1

Ciała czynne zawarte w ziołach: alkaloidy, aminokwasy, aminy

biogenne, antrachinony, biopierwiastki, flawonoidy, garbniki,

glikozydy, gorycze, kumaryny, olejki eteryczne, pektyny,

prowitaminy, saponiny, śluzy, witaminy

Witaminy i biopierwiastki – znaczenie dla organizmu;

zastosowanie w lecznictwie; objawy niedoboru; źródła witamin

i biopierwiastków

Tutaj znajdziecie Państwo dokładny opis składników

roślinnych, ich znaczenie w lecznictwie współczesnym i

dawnym; ponadto preparaty handlowe zawierające składniki

roślinne, które Chcecie stosować w terapii (nazwa handlowa,

producent, działanie, wskazania, przeciwwskazania,

dawkowanie).

---------------

Strona ta jest uzupełnieniem lub częścią innych stron autora

------------------------------

Dokument chroniony prawami autorskimi

Opracowano na podstawie:

Henryk Różański

Poradnik fitoterapii

Rękopis; Maszynopis recenzowany; Krosno 1990-1994

Roślinne preparaty galenowe, cz. I

- III, receptura

i wyniki badań autora

Rękopis i maszynopis; Krosno, cz. I-III - 1989-1996;

Krosno, Poznań, cz. IV – 1997-2001

Sponsor badań autora w latach 1993-2000 - Fundacja Büchnera

------------------------

2

Ciała czynne zawarte w ziołach

Poszczególne zioła mają określony skład chemiczny obejmujący rozmaite związki organiczne
i nieorganiczne. Wiele z tych związków w organizmie człowieka wykazuje działanie
farmakologiczne. Jedne z nich leczą, inne natomiast działają stymulująco i tonizująco na organizm,
np. sole mineralne, aktywne enzymy, alkaloidy, flawonoidy, glikozydy, witaminy i prowitaminy.

W niektórych ziołach znajdują się substancje trujące lub szkodliwe, jeśli zostaną spożyte w
nadmiernych ilościach. To, czy dana substancja zadziała jako lek, czy jako trucizna - zależy od jej
dawki. Są również substancje obojętne dla naszego ustroju, np. suberyny, kutyna, woski.

Ciała czynne zgromadzone są przeważnie w wakuolach czyli w wodniczkach, gdzie są
rozpuszczone w soku komórkowym.

W rozdziale tym omówiłem niektóre substancje czynne zawarte w ziołach, aby mogli Państwo
zapoznać się z ich budową i działaniem oraz znaczeniem w gospodarce człowieka.

Gorycze

Gorycze są to bezazotowe związki najczęściej o charakterze glikozydowym, które wykazują
silnie gorzki smak i odruchowo zwiększają wydzielanie śliny, kwasu solnego, soku jelitowego i
trzustkowego. Jest to nazwa o znaczeniu historycznym, bowiem zbiorcza dla rozmaitych substancji
o smaku gorzkim, często bardzo różnorodnych pod względem chemicznym Działają ogólnie
wzmacniająco w różnego rodzaju osłabieniach. Polepszają trawienie, pobudzają apetyt,
podwyższają kwasowość soku żołądkowego, przyspieszają wchłanianie mleczka pokarmowego
(strawiony, upłynniony pokarm) z jelit do krwi i limfy. Większość z nich działa także żółciopędnie
i dlatego stosuje się je w przypadku przewlekłych chorób układu żółciowego.

Glikozydy gorczyczne zawarte są np. w goryczkach Gentiana (gencjopikrozyd, amarogentyna), w
bobrku Menyanthes (loganina, menyanthyna, meliatyna), w bylicy Artemisia (absyntyna,
artabsyna, anabsyntyna), w centurii Centaurium (erytrocentauryna, amarogentyna).

Do substancji gorzkich należą także olejki gorczyczne, to jest izotiocyjaninowe o ogólnym wzorze
R-N:C:S. Enzymatyczny rozpad tzw. glukozynolatów (glikozydowe połączenia siarki) prowadzi do
wydzielania się olejków gorczycznych. Podstawową strukturą olejków gorczycznych jest układ
izonitryli. Rozpowszechnione są w rodzinie Cruciferae (krzyżowe) i Umbelliferae
(baldaszkowate). Te z kolei dodatkowo działają silnie odkażająco i żółciotwórczo (np. rzodkiew
Raphanus, gorczyca Sinapis alba).

Antrachinony

Antrachinony są to związki pochodne antracenu (zw. trójcykliczny), podobnie jak antrony.
Spotkać je można w grzybach Penicillinum i Aspergillus oraz w roślinach wyższych, np. w
rodzinie rdestowatych Polygonaceae, trędownikowatych Scrophulariaceae, liliowatych Liliaceae
czy szakłakowatych Rhamnaceae. Są to związki z reguły glikozydowe, rozpuszczone w soku
komórkowym (wakuolarnym). Działają rozwalniająco – przeczyszczająco, wpływając drażniąco na

3

śluzówkę i mięśniówkę jelit. Zbyt częste stosowanie ziół zawierających tego typu związki, np.
kruszyny, szakłaku, senesu - jest niebezpieczne, gdyż powoduje przekrwienie jelit i narządów
pobliskich; zaburza (rozleniwia) także naturalne odruchy motoryczne jelit, co prowadzi z kolei do
atonii jelit. Podczas przerabiania (suszenia, gotowania) antrachinony ulegają stopniowemu
utlenianiu.

Atomy węgla i tlenu w pochodnych antronu u grzybów pochodzą z octanu zaś u roślin wyższych
pierścień A powstaje z kwasu szikimowego. Dimery to produkty złożone z większej liczby
jednostek antrachinonu. Dimerem jest np. hiperycyna zawarta w dziurawcu, czy fagopiryna
zawarta w gryce. Nie działają one przeczyszczająco, ale uczulają na światło (wpływ
fotouczulający), działają przeciwzapalnie oraz pobudzają układ nerwowy (hamują rozkład
adrenaliny i noradrenaliny).

Kumaryny

Kumaryna – lakton o-hydroksycynamonowy, dwupierścieniowy związek heterocykliczny,
pochodny alfa-pironu, czyli mają rdzeń benzo-alfa-pironowy na którym są rozmaite podstawniki
(grupy chemiczne). Związki kumarynowe występują w roślinach jako glikozydy, niekiedy są
składnikiem olejków eterycznych. W hydrolizie enzymatycznej rozkładają się na glukozę i wolne
kwasy kumarynowe, w wyniku czego wyzwala się przyjemny i charakterystyczny zapach siana.
Kumaryny zgromadzone są w wakuolach komórek w różnych organów, głównie jednak
nadziemnych (wolny aglikon). Wyraźnie oddziałują na organizm człowieka. Piranokumaryny (np.
wisnadyna w aminku) rozszerzają naczynia krwionośne (wieńcowe) i wywierają wpływ
rozkurczowy. Umbeliferon (u baldaszkowatych), eskulina (w kasztanowcu) i herniaryna (u
połonicznika) posiadają właściwości ochraniające organizm przed działaniem promieni
ultrafioletowych. Dużo związków kumarynowych (melilotyna, dikumarol, kwas kumarynowy, kw.
melilotowy) posiadają nostrzyki Melilotus. Dikumarol hamuje wytwarzanie protrombiny we krwi,
a co za tym idzie obniża jej krzepliwość (działanie przeciwzakrzepowe). Najwięcej kumaryny w
nostrzyku przypada na okres kwitnienia, kiedy zawartość jej dochodzi do 1,2%. Większość
kumaryn działa też przeciwbakteryjnie, przeciwzapalnie i uspokajająco. Niektóre z furanokumaryn
uczulają na światło, np. psoralen zawarty w baldaszkowatych. Angelicyna (np. w arcydzięglu)
obniża ciśnienie krwi i uspokaja. Oczywiście łatwo się domyśleć skąd nazwy: furanokumaryny
mają przyłączony pierścień furanowy, a piranokumaryny – pierścień piranowy.

Dicumarol znalazł zastosowanie w lecznictwie. Syntetyczne pochodne kumarolu, np.
acenokumarol, dihydroksykumaryna są silnymi lekami przeciwzakrzepowymi. Podawane są
osobom mającym sztuczną zastawkę serca, ponadto w profilaktyce i leczeniu zatorów i zakrzepicy
żylnej i w chorobie niedokrwiennej serca. Dawkowanie zależy od choroby i wrażliwości
indywidualnej pacjenta na lek; średnio podaje się 2-4 mg acenokumarolu/ dobę. Preparaty:
Acenocoumarol (Polfa Pabianice, Polfa – W-wa) – tabl. 4 mg, Sintrom Novartis – tabl. 1 mg i 4
mg.

Glikozydy

Glikozydy to grupa związków organicznych o bardzo skomplikowanej budowie chemicznej.
Są to pochodne cukrów prostych, utworzone przez połączenie cukru z hydroksylowym składnikiem

4

niecukrowym. Część niecukrową glikozydu określa się jako aglikon lub genina, a część cukrową
mianem glikonu. Pod względem konfiguracji wiązań glikozydowych rozróżnia się:

1.

O-glikozydy, które są najbardziej rozpowszechnione w świecie roślin. W tych glikozydach

cukier przyłączony jest do cząsteczki alkoholu lub kwasu karboksylowego poprzez atom
tlenu.

2.

C-glikozydy – reszta cukrowa dołączona jest bezpośrednio do atomu węgla.

3.

S-glikozydy, zawierające aglikony siarkowe.

4.

N-glikozydy – reszta cukrowa dołączona jest do atomu azotu.

W zależności od jakich związków pochodzą aglikony, glikozydy dzielimy na:

1. Glikozydy pochodne fenylopropanu, gdzie należą związki flawonoidowe obejmujące bardzo
ważne w ziołolecznictwie antocyjany, leukoantocyjanidyny, flawony, flawonole, flawanony i
chalkony.



Antocyjany zawierają aglikon – antocyjanidynę (związek amfoteryczny) i cukier (np.

glukoza). Aglikon tworzy z kwasami sole oksoniowe barwy czerwonej, a z zasadami sole
fenolowe barwy niebieskiej. Antocyjany są więc barwnikami czerwonymi lub niebieskimi
kwiatów i owoców. Zawartość ich w płatkach korony bywa nieraz znaczna, np. 20% w
płatkach bratków. Pod wpływem hydrolizy kwasowej rozkładają się na cukier (cukry) i
antocyjanidyny. Zabarwienie antocyjanów zależy od odczynu pH soku komórkowego. Przy
odczynie kwaśnym kolor jest różowy lub czerwony, przy zasadowym – niebieski, błękitny,
granatowy. Czynnikami sprzyjającymi syntezie antocyjanów są: światło, niska temperatura,
niedobór azotu. Rośliny w trakcie wegetacji (w miarę starzenia) i na różnych glebach mogą
mieć różną barwę kwiatów, np. miodunka, fiołki (różne odcienie). Antocyjany rozpuszczają
się w wodzie. Wykazuja działanie farmakologiczne. Działają przeciwzapalnie,
przeciwalergicznie, uspokajająco, przeciwwysiękowo, poprawiają krążenie w naczyniach
włosowatych, wzmacniają ścianki naczyń krwionośnych. Nazwy antocyjanów pochodzą
często od nazw łacińskich rodzajów lub gatunków roślin, np. malwidyna (w malwach),
peonidyna (w piwoniach, czyli peoniach), pelargonidyna (w pelargoniach), petunidyna (w
petuniach), cyjanidyna (w Centaurea cynus czy w chabrze bławatku), sambucyna (w
Sambucus nigra – bzie czarnym), wiolanina (w Viola – fiołkach).



Leukoantocyjanidyny – pokrewne związki antocyjanom, lecz bezbarwne, jednakże pod

wpływem kwasów przechodzą w barwne antocyjany. Występują w owocach. Wzmacniają
serce, uszczelniają naczynia krwionośne. Obecne są, np. w owocach kaliny, głogu, aronii.



Flawony - związki 2-fenylochromonowe barwy jasnożółtej, obecne w kwiatach, owocach i

w organach asymilacyjnych. Działają moczopędnie, kardiotonicznie, wzmacniająco na
naczynia i rozkurczowo na miocyty gładkie. Przedstawicielami są: witeksyna obecna w
kwiatach głogu, luteolina i diosmina oraz ich pochodne (praktycznie wszędzie
rozpowszechnione), apigenina (np. w rumianku, dalii), linaryna (w lnicy Linaria), chryzyna
(w topolach i wierzbach).

5



Flawonole są intensywnie żółtymi barwnikami rozpowszechnionymi u wszystkich roślin.

Należy tu kwercetyna i jej pochodne (kwercytryna i izokwercytryna obecne, np. we
wrzosach, borówkach, w kasztanowcu, w herbacie, skrzypie; rutozyd w rucie, hiperozyd w
dziurawcu i w brzozie, awikularyna w rdestach, ramnetyna w szakłaku),kemferol i jego
pochodne (np. robinina w robinii, astragalina w arnice, ekwizetryna w skrzypie). Rutyna,
kwercetyna i hesperydyna to 3 najważniejsze substancje składowe witaminy P (patrz
witamina P). Ogólnie biorąc działają one przeciwzapalnie, moczopędnie,
przeciwalergicznie, przeciwwysiękowo, przeciwmiażdżycowo, uspokajająco, rozkurczowo,
wydłużają i potęgują działanie witaminy C. Wymiatają wolne rodniki, chronią przed
nowotworami, wzmacniają serce. Powodują umiarkowany wzrost siły skurczów i wzrost
pojemności minutowej serca.



Flawanony – występują w korze, liściach i owocach roślin, np. eriodykcjol i noryngenina

obecne w śliwach i czeremchach, hesperydyna – w pomarańczy, cytrynach, grejfrutach, w
mięcie, pinocembryna - w sosnach i w propolisie, likwirytyna – w lukrecji. Działanie jak
wyżej.



Chalkony – produkty pośrednie w biosyntezie flawonoidów o działaniu spazmolitycznym

na miocyty gładkie. Należy tu ksantohumnol obecny w chmielu i izosalipurpozyd i w
kocankach.

2. Glikozydy pochodne sterydów – aglikonem jest pochodna steranu. Należą tu glikozydy
nasercowe, saponiny sterydowe i glikoalkaloidy sterydowe.



Glikozydy nasercowe dzielimy na kardenolidowe (mają pięcioczłonowy pierścień

laktonowy) i bufadienolidowe (sześcioczłonowy pierścień laktonowy). Do kardenolidów
zaliczyć można m.in. oleandrynę, digitoksynę, gitoksynę, digoksynę, lanatozydy,
peruwozyd, adonitoksynę, konwalatoksynę, konwalozyd, strofantozyd, strofantynę
cymarynę. Do bufadienolidów zalicza się, m.in. helebrynę, scylareninę i scylaren.
Glikozydy nasercowe występują w miłku wiosennym - Adonis vernalis, w naparstnicy
wełnistej i purpurowej - Digitalis lanata et Digitalis purpurea, w konwalii majowej -
Convallaria maialis, w oleandrze pospolitym - Nerium oleander, w kokoryczkach -
Polygonatym, w cebulicach - Scilla i in. Wchodzą w skład prostych i złożonych preparatów
farmakologicznych, np. Cardiol C (Herbapol) - krople (konwalia), Neocardina (Herbapol) -
krople (konwalia) – krople, Kelicardina (Herbapol) – krople (konwalia), Phytocard
(Phytopharm) – krople (konwalia), Convafort (Herbapol) – draż. (konwalia), naparstnicowe:
Digitoxin Didier (Hormosan) – tabl. 0,07 i 0,1 mg, Digitoxin Streuli – tabl. 0,1 mg,
Coramedan (medice) – tabl. 0,07 mg, Digimed (Corax) – tabl. 0,07 i 0,1 mg, Digoxin (Polfa
Kutno, Polfa W-wa) – tabl. 0,1 i 0,25 mg, amp. 0,5/2 ml, Digoxin – Sandoz Novartis – tabl.
0,125 i 0,25 mg, amp. 0,25 mg/2 ml, Lanicor (Roche) – tabl. 0,25 mg, fl. 10 i 20 ml –
roztwór, amp. 0,25 mg – dożylnie, Lanoxin (Wellcome) – tabl. 0,25 mg, amp. 0,5 mg/2 ml;
scylarenowe: Proscillaridin (Polfa Kutno) – tabl. powl. 0,25 mg /30 szt.), Talusin (Knoll) –
draż. 0,25 mg /50 szt.); strofantynowe (skrętnikowe): Strodival (Herbert) – kaps. 3 i 6 mg,
kaps. dojelitowe 3 mg. Oczywiście dawniej było o wiele więcej preparatów z roślinnymi
glikozydami nasercowymi, obecnie zastępowane syntetykami. W miłku wiosennym
występują głownie: cymaryna, adonitoksyna, wernadigina, adonitoksol i kwas akonitowy
(kwas trójkarboksylowy). Ciała czynne zawarte w miłku wzmacniają skurcze mięsnia
sercowego, zwalniają czynność serca, rozszerzają naczynia nerek, działają moczopędnie,

6

uspokajająco i przeciwobrzękowo. Glikozydy miłkowe nie kumulują się w organizmie.
Przedawkowane powodują nudności, wymioty, biegunkę i zaburzenia sercowe. Miłek i
preparaty z niego sporządzone były stosowane w przewlekłej niedomodze mięśnia
sercowego, w dusznicy bolesnej, w obrzękach na tle niedomogi serca. Obecnie stosowane
jedynie w ziołolecznictwie ludowym, a surowiec pozyskiwany jest z własnych upraw. Napar
dawkuje się 3 razy dz. po 15 ml (6-8 g suchego ziela na 220 ml wrzącej wody).
Sproszkowane ziele można zażywać na miodzie w dawce 1,5 -2 g 3 razy dz. Z kolei
naparstnica purpurowa i leki naparstnicowe wykorzystywane były i nadal są w leczeniu
nadkomorowych zaburzeń serca, w niewydolności mięśnia sercowego, w zastojach płucnych
połączonych z nieżytem oskrzeli, w dusznicy sercowej, w bloku serca. Skuteczna jest w
migotaniu przedsionków oraz w osłabieniu serca po przebytych chorobach zakaźnych.
Naparstnice zwiększają siłę skurczu mięśnia, przedłużają pauzę rozkurczową serca,
zwiększają pojemność wyrzutową komór serca. Likwidują zastój krwi w żyłach. Działają
przeciwobrzękowo. Rozszerzają naczynia wieńcowe. Sproszkowane liście stosowano w
dawce 300-600 mg/dobę, czyli np. 150 mg 3 razy dz. przez 3-4 dni, aż do ustąpienia
obrzęków; po kilku dniach dawkę stopniowo obniżano; dawka podtrzymująca wynosi 50 mg
3 razy dz. Stosowanie naparstnicy wymaga umiejętności i staranności ze strony nie tylko
lekarza, ale również i pacjenta. Dlatego też wprowadzono nowoczesne preparaty
naparstnicowe o ściśle określonej zawartości glikozydów i wygodne w użyciu oraz
dawkowaniu. Naparstnica jest bardzo niebezpieczna po przedawkowaniu. Przedawkowanie
objawia się znacznym zwolnieniem czynności i niemiarowością serca, skurczami jelit,
wymiotami, biegunką i zatrzymaniem serca w maksymalnym skurczu. Dawka śmiertelna
jednorazowa suszu wynosi 2-3 g. Nalewka zabija człowieka w dawce około 20 g. Napar (1,2
g suchych sproszkowanych liści na 180 ml wody wrzącej) stosuje się w ziołolecznictwie
ludowym w dawce 4 razy dz. po łyżce stołowej. W lecznictwie wykorzystuje się także
naparstnicę wełnistą, silniejszą w działaniu co przejawia się również w jej dawkowaniu:
sproszkowany liść 50 mg 3 razy dz. przez 3 dni; dawka podtrzymująca 50 mg 2 razy dz.;
napar sporządza się z 1 g suszu na 180 ml wrzącej wody i pije 3 razy dz. po 1 łyżce
stołowej. Efekt leczniczy po podawaniu naparstnicy pojawia się po kilku dniach, kiedy to
tkanki ulegną wysyceniu glikozydami. Deslanoside to substancja zawierająca glikozyd
naparstnicy wełnistej. Obecnie rzadko stosowna, np. w formie zastrzyków dożylnych
Cedilanide (Novartis) – amp. 0,4 mg/2 ml. Dawniejsze (o znaczeniu historycznym) polskie
preparaty zawierające glikozydy naparstnicy wełnistej to Deslanosidum – amp. 0,0004,
Lanatosid C – tabl. 0,00025 i Acetyldigitoxinum – tabl. 0,0002. Podczas zażywania
digoksyny i jej podobnych leków (naparstnicowych) nie wolno jednocześnie pobierać
niektórych medykamentów ze względu na poważne interakcje, np. neomycyny, chinidyny,
preparatów wapnia i witaminy C, salicylany, penicyliny, kortykosteroidy, teofiliny,
werapamilu, spironolakton. Osoby w podeszłym wieku nie powinny dostawać leków
naparstnicowych, ponieważ często u nich występuje niedobór magnezu i potasu, ponadto
często zażywają leki moczopędne zwiększające wydalanie potasu. Brak tych dwóch
pierwiastków przyczynia się do nasilenia objawów ubocznych i toksyczności oraz kumulacji
w organizmie glikozydów naparstnicowych. Mogą również doprowadzić do pomyłkowego
zażycia zbyt dużych dawek leku. Patrz także konwalia, kokoryczka w opisie ziół. Preparaty
scylarenowe (Proscillaridin i Talusin) zwiększają pojemność minutową serca, zwiększają
siłę skurczu mięśnia sercowego, działają moczopędnie i przeciwobrzękowo, są
bezpieczniejsze od glikozydów naparstnicowych i szybciej działają. Zastosowanie:
zastoinowa niewydolność krążenia, zespół płucno-sercowy, serce starcze. Dawkowanie: 1
tabl. 0,25 mg 3 razy dz. przez 4 dni, potem 1 tabl. 0,25 mg 2 razy dz. przed jedzeniem.

