powierzchnię naskórka wydzielany jest lekko kwaśny pot i łój, które również hamują rozwój większości bakterii i grzybów. Nabłonki z wydzieliną śluzową i wyposażone w mikrokosmki zatrzymują obce cząsteczki w następujący sposób: - lepki śluz wychwytuje i wiąże cząsteczki antygenowe - ruch migawkowy stale usuwa zanieczyszczenia z powierzchni nabłonka - ścisłe upakowanie komórek nie tworzy przestworów międzykomórkowych przez które mogą przenikać antygeny - wiążą antygeny w śluzie bogatym w lizozym - enzym hydrolityczny trawiący peptydoglikany drobnoustrojów Odporność miejscowa swoista zagwarantowana jest dzięki funkcjom granulocytów, makrofagów i lokalnych grudek chłonnych (limfatycznych). Makrofagami tkanki łącznej są histiocyty, które mają zdolność fagocytozy, czyli pożerania cząsteczek antygenowych oraz kompleksów antygen-przeciwciało. Pozostałe komórki zapewniające odporność miejscową to plazmocyty, labrocyty i histiocyty. Plazmocyty obecne w pobliżu nabłonków wytwarzają immunoglobuliny Ig. Histiocyty wydzielają interlukiny. Komórki tuczne, czyli mastocyty (labrocyty) syntetyzują histaminę, heparynę, enzymy proteolityczne, ECF-A = czynnik chemotaktyczny eozynofilnych granulocytów anafilaksji, VIP = vazoaktywny faktor (czynnik) rozszerzający naczynia. Ponadto wydzielają leukotrieny i prostaglandyny. W razie kontaktu z antygenem labrocyty wytwarzają immunoglobulinę E (IgE). IgE ulegają absorpcji na powierzchni labrocytów i w razie ponownego kontaktu z tym antygenem uwalniają histaminę, heparynę, leukotrieny i prostaglandyny oraz pozostałe czynniki chemiczne. Efektem tego jest reakcja immunologiczna i objawy stanu wysiękowego, zapalnego, i obrzęku. Warto dodać, że keratynocyty, czyli komórki naskórka mają zdolność wiązania antygenów i prezentowania ich limfocytom. Keratynocyty wytwarzają interleukinę 1 /IL-1/ (aktywuje fibroblasty, limfocyty T i neutrofile), interleukinę 3  /IL-3/(aktywuje labrocyty) i interleukinę 6 /IL-6/ (aktywuje limfocyty Natural Killer). W skórze występują komórki Langerhansa pochodzenia szpikowego. Komórki te wiążą, a następnie prezentują antygeny limfocytom, np. Th. Wytwarzają także interleukinę 1.

Immunoglobuliny

Globuliny wystepujące we krwi składają się z kilku frakcji: alfa 1, alfa 2, beta i gamma. Syntetyzowane są w wątrobie. Frakcja gamma obejmuje immunoglobuliny wiążące antygeny. Syntetyzowane przez limfocyty B i plazmocyty. Ogólnie ujmując globuliny pełnią funkcje obronne, transportujące i uczestniczą w krzepnięciu krwi. Immunoglobuliny można podzielić na 6 klas: I klasa: gamma-globulina IgG, zawierają przeciwciała wirusowe (np. opryszczka, odra, ospa, grypa, świnka) i przeciwbakteryjne (np. paciorkowce, maczugowce błonicy). Przechodzą przez łożysko do płodu. II klasa: makroglobulina IgM, zawierają przeciwciała przeciwko antygenom cukrowym, izoaglutyniny krwi i czynniki reumatyczne. III klasa: beta-2 A-globulina IgA, dzielą się na IgA surowiczą i IgA wydzielniczą. IgA surowicza zawiera antytoksyny, przeciwciała antybakteryjne i izoaglutyniny. IgA wydzielnicze obecne są w ślinie, w siarze (colostrum), w łzach, w wydzielinach nosowych, jelitowych i moczowych. Zawierają przeciwciała przeciwko bakteriom i wirusom. IV klasa: gamma-D = IgD, występuje na powierzchni limfocytów płodów i noworodków. Poziom ich wzrasta w okresie dojrzałym; u kobiet jest wyższy niż u mężczyzn. Zawiera przeciwciała antybłonicze i przeciwciała insulinowe. V klasa: gamma-E = IgE (reaginy) występują w surowicy w niskim stężeniu. Poziom ich wzrasta w chorobach alergicznych, głownie skórnych. VI klasa: gamma-mikroglobulina (białko Bence-Jonesa, zostały stwierdzone u chorych na myeloma multiplex (szpiczak). Immunoglobuliny mają zdolność swoistego wiązania się z antygenami tworząc kompleks immunologiczny. Kompleks immunologiczny uczynnia białka surowicy zwane dopełniaczem. Dopełniacz to funkcjonalnie powiązany układ kilkunastu różnych białek przyłączanych kolejno do kompleksu, dzięki czemu następuje jego aktywacja. Następuje wzmożenie swoistej reakcji immunologicznej i nieswoistego procesu zapalnego. Aktywacja kompleksu przyczynia się do powstania enzymów litycznych (trawiących komórki patogenów), substancji rozszerzających naczynia krwionośne i zwiększających przepuszczalność śródbłonków (anafilotoksyna), opsonin (opłaszczają komórki patogenów ułatwiając ich fagocytozę) i substancji chemotaktycznych dla krwinek białych. Reakcja przeciwciał na antygen nosi nazwę odpowiedzi humoralnej (odporność humoralna). Jest ona szczególnie skuteczna w przypadku bakterii i egzotoksyn.