7

Glikozydy scylarenowe są zawarte w wielu roślinach z rodziny liliowatych. Z krajowych
roślin zawierają je cebulice: syberyjska i dwulistna Scilla sibirica et Scilla bifolia. Na skalę
przemysłową były uzyskiwane z oszlocha morskiego (Kraje Śródziemnomorskie) Urginea
maritima (obecnie zaliczana do rodziny Hyacinthaceae). Oszloch (ostrawka) był stosowany
w formie nalewki, intraktu i naparu (Tinctura, Intractum et Infusum Scillae). Napar (1 g
rozdrobnionej suchej cebuli na 200 ml wrzątku) zażywano 3 razy dz. po 1 łyżce stołowej.
Miała szczególne zastosowanie w niedomodze krążenia z obrzękami. Glikozydy oleandrowe
działają na serce 3 razy silniej niż glikozydy naparstnicy, nie kumulują się w organizmie, są
szybsze ale krótsze w oddziaływaniu. Zastosowanie jako cardiotonicum (wzmacniające
serce) i diureticum w obrzękach na tle niewydolności krążenia. W niektórych krajach nadal
w użyciu. Sproszkowany liść oleandru Folium Oleandri (Fol. Nerii) – Pulvis Folium
Oleandri dawkuje się 3 razy dz. po 50 mg. Glikozydem bufadienolidowym jest helebryna
obecna w ciemiernikach Helleborus (Ranunculaceae), np. w Helleborus niger (rośnie w
Alpach) oraz Helleborus viridis (środkowa Europa; brak w Polsce). Niegdyś były one
stosowane w lecznictwie jako lek nasercowy zastępujący glikozydy strofantynowe.
Substancje balastowe zawarte w surowcu łatwo jednak wywołują nudności, wymioty i
biegunkę, dlatego stracił on na znaczeniu. Dawkowanie: sproszkowane kłącze ciemiernika
Rhizoma Hellebori – 250 mg 3 razy dz. Preparaty naparstnicowe próbowano w niektórych
krajach zastąpić preparatami z cieciorki pstrej Coronilla varia (Papilionaceae), które są
bezpieczniejsze. Rośnie ona na łąkach i pastwiskach, pospolita w Polsce. Cieciorka zawiera
glikozyd kardenolidowy – koronilinę. Działa ona uspokajająco, przeciwobrzękowo,
moczopędnie, wzmacniająco na serce. Szczególnie przydatna okazała się w leczeniu nerwic
serca podczas okresu po- i przekwitania i w kołataniu serca. Stosowana w formie naparu
Infusum Coronillae: 2 g suchego rozdrobnionego ziela na 200 ml wrzącej wody; napar
zażywano w dawce 15 ml 3-4 razy dz.



Saponiny sterydowe (łac. sapo = mydło) występują w wielu roślinach, np. z rodziny

trędownikowatych, liliowatych, psiankowatych, motylkowatych. Saponiny tworzą z wodą
roztwory koloidalne i obniżają napięcie powierzchniowe roztworów wodnych. Aglikon nosi
nazwę sapogeniny. Wiele saponin glikozydowych wykazuje działanie toksyczne, uszkadzają
bowiem komórki nerwowe, erytrocyty (hemoliza krwinek) i miocyty. Zwiększają
przepuszczalność błon komórkowych. Zwiększają resorpcję wielu substancji chemicznych
(wody, metali). W odpowiednich dawkach są pomocne w leczeniu wielu chorób. Działają
też sekrolitycznie i mukolitycznie (wzmagają wydzielanie gruczołów śluzowych, upłynniają
wydzielinę). Nasilają działanie wielu leków. Oddziałują przeciwzapalnie. Przedstawicielami
są: tigogenina (Yuca, naparstnica), jamogenina (psianki), hekogenina (agawa), diosgenina
(kozieradka). Wazne dla przemysłu chemicznego w procesie syntezy sterydów (np.
hormonów).



Glikoalkaloidy – patrz alkaloidy sterydowe.

3. Glikozydy cyjanogenne. Cyjanogeneza to zespół procesów zmierzających do syntezy
związków cyjanogennych, czyli zawierających grupę cyjanową –CN. W wyniku hydrolizy
enzymatycznej lub kwasowej związki te wydzielają cujanowodór (kwas pruski) HCN Większość
związków cyjanogennych ma charakter glikozydu – nitrylozydu. Spośród około 50 związków
cyjanogennych wytwarzanych przez rosliny, można wymienić amigdalinę (migdały), prunazynę
(tarnina, czeremcha, wisnia, czereśnia), sambunigrynę (bez czarny, bez hebd, bez koralowy),
linamarynę (lnica, len), lotaustralinę (koniczyna), factor Lathyrus (groszek) Podczas hydrolizy

8

enzymatycznej (enzym emulsyna) wydziela się najpierw nitryl (cyjanohydryna) i wolna glukoza.
Dopiero po tym etapie dochodzi do uwolnienia HCN i wytworzenia ketonu lub aldehydu.
Glikozydy cyjanogenne syntetyzowane są z aminokwasów, np. linamaryna wywodzi się z waliny,
a amigdalina – z fenyloalaniny i tyrozyny. Jak wiadomo cyjanowodór i jego sole (cyjanki) należą
do najsilniejszych toksyn. Wykazują one silne powinowactwo do układu żelazowo-porfirynowego
enzymów oddechowych. Blokują więc funkcję enzymów oddechowych. Cyjanowodór może łączyć
się z hemoglobiną tworząc cyjanohemoglobinę, niedysocjującą do hemoglobiny. Niektóre
zwierzęta gospodarskie narażone na działanie cyjanowodoru pochodzącego z roślin (np. koniczyna,
liczne trawy) wykształciły ciekawy mechanizm detoksykacji: enzym rodanaza przekształca jon
cyjankowy w tiocyjanian za pomocą siarki odłączonej od kwasu beta-merkapto-pirogronowego
HSCH

2

COO

2

H. Tę reakcję detoksykującą wykorzystuje się także podczas ratowania osób

zatrutych cyjankami. Dożylnie podaje się 50 ml 30% tiosiarczany sodu. Tiosiarczan sodu (25%)
używany jest również do płukania żołądka w razie zatrucia cyjankiem drogą pokarmową.
Śmiertelna dawka HCN dla człowieka wynosi około 1 mg/kg masy ciała. Niebezpieczne jest w
związku z tym spożycie 70 i więcej migdałów jednorazowo, pestek z jabłka czy z owoców
mandarynki, gdzie są obecne glikozydy cyjanogenne w ilości 0,5-1 mg. Glikozydy cyjanogenne
zawarte w ziołach wraz z innymi składnikami wykazują synergizm i działają uspokajająco, lekko
oszałamiająco, rozluźniająco, żółciopędnie, rozkurczowo, przeciwzapalnie, przeciwkaszlowo i
odkażająco, pobudzają ośrodek oddechowy; oczywiście wszystko to w dawkach leczniczych.
Dawniej w lecznictwie stosowana była woda z nasion migdałowca gorzkiego Aqua Amygdalae
amarae, zawierająca około 0,1% HCN; zażywano ją w dawce 2 g 3 razy dz. przy kaszlu,
bezsenności, pobudzeniu nerwowym, nieżycie oskrzeli i w zapaleniu płuc. Obecnie lek ten można
zastąpić wodnymi wyciągami z czeremchy czy tarniny.

4. Glikozydy fenolowe są to związki zawierające w budowie pierścień pochodny fenolu (np.
hydrochinonowy) oraz cukier (np. glukozę). Przykładem może być salicyna (zawarta w wierzbach,
w kalinie, w wiązówce), echinakozyd (jeżówka) populina (w topolach), spireozyd (wiązówka,
fiołek tr.), arbutyna (wrzos, mącznica, borówka, grusza, kalina). Glikozydy fenolowe wykazują
silne działanie lecznicze. Salicyna i populina działają przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo,
napotnie, uspokajająco, przeciwbólowo, hamują agregację krwinek, zapobiegając zakrzepom i
zawałom. Hamują cyklooksygenazę prostaglandynową. Usprawniaja krążenie. Mają działanie
przeciwreumatyczne przeciwartretyczne (zwiększają wydzielanie kwasu moczowego) i
żółciopędne. Pobudzają wydzielanie soków trawiennych i śliny. W Polsce dostępny jest preparat
Salicortex (Labofarm) zawierający 10 mg salicyny w 1 tabl. 330 mg. Stosuje się go 3 razy dz. po 3
tabl. po jedzeniu (dobrze popić). Salicyna wyizolowana z wiązówki stała się podstawą do
wyprodukowania syntetycznej Aspiryny (kwasu acetylosalicylowego) =Polopiryny. Echinakozyd
zawarty w jeżówce Echinace pobudza fagocytozę, nasila wydzielanie przeciwciał i interferonów (o
działaniu przeciwbakteryjnym i przeciwwirusowym) - zwiększa odporność organizmu na choroby
zakaźne, pobudza wydzielanie kortykosteroidów w korze nadnerczy. Działanie
immunostymulujące jeżówki było z kolei podstawą do wyprodukowania licznych preparatów w
nowoczesnych formach: Echinapur (Herbapol) – tabl. z koncentratem jeżówki (100 mg); maść
(100 g w tubach) – 2 tabl. 3 razy dz.; Succus Echinacea – sok z jeżówki (Phytopharm) – płyn we
flakonach po 45 i 100 g (3 razy dz. po 3 ml w 50 ml wody); Immunal (Lek) – sok we flakonach po
50 ml (40 kropli, potem 20 kropli co 2 h przez 2 dni, 3 dnia i dalej po 20 kropli 3 razy dz.); Purex
(Hasco-Lek) – maść w tubach po 30 g – 3 razy dz. wcierać w skórę; Lymphozil (Cesra) i
Lymphozil forte - tabl. (pierwszy dla dzieci, drugi – mocniejszy - dla dorosłych) – 2 tabl. 3 razy
dz.; Esberitox N (Schaper und Brümmer) – tabl., płyn po 20, 50 i 100 ml - 3 tabl. lub 50 kropli 3
razy dz. Wskazania: przewlekłe choroby skórne wirusowe, grzybicze i bakteryjne, choroby

9

zakaźne ogólnoustrojowe, przeziębienie, niska odporność na choroby, choroby alergiczne,
osłabienie organizmu. Leczenie zewnętrzne skojarzyć z leczeniem wewnętrznym. Arbutyna i
metyloarbutyna zawierają w budowie hydrochinon i glukozę. W moczu wydzielinach i wydalinach
(np. w moczu) o odczynie zasadowym hydrolizują, uwalniając hydrochinon. Hydrochinon odkaża
drogi moczowe i działa przeciwropnie. Surowce zawierające arbutynowce mają zastosowanie w
leczeniu stanów zapalnych i zakażeniowych nerek, moczowodów i pęcherza moczowego. Podczas
kuracji należy dążyć do alkalizacji moczu, w tym celu zalecam pić sól Vichy (Ziołolek) – tabl. do
rozpuszczania. W Polsce dostępne są gotowe preparaty arbutynowe, np. Uverex (Herbapol) – tabl.
dojelitowe zawierające 215 mg wyciągu z mącznicy niedźwiedziego-uszka Arbutus uva-ursi L.
(Arctostaphylos) a w nim 40 mg arbutyny: 4 tabl. 4 razy dz.; Nefrosept (Aflopa) – płyn we
flakonach po 280 ml – 10 ml 4 razy dz. (zawiera wyciąg z nawłoci i wyciąg z mącznicy).

Saponiny trójterpenowe

W przeciwieństwie do wcześniej opisanych saponin sterydowych, saponiny triterpenowe
zawierają aglikon – sapogeninę o charakterze trójterpenu. Trójterpeny zbudowane są z 6
cząsteczek hemiterpenowych (półterpenowych). Aglikon może zawierać grupy –COOH co nada
saponinie charakter kwaśny, podobnie jak kwasy przy części cukrowej saponiny. Część cukrowa
zawiera rozmaite cukry proste, najczęściej glukozę, ksylozę i galaktozę w liczbie kilku drobin.
Saponiny obojętne nie zawierają grup kwasowych. Obniżają napięcie powierzchniowe roztworów,
mają zdolność pienienia, przyłączają się do cholesterolu w błonach komórkowych, zwiększają
przesączalność biomembran, działają odkażająco (niszczą wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki),
pobudzają wydzielanie śluzu, upłynniają śluz ułatwiając jego wydalenie (działanie sekrolityczne i
mukolityczne). W nadmiernych ilościach uszkadzają błony komórkowe (hemoliza krwinek) i
podrażniają ośrodek wymiotny. Niektóre działają silnie rozkurczowo i przeciwzapalnie. Występują
u wielu gatunków z rodziny goździkowatych, fiołkowatych, krzyżownicowatych, araliowatych i
motylkowatych. Przedstawicielami są: hederasaponiny (w bluszczu Hedera), primulasaponiny (w
pierwiosnkach Primula), saponazydy (w mydlnicy Saponaria), glicyryzyna (w lukrecji
Glicyrrhiza), escyna (w kasztanowcu – Aesculus). Niektóre saponiny zostały skondensowane w
nowoczesnych preparatach: Ulventrol (Herbapol) – draż. (zawierają glicyryzynę, allantoinę i olejek
rumiankowy): w leczeniu stanu zapalnego i wrzodów żołądka – 2 draż. 3 razy dz.; Epigen
(Cheminova) – płyn, krem ( stosowany w leczeniu opryszczki), Rheumpapai (Ikong) – kaps.
zażywać w nerwo-, stawo- i mięśniobólach w dawce 2 kaps. 3 razy dz.; Uldenol (Herbapol) – draż.
Dojelitowe w leczeniu stanów zapalnych żołądka i jelit, w chorobie wrzodowej – 2 draż. 3 razy
dz.; Aesculan (Herbapol Poznań) – maść w tubach po 30 g (w leczeniu hemoroidów); Fitoven
(Herbapol) – pasta w tubach po 100 g (1 łyżeczkę pasty rozpuszcza się w 50 ml wody i pije 3 razy
dz.), zawierająca m.in. wyciąg z kasztanowca i żarnowca – stosowana w obrzękach kończyn na tle
wadliwego krążenia, w obrzękach pourazowych i w porażeniach; Aesculan (Herbapol Wrocław) –
czopki – w leczeniu stanów zapalnych odbytu i hemoroidów (1-2 czopki 1-2 razy dz.); Aesciven
(Jelfa) – żel w tubach po 40 g (w leczeniu zwichnięć, sińców, krwawych wylewów, stanów
zapalnych mięśni i żył, urazów sportowych) – wcierać 3 razy dz. (zawiera escynę, salicylan);
Reparil (Madaus) – draż. z escyną 20 mg, 40 mg i amp. 5 mg (dożylne zastrzyki) – w leczeniu
zakrzepów, zakrzepowego zapalenia żył, żylaków, hemoroidów, obrzęków, zaburzeń obwodowego
i mózgowego krążenia krwi) – 40 mg 3 razy dz., zastrzyk – 10 mg 2 razy dz.; Sapoven (Hasco-
Lek) – maść w tubach po 30 g /20% escyny) – w leczeniu zakrzepowego zapalenia żył, stanów
zapalnych tkanki łącznej, urazów sportowych, obrzęków stóp i podudzi – wcierać 3 razy dz. pod
bandaż elastyczny; Esceven (Herbapol Poznań) – tabl. zawierające 2,5 mg escyny – 2 tabl. 3 razy

10

dz.; żel w tubach po 30 g (+ heparyna) – wcierać 3 razy dz. – w leczeniu zakrzepowego zapalenia
żył, urazów sportowych, zapalenia tkanki podskórnej, obrzęków, zasinień pourazowych, żylaków,
zaburzeń krążenia krwi na obwodzie; Intrakt kasztanowcowy (Phytopharm) – płyn we flakonach
po 100 g /1% saponin triterp.) – 2,5 ml 3 razy dz. w 50 ml wody lub soku; Proveno Dragees N
(Madaus) – draż. 15 mg (escyna) – 2 draż. 3 razy dz. (w leczeniu jak wyżej). Aescin (Polfa Kutno)
– tabl. powl. 20 mg (escyna); żel po 40 i 100 g w tubach (escyna+heparyna+ salicylan) – w
leczeniu stanów pourazowych (zaburzenia krążenia miejscowego, siniak, obrzęk, ból, stan zapalny)
i żylaków, stanów zapalnych żył, zakrzepów, zastojów żylnych – 2 tabl. 3 razy dz., żel wcierać 3
razy dz.

Alkaloidy

Alkaloidy są to związki pochodzenia roślinnego, bardzo rzadko występujące w świecie
zwierząt (niektóre ropuchy, salamandry). Niektóre zwierzęta nasycają swe ciało roślinami
bogatymi w alkaloidy (spożywają je), aby nabrać właściwości trujących i uniknąć ataków
drapieżników (np. owady).

Alkaloidy występują głównie w nasionach i w liściach roślin, zawsze w postaci związanej z
kwasami organicznymi, np. z kwasem jabłkowym, z kwasem cytrynowym, z kwasem winowym,
czy szczawiowym – tworząc sole. Wiele alkaloidów ma ogromne znaczenie w medycynie. Obecnie
znanych jest około 6000 różnych alkaloidów.

W zależności od budowy chemicznej podzielono je na 12 grup:

1. Alkaloidy zawierające azot nie wbudowany w pierścień, np. efedryna otrzymywana z liści i
łodyg przęśli Ephedra vulgaris. Efedryna wywiera silne działanie farmakologiczne i jest stosowana
w leczeniu wielu chorób. Ma gorzki smak i nieprzyjemny zapach. Rozpuszcza się w wodzie (3,5
części) i w spirytusie (7 cz.). Efedryna zwiększa przemianę materii, nasila oddychanie tkankowe,
wzmaga napięcie i siły skurczowe mięśni szkieletowych, zwłaszcza w stanach osłabienia, pobudza
mięsień sercowy, pobudza ośrodek oddechowy, wywiera wpływ na korę mózgową (podnieca
psychicznie), zwęża naczynia przy miejscowym stosowaniu, po dożylnym podaniu podnosi
ciśnienie krwi na około 20 minut, znosi skurcze mięsni gładkich oskrzeli i jelit, rozszerza źrenice,
zmniejsza wydzielanie śluzu, kurczy zwieracz pęcherza moczowego, działa rozkurczająco na
mięśnie gładkie dróg moczowych. Zwiększa i przedłuża podniecenie seksualne oraz erekcję prącia,
zwiększa wydolność fizyczną i psychiczną, wzmaga tonus (napięcie) mięśni szkieletowych,
wyostrza zmysły.

Wskazania do stosowania efedryny to: niedociśnienie, moczenie nocne, osłabienie zwieracza, stany
alergiczne, dychawica oskrzelowa, obrzęk Quinckego, katar sienny, starcza rozedma płuc, zatrucie
morfiną, wstrząs, zapaść, myasthenia gravis, cele diagnostyczne w okulistyce, zespół
Margagniego-Adamsa-Stockesa, impotencja.

Dawkowanie: dorośli – 25-50 mg 1-3 razy dz. (maksymalna dawka dobowa wynosi 150 mg, a
jednorazowa 75 mg). Nie wolno podawać dożylnie oraz łącznie z preparatami naparstnicy!
Ostatnio coraz częściej do wielu leków przeciwalergicznych (Actifed, Sudafed Plus – tabl.,
Disophrol Retard – tabl.) i stosowanych w przeziębieniu (Nurofen – tabl., Advill Cold – tabl.)
dodano tzw. pseudoefedrynę, czyli aminę sympatykomimetyczną (alkohol metyloamino-etylo-
benzylowy) o podobnym działaniu jak efedryna czy epinefryna. Pseudoefedryna ułatwia

11

oddychanie rozszerzając drogi oddechowe i zmniejszając wydzielanie śluzu oraz ułatwia
oczyszczenie zatok obocznych nosa. W Polsce wprowadzono także czyste preparaty z
pseudoefedryną, np. Otrinol – kaps., Sudafed – tabl. i syrop.

2. Alkaloidy pochodne pirolu, np. nikotyna występująca w liściach Nicotiana tabacum i Nicotiana
rustica. Jest to alkaloid toksyczny i dlatego nie ma znaczenia w leczeniu chorób. Ma natomiast
zastosowanie w badaniach naukowych i jako środek przeciwko szkodnikom w ogrodnictwie i w
sadownictwie. Śmiertelna dawka nikotyny dla człowieka wynosi około 50 mg. Jeden papieros
zawiera na ogół 1,2-2 mg nikotyny, która z łatwością przenika przez błony śluzowe do krwi
wywołując efekty działania ogólnego. Zatem wypalenie 25-40 papierosów w krótkim czasie
spowoduje u człowieka porażenie ośrodka oddechowego i śmierć. Oszołomienie, nudności,
wymioty, zawroty i bóle głowy oraz utrata przytomności pojawia się po wypaleniu około 10-15
papierosów w krótkim odstępie czasu. Przewlekłe palenie tytoniu – nikotynizm doprowadza do:
hipowitaminozy C i P (niedoboru witaminy C i P), obniżenia szczelności i wytrzymałości naczyń
krwionośnych (plamice podskórne), obniżenia odporności na choroby zakaźne, zaburzeń
miesiączkowania, zaburzeń inteligencji, zaników pamięci, osłabienia wzroku, słuchu, smaku i
węchu, zaburzeń trawiennych, choroby wrzodowej, zakrzepów krwi (zapalenie zakrzepowe żył,
zatory zakrzepowe), zaburzeń popędu płciowego, obniżenia płodności, a nawet bezpłodności, a u
kobiet do poronień. Nikotynizm przyczynia się także do powstania miażdżycy, nerwobólów (rwa
kulszowa, czyli przeszywający ostry ból w biodrze), zaburzeń sercowych i nieodwracalnych
chorób serca (zawał, zwyrodnienie), skurczów naczyń (dusznica bolesna), chromania
przystankowego oraz raka (np. nowotwór układu oddechowego, nowotwór jelita grubego,
nowotwór wargi). Palacze tytoniu cierpią na ciągły nieżyt oskrzeli i nosa oraz uporczywy kaszel.
Występuje u nich również nieżyt żołądka, zażółcenie i szybkie starzenie skóry, obniżenie
wydolności intelektualnej i fizycznej, zaparcia oraz dziwne, oporne na leczenie choroby włosów,
skóry i warg. Palacze tytoniu szybko starzeją się i mają małe zdolności regeneracyjne za sprawą
ciągłego niedoboru witaminy C, P, PP, B12 i kwasu foliowego. Objawia się to nie tylko brzydkim
ziemistym kolorem skóry, ale również ciemnymi plamami i nieświeżością skóry (procesy te przy
pomocy odpowiednich zabiegów fitoterapeutycznych, uzdrowiskowych i
witaminoterapeutycznych) w porę podjętych można odwrócić). W małych dawkach (0,5-1 mg)
nikotyna działa chwilowo pobudzająco (pobudzenie ruchowe i psychiczne), wzmaga odruchy
rdzeniowe i pobudza ośrodki wegetatywne. Nikotyna przechodzi do krwi płodu u matki palącej lub
żującej tytoń. Skutkiem tego jest urodzenie dziecka z niedowagą, z sinicą, anemią, a nawet
niedorozwojem układu nerwowego i pozbawionego odporności na choroby. W żadnym więc
wypadku w czasie ciąży nie wolno palić tytoniu! Szkodliwe jest także przebywanie w
pomieszczeniu zadymionym palonym tytoniem (tzw. bierne palenie tytoniu).

3. Alkaloidy pochodne imidazolu. Należy tu między innymi pilokarpina znajdująca się w liściach
brazylijskiego krzewu o nazwie Pilocarpus iaborandi. Pilokarpina stosowana jest w okulistyce w
postaci kropli do oczu, gdyż zwęża źrenice i wywołuje zwiększenie odpływu cieczy wodnistej do
gałki ocznej, obniża ciśnienie śródgałkowe. Ma więc zastosowanie w leczeniu jaskry. W
stomatologii i w laryngologii używana jest jako środek zwiększający wydzielanie śliny. Dawniej w
medycynie pilokarpina miała większe znaczenie i zastosowanie, między innymi w niedomodze
wydzielniczej nerek jako lek silnie napotny w celu usunięcia z potem wody i mocznika oraz innych
produktów przemiany materii (aby odciążyć nerki). Była też stosowana jako lek kurczący
pęcherzyk żółciowy. Maksymalna dawka dobowa – 50 mg, a jednorazowa – 20 mg. Dawka
lecznicza wynosi 5-10 mg 1-2 razy dz. Antidotum na zatrucie pilokarpiną jest podanie atropiny.
Preparaty do oczu: Pilocarpinum Polfa W-wa 2%, 3%, 4% HEC – krople, Pilocarpinum

12

hydrochloricum Jelfa – maść 2%, tuby 3 g. Salagen (Chiron) – tabl. powl. 5 mg (przy
niedoczynności gruczołów śluzowych i ślinowych – 1 tabl. 3 razy dz. doustnie).

4. Alkaloidy pochodne indolu. Należy tu fizostygmina i alkaloidy sporyszu (ergotamina).
Fizostygmina występuje w bobie kalabarskim – Physostigma venenosum. Stosowana jest w
leczeniu zrostów i wypadnięć soczewki oraz jaskry. Jest to alkaloid bardzo trujący, dawka
śmiertelna wynosi 10 mg. Wywiera silne działanie na organizm ludzki. Hamuje czynność
cholinoesterazy rozkładającej mediator – acetylocholinę. Dzięki temu zwiększa pobudliwość
zakończeń nerwowych przywspółczulnych, zwiększa wydzielanie gruczołów, zwalnia czynność
serca, wzmaga napięcie ścian i perystaltykę żołądka, jelit, pęcherza moczowego, pęcherzyka
żółciowego, macicy i oskrzeli, zwęża źrenice, obniża ciśnienie krwi, obniża ciśnienie śródgałkowe,
pobudza zakończenia nerwowe w mięśniach szkieletowych. Na ośrodkowy układ nerwowy
najpierw działa pobudzająco (lęk, ruchliwość, podniecenie), potem porażająco. Znosi działanie
kurary. Przenika przez barierę krew-mózg. W organizmie szybko jest metabolizowana i wydalana
wraz z moczem.

Wskazania do stosowania fizostygminy to: pooperacyjne porażenie jelit, zaparcia na tle atonii jelit,
zatrzymanie moczu na tle niedowładu mięśni pęcherza, porażenie pobłonicze nerwu twarzowego
lub po chorobie Heinego-Medina, częstoskurcz napadowy, zatrucia lekami antycholinergicznymi.
Miejscowo - w leczeniu jaskry. Najwyższa dawka jednorazowa – 1 mg. Najwyższa dawka dobowa
– 3 mg. Preparaty: Physostygminum salicylicum (Pliva) – amp. 0,5 mg/1 ml; Anticholium (Köhler)
– amp. 2 mg/5 ml.

Ergotamina występuje w sporyszu (Secale cornutum), który jest przetrwalnikiem grzyba
pasożytującego na zbożu. Ergotamina, podobnie jak ergotoksyna wywiera silne działanie
farmakologiczne. Jest alkaloidem, który powoduje tężcowy skurcz mięśnia macicy, a także skurcz
mięsni gładkich naczyń krwionośnych. Powoduje ona po porodzie szybsze kurczenie się mięśnia
macicy (involutio uteri post partum). W związku z tym następuje zaciśnięcie naczyń krwionośnych
w ścianie macicy i zahamowanie krwotoku poporodowego. Alkaloidów sporysza nie wolno
stosować w czasie ciąży i w czasie porodu. Ergotaminę można podać po całkowitym odejściu
łożyska. Najwyższa dawka dzienna w zastrzyku – 1 mg. Najwyższa dawka dzienna doustnie – 10
mg. Dodawana do preparatów przeciwmigrenowych. W zastrzyku – do znoszenia napadów
migreny. Preparaty: Ergotaminum tartaricum (Filofarm) – winian ergotaminy – draż. 1 mg (napad
migreny: 2 mg, w razie potrzeby dawkę można powtórzyć po 60 minutach). Migrexa
(Lichtemstein) – czopki 2 mg, tabl. 1 mg (w ginekologii 1-2 mg 2-3 razy dz., w napadzie migreny
2 mg 1-2 razy dz.). Coffecorn Forte (Filofarm) – preparat zawierający obok ergotaminy (1 mg),
również koffeinę (100 mg) – draż. (1-2 draż 1-2 razy dz.). Analogiczny preparat zachodni do
krajowego Coffecornu to Gynergene Cafeine (Novartis) – tabl. powl. i Cafergot (Novartis) – tabl.
Niemiecki preparat Migrätan (Berlin-Chemie) – czopki, zawiera oprócz 1 mg ergotaminy, także
200 mg propyfenazonu – środka przeciwbólowego; jest pomocny w leczeniu bólu głowy na tle
zaburzeń naczynioruchowych.

5. Alkaloidy pochodne pirydyny. Przedstawicielem tej grupy jest arekolina, występująca w
nasionach palmy areki = żuwni (Areca catechu) Palmae. Stosowana w lecznictwie (w Polsce od
dawna nie jest używana) krajów azjatyckich i arabskich w postaci roztworu 0,5-1% w celu
wywołania zwężenia źrenic. Podana doustnie zwalnia akcję serca, wzmaga wydzielanie potu,
pobudza nerwy przywspółczulne, zwiększa diurezę (wydzielanie moczu), zwiększa perystaltykę
jelit. Nasiona zawierają również czerwony barwnik oraz garbniki katechinowe. Żucie nasion jest

13

rozpowszechnione wśród ludności niektórych krajów (używka Betel). Nasiona zwalczają robaki
pasożytnicze (doustna dawka gniecionych nasion to około 5 g). Czysty alkaloid stosowany jest w
dawce 4-5 mg.

Do tej grupy należy też alkaloid – piperyna, występujący w pieprzu Piper nigrum oraz lobelina
zawarta w stroiczce rozdętej – Lobelia inflata – obecnie bardzo rzadko stosowana w Europie.
Piperyna ma smak ostro—paląco-gorzki, pobudza wydzielanie soków trawiennych, polepsza
trawienie pokarmu i wchłanianie mleczka pokarmowego z jelit do krwi, poprawia ukrwienie
tkanek, wzmaga diurezę. Można ją stosować w formie nalewki pieprzowej (pieprzówka),
samodzielnie sporządzonej z suchych lub świeżych owoców pieprzu (torebkę pieprzu ziarnistego
zmielić i zalać 500 ml alkoholu 40%, wytrawiać 7 dni; przefiltrować; zażywać kilka kropel dla
rozgrzania i pobudzenia apetytu). Pieprzówkę można wcierać w skórę, w zmarznięte stopy oraz
przy bólach stawów (1 cz. pieprzówki + 1 cz. spirytusu salicylowego + 1 cz. spirytusu
kamforowego, wymieszać; do wcierań rozgrzewających i przeciwbólowych).

Lobelina w małych dawkach pobudza ośrodek oddechowy, ośrodek nerwu błędnego, wywołuje
zwolnienie czynności serca, pobudza ośrodek naczynioruchowy, powoduje podwyższenie ciśnienia
tętniczego krwi, pobudza perystaltykę przewodu pokarmowego, zwęża oskrzela. W dużych
dawkach poraża zwoje układu przywspółczulnego i rozszerza oskrzela ułatwiając oddychanie. W
polskim lecznictwie były wykorzystywane: ziele stroiczki Herba Lobeliae (dawka lecznicza
jednorazowa sproszkowanego suchego ziela wynosi 50 mg, a dawka dobowa 150 mg), nalewka
lobieliowa =stroiczkowa Tinctura Lobeliae (10-30 kropli 2-3 razy dz.) oraz chlorowodorek
lobeliny – Lobelinum hydrochloricum (biały, krystaliczny proszek; rozpuszcza się w wodzie – 40
cz. i w spirytusie – 10 cz.). Wskazania do stosowania preparatów stroiczkowych (z lobeliną) to:
obniżenie pobudliwości lub porażenie ośrodka oddechowego (choroby zakaźne, zamartwica
noworodków, zatrucia narkotykami, zaczadzenie, ratowanie topielców, zapaść w czasie narkozy,
porażenie prądem lub piorunem, zesłabnięcie po zasypaniu śniegiem, zawale ziemią itp.),
dychawica oskrzelowa (astma; duża dawka!), rozedma płuc, krztusiec. Dawki: niemowlęta:
noworodki – 2 mg, 4-miesięczne – 4 mg, 12-miesięczne – 5 mg; dorośli – podskórnie lub
domięśniowo – 10 mg, dożylnie – 3 mg; wstrzykiwać powoli! Najwyższa dawka jednorazowa – 20
mg. Najwyższa dawka dobowa – 100 mg. W wielu krajach preparaty lobelinowe nadal są
stosowane w terapii. W Polsce jednym z ostatnich preparatów złożonych zawierających lobelinę
(nalewkę stroiczkową) był Kelastmin – płyn, Astmin – płyn, wycofanych w latach 90.

6. Alkaloidy o skondensowanych pierścieniach pirolidynowych (pochodne tropanu). Tu należą
alkaloidy mające ogromne znaczenie w medycynie, np. atropina, kokaina, sparteina, skopolamina,
hioscyjamina, pelletieryna i lupinina, mandragoryna.

Mandragoryna występuje w korzeniu mandragory Radix Mandragorae – Mandragora officinarum
(Solanaceae). Mandragora była stosowana w lecznictwie i magii od starożytności. Korzenie często
przybierają kształt małych ludzików, dlatego określano je mianem homunkulusem. Homunkulusy
mandragorowe ponoć odpędzają siły nieczyste, a ich właścicielowi zapewniają szczęście, zdrowie i
bogactwo. Oczywiście wykopywanie i przygotowanie korzeni mandragory było skomplikowane i
powiązane z rozmaitymi czynnościami magicznymi, które raczej nie powinienem tutaj opisywać.
W niektórych krajach Afryki i Azji można obecnie nabyć na rozmaitych straganach korzenie
mandragory oraz ludziki z nich przygotowane. Wyciągi z korzeni działają rozkurczowo na mięśnie
gładkie, uspokajająco, żółciopędnie, przeciwbólowo i przeciwzapalnie. W większych dawkach
pobudzają ośrodkowy układ nerwowy.

14

Hioscyjamina występuje łącznie z kwasem tropowym w takich roślinach jak: pokrzyk wilcza
jagoda, lulek czarny, bieluń dziędzierzawa, lulecznica kraińska czyli odurzająca. Wymienione
rośliny należą do rzędu trędownikowców Scrophulariales (rodzina psiankowatych – Solanaceae).
W czasie przygotowywania wyciągów z surowców roślinnych, hioscyjamina przekształca się w
odmianę racemiczną, zwaną atropiną. Hioscyjamina stosowana jest jako lek spazmolityczny
(rozkurczowy), rozszerzający źrenice i hamujący wydzielanie soku żołądkowego. Podany
dospojówkowo poraża mięśnie wewnętrzne i zewnętrzne oka. Dawki hioscyjaminy: 125-250 mg 3-
4 razy dz. Maksymalna dawka 1 mg 3 razy dz. Obecnie dostępne są następujące preparaty
hioscyjaminowe (siarczan hioscyjaminy) w Polsce: Levsin (Schwarz Pharma) – tabl. 125 mg, tabl.
podjęzykowe 125 mg, krople /15 ml/, amp. 500 mg/1 ml; Olren (Sanofi Winthrop) – tabl. 4,55-6,25
mg suchego wyciągu z kłączy Scopoliae (zawierają 0,2 mg hioscyjaminy). Przeciwwskazane w
jaskrze! Nie wolno także podawać przy przeroście gruczołu krokowego!

Oprócz hioscyjaminy w wymienionych roślinach znajduje się jeszcze skopolamina, zwana także
hioscyną. Hioscyna to alkaloid lewoskrętny stosowany w skurczach żołądka, skurczach jelit, w
kolce żółciowej i nerkowej, przy nadmiernym ślinieniu, w stanach pobudzenia i podniecenia, w
napadach szału, do złagodzenia bólów porodowych – łącznie z petydyną. Ponadto w zapobieganiu
wymiotom podczas podróży. Hioscyna w formie bromowodorku, metylobromku lub butylobromku
wchodzi w skład wielu preparatów, np. Scopolan (Herbapol) – draż. 10 mg, czopki 10 mg /10-20
mg 2-4 razy dz.); Scopolan Compositum (z dodatkiem metamizolu o działaniu przeciwbólowym) –
draż. – 1-2 draż. 1-3 razy dz.

Transderm Scop Novartis – plasterki naskórne uwalniające hioscynę do krwi przez skórę (plasterek
nakleja się za uchem na 3 godziny przed podróżą). Buscolysin (Pharmachim Sopharma) – tabl. 10
mg, amp. 20 mg/1 ml, czopki 7,5 mg (dla dzieci) i 10 mg dla dorosłych) – w razie kolek 20 mg 4
razy dz. (zastrzyk, tabletka) lub 10 mg 4 razy dz. doodbytniczo.