Limfocyty

Limfocyty T dzielą się na kilka grup: limfocyty pomocnicze Th (ang. helper - pomocniczy), limfocyty T supresorowe Ts (ang. suppress - tłumić), limfocyty cytotoksyczne, limfocyty ADCC (antibody dependent cellular cytotoxity), limfocyty NK (natural killer). Limfocyty Th posiadają na powierzchni receptory. Wydzielają limfokiny. Limfokiny (cytokiny) to substancje uwalniane z limfocytów pod wpływem antygenów. Do limfokin należą interferony i interleukiny. Limfokiny pobudzają podziały innych limfocytów (limfocytów B, T), makrofagów, pobudzają wytwarzanie przeciwciał. Limfocyty NK produkują interferon gamma (IFN-ă). Limfocyty NK wchodzą w skład populacji limfocytów null. Należą do dużych limfocytów, zawierających lizosomy. Mają zdolność niszczenia komórek nowotworowych.  Limfocyty i monocyty należą do wspólnej dużej grupy krwinek - agranulocytów. Ogólnie mówiąc agranulocyty maja zdolność syntezy interferonów. Interferony są także produkowane przez fibroblasty. Fibroblasty są komórkami tkanki łącznej właściwej.

Podział naturalnych preparatów immunostymulujących

1. Preparaty bakteryjne: adjuwanty bakteryjne, np.  adjuwant Freunda, prątkowe, Propionibacteriaceae, liofilizaty, np. picibanil 2. Peptydy i polipeptydy 3. Preparaty roślinne

Bestatin

Bakteryjne preparaty immunostymulujące

Adjuwanty są to zemulgowane mieszaniny oleju parafinowego, wody i wybranych bakterii, np. prątków kwasoopornych. Mieszanina taka działa immunopotencjalizująco. Preparaty zawierające Propionibacterium powodują proliferację i aktywację makrofagów, ponadto indukują produkcję  interferonu. Picibanil to przykład liofilizatu atenuowanych szczepów Streptococcus haemoliticus, który pobudza układ limfocytów T, nasilając komórkową odpowiedź odpornościową. Aktywuje także limfocyty Th, przez co pobudza odporność humoralną. Bestatyna, czyli Amino-2-hydroxy-4-phenylbutyryl]-L-leucine hydrochloride to preparat Str. Olivoreticuli, który pobudza fagocytozę granulocytarną. Bestatyna to inhibitor aminopeptydazy działający nie tylko immunostymulująco, ale również przeciwnowotworowo, co jest wykorzystywane w terapii raka niedrobnokomórkowego płuc.