Atropina (antagoniasta acetylocholiny) ma duże zastosowanie w medycynie jako środek znoszący
kolki jelitowe, żołądkowe, żółciowe i nerkowe. Stosuje się ja między innymi w dychawicy
oskrzelowej, w bolesnym miesiączkowaniu, przy moczeniu nocnym, w parkinsonizmie, przy
zatruciach glikozydami nasercowymi. Atropina odgrywa ważną rolę w okulistyce jako lek
rozszerzający źrenice i w leczeniu zapaleń tęczówki. Używana jest również w celu zapobiegania
lub zerwania zrostów. Atropina usuwa rzadkoskurcz wywołany odruchowym pobudzeniem nerwu
błędnego. Zwiększa pojemność minutową serca, przyspiesza przewodzenie impulsów w sercu
(układ bodźcowo-przewodzący serca). Rozszerza oskrzela, zmniejsza ilość śluzu na nabłonku
układu oddechowego. Działa przeciwwymiotnie, nasila metabolizm podstawowy. Dawki –
podskórnie jednorazowo 0,25-1 mg; dożylnie w ostrym bloku zawałowym przedsionkowo-
komorowym - jednorazowo 1 mg. Najwyższa dawka dzienna 3 mg (doustna), a jednorazowa – 1
mg. Murzyni, osoby stare i cukrzycy słabiej reagują na atropinę. Przeciwwskazana w jaskrze i
przeroście gruczołu krokowego.

Preparaty: Atropinum sulfuricum (Polfa W-wa) – amp. 0,5 mg/1ml, 1 mg/1ml, krople do oczu 1 %
/10ml/, Bellapan (Farmapol) – tabl. 0,25 mg (3 razy dz. po 1 tabl. przy skurczach i in.
przewlekłych chorobach, w kolce 2 tabl. jednorazowo), Atropinum sulfuricum AWD Asta Medica
– tabl. 0,5 mg; Atropinol (Winzer): flakon 10 ml – 1 % roztwór olejkowy - krople do oczu.

Kokaina występuje w liściach krasnodrzewu peruwiańskiego. W lecznictwie wykorzystuje się
chlorowodorek kokainy – Cocainum hydrochloricum – bezbarwne kryształki o gorzkim smaku,

15

rozpuszczające się w wodzie (0,5 cz.) i w spirytusie (3 cz.), temp. topn. 96-98

o

C. Zastosowana

miejscowo wywiera działanie znieczulające i kurczące naczynia krwionośne; wysusza śluzówki,
działa przeciwobrzękowo. Kokaina podana doustnie w małych dawkach działa silnie pobudzająco
psychicznie i ruchowo. Ponadto podnosi ciśnienie krwi, wywołuje zaburzenia sercowe
(częstoskurcz), znosi uczucie zmęczenia, pobudza fantazję, usprawnia procesy kojarzeniowe,
ułatwia pracę umysłową i fizyczną. Dobrze wchłania się przez błony śluzowe do krwi, wywołując
szybko efekty ogólne (po kilku minutach). Działanie utrzymuje się przez około 1-1,5 godziny, jest
więc krótkie. Kokaina powoduje zniesienie lęku, pozbawia człowieka kontroli nad swoim
zachowaniem, zwiększa popęd płciowy, pozbawia samokrytycyzmu, wyzwala pozorne odczucie
swojej możliwości działania i przewagi (wyższości) nad innymi ludźmi, daje poczucie większej
siły mięśniowej niż normalnie, puszcza w niepamięć przykre przeżycia i codzienne troski. Znosi
uczucie głodu. Gdy narkotyk przestanie działać, pojawia się stres, depresja, myśli samobójcze,
ataki zazdrości, skłonność do popełnienia przestępstwa. Uzależnieni od kokainy są silnie
wyniszczeni psychicznie i fizycznie. Duże dawki kokainy powodują porażenie ośrodkowego
układu nerwowego, poprzedzone drgawkami i drżeniem mięśni.

Najwyższa dawka jednorazowa – 30 mg; najwyższa dawka dobowa – 60 mg; dawka lecznicza 10
mg. Przekroczenie dawki 1,5 mg/kg masy ciała powoduje zatrucie, a doustne przyjęcie 1000 mg –
szybką śmierć. Zatrucie kokainą objawia się uczuciem lęku, nudnościami, wymiotami,
dusznościami, utratą przytomności, bladością powłok, drżeniem, drgawkami, rozszerzeniem źrenic,
zaburzeniami sercowymi i śpiączką. Zgon następuje wskutek porażenia ośrodka oddechowego.

Zakroplona do oczu wywołuje całkowite znieczulenie rogówki, twardówki i spojówki, poraża
akomodację i zmniejsza ciśnienie śródgałkowe. Dlatego też jest stosowana do znieczuleń
miejscowych w okulistyce, dermatologii i laryngologii. Śluzówki pędzluje się wówczas 1-10%
roztworem wodnym kokainy.

Inny alkaloid z tej grupy to lupinina. Występuje obok sparteiny i lupaniny w łubinach z rodziny
motylkowatych. Zwalnia czynność serca, rozszerza naczynia wieńcowe, znosi niemiarowość serca,
likwiduje migotanie przedsionków i częstoskurcz serca, hamuje przewodzenie impulsów w sercu,
kurczy macicę, pobudza wydzielanie moczu, zwiększa przepuszczalność śródbłonków. Dawki
lecznicze (jednorazowa około 60 mg, dobowa max 200 mg) są bliskie dawkom toksycznym,
dlatego nie jest stosowana w lecznictwie oficjalnym. Ponadto pewniejsza i silniejsza w działaniu
okazała się sparteina.

Sparteina w przeciwieństwie do lupininy była stosowana w medycynie oficjalnej. Obecnie jednak
nie jest już wykorzystywana. Występuje w żarnowcu, w złotokapie, w łubinach, w szczodrzeńcu i
w glistniku. Ważna jest jednak dla zielarzy, bowiem zioła ją zawierające są efektywne w działaniu.
Dawniej w lecznictwie była wykorzystywana w formie siarczanu Sparteinum sulfuricum
(maxymalna dawka jednorazowa 50 mg; maksymalna dawka dobowa 150 mg; dawka lecznicza
przeciętna 20-40 mg) i preparatów żarnowcowych: Tinctura Scopari (3 razy dz. po 30-40 kropli),
Pulvis Herbae Spartii (sproszkowane ziele: max dawka jednorazowa 2 g, max dawka dobowa 8),
Extractum Scopari sicc. (ekstrakt suchy 3 razy dz. po 200-400 mg). Czysty siarczan sperteiny jest
proszkiem krystalicznym barwy białej lub bezbarwny, o smaku gorzkim, rozpuszczalny w wodzie
(2 cz.) i w spirytusie (5 cz.). Sparteina pobudza ośrodek oddechowy, zwalnia czynność serca,
zmniejsza wrażliwość mięśnia na impulsy, w tym także mięśni szkieletowych; znosi niemiarowość
serca, kurczy macicę, działa moczopędnie, zwiększa szansę zapłodnienia i implantacji zarodka, to
ostanie jednak wymaga potwierdzenia naukowego. Prawdopodobnie wzmaga czynności układu

16

rozrodczego kobiety i usprawnia wędrówkę nasienia męskiego do jajowodów oraz zapłodnionego
jaja do macicy. Zwiększa przepuszczalność śródbłonków, nasilając działanie niektórych leków i
toksyn. Wskazania do stosowania preparatów sparteinowych to: nerwica serca, zaburzenia
miarowości serca, atonia macicy, atonia macicy, niepłodność kobiety.

7. Alkaloidy zawierające pierścień chinolinowy, np. cynchonina, kupreina, chinina. Chinina
(quinina) jest głównym alkaloidem różnych gatunków Cinchona (Rubiaceae). W lecznictwie
stosuje się siarczan chininy – Chininum sulfuricum (białe igiełki o gorzkim smaku, rozpuszczalne
w zimnej wodzie (800 cz.), we wrzącej wodzie (35 cz.)), chlorowodorek chininy – Chininum
hydrochloricum (krystaliczne igiełki o gorzkim smaku, rozpuszczalne w wodzie zimnej (32 cz.),
bardzo łatwo rozpuszczalne we wrzącej wodzie, w spirytusie (3 cz.) i w glicerynie; bardzo rzadko
(w naszym kraju już nie stosowany) bromowodorek chininy – Chininum hydrobromicum i nie
stosowany już chininian wapnia Chininum calcium. Chinina zmniejsza przemianę materii, hamuje
czynność enzymów oksydacyjnych (zmniejsza się wówczas ilość wydzielanej energii cieplnej),
obniża ciepłotę ciała, wywiera działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe, wzmaga skurcze
macicy (uczula macicę na bodźce porodowe), pobudza wydzielanie soków trawiennych, rozszerza
naczynia krwionośne w skórze, wzmaga wydzielanie potu (wpływ napotny), kurczy mięśnie
gładkie, działa zabójczo na zorodźce malaryczne; w dużych dawkach zwalnia przewodzenie
bodźców w sercu. W małych dawkach działa profilaktycznie w chorobach zakaźnych, zwłaszcza w
grypie i przeziębieniu. Do niedawna produkowany był w Polsce preparaty złożone: Isochin i
Amidochin, zawierające obok środka przeciwbólowego i przeciwzapalnego (salicylamid,
aminofenazon) także chininę. Isochin był naprawdę dobrym lekiem przeciw przeziębieniom i
szkoda, że już nie jest produkowany.

Wskazania do stosowania chininy to: profilaktyka i leczenie zimnicy (malarii) opornej na inne leki;
nerwobóle, zapalenie płuc, choroby przeziębieniowe, gorączka, grypa, brak apetytu (nalewka
chinowa, np. na korze chinowca), pierwotne słabe bóle porodowe, krwawienia porodowe.
Dodawana do niektórych napojów orzeźwiających, np. Tonicu (należy zwrócić uwagę na skład
chemiczny napojów i wybrać te z naturalną chininą, a nie z syntetykami).

Dawkowanie: doustnie – 30-150 mg jako tonicum; 300 mg dz. jako środek napotny i
przeciwgorączkowy; zimnica 1500-2000 mg dziennie (3-4 razy dz. po 500 mg); dawka
maksymalna dobowa 2 g!, jednorazowa max 0,5 g!; jako lek przeciwbólowy – 250 mg 2 razy dz.
Nalewka z kory chinowej (nie tak dawno dostępna w aptekach) działa żółciopędnie, pobudzająco
na apetyt i trawienie oraz pobudzająca wydzielanie śliny oraz soków trawiennych; była stosowana
w dawce 20-30 kropli 2-3 razy dz. przed jedzeniem. Nalewka chinowa znakomicie leczy skórę
łojotokową, zasusza pryszcze, ropnie, opryszczki, pleśniawki, afty, zajady, leczy bolesne
uszkodzenia w jamie ustnej. W wielu krajach nadal dostępna. Z kory chinowej sporządza się odwar
10% i zażywa 1 łyżkę stołową 4-6 razy dz. jako lek przeciwgorączkowy. Sproszkowana korę
Pulvis Cinchonae stosuję się niektórych krajach jako lek w dawce 1500 – 3500 mg/dobę w
dawkach podzielonych /gorączka, grypa). Dawka śmiertelna wynosi ok. 8000 mg.

Cynchonina i cynchonidyna to alkaloidy otrzymywane z różnych gatunków kory chinowej,
zwłaszcza z Cinchona micrantha. Podobnie jak chinina wykazują działanie przeciwmalaryczne,
jednakże w mniejszym stopniu. Cynchonidyna najczęściej jest uzyskiwana z kory Cinchona
cuccirubra. Oba alkaloidy różnią się od chininy tym, że nie mają grupy metoksylowej.

17

Obecnie w lecznictwie stosowane są nowoczesne formy chininy: Chininum dihydrochloricum
(Casellamed.) – amp. 250 mg/1 ml; Chininum hydrochloricum (Merck) – tabl. 250 mg; Quinine
Lafran – tabl. 250 mg i 500 mg. W zapobieganiu zimnicy –250-500 mg dziennie w dwóch
dawkach. Patrz także: http://www.parazyt.gower.pl/parazytologia2002.htm

8. Alkaloidy zawierające pierścień izochinolinowy. Należą tu między innymi: salsolina i
salsolidyna (w zielu solanki Richtera - Salsola richteri z rodz. Chenopodiaceae; rośnie w
Turkmenii), papaweryna, narkotyna, berberyna, kuraryny, boldyna, chelidonina ( w glistniku
Chelidonium), oksykantyna (w głogu Crataegus oxyacantha), protopina = fumaryna (w zielu
dymnicy Fumaria officinalis), readyna (w makach Papaver).

Salsolina w krajach Związku Radzieckiego ma zastosowanie w leczeniu nadciśnienia. Hamuje
ośrodek naczynioruchowy, rozszerza naczynia obwodowe, obniża ciśnienie krwi i działa
uspokajająco. Dawka lecznicza wynosi 20-30 mg 3-4 razy dz.; max dawka jednorazowa 100 mg,
max dawka dobowa 300 mg. Nalewka z ziela solanki stosowana jest w dawce 30-40 kropli 3-4
razy dz. przekroczenie dawki kończy się porażeniem ośrodka oddechowego i śmiercią.

Narkotyna otrzymywana jest przez ekstrakcję opium i słomy makowej jako produkt dodatkowy
przy otrzymywaniu morfiny. Używana była niegdyś jako lek przeciwbólowy i przeciwkaszlowy
(dodatek do leków złożonych).

Bardzo ważnym alkaloidem jest papaweryna otrzymywana z opium. Hamuje ona fosfodiesterazę,
działa rozkurczowo na miocyty (komórki mięśniowe) gładkie przewodu pokarmowego i układu
moczowego. Stosowana jest w formie chlorowodorku Papaverinum hydrochloricum (biały
krystaliczny proszek o gorzkim smaku, rozpuszczalny w wodzie 40 cz., trudno rozpuszczalny w
alkoholu i eterze). Wybitnie zmniejsza napięcie mięsni gładkich i szkieletowych, hamuje skurcze,
zmniejsza pobudliwość mięśni, rozszerza naczynia krwionośne, obniża ciśnienie krwi, rozszerza
oskrzela; duże dawki działają narkotycznie na ośrodkowy układ nerwowy. Papaweryna znosi
bolesne miesiączkowanie i bóle w kurczach naczyniowych, hamuje napady dychawicy
oskrzelowej, ułatwia oddychanie. Stosuje się ja w zaburzeniach krążenia wieńcowego, mózgowego
i obwodowego na tle stanów skurczowych naczyń lub zmian zarostowych w miażdzycy i cukrzycy.
Wskazaniem do jej stosowania są też: choroby siatkówki, dusznica bolesna, bolesne skurcze
żołądka, skurcze odźwiernika, kolka wątrobowa, kolka jelitowa, atak pęcherzyka żółciowego,
kolka nerkowa, bolesne biegunki, wymioty, spastyczne zaparcia, kamica moczowa (ułatwia
wydalenie piasku i drobnych kamyczków moczowych), skurcze zwieracza pęcherza moczowego,
bolesne parcie na mocz, przewlekły zespół płucno-sercowy, zator tętnicy płucnej.

Dawkowanie: podskórnie lub domięśniowo – 40-80 mg jednorazowo; w przewlekłym zespole
płucno-sercowym – 40 mg 2-3 razy dz., zator tętnicy płucnej – najpierw powoli 40 mg, a po dobrej
tolerancji chorego dalsze 40-80 mg, łącznie 150-200 mg/24 h – dożylnie.

Produkowana jest w nowoczesnych postaciach: Papaverinum hydrochloricum (Polfa W-wa) – amp.
40 mg/2 ml; Czopki przeciwskurczowe (Cefarm) – czopki 1,5 g (zawierają dodatkowo wyciąg z
pokrzyku wilczej jagody); Theopaverin (Polfa Pabianice) – tabl. (40 mg papaweryny + 300 mg
teobrominy). Theopaverin stosuje się w dawce 1 tabl. 3-4 razy dz. przy miażdżycy, niewydolności
wieńcowej, w nadciśnieniu, w obrzękach i w skurczach przewodu pokarmowego. Papaweryna
wchodzi w skład czopków Tolargin GlaxoWellcome (doodbytniczo 1 czopek 1-3 razy dziennie w

18

razie bolesnych miesiączek, bolesnego zaparcia, przy kolce żółciowej jelitowej lub moczowej;
działa uspokajająco, rozkurczowo, przeciwzapalnie, przeciwgorączkowo i przeciwbólowo).

Jeszcze w latach 90 dostępny był preparat przeciwbólowy i rozkurczowy z papweryną - Isalgin –
tabl., obecnie nie produkowany.

Berberyna występuje w glistniku Chelidonium maius, w kaczeńcu błotnym Caltha palustris, w
rutewce żółtej Thalictrum flavum i oczywiście w berberysie – kwaśnicy – Berberis vulgaris. W
korze berberysu Cortex Berberidis jest około 1,5 % berberyny.

Berberyna nie jest stosowana w formie czystej. Działa przeciwpierwotniakowo (zabija
pierwotniaki, nawet w niskich stężeniach, np. Leishmania, patrz:
http://www.parazyt.gower.pl/parazytologia2002.htm), przeciwbakteryjnie, silnie żółciopędnie i
spazmolitycznie (rozkurczowo). Obniża ciśnienie krwi, zmniejsza częstość oddechów, pobudza
wydzielanie moczu. Działa poronnie, zatem nie wolno podawać preparatów ziołowych z berberyną
kobietom w ciąży.

Jak już wpomniałem, do 8 grupy należą też alkaloidy kurary otrzymywane z lian brazylijskich –
Strychnos toxifera (rodz. Logoniaceae), Strychnos diaboli et Chondrodendron tomentosum (rodz.
Menispermaceae). Kurara jest zywicą zawierającą rozmaite alkaloidy (pochodne 3-rzędowych
zasad amonowych, np. protokuraryna, pochodne 4-rzędowych zasad amonowych, np. kuraryna,
pochodne indolu). Tubokuraryna była stosowana pozajelitowo, bowiem doustnie nie działa. W
dawkach leczniczych rozkurcza mięśnie i poraża zakończenia nerwów ruchowych, bowiem blokuje
receptory cholinergiczne ( w płytkach motorycznych; patrz tkanka mięśniowa, mięśnie, tkanka
nerwowa, układ nerwowy:

http://www.rozanski.henryk.gower.pl/rozanski2002.htm

).

Kurara (stosowana do zatruwania strzał przez Indian) ma postać ciemnobrązowej substancji,
zawierającej około 40 alkaloidów. W lecznictwie wykorzystywano chlorowodorek tubokuraryny w
leczeniu tężca, zatruć strychniną, przykurczów, przy narkozie w celu uzyskania pełnego
zwiotczenia mięsni bez konieczności stosowania dużych dawek narkotyków (zabiegi na klatce
piersiowej i jamie brzusznej). Dawkowanie: 150-300 mg/kg masy ciała dożylnie. W razie
przedawkowania podawano zatrutemu prostygminę (podskórnie 5 mg) lub fizostygminę (1 mg
podskórnie lub domięśniowo).

Protopina zawarta w krajowej roślinie zielnej - dymnicy lekarskiej. Działa przeciwbólowo,
żółciopędnie, lekko narkotycznie. Obniża ciśnienie krwi. Można stosować przetwory samodzielnie
sporządzone z dymnicy lub gotowe leki: Amphochol (Herbapol) – tabl.: 2-3 tabl. 3 razy dz.;
Oddibil (Rhone-Poulenc Rorer) – draż.: 2 draż 3 razy dz. Wskazania: kamica żółciowa, zastoje
żółci, niedobór żółci, bóle wątroby, bóle pęcherzyka żółciowego, skurcze jelit.