Peptydy i polipeptydy

Interferony to glikoproteiny, których produkcja rozpoczyna się pod wpływem mitogenów i antygenów, głównie bakterii i wirusów. Proces ten obejmuje fazę indukcji i fazę przeciwwirusową. Faza indukcji polega na aktywacji genów kodujących interferony w komórkach gospodarza. Indukcja następuje wskutek kontaktu z antygenami lub mitogenami. Dzięki syntezie interferonów powstaje w organizmie stan przeciwwirusowy, hamujący dalszą replikację wirusów. Jest to pierwotna odpowiedź (reakcja) na zakażenie, czyli pierwsza linia obrony organizmu na infekcję wirusową. Działanie interferonów nie wykazuje swoistości antygenowej. Interferony hamują transkrypcję kwasów nukleinowych patogenów i translację białek wirusowych. Działają również antyproliferacyjnie (przeciwpodziałowo), immunostymulująco; hamują angiogenezę (tworzenie nowych naczyń krwionośnych), unieczynniają niektóre onkogeny. Wyróżania się interferon -alfa, -beta, -gamma i interferon alfacon-1. Dzięki postępom biotechnologii możliwe jest uzyskiwanie interferonów rekombinowanych z kontrolowanych hodowli bakteryjnych. Więcej informacji o interferonach dostepnych Interleukina 2 jest glikoproteiną wytwarzaną prze limfocyty T pod wpływem mitogenów nieswoistych i swoistych. Indukuje proliferację limfocytów T pomocniczych i supresorowych oraz cytotoksycznych. Wzmaga czynność limfocytów NK. Uzyskiwana biotechnologicznie w hodowlach E. coli. Stosowana w terapii AIDS, nowotworów i niedoborów immunologicznych.

Grasica - Thymus

Grasica jest gruczołem dokrewnym i centralnym narządem układu limfatycznego. Masa grasicy może sięgać nawet 40 g. Leży w górnej części śródpiersia. Cechą wyjatkową grasicy jest to, że posiada zrąb nabłonkowy, a nie łącznotkankowy, jak to jest w przypadku innych narządów. Dawniej uważano, że grasica jest siedzibą duszy, z uwagi na zmniejszanie się jej rozmiarów po śmierci. Grasica wydziela liczne substancje białkowe, niektóre z nich mają charakter hormonów.  Do celów leczniczych uzyskuje się wyciąg z grasic cielęcych (Thymus Extract) metodą Czarneckiego i Jaskólskiego. Działaniem organopreparatu grasiczego zajmowali się między innymi Raberger i Giełdanowski. Wyciąg z grasic zawiera polipeptydy głównie o masie 4200. Tymozyna wydzielana przez grasicę przyśpiesza dojrzewanie limfocytów T, pobudza limfopoezę (powstawanie limfocytów), wzmaga odpowiedź na mitogeny, hamuje nowotwory, zapobiega chorobom autoimmunologicznym, przyśpiesza odrzucanie przeszczepów tkankowych i przeszczepionych organów. Tymopoetyna jest blokerem synaptycznym, hamującym przewodzenie impulsu w czasie skurczu mięśnia w płytce ruchowej (neuronowo-miocytowej); ponadto wzmaga limfopoezę i dojrzewanie limfocytów T. Wszystkie hormony grasicy pobudzają granulocyto-, erytro- i limfopoezę. Wzmagają syntezę immunoglobulin, podnoszą odporność ogólna i miejscową organizmu na choroby. Przyśpieszają procesy regeneracji tkanek. Wywierają także wpływ na krążenie, zmniejszając opór naczyniowy, przyspieszając akcję serca. Wykazują synergizm z somatotropiną i z estrogenami oraz antagonizm do kortykosteroidów, progesteronu i androgenów. W lecznictwie stosowany jest wyciąg z grasic (thymostymulina) przy rekonstrukcji układu odpornościowego i w leczeniu chorób autoimmunologicznych (autoagresyjnych), niektórych nowotworów, oraz reumatoidalnego zapalenia stawów. W Polsce jest dostępny preparat TFX (Thymus Factor 10) /Jelfa/ w postaci zastrzyków - ampułki zawierajace 10 mg liofilizatu (dawniej w postaci płynu - 1 ml). Domięśniowo podaje się 10-20 mg substancji białkowej grasiczej codziennie, przez 30 dni, potem 20 mg 1 raz w tygodniu do uzyskania poprawy. Preparat działa korzystnie w łuszczycy i trądzikach o ciężkim przebiegu.

Aloes - Aloe

Aloes, Biostymina, Extractum Aloe. Składniki: antraglikozydy - aloina -5-40%, aloinozydy A i B, aloe-emodyna - 1%, polisacharydy, białka, aminokwasy, żywice. Zagęszczony sok z aloesu nosi nazwę alony.  Działanie: pozajelitowo - zwiększa liczbę limfocytów B i syntezę przeciwciał. Po podaniu doustnym: odżywcze, tonizujące, żółciopędne, żółciotwórcze, pobudzające trawienie. Alona w małych dawkach (do 50 mg) działa pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych, pobudza apetyt, przyśpiesza trawienie. W większych dawkach (300-1000 mg) działa przyczyszczająco (w ciągu 9-12 godzin od podania). Wzmaga ukrwienie narządów jamy brzusznej i miednicy, przez co nie jest zalecany dla kobiet w ciąży i podczas menstruacji. Sok aloesowy wykazuje działanie bakteribójcze. Likwiduje przebarwienia, wypryski i wysięki skórne. Działa wygładzająco na przerosłe blizny. Wskazania: stany zapalne układu oddechowego, niedobór Ig, stany zapalne w obrębie gałki ocznej, zapalenie przydatków, przewlekłe choroby skórne, rekonwalescencja. Preparaty aloesowe stosuje się doustnie, na skórę i pozajelitowo. W leczeniu trądzików i niedoborów odpornościowych zaleca się preparaty pozajelitowe, a nie doustne. Enzymy przewodu pokarmowego unieczynniają (trawią) składniki immunopotencjalizujące. Miejscowo zastosowane preparaty aloesu (maście, żele, roztwory, nalewki) działają odkażająco, przeciwzapalnie i ściągająco. Pobudzają regeneracje naskórka i ziarninowanie tkanki łącznej właściwej. Dzięki temu przyśpieszają gojenie krostek i grudek oraz ran powstajacych podczas wyduszania zaskórników i pryszczy. Najefektywniej działa świeży sok aloesowy i wodne wyciągi z aloesu. Wyciągi alkoholowe nie przynoszą tak dobrych efektów, bowiem alkohol niszczy białkowe biostymulatory i enzymy. Pozajelitowo zalecam Biostyminę lub Extractum Aloe (ampułki) - domięśniowo 1 ampułka 1 raz w tygodniu, przez 10-15 tygodni. Po miesięcznej przerwie kurację warto powtórzyć. Terapia aloesowa domięsniowa uodparnia organizm na infekcje, regeneruje i wzmacnia go ogólnie. Przyśpiesza wyleczenie wielu przewlekłych chorób skóry, oczu, układu rozrodczego i oddechowego (stany zapalne, zakażenia). Extractum Aloe w ampułkach jest produkowany w wielu krajach Europy, u nas popularne są produkty ukraińskie i rosyjskie. Biostymina została opracowana przez prof. J. Muszyńskiego. W dawnym ZSRR Extractum Aloe był produkowany wg metody Fiłatowa. Ampułkowe preparaty aloesowe można stosować na skórę do smarowania zmian chorobowych lub całej skóry twarzy i szyi

Torf, borowina, Fibs, preparat Tołpy

Torf, preparat Tołpy Składniki: kwasy uronowe, związki huminowe, kumaryny, substancje biogenne białkowe i polisacharydowe, fitohormony, żywice, związki fenolowe, aminokwasy, biopierwiastki, witaminy. Działanie: immunotropowe, proregenerujące, przeciwzapalne, przeciwalergiczne. Wzmaga epitelizację i ziarninowanie tkanki łącznej właściwej. Wskazania: upośledzenie układu odpornościowego, przewlekłe nawracające infekcje układu oddechowego i płciowego, owrzodzenia żylakowate, trudno gojące się rany, zmiany troficzne podudzi. Stany zapalne dziąseł i języka, opryszczka nawrotowa, choroby przyzębia, stany zapalne odbytu, hemoroidy. Dawka 5 mg ekstraktu 1 raz dziennie. Ponadto preparaty do miejscowego stosowania. Obecnie firma Torf Corporation nie produkuje doustnych preparatów Tołpy. Dostępne są tylko produkty do miejscowego stosowania - żel oraz kosmetyki zawierające wyciąg z torfu. Fibs, borowina Wodny ekstrakt z borowiny opracowany przez Fiłatowa. Składniki: kwasy humusowe, kwas cynamonowy kumaryny, związki biogenne, fitohormony, lignany, białka, polisacharydy, związki mineralne, witaminy. Działanie: wzmaganie procesów resorpcji i regeneracji oraz mobilizacji mechanizmów odpornościowych organizmu. Wzmaga przemianę materii, procesy detoksykacji i eliminacji ksenobiotyków. Wywiera wpływ przeciwzapalny i przeciwalergiczny. Pobudza procesy regeneracji. Nasila syntezę przeciwciał i podziały limfocytów B. Zastosowanie: stany zapalne siatkówki i naczyniówki, zwyrodnienia siatkówki, zaniki nerwu wzrokowego, zmętnienie ciała szklistego, krótkowzroczność, przewlekłe zapalenia brzegów powiek, spojówek i rogówki, nerwobóle, zapalenia nerwów, zapalenie przydatków, niedobory odpornościowe. Preparaty borowinowe dają dobre wyniki podczas leczenia łuszczycy, przewlekłych i opornych trądzików. Warto skojarzyć leczenie miejscowe z pozajelitowym (domięśniowym). Domięśniowo lub podskórnie podajemy 1 ampułkę 2 razy w tygodniu. Kuracja obejmuje 30-40 wstrzyknięć, przy czym można stosować zastrzyki 1 raz w tygodniu. Borowina działa korzystnie na skórę łuszczycową i trądzikową w formie okładów, kąpieli, kosmetyków borowinowych oraz żeli, maści i roztworów ekstraktów borowinowych. Borowina do użytku zewnętrznego jest dostepna w handlu (apteki, sklepy zielarskie). Preparaty domięśniowe (Fibs) są produkowane na Ukrainie. Można je zakupić w tamtejszych aptekach oraz on-line.