Boldyna jest zawarta w liściach orcza boldo czyli boldowca Peumus boldus (Boldoa fragrans)z
rodziny Monimiaceae (surowiec Folium Boldo) w ilości około 0,2%. Boldyna jest składnikiem
preparatu Boldaloin (Herbapol), w którym prócz niego (1 mg boldyny) występuje ekstrakt
aloesowy – 23,6 mg; tabletki zażywa się 1-3 razy dz. po 1-2 przy chorobach dróg żółciowych,
wzdęciach, zaburzeniach trawiennych, skurczach jelit i zaparciach. Jest bardzo wartościowym
lekiem w przewlekłych schorzeniach (kamica żółciowa, zastoje i niedobór żółci). Nie wolno go
podawać w czasie ciąży i w czynnej chorobie wrzodowej. Z zagranicznych preparatów warto tu
wspomnieć o Elusanes Boldo (Plantes de Medecines) – kaps. – 200 mg suchego wyciągu z
boldowca (dawkowanie: 1 kaps. 1-2 razy dz.). Boldyna wzmaga wydzielanie i przepływ żółci,

19

działa rozkurczowo, pobudza wydzielanie soku trzustkowego i jelitowego, ułatwia wydalenie
piasku żółciowego, zapobiega odkładaniu złogów żółciowych, reguluje wypróżnienia.
Przedawkowana wywołuje wymioty i biegunkę. W Ameryce Południowej stosuje się także napar
5% z liści, który dawkuje się po 15 ml 2-4 razy dz.

Do alkaloidów izochinolinowych zalicza się także alkaloidy Ipecacuany, zawarte w wymiotnicy
Cephaelis ipecacuanha (=Uragoga ipecacuanha) z rodziny Rubiaceae. Są to głównie emetyna i
cefelina. Skumulowane są głownie w tkankach obwodowych korzenia Radix Ipecacuanhae.
Niegdyś ten surowiec figurował we wszystkich farmakopeach, obecnie już nie. Alkaloidy
wymiotnicy działają wykrztuśnie, a w większych dawkach – wymiotnie. Drażnią błony śluzowe,
wzmagając wydzielanie i przesuwanie śluzu, śluz staje się płynniejszy (mukolityczny wpływ), co
ułatwia odksztuszanie. Działanie jest widoczne w układzie oddechowym i pokarmowym. Emetyna
podrażnia zakończenia nerwów ścian przewodu pokarmowego, wywołując wymioty.
Sproszkowany korzeń wymiotnicy działa także przeciwpasożytniczo (głównie na pełzaka
czerwonki i lamblie). Wskazaniem do stosowania jest nieżyt oskrzeli, angina Plaut-Vincenta,
czerwonka amebowa. Sproszkowany korzeń stosowany jest w dawce 5-50 mg (jako środek
wykrztuśny); w dawce 200-500 mg działa wymiotnie. Maksymalna dawka jednorazowa to 200 mg,
maksymalna dawka dobowa to 400 mg. Napar: 500 mg korzenia na 200 ml wrzącej wody: 3 razy
dz. po łyżce jako środek wykrztuśny. Dawniej (w latach 50) stosowano także emetinum
hydrochloricum czyli chlorowodorek emetyny w formie zastrzyków podskórnych (max dawka 50
mg, dawka lecznicza 10 mg).

9. Alkaloidy morfiny i kryptopiny, np. kodeina, tebaina, kolchicyna.

Kodeina to alkaloid pochodny morfiny, znajdujący się w opium. Wyjaśnijmy jednak co to jest
opium? Opium, czyli Laudanum to zagęszczony sok makówek, głównie gatunku Papaver
somniferum (Papaveraceae) zawierający ogół alkaloidów izochinolinowych (narkotyna,
papaweryna, narceina), fenantrenowych (morfina do 10%, kodeina, tebaina) i ciała balastowe
(żywice, flawonoidy, enzymy, tłuszcze, kwasy). Opium ma postać żywicowatego brązowego,
brunatnego lub prawie czarnego płynu (zagęszczony), ciemnobrązowych grudek lub brązowego
proszku. Właściwości farmakologiczne opium są wypadkową działania wszystkich alkaloidów. Na
ogół jednak dominuje morfina i papaweryna. Zatem opium działa silnie narkotycznie,
przeciwbólowo, nasennie, przeciwkaszlowo, rozkurczowo, spowalniająco na oddech, zapierająco
(zatwardzenie), zmniejsza wydzielanie gruczołów, hamuje wydzielanie moczu. Często zażywany
prowadzi do nawyku i tym samym uzależnienia. U małych dzieci często powoduje porażenie
ośrodka oddechowego i zgon. Maksymalna dawka jednorazowa opium: 150 mg, maksymalna
dawka dzienna 500 mg. Dawka lecznicza opium 30-50 mg, jednorazowo. Opium stosowano w
leczeniu bolesnych biegunek (z kolkami), przy kolkach nerkowych, żółciowych i żołądkowych
oraz w silnym kaszlu. Słynne były także preparaty złożone zawierające opium, np. krople
Inoziemcowa - Guttae Inoziemcowi skuteczne w wielu zaburzeniach trawiennych, bólach brzucha i
biegunkach. Interesujący jest skład kropli Inoziemcowa: nalewka z rzewienia 3,6 g, krople
walerianowe 1,8 g, nalewka opium 0,9 g, nalewka glistnikowa 0,3 g, olejek miętowy 0,0375 g,
ekstrakt strychninowy – 0,0072 g, spirytus 1,8 g; ten preparat zażywano w dawce 20 kropli 1-3
razy dz. Innym ciekawym lekiem dawniej stosowanym jest proszek Dovera – Pulvis Doveri (Pulvis
Ipecacuanhae opiatus Doveri) zawierający 10% opium i 10% sproszkowanego korzenia
wymiotnicy. Stosowano go w dawce 300-500 mg przy nieżytach oskrzeli i silnym kaszlu,
zwłaszcza suchym i bolesnym).

20

W lecznictwie wykorzystuje się kodeinę czystą - Codeinum purum (metylomorfina), fosforan
kodeiny – Codeinum phosphoricum, rzadziej siarczan, chlorowodorek czy kamfosulfonian
kodeiny. Kodeina czysta ma postać białych lub bezbarwnych kryształków (proszku) o gorzkim
smaku; rozpuszcza się w wodzie zimnej (120 cz.), w wodzie gorącej (17 cz.) i w spirytusie (2 cz.).
Najwyższa dawka jednorazowa czystej kodeiny – 50 mg; najwyższa dawka dobowa 200 mg.

Fosforan kodeiny ma postaź bia³ego krystalicznego proszku bez zapachu i o gorzkim smaku;
rozpuszcza si w wodzie (3,2 cz.) i w spirytusie (300 cz.). Najwyæsza dawka jednorazowa
fosforanu kodeiny – 75 mg; najwyasza dawka dobowa – 300 mg. Kodeina wywiera dzia3anie
uspokajaj1ce, przeciwbólowe (codeinum purum – 1 si3y dzia3ania morfiny), obniaa pobudliwo ź
o rodka oddechowego i kaszlowego, hamuje kaszel (dzia³anie przeciwkaszlowe), potęguje
działanie środków przeciwbólowych, np. salicylanów, leczy biegunki. Nie wolno jej podawać
kobietom ciężarnym. Wskazania do stosowania to: ostry, suchy, bolesny, uporczywy kaszel
różnego pochodzenia, nieżyt górnych dróg oddechowych, nadmierna pobudliwość z z
bezsennością, bóle różnego pochodzenia (podawana do leków zasadniczych), przeziębienie, grypa.
Fosforan kodeiny jest dostępny w formie tabletek (Polfa Kutno) 20 mg. Lek należy podawać w
dawce 1-2 tabl. 3-4 razy dz. Thiocodin(Unia) zawiera obok kodeiny (15 mg) 300 mg
sulfogwajakolu – przy suchym kaszlu 1 tabl. 4-5 razy dz. Ascodan (Polpharma) – tabl. zawiera 8
mg kodeiny i 400 mg kwasu acetylosalicylowego (w chorobach przeziębieniowych i w grypie – 1-
2 tabl. 3 razy dz.). Analogiczny do Ascodanu jest zagraniczny Phenaphen (Robins) – kaps. i
Compralgyl (Gifrer Barbezat) – tabl.

Dawkowanie: Codeinum phosphoricum – dzieci – przeciwkaszlowo – 1 mg/1 kg masy ciała
podzielone na 4 dawki, przeciwbólowo – 2-3 mg/kg masy ciała podzielone na 4 dawki, np. dziecko
ważące 20 kg – ćwiartka tabl. 20 mg 4 razy dz. (przeciwkaszlowo) lub pół tabletki 20 mg 4 razy
dz.; dorośli – 1 tabl. 20 mg co 8 godzin (przeciwkaszlowo lub 1 tabl. 20 mg 4-6 razy dz. (w ostrych
stanach).

Tebaina – alkaloid pochodny fenantrenu otrzymywany przez ekstrakcję z opium. Nie działa
narkotycznie. Może być łatwo przeprowadzona w morfinę lub kodeinę. Wywołuje skurcze mięśni.
Nie jest wykorzystywana w lecznictwie.

Kolchicyna – alkaloid otrzymywany przez ekstrakcję nasion zimowitu jesiennego colchicum
autumnale. Działa przeciwartretycznie, czyli zmniejsza stężenie kwasu moczowego w ustroju, jego
odkładanie i patologiczne następstwa kumulacji kwasu moczowego w organizmie (w stawach i w
tkance łącznej). Działa przeciwzapalnie, hamuje syntezę kwasu mlekowego. Hamuje podziały
komórek (wpływ antymitotyczny), dlatego pochodna kolchicyny – demekolcyna została
wykorzystana jako lek przeciwnowotworowy. Działa rozluźniająco na mięśnie. Hamuje zlepianie
się krwinek. Stosowana w leczeniu dny (artretyzmu). Nie wolno stosować u kobiet w ciąży i
laktacji (karmienia mlekiem). Stosowana jest doustnie: Colchicine Houde – tabl. 1 mg; Colchicum-
Dispert (Solvay) – draż. (0,5 mg kolchicyny). Dawkowanie: 1 mg 1 raz dz., wieczorem. W atakach
dny: w I dniu 1 mg 3 razy dz., II i III dnia 1 mg 2 razy dz., od IV dnia 1 mg 1 raz dz. wieczorem.
Dawka trująca – 10 i więcej mg. Dawka śmiertelna – 40 i więcej mg.

Kryptopina występuje w rutewce żółtej obok berberyny, miokarniny, taliktryny i magnofloryny
oraz w opium. Likwiduje niemiarowość serca.

21

Morfina – alkaloid otrzymywany przez ekstrakcję z opium, które zawiera 6-10% morfiny. Morfina
wykazuje silne i wielostronne działanie farmakologiczne. Łączy się ona z receptorami
opioidowymi.

W dawce 10 mg działa przeciwbólowo, przy czym przytomność chorego jest zachowana,
odbieranie wrażeń zewnętrznych jest ułatwione i wykonywanie pracy umysłowej jest możliwe.
Należy jednak dodać, że pacjent cierpiący na silne bóle potrzebuje większej dawki, mianowicie 15-
20 mg – pozajelitowo i jednorazowo. Morfina w dawce 10-15 usuwa uczucie głodu, zmęczenie,
rozpacz, smutek, niepokój, stres, spięcie, lęk i inne przykre dolegliwości psychiczne czy
emocjonalne. Dawka 20 mg powoduje błogostan, uczucie zmęczenia, zaburzenia myślenia,
niemożność odbierania wrażeń zewnętrznych i potęguje chęć spania, potem wywołuje sen. Morfina
w dawce 15 mg działa więc silnie uspokajająco, zmniejsza aktywność fizyczną, hamuje aktywność
umysłową. U osób w podeszłym wieku może jednak nastąpić pobudzenie psychoruchowe. Euforia
(stan znakomitego samopoczucia) występuje tylko po pozajelitowym podaniu morfiny. Morfina
obniża ciepłotę ciała, obniża pobudliwość ośrodka oddechowego, zwalnia oddech, działa
przeciwkaszlowo. Wzmaga wydzielanie wazopresyny (antydiuretyny), co objawia się
zmniejszonym wydzielaniem i wydalaniem moczu. Zwęża źrenice. Zwalnia czynność serca.
Początkowo pobudza ośrodek wymiotny, a następnie hamuje jego działalność, działa zapierająco,
powoduje toniczny skurcz zwieraczy przewodu pokarmowego, kurczy zwieracz pęcherza
moczowego, hamuje perystaltykę jelit, zwiększa napięcie okrężnych mięśni jelit; najpierw
zmniejsza, potem zwiększa wydzielanie soku żołądkowego. Uwalnia histaminę, co powoduje
rozszerzenie naczyń krwionośnych i obniżenie ciśnienia tętniczego krwi; u chorych na astmę
uruchamia to atak duszności, ponieważ uwolniona histamina powoduje skurcz oskrzeli.
Jednorazowe pozajelitowe podanie podanie morfiny przyczynia się do obniżenia metabolizmu o
20-25%; przy powtarzanych dawkach następuje zwiększenie przemiany materii. Morfina podnosi
ciśnienie w drogach żółciowych, dlatego nie wolno jej podawać w kolkach żółciowych. Dawka 30
mg powoduje sen bez uprzedniego stanu podniecenia. Dawka 60 mg wywołuje głęboką zapaść,
kończącą się śmiercią (porażenie ośrodka oddechowego). Źrenice są wówczas zwężone, pojawia
się niewrażliwość na ból, występują nudności i wymioty. U kobiet i dzieci zapaść poprzedzona jest
najczęściej pobudzeniem i drgawkami. Uzależnienie od morfiny może nastąpić nawet po
kilkukrotnym jej zażyciu (podaniu). Obserwuje się stan przyzwyczajenia i tym samym tolerancji
morfiny, co zmusza do zwiększania jej dawki. Jest to powodem przekroczenia maksymalnej dawki
i zgonu morfinisty. U kobiet – morfinistek występują poważne zaburzenia miesiączkowania.
Przyjmowanie morfiny w ciąży lub laktacji prowadzi do zatrucia płodu (noworodka) i jego
uzależnienia od narkotyku. Zaburzenia trawienia i metabolizmu doprowadzają do szybkiego
wyniszczenia organizmu. Doustna dawka śmiertelna morfiny wynosi 300-400 mg. Pozajelitowa
dawka śmiertelna morfiny wynosi 150-200 mg.

Odtrutką przy zatruciu morfiną jest Naloxone (naloxon, narcan, narcanti) (antagonista receptorów
opioidów) – amp. 0,4 mg/1 ml, podawany dożylnie lub domięśniowo oraz Nalorphine (w leczeniu
depresji oddechowej wywołanej morfiną oraz u noworodków morfinistek) – amp. 10 mg/2 ml
(domięśniowo lub dożylnie).

Wskazania do stosowania morfiny: przygotowanie do narkozy chirurgicznej, silne bóle nie
ustępujące po innych lekach przeciwbólowych, zapalenie otrzewnej, suche zapalenie opłucnej,
zawał mięśnia sercowego, obrzęk płuc spowodowany ostra niewydolnością lewokomorową,
ciężkie urazy – wstrząs pourazowy (działanie przeciwwstrząsowe) – aczkolwiek te ostatnie do dziś
kontrowersyjne. Wg prof. Tadeusza Butkiewicza nie wolno podawać morfiny w bardzo ciężkich

22

postaciach wstrząsu, w których zaburzeniom hemodynamiki towarzyszy sinica, nawet jeśli jest ona
ograniczona tylko do twarzy i palców kończyn. Niestety, medycyna sądowa dość często
odnotowywała niewłaściwe użycie morfiny w praktyce lekarskiej (np. w kolce żółciowej).

Maksymalna dawka jednorazowa podskórna wynosi 30 mg, dobowa 60 mg. Dawka maksymalna
jednorazowa doustna – 30 mg; dobowa 100 mg.

Formy morfiny: Morphinum hydrochloricum = Morphin Merck – amp. 10 mg/1 ml, 20 mg/1 ml,
100 mg/10 ml. Morphini sulfas (Polfa W-wa) – amp. 10 mg/1 ml i 20 mg/1 ml. Doltard (Nycomed)
– tabl. 10 mg, 30 mg, 60 mg i 100 mg o przedłużonym działaniu. MST Continus (Polfa Kutno) –
tabl. powl. o przedłużonym działaniu 10 mg, 30 mg, 60 mg, 100 mg, 200 mg.

10. Alkaloidy karbolinowe – wazycyna, peganina, johimbina.

Johimbina występuje w korze (1%) drzewa zachodnio-afrykańskiego Coryanthe yohimbe z rodziny
Rubiaceae. Pobudza ośrodek ejakulacji i erekcji (afrodisiacum) ułatwiając wzwód prącia i wytrysk
nasienia. Poraża zakończenia nerwów współczulnych w ściankach naczyń, rozszerza tętniczki
skórne, narządów płciowych, moczowych (nerek) i przewodu pokarmowego. Narządy rodne lepiej
i szybciej wypełniają się krwią. Zwiększa popęd płciowy u mężczyzn i kobiet. Umożliwia
przeżycie orgazmu u kobiet dzięki pobudzeniu łechtaczki. Pobudza oddychanie.

Zastosowanie: niemoc płciowa, brak orgazmu, zaburzenia ukrwienia narządów płciowych u obu
płci.

Preparaty i dawkowanie: obecnie leki amerykańskie Yocon (Glenwood) – tabl. 5,4 mg; Aphrodyne
(Star) – tabl. 5,4 mg. Stosuje się je w dawce 1 tabl. 3-4 razy dz. Nie przekraczać dawki 30 mg na
24 h. Leczenie przewlekłe, wymaga także dodatkowej edukacji z zakresu kultury współżycia. W
niektórych krajach (np. arabskich) dostępna jest na targach sproszkowana kora Pulvis Cortex
Yohimbe, którą należy zażywać w dawce 200 mg 3 razy dz.

11. Alkaloidy grupy strychniny (strychnina, brucyna). Można je zaliczyć do alkaloidów
indolowych Brucyna – alkaloid występujący w nasionach kulczyby - wronie oko – Strychnos nux
vomica (Loganiaceae). Jest to silna trucizna, poraża ośrodkowy układ nerwowy i ruchowe
zakończenia nerwów. Dawka śmiertelna dla człowieka wynosi około 100 mg. Brucyna była
stosowana do skażania alkoholu, jako dodatek do smarów oraz w preparatyce chemicznej do
rozdzielania racemicznych kwasów na antymery optyczne. Jest bardzo gorzka (substancja
wzorcowa, jednostki brucynowe do oznaczania gorzkości).

Strychnina – alkaloid występujący w nasionach kulczyby, podobnie jak brucyna, womicyna czy
kolubryna. Nasiona kulczyby – Semen Strychni mają bardzo gorzki smak. Zawierają one do 1,2 %
strychniny i do 1,5 % brucyny oraz cholinę, loganinę (glikozyd), kwas chlorogenowy, tłuszcze,
białka i in. mniej ważne składniki. Sproszkowane nasiona jeszcze w latach 50 XX wieku
stosowano w dawce (średnio) 50 mg 2-3 razy dz. Najwyższa dawka jednorazowa nasion wynosi
100 mg; najwyższa dawka dobowa – 300 mg. Dawka śmiertelna sproszkowanych nasion wynosi
1000-1200 mg.

Jeszcze w latach 80 stosowana była nalewka strychninowa Tinctura Strychni w dawce 10-15 kropli
(300 mg) 2-3 razy dz.; jasnożółta ciecz o gorzkim smaku. Dawka śmiertelna nalewki wynosi 20-25

23

g. Maksymalna lecznicza dawka jednorazowa wynosi 1 g, maksymalna dawka dobowa nalewki – 2
g. Dodawana była do wielu leków złożonych (kropli).