Echinacea - jeżówka

W lecznictwie wykorzystywane są głównie 3 gatunki jeżówki: jeżówka (rotacznica) purpurowa Echinacea purpurea Moench, jeżówka wąskolistna Echinacea angustifolia De Candolle (Brauneria angustifolia Heller) i jeżówka blada Echinacea pallida Nutt. (Brauneria pallida Heller). Rodzaj Echinacea należy do rodziny złożonych Compositae (Asteraceae) i rzędu astrowców (Asterales). Jeżówki, czyli rotacznice, albo czesłoty pochodzą z Ameryki Północnej. Dla celów leczniczych są uprawiane w Europie i w Azji. Jeżówki są bylinami (3-4-letnimi), dorastającymi do około 1 m wysokości. Liście mają jajowato-lancetowate, brzegiem ząbkowane lub piłkowane. Koszyczki kwiatowe osadzone są pojedynczo na szczytach szypułek, mają kształt kulisty lub nieco spłaszczony (dyskowaty). Kwiaty rurkowe (środkowe) są brunatne lub czerwonawobrunatne, natomiast kwiaty języczkowe mają barwę czerwoną, różową lub fioletową i osiągają długości 6-9 cm, zależnie od gatunku i odmiany. Kwiaty języczkowe są odstające lub zwisłe. Jeżówki są wykorzystywane od dawna (od ok. 400 lat) w ziołolecznictwie ludowym przez Indian (Siuksowie, Dakoci) do leczenia krwawiących, trudno gojących (sączących się) i zakażonych ran, błonicy, kiły, szkarlatyny, malarii i wielu innych chorób objawiających się gorączką. Od 1902 roku jeżówki zaczęto stosować do wytwarzania leków homeopatycznych. Na początku XX wieku zwrócono także uwagę na immunostymulujące właściwości wyciągów z jeżówki. W 1910 roku zaobserwowano, że jeżówka zwiększa liczbę białych ciałek krwi. Największą popularność - jako środek uodporniający i regenerujący organizm - jeżówka zyskała w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku w Niemczech, Anglii, Francji i w Stanach Zjednoczonych. Po wprowadzeniu do lecznictwa sulfonamidów i antybiotyków znaczenie jeżówki poważnie zmalało i zostało ograniczone raczej do ziołolecznictwa ludowego. W sposób naukowy jeżówką zainteresowano się ponownie w latach siedemdziesiątych XX wieku. W Polsce jeżówka zyskała popularność dopiero na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku. Surowiec farmaceutyczny W lecznictwie stosuje się wyciągi alkoholowe, olejowe i wodne (Extractum Echinaceae) z korzenia i ziela jeżówki - Radix et Herba Echinaceae. W Niemczech i w Szwajcarii produkowanych jest około 200 nowoczesnych preparatów zawierających ekstrakt z jeżówki. W Polsce zostało zarejestrowanych około 15 preparatów jeżówkowych. Skład chemiczny Ziele jeżówki zawiera depsyd kwasu kawowego z kwasem chinowym - kwas chlorogenowy i jego izomer - kwas izo-chlorogenowy, depsyd - kwas cykoriowy (kwas 2,3-dikawoilochinowy), glikozyd fenolowy - echinakozyd (pochodny 3,4-dioksyfenylo-etyloalkoholu) i verbaskozyd; flawonoidy w formie wolnej i związanej glikozydowo (kwercetyna, kempferol, rutozyd, flawon - luteolina, flawon - apigenina, flawonol - izoramnetyna); olejek eteryczny (do 0,32%), wielocukry (polisacharydy), a także aktywne poliacetyleny, czyli poliiny (0,2%): trideka-1-en-3,5,7,9,11-pentaina, pontikaepoksyd, undeka-2,4-dieny, izobytyloamid kwasu dodeka-2E,4E,8Z,10E/Z-tetraenowego; alkaloidy pirolizydynowe. Korzeń jeżówki zawiera glikozyd fenolowy - echinakozyd (do 1,7%), kwas chlorogenowy, kwas izo-chlorogenowy, polisacharyd zbudowany z D-fruktozy - inulinę (ok. 4-6%), cynarynę (kwas 1,5-di-kawoilo-chinowy, czyli acidum 1,5-O-dicaffeoyl-quinicum), glikoproteiny zawierające w części cukrowej: glukozaminy, galaktozę i arabinozę; olejek eteryczny (do 0,2%), seskwiterpeny i poliacetyleny - alkamidy (do 0,04%): isobutylamid dodeca-2E,4E,8Z,10E/Z-tetraenowego kwasu; alkaloidy pirolizydynowe (tussilagina, izo-tussilagina); związki aminowe, np. chlorowodorek betainy, glicyno-betaina. Działanie farmakologiczne Ekstrakt z jeżówki przyśpiesza przemianę materii, działa immunostymulująco, przeciwbakteryjnie, przeciwwirusowo, przeciwgrzybiczo, przeciwbólowo, rozkurczowo, żółciotwórczo, żółciopędnie, napotnie, przeciwgorączkowo, przeciwzapalnie, przeciwwysiękowo; pobudza wydzielanie soku żołądkowego, trzustkowego i jelitowego; stymuluje procesy regeneracyjne. Hamuje aktywność hialuronidazy, chroniąc przed degradacją połączenia międzykomórkowe, błony komórkowe oraz strukturę proteoglikanów i kolagenu. Będąc inhibitorem hialuronidazy uniemożliwia penetrowanie tkanek przez drobnoustroje patogenne. Pobudza fagocytozę makrofagów i granulocytów, wzmaga liczbę i aktywność limfocytów grasicozależnych T i limfocytów NK (Natural Killer). Zwiększa wydzielanie interferonu. Flawonoidy i niektóre glikozydy fenolowe zawarte w jeżówce hamują wydzielanie histaminy, leukotrienów i prostaglandyn, tłumiąc procesy zapalne i wysiękowe oraz im zapobiegając; jednakże efekt ten zależy od stosunków ilościowych poszczególnych składników i wypadkowej ich działania. Pobudza chondroblasty, osteoblasty, fibroblasty do syntezy włókienek kolagenowych i elastynowych. Pobudza czynność keratynocytów i komórek Langerhansa tkanki nabłonkowej. Komórki Langerhansa prezentują antygeny limfocytom i wydzielają cytokiny. Preparaty z jeżówki zwiększają więc odporność ogólną oraz miejscową. Echinakozyd jest fitoncydem, czyli substancją o działaniu bakteriostatycznym. 6 mg echinakozydu odpowiada sile 1 jednostki penicyliny. Szczególnie wrażliwe na jeżówkę są gronkowce i paciorkowce. Jeżówka zawiera składniki będące naturalnymi „wymiataczami” wolnych rodników i nadtlenków. Dzięki temu chroni białka i kwasy nukleinowe przed uszkodzeniem (np. mutacjami). Zatem stabilizuje strukturę polimerów białkowych i glikoproteinowych. Działanie ochronne i regeneracyjne jeżówki dla białek i preteoglikanów tkankowych zostało wykorzystane w kosmetologii i dermatologii. Przeciwwskazania Jeżówki nie należy podawać równocześnie z lekami immunosupresyjnymi, w tym także z glikokortykosteroidami. Odradzam także podawanie preparatów z jeżówki kobietom ciężarnym. Teoretycznie jeżówka może spowodować wytłumienie tolerancji immunologicznej dla płodu i tym samym wyzwolić niewskazane procesy agresji immunologicznej w stosunku do płodu. Preparatów jeżówki nie powinny zażywać osoby cierpiące na choroby autoimmunologiczne oraz w przebiegu, których występują procesy autoagresji immunologicznej. Nie podawać chorym na białaczkę i AIDS. Nieliczni ludzie wykazują uczulenie na składniki jeżówki, co objawia się opuchnięciem twarzy, świądem, rumieniem, pokrzywką skórną i podrażnieniem nerek. Wskazania Preparaty z jeżówki są stosowane w leczeniu chorób wirusowych (np. grypa, przeziębienie, opryszczka, odra, ospa, półpasiec, różyczka), chorób bakteryjnych (np. angina, płonica, błonica, róża, zakażenia mieszane układu oddechowego, zatok