W lecznictwie spore zastosowanie miał także azotan strychniny – Strychninum nitricum – igiełki
krystaliczne o gorzkim smaku, trudno rozpuszczalne w spirytusie (70 cz.), w zimnej wodzie (90
cz.), dość dobrze rozpuszczalne w wodzie wrzącej (3 cz.); wzór sumaryczny strychniny
C

21

H

22

O

2

N

2

. Azotan strychniny można jeszcze spotkać w preparacie Cardiamid-Coffein (Polfa-

Pabianice) – krople (1 ml leku zawiera 0,25 mg strychniny), ale przypuszczam, że wkrótce i ten
klasyczny preparat wypadanie z naszych lekospisów znając tendencje przemysłu
farmaceutycznego.

Dawniej stosowano także izowalerianian strychniny (podskórnie) – Strychninum isovalerianicum.
Rzadko miała zastosowanie w formie chlorowodorku czy siarczanu. Ale dość tego wspominania.
Omówmy działanie strychniny. Alkaloid ten szybko wchłania się z przewodu pokarmowego do
krwi i wywiera działanie ogólne. W dawce 2-3 mg strychnina zwiększa ostrość wzroku, wyostrza
słuch (zwiększa percepcję wrażeń zmysłowych), polepsza poczucie smaku i węchy, uczula na
dotyk, a działanie to po jednorazowej dawce utrzymuje się 2-3 dni. W dawce tej strychnina
polepsza samopoczucie, uaktywnia fizycznie i psychicznie, usprawnia procesy skojarzeniowe i
myślenie; ułatwia pracę umysłową. Pobudza seksualnie (zwiększa wzwód prącia i łechtaczki,
przyśpiesza i uaktywnia orgazm, ułatwia wytrysk nasienia), przyspiesza czynność i wzmacnia siłę
skurczów serca, pobudza wydzielanie soku żołądkowego i trzustkowego, działa żółciopędnie,
zwiększa apetyt, poprawia trawienie, usprawnia przenikanie mleczka pokarmowego z jelit do krwi
i limfy, zwiększa ruchy robaczkowe jelit, uintensywnia wentylację płuc, pobudza ruchy
oddechowe, pobudza ośrodek naczynioruchowy. Ułatwia i przyśpiesza przechodzenie impulsów
nerwowych, podwyższa ciśnienie krwi, zaciska zwieracz pęcherza moczowego, umożliwia i
zwiększa kontrolę nad pęcherzem moczowym, zwiększa napięcie pęcherza moczowego. W dawce
6-10 mg strychnina pobudza bardzo silnie odruchy rdzeniowe, zwiększa napięcie mięśni, utrudnia
wykonywanie ruchów, powoduje przykurcze mięśni. W dawkach ponad 20 mg alkaloid wywołuje
niespodziewane skurcze tężcowe wszystkich mięsni (mięśnie brzucha stają się twarde, klatka
piersiowa – nieruchoma w położeniu wydechowym, kark – sztywny, szczęki – zaciśnięte),
rozszerza źrenice, powoduje przepełnienie żył krwią i sinicę, na twarzy wywołuje
charakterystyczny uśmiech; sprawia, że tętno jest szybkie i słabe, przytomność zachowana. U
zatrutego panuje lęk, umiera się w męczarniach. Dawka śmiertelna wynosi około 30 mg. W czasie
napadu do powyższych objawów dołączają się drgawki, wygięcie ciała do tyłu na postać łuku i
wreszcie śpiączka. Podczas któregoś z kolei napadu następuje śmierć zatrutego z powodu
uduszenia. Zatrucie organizmu strychniną trwa długo, gdyż alkaloid ten rozkłada się powoli i
trudno wydala (kumulacja). Wydalanie strychniny z ustroju trwa 5 dni. Zatem dawkowanie
strychniny oraz preparatów zawierających strychninę musi być precyzyjne, a ich stosowanie nie
może trwać zbyt długo. Te wady substancji spowodowały jej wycofanie z lecznictwa
europejskiego.

Wskazania do stosowania strychniny to: zaburzenia krążenia i oddechu, osłabienie wzroku, słuchu,
smaku i węchu, niedowłady mięsni, osłabienie, złe samopoczucie, zapalenie płuc, moczenie
mimowolne i nocne, niemoc płciowa, podciśnienie, zapaść, zatrucie narkotykami, środkami
nasennymi, tlenkiem węgla i ołowiem; atonia przewodu pokarmowego, brak łaknienia, intensywna
praca umysłowa lub fizyczna, zaburzenia myślenia (słabe kojarzenie).

24

Dawkowanie Strychninum nitricum – 2 mg 1-2 razy dz.; najwyższa dawka jednorazowa 5 mg,
dobowa – 10 mg.

12. Alkaloidy sterydowe – solanina. Występują w formie glikoalkaloidów (w połączeniu z cukrem,
np. triozami). Należy tu solanina charakterystyczna dla rodzajów z rodziny psiankowatych
Solanaceae. Gatunki: Solanum nigrum (psianka czarna), Solanum dulcamara (psianka słodkogórz),
Solanum tuberosum (psianka ziemniak) – są bogate w solaninę i saolasoninę. W pomidorach
zawarta jest tomatyna o działaniu przeciwgrzybiczym.

Zawartość solaniny w zdrowych i dobrze obranych bulwach ziemniaka wynosi około 0,001-
0,002%, w pozieleniałych – 0,55%. Dawka toksyczna dla człowieka wynosi 300 mg. Taka dawka
solaniny wywołuje wymioty, biegunkę, podrażnienie przewodu pokarmowego, uszkodzenie nerek i
wątroby, krwiomocz, hemolizę erytrocytów i nadmierne zwiększenie przepuszczalności
śródbłonków naczyń krwionośnych i limfatycznych, ostre bóle głowy, senność, ślinotok,
uszkodzenie neuronów (mieliny): drgawki.

Śluzy

Śluzy to substancje, których głównymi składnikami są polisacharydy i pochodne kwasów
uronowych, utrzymujące właściwości koloidalne. Tutaj należą również gumy roślinne. Gumy i
śluzy pod wpływem zimnej wody pęcznieją przemieniając się w galaretowatą substancję. Przy
hydrolizie dają arabinozę, galaktozę, ksylozę i hydroksyaldehydokwasy.

Śluzy działają przeciwkaszlowo i osłaniająco (ochraniająco) na nabłonek gardła, jamy ustnej i
przewodu pokarmowego. Wykazują właściwości przeciwzapalne, rozmiękczające, regulujące
wypróżnienia i posaż treści pokarmowej. Są to środki łagodnie działające i bezpieczne w użyciu.
Mogą być stosowane u dzieci i ludzi w podeszłym wieku. Do surowców roślinnych zawierających
duże ilości substancji śluzowych należą: flores et folium Malvae (kwiaty i liść ślazu), radix
Althaeae (korzeń prawoślazu), semen Lini (nasiona lnu), flos Verbasci (kwiat dziewanny), folia
Farfarae (liśc podbiału), radix Plantaginis (korzeń babki), semen Foenugraeci (nasienie
kozieradki), radix Symphyti (korzeń żywokostu), semen Psyllii (nasienie babki płesznika), Lichen
islandicus (porost islandzki).

Pektyny

Pektyny są to wielkocząsteczkowe związki zbudowane z galaktanu, arabanu i z
galakturonianu. Należą do polimerów. U roślin często występują w formie związanej z wapniem
(pektynian wapnia) budując ścianę komórkową (tzw. blaszkę środkową).

Charakterystyczną właściwością substancji pektynowych jest zdolność żelowania. Pektyny tworzą
żele z sokami owocowymi, jeśli obecna jest odpowiednia ilość cukru i kwasu, dzięki czemu
odgrywają istotną rolę w krzepnięciu galaretek i dżemów. Pektyny przeważnie występują w
owocach roślin leczniczych. Ilość ich może dochodzić do kilku procent suchej masy. Dużo
substancji pektynowych jest w bulwach rzodkwi (do 20%) oraz w soku komórkowym owoców

25

cytrusowych (Aurantioideae). Pektyny zawarte są: maliny (1,80%), jabłka sadowe (0,50%),
poziomki (1,50%), dziki bez czarny (1,40%), berberys (1%), głóg (1,50%), śliwa tarnina (0,73%).

Pektyny mają duże znaczenie w lecznictwie. Wykazują właściwości przeciwbakteryjne,
absorpcyjne (pochłaniające), przeciwbiegunkowe, przeciwmiażdżycowe i przeciwkrwotoczne
(przyspieszają krzepnięcie krwi). Regulują wypróżnienia i posaż treści pokarmowej. Łagodzą stany
zapalne. Likwidują zaburzenia trawienne. Można je stosować w formie naturalnej lub jako
preparaty farmakologiczne; w Polsce dostępny jest preparat o nazwie Pektynki (Sanofi-Synthelabo)
– tabl. zawierające pektyny (50 mg), otręby pszenne (225 mg) i alkohol cukrowy
sześciowodorotlenowy – mannitol (75 mg). Stosuje się go w zaparciach nawykowych, przy
otyłości (znosi uczucie głodu) oraz przy sklerozie (obniża stężenie cholesterolun we krwi).
Składniki preparatu wykazują synergizm – współdziałanie. Mannitol działa lekko
przeczyszczająco, podobnie jak glicerol (glicerol to alkohol trójwodorotlenowy, czyli
propanotriol). Otręby bogate w skrobię i celulozę pęcznieją ułatwiając wnikanie do masy kałowej
wody, mannitolu i pektyn. Dawkowanie: 5 tabl. 3 razy dz.

Garbniki

Garbniki to związki organiczne będące pochodnymi fenolokwasów. Są szeroko
rozpowszechnione w prawie wszystkich organach roślin, jednakże na ogół występują w niskich
stężeniach. Większe ilości garbników spotkać można w starych i zamierających komórkach.

Garbniki można podzielić na 3 grupy:

1. Garbniki hydrolizujące (galotaniny) ulegające całkowitej hydrolizie na kwas galusowy i cukry
proste.

2. Garbniki elagenowe (częściowo hydrolizujące) – glikozydy kwasu elagenowego nie ulegające
dalszej hydrolizie.

3. Garbniki skondensowane (niehydrolizujące) – produkty trwałej kondensacji kilku cząsteczek
katechiny, nie ulegające hydrolizie.

Przedstawicielem fenolokwasów, czyli pochodnych fenolu z grupą karboksylową –COOH
jest kwas galusowy, tj. taninowy.

Kwas galusowy jest kwasem trójhydroksylowym. Kwas taninowy jest substratem uczestniczącym
w różnego rodzaju kondensacjach, w wyniku których tworzą się tak zwane taniny.

Acidum tannicum ma postać żółtawego proszku lub błyszczących płatków o ściągającym smaku.
Rozpuszcza się w wodzie, glicerynie i w spirytusie. Tanina występuje w wielu roślinach, np. w
herbacie, nadając jej cierpki smak. W medycynie stosowana jest jako środek ściągający,
przeciwbiegunkowy, przeciwzapalny w chorobach błon śluzowych przewodu pokarmowego i
skóry. Wywiera działanie odkażające, bowiem koaguluje (ścina) białko bakterii zabijając je. Do
celów leczniczych i przemysłowych otrzymywana jest syntetycznie lub z chińskich i tureckich
galasówek. Można ją również otrzymać z dębianek (galasy na liściach dębu).

26

W nieżytach jelit nie używa się czystej taniny, ponieważ drażni śluzówkę żołądka i jelit. W
nieżytach przewodu pokarmowego stosuje się połączenie taniny z białkiem – albuminą
(albuminian taniny = białczan taniny), np. preparat Tanninum albuminatum (Herbapol Wrocław) w
postaci tabletek 0,5 g. Lek ten w jelitach ulega rozpadowi do kwasu galusowego, który po
wchłonięciu się do krwi jest wydalany wraz z moczem. Tanninum albuminatum pochłania liczne
toksyny (jady bakteryjne, niektóre związki chemiczne), denaturuje enzymy organizmów
chorobotwórczych, zagęszcza rozwodnioną treść pokarmową i kałową, działa przeciwzpalnie,
obkurcza naczynia krwionośne i hamuje krwawienia. Zażywa się go przy niestrawności, stanach
zapalnych przewodu pokarmowego, zatruciach, biegunce i wzdęciach. Jest bardzo skuteczny w
działaniu i bezpieczny dla zdrowia. Dawkowanie: dorośli i młodzież - 3-4 razy dz. po 2 tabl.;
dzieci powyżej 3 rż. – 1 tabl. 3-4 razy dz.

Tanina zastosowana miejscowo na skórę wywołuje denaturację białek, tworząc nierozpuszczalną
warstwę ochronną. Hamuje krwawienia z drobnych naczyń. Użyta zewnętrznie zmniejsza
wydzielanie potu, wykazuje działanie ochronne przed promieniami ultrafioletowymi UV. Taninę
można stosować w postaci 3-5% zasypki lub 5-10% maści; w roztworach 0,5% do lewatyw i
płukania żołądka oraz w roztworach 5% do pędzlowania chorych miejsc, a oto przykłady starych
receptur:

Rp. Tanninum 3 g

Glycerini ad 60 g

S.: do pędzlowania (opryszczki, bolesne uszkodzenia w jamie ustnej, owrzodzenia, nadżerki,

oparzenia, odparzenia, potówki, mokre wypryski).

Rp. Tanninum

Amyli pur. aa 10 g

M.f.p.S.: zasypka (rany, owrzodzenia, potówki, miejsca nadmiernie pocące się, mokre wypryski,

nadżerki, opryszczki).

Obecnie na rynku aptekarskim dostępne są następujące preparaty bogate w taninę (garbniki):



Stomatosol (Elanda): fl. 15 ml i 45 ml – płyn zawierający nalewkę z dębianek, z arniki i z

pięciornika; stosowny do pędzlowania nadżerek i aft w jamie ustnej.



Dentosept (Phytopharm z Klęki) – fl. 30 g i 100 g – płyn zawierający wyciąg z kory

dębowej, rumianku, szałwi, tymianku, arniki, mięty i tataraku; do pźdzlowania i p³ukania
(roztwór) b3on luzowych w jamie ustnej przy stanach zapalnych, bolesnych
uszkodzeniach, aftach, zajadach, nadaerek, ropniach dzi1se3; roztwór do p3ukania: 5 ml leku
na 1 szklanki wody przegotowanej; p3uka kilka razy dz. Lek bardzo warto ciowy.
Phytopharm produkuje równiea Dentosept A o podobnym sk3adzie jak poprzedni, jednakae
zawieraj1cy dodatkowo benzokain i boraks. Zalecany do p dzlowania (4-5 razy dz.) aft,
nadaerek w jamie ustnej i odleayn po protezach z

bowych.



Enterosol (Phytopharm) – fl. 100 g – płyn zawierający wyciąg z dębu, krwawnika, glistnika,

wierzby, bożego drzewka, szałwi i tyminku – stosowany w nieżycie przewodu

27

pokarmowego, przy bólach brzucha, skurczach jelit, bolesnych biegunkach i wzdźciach.
Szczególnie cenne jest dodanie do preparatu wyci1gu z glistnika, co jest niecz ste w
polskich preparatach. Stosuje si doustnie w dawce 5 ml w ½ szkl. wody lub soku 3-4 razy
dz.

Garbniki pełnią u roślin bardzo ważne funkcje ochronne i obronne przed szkodnikami oraz
patogenami (bakteriami, grzybami, wirusami). Zabezpieczają więc organizm roślin przed
pasożytami. Ponadto absorbują wiele toksycznych związków chemicznych (np. metale, pestycydy)
tworząc z nimi mniej toksyczne kompleksy. Ponadto garbniki regulują wzrost i różnicowanie
komórek (regulatory wzrostu i rozwoju).

Spośród kwasów fenolowych warto wspomnieć o kwasie choryzmowym. Ulega on przemianom do
aminokwasów aromatycznych, kwasu p-aminobenzoesowego i chloramfenikolu, który jest
naturalnym antybiotykiem, znanym pod nazwą detreomycyny.

Garbniki mają cierpki smak. W dużych ilościach garbniki występują w owocach borówki, w
owocach tarniny, czeremchy, w liściach szałwi, w korze dębowej, olchowej, wierzbowej, bukowej,
jesionowej i in.

Olejki eteryczne i preparaty olejkowe - tutaj

Olejki eteryczne (lotne) są to zapachowe substancje będące mieszaninami rozmaitych związków

organicznych alifatycznych, pochodnych terpenów, pochodnych fenylopropanu, alkoholi, aldehydów, ketonów
i estrów. Są optycznie czynne, posiadają zapach, są lotne, dobrze rozpuszczają się w spirytusie, glicerolu i w
lipidach. Zlokalizowane są w kwiatach, liściach, korzeniach, kłączach, owocach, nasionach i cebulach.
Szczególnie obficie występują w rodzinie wargowych, baldaszkowatych, złożonych, imbirowatych,
skalnicowatych, bodziszkowatych. Rozpowszechnione są także u roślin nagonasiennych (np. u iglastych).
Olejki eteryczne są produkowane we włoskach wydzielniczych epidermy (tkanki okrywającej), np. u
pelargonii, u chmielu, u mięty, u geranium. Mogą być także wytwarzane w specjalnych gruczołach
wydzielniczych czy przewodach wydzielniczych, rozproszonych w tkance miękiszowej lub okrywającej; olejki
są wówczas gromadzone w specjalnych zbiornikach lub kanałach olejkowych (np. u sosny, u dziurawca, u
cytryny). Włosek wydzielniczy, np. u mięty zbudowany jest z trzonka oraz główki. W skład główki wchodzą 1-
4 komórki wydzielnicze. W młodych włoskach mięty olejek eteryczny znajduje się w cytoplazmie w formie
kropelek; w miarę dojrzewania włoska dyfunduje olejek przez ścianę komórkową do przestrzeni
podkutikularnej.

Olejki eteryczne podane doustnie (per os) łatwo przenikają z jelit do krwi. Wydalane są przez płuca (z
powietrzem wydychanym), nerki (wraz z moczem), wątrobę z żółcią oraz przez skórę wraz z potem i łojem.
Większość olejków wywiera działanie lekko drażniące w stosunku do błon śluzowych i skóry, czego objawem
jest wyzwolenie odruchu wykrztuśnego, zaczerwienie skóry, poprawienie ukrwienia błony śluzowej i
wzmożenie czynności wydzielniczej. Działanie żółciopędne wywierają głownie olejki terpenowe i olejki
zawierające związki siarkowe (np. alilosiarczki). Poza tym większość olejków upłynnia wydzielinę śluzową,
ułatwiając jej wydalenie, nasila ruchy migawkowe nabłonka orzęsionego. Efektem tego jest udrożnienie dróg
oddechowych podczas stanów zapalnych i zakażeniowych, ułatwienie oddychania, poczucie swoistego rodzaju
ulgi w jamie nosowej. Olejki cechuje wybitny wpływ odkażający. Zabijają one mikroorganizmy
chorobotwórcze, hamują ich rozmnażanie. Większość olejków działa również wiatropędnie, napotnie,
moczopędnie i rozkurczowo.

Obok stosowania doustnego, olejki można wykorzystywać zewnętrznie:

28

1.

Wcieranie rozcieńczonych olejków w skórę lub błonę śluzową – działanie miejscowe; jeżeli jednak

zostaną wtarte w duże powierzchnie skóry – wówczas wnikają do krwi i wywołują działanie ogólne. 5
kropli danego olejku eterycznego należy wymieszać z 15 ml oleju migdałowego, oliwki , oleju
makowego, winogronowego lub lnianego. Tak rozcieńczone olejki można wcierać w skórę lub stosować
do pędzlowania błon śluzowych.

2.