obocznych nosa i układu pokarmowego, trądzik, czyraczność, choroby weneryczne) i chorób grzybiczych (np. kandydozy, kryptokokozy skórne i układowe). Jeżówka zalecana jest w terapii uzupełniającej chorób pasożytniczych. Ponadto jako środek wzmagający odporność organizmu na choroby i do leczenia trudno gojących się ran, oparzeń, odmrożeń, odleżyn i owrzodzeń. Preparaty galenowe z jeżówki są skuteczne w leczeniu i w profilaktyce dyskinez dróg żółciowych, zaburzeń trawiennych, niektórych alergii, zapalenia dziąseł, przewlekłych stanów zapalnych układu rozrodczego i moczowego. Preparaty i stosowanie W ziołolecznictwie ludowym wykorzystuje się nalewkę, macerat, sok, maść, napar z ziela lub korzenia jeżówki. Spośród wymienionych gatunków, najmniejszą aktywność wykazuje jeżówka blada. Nalewkę z jeżówki Tinctura Echinaceae można sporządzić zalewając rozdrobniony suchy korzeń lub ziele alkoholem 40-50% w proporcji 100 g masy roślinnej na 500 ml rozpuszczalnika. Bardziej stężony alkohol niszczy wiele czynnych składników jeżówki. Surowiec należy wytrawiać 7 dni, po czym przefiltrować i przechowywać w ciemnym chłodnym miejscu. Tak sporządzoną nalewkę należy zażywać 2-3 razy dz. po 5 ml. Profilaktycznie nalewkę przyjmuje się 3 razy w tygodniu po 5 ml. Macerat Maceratio Echinaceae z jeżówki sporządza się zalewając 1 cz. zmielonych świeżych korzeni lub ziela jeżówki 3 cz. przegotowanej wody. Wytrawianie wodą powinno trwać około 6 godzin, po czym wyciąg poddaje się filtrowaniu. Macerat jest preparatem nietrwałym, który trzeba przechowywać w lodówce, maksymalnie przez 3 dni. Macerat dawkuje się 3 razy dz. po 100 ml; warto go osłodzić miodem tuż przed zażyciem. Zalecany jest w chorobach przeziębieniowych i skórnych. Napar Infusum Echinaceae przygotowuje się z suchego rozdrobnionego ziela lub korzenia: 1 łyżkę suszu zalać 200 ml wrzącej wody; odstawić na 20 minut; przecedzić. Zażywać 2-3 razy dz. po 100-200 ml. Napar warto osłodzić miodem. Odwar z jeżówki nie jest polecany z powodu dużej wrażliwości składników czynnych na dłuższe podgrzewanie. Maści z jeżówki Unguentum Echinaceae zawierają ekstrakt (1 cz. surowca roślinnego na 1 cz. rozpuszczalnika), sok lub starannie utarte świeże ziele (albo korzeń) jeżówki w podłożu tłuszczowym (tłuszcz zwierzęcy). Zawartość jeżówki w maści tradycyjnej wynosi 15-20%. Przemysł farmaceutyczny dostarczył nowoczesne i wygodne w użyciu preparaty z jeżówki: tabletki, kapsułki, krople, syropy, maści, żele na skórę i błony śluzowe. Niektóre preparaty płynne z jeżówki oparte na są wyciągu glicerynowo-etanolowym z surowca lub są roztworem zagęszczonego, albo suchego ekstraktu w tej mieszance rozpuszczalników. Kapsułki i tabletki zawierają suchy ekstrakt, sproszkowane ziele lub korzeń jeżówki. Dawki sproszkowanej rośliny (proszek w kapsułkach lub tabletkowany) wynosi 500-2000 mg 2-3 razy dz. Dawki ekstraktu suchego z jeżówki wynoszą 200 mg 3 razy dz. Zawartość ekstraktu z jeżówki w maściach i kremach fabrycznych wynosi 5-10%. Przemysł kosmetyczny dostarcza kremy, toniki, mleczka i serum zawierające ekstrakty z jeżówki. Preparaty z jeżówki trzeba stosować regularnie i przez dłuższy czas. Efekty lecznicze są widoczne po około 3-4 tygodniach. Po miesięcznej kuracji polecane jest zrobienie 14 dniowej przerwy w przyjmowaniu jeżówki.