Kąpiele olejkowe. Są to najczęściej kąpiele drażniące skórę, rozgrzewające – wskazane dla osób

przeziębionych, cierpiących na reumatyzm oraz blednicę skóry. Zalecane dla kobiet skąpo
miesiączkujących i z niedoczynnością jajników. Ponadto stosowane są kąpiele z olejkami
odprężającymi, uspokajającymi i przeciwstresowymi – w stanach podniecenia nerwowego, lęku,
depresji, trądziku, dla osób zmęczonych pracą fizyczną lub umysłową. Kąpiele z olejkami
pobudzającymi – dla osób z obniżoną odpornością organizmu, osłabionych po przebytych chorobach,
ospałych, o leniwym usposobieniu i cierpiących na osłabienie fizyczne. Wreszcie kąpiele z olejkami o
działaniu odwaniającym, odświeżającym i przeciwzapalnym – w celach higieniczno-kosmetycznych.
Oczywiście będziemy stosowali także kąpiele specjalne, np. w chorobach alergicznych, w chorobach
bakteryjnych, w chorobach grzybiczych, kąpiele przeciwtrądzikowe. Na wannę wody dajemy 10 kropli
olejku lub mieszanki olejkowej. Woda powinna mieć temperaturę 40-45

o

C. W pomieszczeniu zalecam

także postawienie garnczka z wrząca wodą (w bezpiecznej odległości od kąpiącego się!), do którego
zakroplić należy 10-12 kropli olejku. Aby woda w garnku nie stygła zbyt szybko należy go owinąć
grubym ręcznikiem. Chodzi o to, aby w pomieszczeniu kąpielowym panowało wysokie stężenie olejku.
Kąpiel powinna trwać 30 minut, w miarę stygnięcia wody dolewać należy nieco gorącej; pilnować
temperaturę wody termometrem i nie przekraczać nigdy 45 stopni Celsjusza. Nie należy kąpieli
pobierać samotnie, aby w razie omdlenia był ktoś w pobliżu. Aby uzyskać pianę aromatyczną, należy do
olejku eterycznego dolać płyn do kąpieli lub szampon o słabym zapachu, energicznie zamieszać i wlać
pod strumień wody.

3.

Inhalacje. W tym celu chory wdycha olejki wraz z para wodną, dymem palonego zioła olejkowego lub

zapachu z lampek olejkowych. Lampki olejkowe są dostępne w sklepach hinduskich, chińskich,
tybetańskich oraz w sklepach ze zdrową żywnością, niekiedy w sklepach zielarskich. Polecam także
kominki na wodę, w których z pomocą świecy podgrzewa się zbiorniczek wypełniony wodą z olejkiem.
Oczywiście olejek sami wkraplamy. I takie właśnie kominki polecam, bo mamy nad zabiegiem pełna
kontrolę i wiemy co wkraplamy do wody. Odradzam gotowe kompozycje, często zwyczajne syntetyki i
jak wykazały moje analizy chemiczne – niestety niejednokrotnie rakotwórcze lub alergogenne.
Spotkałem się z paroma produktami olejkowymi i z kadzidełkami zawierającymi nitrobenzen, anilinę,
nitrowaną pirydynę oraz syntetyczne związki nitrylowe uwalniające np. cyjanowodór pod wpływem
pary wodnej (naśladujące migdał, a z niektórymi związkami azotowymi cyklicznymi - sandałowiec czy
wanilię). Oczywiście jest skandalem zatruwanie nas pod szyldem aromatoterpaii, ale póki co nie ma
odpowiednich inspekcji kontrolnych. Musimy się zdać na własny rozsądek i kontrolę produktu.
Kadzidełka, jeśli nie są naturalne też odradzam. Jeżeli są naturalne to Producent posiada odpowiednie
atesty i podaje wyraźne informacje na ten temat. Do kominka wodnego zadawałem najczęściej 15 kropli
olejku. Można także rozpylać w pomieszczeniu olejek wstrząśnięty z wodą za pomocą zraszacza
ogrodniczego. Znakomite do aromatoterpii są także zbiorniki wodne zawieszane na kaloryferach. Do
wody dodajemy po prostu kilkanaście kropli olejku, który wraz z para wodną rozprasza się w naszym
mieszkaniu. Mamy wtedy dwie korzyści: większą wilgotność powietrza w pomieszczeniu oraz
leczniczy zapach. Powietrze takie jest przy okazji odkażone, pozbawione czynników chorobotwórczych,
w tym grzybów. Do ihalacji dróg oddechowych i parówki na twarz (w chorobach trądzikowych, w celu
oczyszczenia porów) należy użyć rondla szerokiego z wrząca wodą do której zapuszczamy 7-15 kropli
olejku. Następnie nakrywamy się ręcznikiem i nachylamy (rodzaj namiotu) na rondlem zachowując
dużą ostrożność, aby nie oparzyć skóry. Parówka i inhalacja powinna trwać 10- 15 minut. Inhalację
należy stosować 1-2 razy dz. (przeziębienie, nieżyt nosa i oskrzeli, pyłkowica, uczulenie na kurz,
grypa). Na rynku dostępne są specjalne inhalatory wytwarzające parę. Można także użyć nawilżaczy
powietrza do których dolewamy przegotowana wodę z olejkiem. Nie wszystkie jednak modele
nawilżaczy nadają się do tego celu. Należy sprawdzić sposób powstawania pary w urządzeniu.

29

4.

Olejki w dymie ziołowym. Olejki można także wdychać wraz z dymem. W tym celu łodygi trzciny lub

pałki wodnej suszymy, potem zanurzamy (tniemy przed wysuszeniem na odcinki 15-20 cm) w oleju
lnianym lub oliwie z oliwek zmieszanym z naturalnym olejkiem eterycznym (1:1, np. 10 ml oliwki + 10
ml olejku eterycznego). Olej lniany naturalny dostępny jest na targowiskach (rynkach zielonych) oraz w
sklepach ze zdrową żywnością. Nasycanie (moczenie) łodyg wymienionych roślin olejkiem eterycznym
należy przeprowadzić w szczelnym słoju (butelce) przez 2 tygodnie, osuszyć w bibule i palić w
pomieszczeniu chorego. Można także skropić czystym olejkiem suche płatki nagietka (dostępne w
aptekach i sklepach zielarskich pod nazwą kwiat nagietka) i palić małymi porcjami w moździerzu lub
tygielku. Jako kadzidła dobre też są brązowe części pałek nadwodnych, które można nasączyć w oleju
aromatycznym przygotowanym jak dla łodyg. Należy jednak uważać, aby nie wywołać pożaru, bowiem
spalają się one dość dużym ogniem, ale dają aromatyczny dym.

Olejki eteryczne od dawna były stosowane doustnie, o czym już wspomniano. Wywierają wówczas silne
działanie farmakologiczne. Nie wolno ich przedawkować. Zatrucie olejkami objawia się biegunka,
nudnościami, wymiotami, bólami brzucha, zawrotami głowy, białkomoczem, a nawet krwiomoczem i
uszkodzeniem wątroby oraz układu nerwowego.

W dawkach leczniczych są bezpiecznymi i cennymi lekami, efektywnie działającymi. Przed doustnym
zażyciem olejki eteryczne należy zmieszać z miodem, sokiem owocowym, np., cytrynowym lub olejem
jadalnym – oliwą, olejem winogronowym, olejem kukurydzianym, makowym lub z tranem czy Linomagiem –
płynem (płyn do picia). Lek olejkowy należy dobrze popić ciepłą herbatą lub naparem ziołowym. Oczywiście
zażywanie olejku z tranem ma dodatkowe działanie: dostarcza organizmowi naturalne witaminy A i D.
Linomag natomiast dostarczy nam witaminę F, która jest szczególnie ważna w leczeniu chorób skóry,
paznokci, oczu i włosów. Jednakże nie mogę polecać tych mikstur osobom wrażliwym na niemiłe smaki i
zapachy. Potrawy słodkie i tłuste przyspieszają wchłanianie olejków eterycznych z przewodu pokarmowego do
krwi i limfy; ułatwiają ich rozprowadzenie po całym ustroju, wniknięcie do komórek ciała oraz nasilają ich
działanie ogólne. Na każda łyżkę miodu lub oleju (albo tranu, Linomagu) dajemy 3 krople olejku eterycznego,
starannie mieszamy. Tak przygotowana miksturę zażywamy 2 razy dz. po 1 łyżce, po jedzeniu, dobrze
popijamy. Jeżeli chodzi o sok owocowy (najlepiej pomarańczowy, cytrynowy, grejfrutowy, marchewkowy):
100 ml soku + 3 krople olejku, energicznie zmieszać. Można też dodawać olejek eteryczny (3 krople) do
ciepłego mleka z miodem i pić 2-3 razy dz.

Jeszcze raz wyraźnie podkreślam, do celów leczniczych można stosować tylko olejki czyste chemicznie,
naturalne. Jeżeli Producent nie manifestuje na opakowaniu (ulotce), że jego produkt spełnia wymogi
Farmakopei Polskiej FP IV lub V (lub innych, np. Europejskiej Farmakopei) lub nie posiada atestu PZH
(Państwowy Zakład Higieny), Instytutu Leków czy norm IFRA to taki olejek jest bezwartościowy i nie wolno
go stosować do celów medycznych. Jeżeli Producent wyraźnie napisał, że jego olejku nie wolno stosować
doustnie – to oznacza, że jego olejek nie spełnia norm farmakopealnych i ma coś do ukrycia. Oczywiście taki
olejek nie nadaje się do naszych celów. Doustnie stosowałem olejki następujących firm: Kej, Avicenna-Oil,
ETJA, Herbapol, Pollena-Aroma, Alba Thyment, Hasco-Lek, Rowa-Wagner. Zatem polecam olejki tych
Producentów.

Olejki należy przechowywać w szklanych buteleczkach z ciemnego szkła, szczelnie zamkniętych, w chłodnym
miejscu.

1. Oleum Amygdalae dulcium (olejek migdałowy) ma postać syropowatej jasnożółtej cieczy o łagodnym,
słodkawym smaku i zapachu. Otrzymywany z nasion migdalowca Prunus amygdalus. Bardzo słabo rozpuszcza
się w wodzie, słabo w alkoholach, doskonale rozpuszcza się w eterze i chloroformie. Zawiera głównie
benzaldehyd – aldehyd benzylowy (75-98%) i kwas cyjanowodorowy (0,56-11%) i alkohol benzylowy –
najprostszy alkohol aromatyczny. Benzaldehyd występuje w formie glikozydu amigdaliny (patrz glikozydy).
Olejek migdałowy jest stosowany przy fabrykacji likierów, w przemyśle kosmetycznym (perfumy, mydła,
kremy) oraz w przemyśle farmaceutycznym do aromatyzowania leków, do produkcji wody migdałowej oraz
jako podłoże i rozpuszczalnik kremów i maści. Olej migdałowy (rozcieńczony, np. z olejem lnianym lub
tranem w proporcji 1:1) stosuje się w leczeniu oparzeń, ran, owrzodzeń żylakowatych, stanów zapalnych skóry.

30

Działa silnie odkażająco, przeciwzapalnie, oczyszczająco, rozmiękczająco, przeciwgnilnie, przeciwświądowo i
lekko przeciwbólowo. Doskonale leczy spękane stopy i dłonie oraz spierzchnięte wargi. Niezastąpiony w
leczeniu przewlekłego złuszczania naskórka w małżowinach usznych i przewodach słuchowych. Zalecany do
wcierania w klatkę piersiową i w szyję przy katarze, kaszlu, przeziębieniach, zapaleniu oskrzeli i w grypie.

Rp. Krem migdałowy

Olej migdałowy 15 ml

Maść z wit. A – 1 tubka

Maść allantoinowa (np. Alantan, Alantan Plus) – 1 tubka

Krem Nivea – 1 opak.

S.P. Składniki ucierać starannie aż do połączenia i stworzenia jednolitej masy. Doskonały do leczenia i
pielęgnacji warg, rąk, stóp i twarzy. Leczy wypryski i podrażnienia skóry. Zapobiega tworzeniu wągrów.
Przyspiesza regenerację skóry. Działa wygładzająco, przeciwzapalnie, antyseptycznie, odżywczo, nawilżająco i
natłuszczająco.

2. Oleum Anisi (olejek anyżowy) – olejek w postaci bezbarwnej lub jasnożółtej cieczy o charakterystycznym
anetolowym zapachu i słodkim smaku. W niskiej temperaturze może krzepnąć (należy go wtedy rozgrzać).
Otrzymywany jest z owoców (zawartość od 1,5-2,5%) biedrzeńca anyżu Pimpinella anisum przez destylację z
parą wodną. Zawiera 80-90 % anetolu (anetol to p-metoksy-propenylobenzen). Oprócz anetolu zawiera także
kwas anyżowy, keton anyżowy i metylochawikol (10%). Trudno rozpuszcza się w wodzie, bardzo łatwo
rozpuszczalny w spirytusie, choroformie i eterze.

Olejek anyżowy podany doustnie dobrze wchłania się z jelita cienkiego do krwi. Wydalany jest głownie przez
płuca. Zwiększa ilość wydzieliny śluzowej w drogach oddechowych i ułatwia jej wydalanie. Drażniąc lekko
zakończenia nerwowe w nabłonku dróg oddechowych wyzwala odruch wykrztuśny; upłynnia zalegająca
wydzielinę, działa rozkurczowo na mięśnie gładkie układu oddechowego i pokarmowego. Wzmaga
wytwarzanie soku żołądkowego, wykazuje silne właściwości przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe,
przeciwgrzybicze i przeciwpierwotniakowe; niszczy roztocze, np. nużeńca, świerzba, skórożarłoczka.
Odstrasza komary, muchy, pchły, pluskwy i wszy. U matek karmiących pobudza laktację czyli wydzielanie
mleka. Przenika tez do mleka działając korzystnie na karmione dziecko. Wywiera silny wpływ wiatropędny.
Olejek anyżowy polecam przyjmować doustnie w mleku osłodzonym miodem oraz na miodzie zgodnie z
wcześniejszymi wskazówkami. Miód i mleko z olejkiem anyżowym należy zażywać 3-4 razy dz. Można
podawać małym (powyżej 4 lat) dzieciom (połowa dawki). Miód anyżkowy i mleko anyżowe to dobre mikstury
wykrztuśne.

Dawniej na wniosek lekarza apteki przygotowywały płyn o nazwie Spiritus Ammoni anisatus (krople
anyżowe), który zawiera 1 g olejku eterycznego anyżowego, 5 g wody amoniakalnej (pogłębia działanie
sekrolityczne) i 24 g alkoholu etylowego. Krople anyżowe podawano (20 kropli) do szklanki mleka
osłodzonego miodem i pito 3 razy dz. po jedzeniu.

Preparaty anyżowe stosuje się w przeziębieniach, chorobach zakaźnych z objawami nieżytu układu
oddechowego, we wzdęciach i kaszlu. Przeciwwskazania do stosowania olejku anyżowego to: ostre nieżyty
żołądka, choroba wrzodowa, zapalenie jelit i nerek oraz alergia na olejek.

Olejek anyżowy wchodzi w skład preparatu Azarin (Herbapol)– tabl. (przy nieżycie układu oddechowego i
silnym kaszlu – 1 tabl. 3-4 razy dz.).

3. Oleum Auranti (Olejek pomarańczowy) - uzyskiwany przez wyciskanie lub destylację z parą wodną skórek
(zawartość około 2%) owoców pomarańczy słodkiej Citrus aurantium lub gorzkiej Citrus bigaradia. Olejek

31

pomarańczowy słodki jest cieczą żółta lub brunatną o aromatycznym cytrynkowym zapachu, zawierającą w
swym składzie między innymi: d-limonen, aldehydy (np. decylowy), estry, seskwiterpeny. Olejek
pomarańczowy gorzki to ciecz żółta o zapachu intensywnie pomarańczowym, która zawiera głównie limonen
(96%), geraniol i aldehyd decylowy. Stosowane są w przemyśle perfumeryjnym, spożywczym oraz przy
wyrobie likierów.

Można je stosować do kąpieli aromatycznych, które działają odświeżająco, rozgrzewająco, odkażająco i
odprężająco. Ulatniający się olejek pomarańczowy w czasie kąpieli działa korzystnie na układ oddechowy oraz
nerwowy. Podany doustnie (3 krople 1-3 razy dz.) działa wykrztuśnie, żółciopędnie, wiatropędnie,
rozkurczowo, ogólnie tonizująco, pobudza wydzielanie soków trawiennych. Stosowany w leczeniu stresu,
bezsenności i depresji.

4. Oleum Calami (olejek tatarakowy) – otrzymywany przez destylację z para wodną świeżych kłączy tataraku
zwyczajnego – Acorus calamus (zawartość od 1,5 do 6%). Ma barwę żółtą, rzadziej brunatną, smak korzenny,
piekący. Zawiera seskwiterpeny – kariofilen, gwajen, kurkumen, kadinen, ponadto terpeny - kemfen, pinen,
azaren; ketony – akoren, izoakoren, kolakon.

Olejek tatarakowy wzmaga czynność trawienną żołądka, zmniejsza wzdęcia, wykazuje silne działanie
przeciwwirusowe, przeciwgrzybicze i przeciwbakteryjne i rozkurczowe. Likwiduje zastoje żółci. Wydziela się
wraz z potem i łojem niszcząc bakterie chorobotwórcze skóry (ropne, trądzikowe). Wzmaga wydzielanie
moczu, działa lekko napotnie. Używa się go do płukania jamy ustnej (3-4 krople na pół szkl. wody ciepłej
przegotowanej), do kąpieli wzmacniających, rozgrzewających i przeciwreumatycznych. Likwiduje nieświeży
oddech z jamy ustnej i żołądka, leczy afty, zapalenie dziąseł, ropnie.

Zewnętrznie działa rozgrzewająco, przeciwbólowo, odkażająco i przeciwropnie. Stosowany do nacierań miejsc
bolesnych, np. przy bólach stawów, mięśni, kości, nerwobólach, stanach pourazowych (zwichnięcia,
uderzenia), obrzękach, złym krążeniu krwi w kończynach. Wchodzi w skład maści Arcalen (Herbapol) - 0,4 g.
Do wcierań w formie rozcieńczonej z olejem migdałowym, kukurydzianym, oliwą, winogronowym lub
sojowym (proporcja 1:1). Doustnie (przemęczenie, nieżyty układu oddechowego, skurcze jelit, zastoje żółci,
grypa, przeziębienie, trądzik ropny, obniżona odporność na choroby, kaszel, niedokwaśność treści żołądka,
skąpe miesiączki) w formie miodu tatarakowego (3 krople olejku na 1 łyżkę miodu – 2-3 razy dz.).

Rp. Płyn tatarakowo-brzozowy

Olejek tatarakowy – 5 ml

Woda brzozowa 200 ml lub sok z brzozy (Phytopharm) – płyn – 100 ml

Glicerol 15 ml

Olej winogronowy, oliwa lub sojowy 150 ml

Olej kamforowy – 15 ml

Olejek tymiankowy – 1 ml

Olej rycynowy – 20 ml

Nafta kosmetyczna – 50 ml

SP. Składniki zmieszać, przy czym olejek tatarakowy najpierw wymieszać z glicerolem a potem z pozostałymi
olejami oraz naftą, a na końcu wymieszać z wodą brzozową. Płyn działa odżywczo, przeciwzapalnie,
oczyszczająco, odkażająco, przeciwłupieżowo. Zapobiega wypadaniu włosów, łamliwości włosów i
rozdwajaniu końcówek włosów. Leczy stany zapalne skóry owłosionej.

32

Wskazania: wypadanie włosów, choroby włosów, zniszczenie włosów zabiegami fryzjerskimi, łupież oporny
na leczenie, stany zapalne skóry owłosionej.

Sposób użycia: Wstrząsnąć przed użyciem. Włosy i skórę owłosioną nacierać płynem co 3-5 dni, stosując
masaż włosów dłońmi; pozostawić na głowie na 30 minut po czym zmyć dobrym szamponem. Stosować
minimum 2-3 miesiące.

Rp. Płyn tatarakowo-kamforowo-naftowy antybiotyczny

Olejek tatarakowy – 5 ml

Olejek kamforowy – 30 ml

Nafta kosmetyczna – 100 ml

Tribiotic – maść (4 saszetki) bez recepty

Azucalen lub Azulan – płyn – 1 ml

Glicerol – 5 ml

SP. Olejek zmieszać z glicerolem, następnie z Azucalenem (Azulanem), dodać maść rozgrzaną w torebkach
przed otwarciem (saszetki z maściami umieścić w ciepłej wodzie na kilka minut). Zmieszać wszystko razem
starannie wstrząsając. Gazikiem przemywać chore miejsce 2-3 razy dz.

Wskazania: zapalenie mieszków włosowych, ropne pryszcze, niedrożność porów skórnych ze stanem
zapalnym, cysty ropne na szyi i twarzy lub plecach, ropnie po goleniu, czarne wągry z tendencją do ropienia.

Działanie: silnie odkażające, oczyszczające, udrażniające pory, przeciwropne, przeciwzapalne. Lek silny w
działaniu.

Rp. Płyn tatarakowo-arnikowy “herpes” na opryszczki

Olejek tatarakowy – 2 ml

Olejek herbaciany – 1 ml

Olejek melisowy – 2 ml lub bergamotowy – 2 ml

Nalewka arnikowa – 5 ml

Azulan lub Azucalen – płyn – 1 ml

Spirytus kamforowy – 15 ml

Glicerol – 30 ml

Spirytus salicylowy – 50 ml

SP. Olejki wymieszać z glicerolem, a następnie z pozostałymi składnikami, silnie wstrząsnąć. Chore miejsca
pędzlować 4 razy dz.

Wskazania: opryszczka. Lek silny w działaniu.

33

5.Oleum Camphoratum (olejek kamforowy) sporządza się z kamfory i oleju rzepakowego. Czysta kamfora
(C10H16) ma postać bezbarwnych lub białych grudek krystalicznych o swoistym zapachu i palącym, gorzkim
smaku. Pod względem chemicznym jest to terpen dwupierścieniowy, keton nasycony, który sublimuje
(przechodzi w stan gazowy, lotny). Kamfora rozpuszcza się w spirytusie (1 cz.), w chloroformie (,25 cz.), w
eterze (0,23 cz.) i w olejach tłustych (4 cz.). Otrzymywana jest z kory drzewa kamforowego – cynamonowca
kamforowego Cinnamomum camphora lub z pinenu – kamfora syntetyczna. Naturalna kamfora jest
prawoskrętna.

Dawniej kamfora pełniła dużą rolę w medycynie, obecnie wchodzi w skład środków wyłącznie do użytku
zewnętrznego – mazidła (przygotowują apteki, np. mazidło mydlano-kamforowe, mazidło amoniakalno-
kamforowe, mazidło odnawiające), maście (Maść kamforowa Gemi, Farmina, Cefarm, Aflopa), olejek (Olej
kamforowy Aflopa, Coel, Farmina, Microfarm, Cefarm, Gemi), spirytus kamforowy – Spiritus Camphoratus
(Aflopa, Cefarm, Farmina, Herbapol, Hasco-Lek, Gemi, Coel), sztyfty do nosa (Cetix Plus, Cetix, APS I i APS
II Scan-Anida). W takich formach farmaceutycznych stosowana jest do wcierań w bolące miejsca, np. przy
stawo-, mięśnio- i nerwobólach, gdyż wykazuje działanie miejscowo znieczulające (poraża zakończenia
bólowe) i rozgrzewająco (poprawia miejscowe krążenie, ułatwia usuwanie szkodliwych metabolitów, zapewnia
sprawniejsze dostarczenie materiałów pokarmowych i tlenu do chorych tkanek); efektem działania kamfory jest
zaczerwienienie skóry i rozszerzenie naczyń krwionośnych. Preparat kamforowy wciera się w skórę 3-4 razy
dz. i najlepiej zamyka w opatrunku bandażem elastycznym w celu lepszego wygrzania. Olejek zastosowany na
skórę silnie odkaża i ułatwia oczyszczenie wągrów. Zapobiega powstawaniu ropni i pryszczy ropnych przy
niektórych rodzajach trądziku. Niektórzy laryngolodzy zalecają wlewanie ciepłego olejku kamforowego do
ucha przy bólach, tendencji do powstawania czopów woszczynowych w przewodzie i przy zaziębieniu uszu. Są
jednak laryngolodzy kategorycznie zabraniający wlewanie olejku kamforowego do ucha w jakichkolwiek
stanach chorobowych, bowiem grozi to uszkodzeniem błony bębenkowej. Nie będę wtrącał się w te
kontrowersje, bowiem nie mam praktyki w tej dziedzinie; pozostawiam te kwestię do rozstrzygnięcia
fachowcom i pacjentom.

Olejek kamforowy lub kamfora podane doustnie (kamfora w dawce 50-300 mg, a olejek w dawce 4-5 kropli)
działają hamująco na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego, oskrzeli, pęcherzyka żółciowego i tętnic.
Jeszcze w latach pięćdziesiątych używano licznych leków kamforowych, które wywierały działanie tonizujące
na ośrodek naczynioruchowy; były to leki cucące, pobudzające w różnego rodzaju zapaściach, np.
ponarkotykowych; a oto przykłady takich mikstur (za T. Butkiewiczem):

Rp. Oleum camphorae 20% 2 g

Sterilis!

D.t.d.N. inamp. (10)

S. 1-2 ampułki podskórnie

Rp. Spir. Camphor. 3,5 g

Spir. Vini 2 g

Aq. Destil. 4,5 g

Sterilis!

S. Dożylnie w il. 1-10 ml w razie ustania czynności serca po uśpieniu inhalacyjnym.

Kamfora rozszerza naczynia wieńcowe, poprawia regulację ośrodkową pracy serca, zwiększa wrażliwość
ośrodka oddechowego na stężenie CO2 we krwi (ruchy oddechowe stają się głębsze i szybsze), wywiera wpływ
na korę mózgową – działanie pobudzające.

34

Olejek aromatyczny kamforowy ma barwę białawą, żółtawą (ten w aptekach jest 10% roztworem kamfory w
oleju lnianym barwy żółtej), co jest uzależnione od metody uzyskiwania. Oprócz kamfory olejek zawiera safrol.
Olejek służy do produkcji proszków czyszczących i past do zębów, lakierów, celuloidu i prochu bezdymnego.
Stosowany tez bywa w przemyśle spożywczym i alkoholowym.

Doustnie można zażywać olejek kamforowy w dawce 3-4 kropli/1łyżkę miodu 1-2 razy dz. Korzystnie działa
przy ospałości, zmęczeniu, osłabieniu, katarze, utrudnionym oddychaniu podczas kataru, przy skapomoczu i
kłuciu w sercu. Dawek nie wolno zwiększać. Naturalny olejek kamforowy (czysty, stężony) można zażywać w
dawce 2 kropli 1-2 razy dz.

6. Oleum Caryophylli (olejek goździkowy) – bezbarwna lub żółtawa ciecz o bardzo silnym, przyjemnym
korzennym zapachu i palącym smaku. Otrzymywany jest przez destylację z para wodną pąków (zawierających
16-19% olejku) lub innych części drzewa goździkowego – goździkowca korzennego – Eugenia caryophyllata
sive Caryophyllus aromaticus. Goździkowiec aromatyczny rośnie na wyspach Indonezji, w Azji Południowej i
Południowo-Wschodniej oraz na Madagaskarze.

Olejek ma zastosowanie w przemyśle spożywczym perfumeryjnym, kosmetycznym i farmaceutycznym. W
lecznictwie stosowany jest jako silny środek antyseptyczny i przeciwzapalny oraz znieczulający miejscowo.
Uzywany jest do płukania jamy ustnej i gardła w stanach zapalnych, ropnych i gdy wydziela się nieprzyjemny
odór z ust (działanie silnie odwaniające, odkażające i przeciwgnilne). Olejkiem goździkowym można smarować
skórę w celu odstraszenia komarów, możemy go używać do kąpieli odświeżających i aromatyzujących ciało.
Zastosowany zewnetrznie drażni skórę powodując jej zaróżowienie, a potem znieczula. Zażyty doustnie
zwieksza wydzielanie soków żoładkowych i odkaża przewód pokarmowy, działa wiatropędnie. Głównymi
składnikami olejku są: eugenol (70-90%), octan eugenolu, L i B-kariofilen. Eugenol C

10

H

12

O

2

– 4-hydroksy-3-

metoksyallilobenzen, związek aromatyczny o charakterze fenolu. Stosowany jest jako olejek zapachowy w
perfumerii, do produkcji waniliny oraz jako antyseptyk (odkażalnik) w farmacji i w stomatologii. Na pewno
wielu z Państwa po wizycie u dentysty odczuwało długo jeszcze charakterystyczny goździkowy zapach w
ustach i odrętwienie języka (znieczulenie). Oznacza to, że stomatolog użył preparatu zawierającego eugenol.
Eugenol stanowi składnik cementu cynkoeugenolowego służącego do wypełniania ubytków próchnicznych.
Wchodzi w skład Parapasty (pasty mumifikacyjnej stosowanej w leczeniu zapaleń miazgi), Endometazonu
(pasty do wypełniania kanałów korzeniowych), cementów chirurgicznych (np. preparatu Peri-Pack) służących
do leczenia chorób przyzębia oraz jako utwardzacz i składnik antyspetyczny wielu materiałów do stałych
wypełnień kanałowych, np. Rockles, Propylor.

Doustnie stosowałem olejek goździkowy firmy Kej w dawce 2 kropli 1-3 razy dz. na miodzie lub w mleku z
miodem.

Wskazania: stany zapalne (ropne, zakażeniowe) jamy ustnej i gardła (4 krople olejku na szkl. ciepłej wody,
energicznie zamieszać – do płukania co 2 godziny), stany zapalne zatok obocznych nosa, niemiły zapach z ust i
żołądka (+ utrzymywanie higieny w jamie ustnej), przeziębienie, trądzik, choroby zakaźne, osłabienie, kaszel.
Wcierać w skórę w stanie rozcieńczonym (1:1 z oliwką lub naftą kosmetyczną) przy ukąszeniach owadów,
swędzeniu skóry, w mięśnio-, stawo- i nerwobólach.

Rp. Olejek goździkowy 5 ml

Olejek paczulowy 2 ml

Nafta kosmetyczna – 100 ml

Olej rycynowy – 10 ml

Olejek lawendowy – 1 ml

Oliwka – 30 ml

35

SP. Składniki wymieszać. Wcierać w skórę w celu odstraszenia owadów (komary, bolimuszki, bąki, muchy,
pluskwy, meszki) oraz profilaktycznie – przeciwgrzybiczo.

Rp. Olejek goździkowy – 1 ml

Olejek lawendowy -1 ml

Olej kamforowy apteczny – 3 ml

Olejek herbaciany – 1 ml

Nafta kosmetyczna 150 ml

Olej rycynowy – 5 ml

SP. Składniki wymieszać. Skórę przemywać wacikiem zmoczonym w płynie 2 razy dz.

Wskazania: trądzik bakteryjny, zapalenie mieszków włosowych, czarne wągry, prosaki, cysty ropne
okołomieszkowe, nużyca, ukąszenia owadów.

Przeciwwskazania: uczulenie na naftę lub składnik olejkowy, trądzik naftowy, jodkowy, chlorowy lub
bromkowy.

7. Oleum Carvi (olejek kminkowy) – bezbarwna lub żółtawa ciecz o zapachu kminku i łagodnym korzennym
smaku. W składzie chemicznym olejku można wyróżnić:



50-60% d-karwonu C10H14O – terpen; czysty d-karwon ma postać bezbarwnej lub żółtawej cieczy,

która trudno rozpuszcza się w wodzie, ale bardzo dobrze rozpuszcza się w alkoholu i eterze.



karwakrol C10H14O – izopropylo-o-krezol, 2-hydroksy-p-cymen, izomer tymolu.

Poza tym olejek kminkowy zawiera dihydrokarwon, dihydrokarweol, n-cymol, B-pinen, alkohole i ich estry.
Otrzymywany jest z owoców kminku zwyczajnego Carum carvi (zawartość 3-7%) z rodziny baldaszkowatych.

Olejek kamforowy znosi skurcze mięsni gładkich przewodu pokarmowego, działa wiatropędnie i moczopędnie
przez rozszerzenie naczyń kłębkowych i zwiększenie przepuszczalności śródbłonków naczyń kłębuszków
nerkowych; poprawia trawienie przez zwiększanie wydzielania soków trawiennych, pobudza apetyt, zwiększa
laktację. Wywiera wpływ przeciwgrzybiczy . Działa przeciwzapalnie, żółciopędnie, wiatropędnie i
uspokajająco. Niszczy pierwotniaki i roztocze chorobotwórcze.

Wskazania: doustnie: podniecenie nerwowe, depresja, stres, zaburzenia trawienne, niestrawność, zastoje żółci,
zaparcia, osłabienie; zewnętrznie: cellulitis, rozstępy skóry, stany zapalne skóry, przebarwienia, plamy, bóle
pleców (krzyża), postrzał, kręcz szyi, bóle mięśni.

Doustnie: 4 krople olejku 3-4 razy dz. na miodzie lub w mleku z miodem.

Zewnętrznie: kremy, roztwory olejowe (1:1) – wcierać 2-3 razy dz. + masaż.

Rp. Krem Anticellulitis kpj

Olejek kminkowy – 2 ml

Olejek paczulowy – 1 ml

36

Olejek jałowcowy – 1 ml

Maść z wit. A – pół tubki

Maść lub Krem Linomag – 1 opak.

Krem Nivea – 1 opak. 52 g

SP. Składniki wymieszać.

Wskazania: cellulitis, rozstępy skóry, zaburzenia troficzne skóry. Wcierać 2-3 razy dz. Doustnie Methiovit
(Polfa W-wa) – 2 tabl. 2 razy dz. (lub zastępczo Lobamine-Cysteine Pierre Fabre – kaps. – 1 kaps. 2 razy dz.)
oraz Essentiale Forte (zastępczo Lipostabil 300 Forte) -Rhone-Poulenc-Rorer – kaps. (1 kaps. 2 razy dz.).
Leczenie trwa co najmniej 3 miesiące.

Rp. Mikstura wybielająca anticellulitis mocna

Olejek kminkowy – 2 ml

Olejek herbaciany – 1 ml

Olejek cytrynowy – 1 ml

Olejek cyprysowy lub jałowcowy – 1 ml

Olej rycynowy – 10 ml

Nafta kosmetyczna 50 ml lub oliwka lub olej winogronowy (lub makowy) – 50 ml

Glicerol (dostępny w aptekach) 20 ml + sok z jednej cytryny

Spirytus kamforowy – 20 ml

Spirytus salicylowy (nalewka wierzbowa) lub spir. mrówczany – 20 ml

Witamina C – 800 mg (4 draż. 0,2 g)

Witamina A+E w kroplach – 2 ml (lub tran –10 ml i olej z kiełków zbożowych 10 ml)

SP. Drażetki witaminy C obmyć z otoczki żółtej w przegotowanej wodzie. Następnie oczyszczoną drażetkę
rozpuścić w soku cytrynowym, potem wlać glicerynę i spirytusy. Naftę wymieszać z olejkami i witaminą A+E.
Następnie obie mieszaniny połączyć przez silne wstrząsanie w butelce.

Wskazania: plamy i przebarwienia na skórze, w tym również po trądziku i ukąszeniach owadów; cellulitis,
rozstępy na skórze, zapalenie mieszków włosowych, drobne wypryski ropne, nadmierne i przedwczesne
starzenie skóry, zaburzenia troficzne skóry. Lek silny w działaniu.

Skórę przemywać 2-3 razy dz. Wstrząsnąć przed użyciem.

Rp. Maść przeciwbólowa ktk

Olejek kminkowy – 1 ml

Olejek tatarakowy lub muszkatołowy – 1 ml

37

Olejek goździkowy – 1 ml

Olejek miętowy – 1 ml

Olej rycynowy – 15 ml

Krem Nivea – 52 g (1 opak.)

Maść kamforowa – 2 tubki

SP. Składniki wymieszać starannie. Olejki najpierw zmieszać z olejem rycynowym a potem z maścią
kamforową, na końcu dodać krem Nivea.

Wskazania: urazy sportowe, nerwobóle, bóle stawów, bóle reumatyczne, postrzał, bóle pleców, choroby
przeziębieniowe (wcierać w klatkę piersiową).

Maść wcierać 3-4 razy dz. w bolące miejsce. Pokryć bandażem elastycznym.

8. Oleum Citri (olejek cytrynowy) otrzymywany jest przez wyciskanie skórek lub całych owoców cytryn –
Citrus limonum. Przez destylację olejku cytrynowego pod ciśnieniem 15 mm Hg otrzymuje się olejek
cytrynowy bezterpenowy, zawierający 48% cytralu. Olejek cytrynowy jest bezbarwną lub lekko żóltawą cieczą
i silnym cytrynkowym zapachu i łagodnym, nieco ostrawo-gorzkim smaku. Zawiera między innymi 90% D-
limonenu, B felandren, L i B-pinen, kamfen, cytral i citropten. W przemyśle farmaceutycznym stosowany jest
w celu poprawienia smaku i zapachu leków, w przemyśle spożywczym do aromatyzowania produktów, np.
słodyczy, w przemyśle perfumeryjno-kosmetycznym do aromatyzowania, np. wód kolońskich i odświeżaczy
powietrza.

Olejek cytrynowy można dodawać do kąpieli (15 kropli na wannę wody), działających głownie odświeżająco i
nadających ciału miły zapach. Kąpiel taka działa raczej pobudzająco niż uspokajająco. Korzystnie wpływa na
układ oddechowy rozszerzając drogi oddechowe i upłynniając śluz zalegający na nabłonku migawkowym. Na
skórę olejek działa przeciwzapalnie, wybielająco, chociaż początkowo nieco ją zaróżawia, przeciwświądowo i
odkażająco. Niszczy wirusy i bakterie. Działa pojędrniająco. Wykazuje wpływ przeciwropny i
przeciwtrądzikowy. Leczy opryszczkę. Przyśpiesza proces opalania skóry.

Zażywany doustnie działa rozkurczowo, uspokajająco, żółciopędnie, przeciwzapalnie, wiatropędnie,
pobudzająco na wydzielanie soków trawiennych i śliny. Zwiększa wydzielanie śluzu w drogach oddechowych,
ale zarazem go upłynnia i pobudza ruchy migawkowe, rozszerza drogi oddechowe ułatwiając oddychanie.
Przyspiesza krążenie krwi, wzmacnia serce, poprawia ukrwienie mózgu i kończyn. Wzmaga wydzielanie
moczu.

Wskazania: doustnie: choroby przeziębieniowe i układu oddechowego, zastoje krwi na obwodzie, osłabienie,
blednica skóry, katar, zapalenie zatok obocznych nosa, bóle głowy na tle niedrożnych zatok, trądzik;
zewnętrznie: przebarwienia skóry, stany ropne skóry, świąd skóry, ugryzienia owadów i roztoczy, opryszczka,
pryszcze, niedrożność porów skórnych.

Doustnie: 2-3 krople 3-4 razy dz. na miodzie lub w mleku z miodem.

Zewnętrznie w stanie nierozcieńczonym na opryszczkę. W stanie rozcieńczonym do leczenia cellulitis,
przebarwień i trądziku.

Rp. Tonik cytrynkowy

Olejek cytrynowy 5 ml

38

Glicerol 15 ml

Spirytus kamforowy lub salicylowy – 15 ml

Spirytus mrówczany – 25 ml

Sok z jednej cytryny

Wino gronowe białe wytrawne – 50 ml

SP. Składniki wymieszać; najpierw olejek z glicerolem i sokiem, potem ze spirytusami, na końcu dodać wino,
zamieszać.

Wskazania: trądzik, przedwczesne starzenie skóry, cellulitis, sińce, przebarwienia, zaburzenia troficzne skóry,
niedrożność porów. Skórę przemywać 2 razy dz.