Baptisia tinctoria L.

Baptisia tinctoria L. jest krzewem z rodziny motylkowatych Fabaceae, rosnącym w Ameryce Północnej. Skład chemiczny: olejek eteryczny, barwniki, kumaryny, alkaloidy chinolizydynowe (cytyzyna, sparteina), skopoletynę, skopoletyn-O-glikozyd, izoflawonoidy (baptyzyna - 6%, pseudobaptyzyna - 1%, trifoliryzyna), glikoproteiny (arabinogalaktano-proteiny), heteropolisacharydy, kwasy uronowe, cukry (arabinoza, glukoza, galaktoza, ramnoza, mannoza, ksyloza), związki fenolowe. Korzenie i kłącza zawierają 0,2% alkaloidów, z czego 0,047-0,081% stanowi sparteina, 0,021-0,087% N-metylocytyzyna i 0,02% cytyzyna. Dawniej otrzymywano z tej rośliny barwnik błękitny. Szwajcarska firma Herbamed wytwarza preparaty złożone zawierające Indigowurzel Wilde Baptisia tinctoria, w tym także leki homeopatyczne. br> Baptisia tinctoria wykazuje działanie immunostymulujące, przeciwzapalne, żółciopędne, przeciwwymiotne i przeciwarytmiczne. Pobudza fagocytozę, aglutynację antygenów, produkcję interferonów, podnosi miejscową i ogólną odporność na infekcje. Korzystne jest łączenie Baptisia z preparatami jeżówki i żywotnika Thuja. Baptisia była stosowana w medycynie ludowej przez Indian do leczenia i profilaktyki chorób zakaźnych. Dawkowanie: sproszkowany surowiec 500-1000 mg 3 razy dziennie; nalewka - 5 ml 3 razy dziennie. Przykładowe preparaty: Farmakon: Echinacea Rö-Plex Ampullen: Röwo - 298, Röwo Infecthol E: Röwo - 296. Schaper and Brummer: Esberitox w rozmaitych odmianach i formach farmaceutycznych.

Thuja occidentalis L. - żywotnik zachodni

Thuja occidentalis L. żywotnik zachodni (Cupressaceae) - dostarcza cennego surowca: młodych pędów (ziela) Herba Thujae. Występuje w Ameryce Północnej, ponadto jest często sadzony w Europie jako krzew ozdobny. Tuja jest wykorzystywana w medycynie oficjalnej, homeopatycznej, ludowej i weterynaryjnej. Młode pędy Thuja zawierają od 1 do 4% olejku eterycznego, a w nim tujon (7,6 mg/g) w postaci alfa-tujonu - 85% i beta-tujonu (15%), ponadto alfa-pinen, alfa-terpinen, beta-terpinen mircen, limonen, sabinen, kamfen, borneol, fenchon, terpinolen. W surowcu występują także lignany, kwas taninowy (1,3%), tujopolisacharydy (4%), białka, tulilalkohol (thulylalcohol), flawonoidy (mirycetyna, kwercetyna). Wchodzi w skład preparatów złożonych immunostymulujących, przeciwpasożytniczych (np. przeciw pierwotniakom) przeciwwirusowych i przeciwgrzybiczych np. Anti-Fungal - krople, Vagi-Mend Anti-Yeast Support, Esberitox), zalecanych do profilaktyki i leczenia zakażeń Candida, wirusami opryszczki, Epstein-Barr'a, przewlekłych zakażeń bakteryjnych, grzybowych, chlamydiowych i wirusowych przewodu pokarmowego i układu oddechowego. Wyciągi z Thuja działają immunstymulująco, przeciwrobaczo, żółciopędnie, rozkurczowo, przeciwbólowo, moczopędnie, antybakteryjnie, antywirusowo. W dużych dawkach działają halucynogennie. Tujopolisacharydy i glikoproteiny pobudzają proliferację limfocytów T i produkcję cytokinin. Hamują również replikację wirusów, między innymi HIV-1. Cytotoksyczne właściwości Thuja mogą być wykorzystane do leczenia niektórych nowotworów i łuszczycy. Wywary z Thuja w medycynie ludowej były wykorzystywane do wywoływania poronienia. Ponadto do leczenia reumatyzmu, zapalenia mięśni, chorób pasożytniczych, chorób zakaźnych, przeziębienia, nieżytów układu oddechowego, infekcji układu płciowego, wyprysków (eczema), łuszczycy (psoriasis), trądziku (acne). W sprzedaży znajdują się różne preparaty zawierające ekstrakt z Thuja: nalewki, kapsułki, tabletki dostepne bez recepty. Wiele z nich można nabyć on-line.

---