1. OMÓWIĆ PEDAGOGIKĘ JAKO NAUKĘ - POCHODZENIE, CZYM SIĘ ZAJMUJE - NAUKI KOMPLEMENTARNE - CO JEST PRZEDMIOTEM I CELEM TEORII WYCHOWANIA - ZADANIA TEORII WYCHOWANIA.

PEDAGOGIA oznacza samo dzieło wychowania, zespół czynności i umiejętności wychowawczych np. pedagogika domowa, kościelna, szkolna.

PEDAGOGIKA - z gr. pedagogike (prowadzący chłopca) – to nauka o wychowaniu, której przedmiotem jest działalność wychowawcza, mająca na celu wyposażenie społeczeństwa, a przede wszystkim młodego pokolenia w wiedzę, sprawności ogólne, zawodowe, zainteresowania, systemy wartości, postawy i przekonania oraz przysposobienie do działania. Przedmiotem pedagogiki jest wszechstronny rozwój człowieka, w ciągu całego jego życia, inaczej mówiąc człowiek w trakcie rozwoju.

NAUKI SZCZEGÓŁOWE PEDAGOGIKI czyli SUBDYSCYPLINY:

• pedagogika ogólna, historia pedagogiki, dzieje szkolnictwa,

• pedagogika porównawcza, filozofia wychowania, teoria wychowania, socjologia wychowania, pedagogika antropologii – rozpatruje rozwój człowieka jako rezultat wielorakich wpływów zewnętrznych, wpływu wychowania i własnej aktywności,

• ekonomia kształcenia (nakłady na oświatę, efektywność i jakość kształcenia, kształcenia a rynek pracy, marketing szkoły), psychologia pedagogiczna

• pedagogika specjalna, społeczna, czasu wolnego,

• andragogika (pedagogika dorosłych), dydaktyka ogólna, technologia kształcenia,

• diagnostyka pedagogiczna, pedentologia (teoria nauczycielskiej profesji), teoria zarządzania szkołami, polityka oświatowa (rola państwa w zarządzaniu oświatą, programem rozwoju edukacji, środki realizacji polityki kształcenia, podmioty polityki edukacyjnej), pragmatyka pedagogiczna.

NAUKI KOMPLEMENTARNE czyli nauki współdziałające z pedagogiką to: filozofia, medycyna, socjologia, informatyka, biologia, medycyna, antropologia, matematyka, cybernetyka.

WYCHOWANIE czyli POKAZANIE, WYDOBYCIE TEGO CO JEST SCHOWANE

TEORIA WYCHOWANIA jest nauką teoretyczną gdyż jej przedmiotem jest teoretyczna nauka o wychowaniu. Jest też nauką praktyczną, a więc nauką empiryczną, ponieważ odwołuje się bowiem do doświadczenia na podstawie prowadzonych badań dotyczących rzeczywistych procesów wychowania. Jest też dyscypliną ideologiczną gdyż ustala efektywność sposobów realizacji nie wszystkich celów wychowania lecz tylko tych, które są akceptowane w ramach danej ideologii.

TEORIĘ WYCHOWANIA można określić jako naukę zajmującą się ustaleniem i formułowaniem celów wychowania, a następnie wykrywaniem sposobów i warunków ich efektywnej realizacji. Jest to dyscyplina pedagogiczna zajmująca się przede wszystkim celami oraz sposobami i warunkami działalności wychowawczej podejmowanej wobec dzieci i młodzieży.

ZADANIA TEORII WYCHOWANIA:

• Gromadzenie i systematyzacja wiedzy na temat dotychczasowych osiągnieć w zakresie wychowania.

• Formułowanie celów, jakie mogłyby lub jakie powinny być realizowane w procesie wychowawczym i ukazywanie związanych z nimi wartości a zwłaszcza różnego rodzaju powinności, jak normy, ideały, dezyderaty (żądania, życzenia, postulaty) moralne głoszone w filozofii, religii, aksjologii i etyce (szczególnie w deontologii – dział etyki, którego przedmiotem jest zagadnienie obowiązków moralnych ludzi np. deontologia lekarska, nauczycielska).

• Projektowanie działalności wychowawczej, czyli zajmowanie się sposobami umożliwiającymi realizowanie określonych celów wychowania, jak również ułatwiającymi wychowanką samo-aktualizację własnych szans rozwojowych w sferze pozytywnych cech osobowości.

• Zajmowanie się różnymi czynnikami – zwłaszcza psychospołecznymi – warunkującymi prowadzenie lub nieprowadzenie zaprojektowanej działalności wychowawczej, do których zalicza się m.in. podmiotowe traktowanie dzieci i młodzieży, racjonalne organizowanie im życie i pracy, umiejętność nawiązywania z nimi kontaktów interpersonalnych, poznawania ich i umożliwianie im kierowania własnym rozwojem.

FUNKCJE WYCHOWANIA – mówiąc o funkcjach wychowania, mamy na myśli jaką rolę i jakie żądania ma do spełnienia wychowanie w życiu ludzkim. Do najstarszych funkcji wychowania należą:

• religijne,

• moralne,

• społeczne cele wychowania.

W najnowszych badaniach wskazuje się na jeszcze głębsze funkcje wychowania, a mianowicie:

• Znaczenie techniczne wychowania (w zakresie przygotowania do pracy produkcyjnej, politechnicznej i kształcenia zawodowego, by przed pedagogikę móc szybciej rozwijać cywilizację techniczną),

• Znaczenie kulturotwórcze (polegające na tym, że przez wychowanie, kształcenie i szkołę nie tylko następuje przetoczenie dorobku kultury następnym pokoleniom, ale osiągamy swój rozwój uzdolnień twórczych w różnych dziedzinach kultury),

• Znaczenie biologiczne (odkryte przez medycynę, ponieważ złe wychowanie w najwcześniejszym dzieciństwie odbija się na stanie zdrowia i powoduje nerwice),

• Znaczenie psychologiczne (dzięki czemu można w szkole, i w procesie wychowania ćwiczyć myślenie, inteligencje, rozwijać wolę, uczucia, wyobraźnie, kształtować zainteresowania, uzdolnienia itp.),

• Znaczenie patriotyczne (w wychowaniu Ducha Miłości Ojczyzny),

• Znaczenie ekonomiczne (dla wyrobienia w społeczeństwie zmysłu oszczędności, gospodarności, wyższej wydajności pracy),

• Znaczenie polityczne (gdyż przez odpowiednie wychowanie narodu można go nastawić na agresję w stosunku do innych i imperializm lub też doprowadzić do pokojowego współżycia).

2. POJĘCIE WYCHOWANIA W INTERPRETACJI RÓŻNYCH POGLĄDÓW (AUTORÓW). WYCHOWANIE JAKO DOKONYWANIE ZMIAN W ROZWOJU WYCHOWANKA. WYCHOWANIE JAKO WSPOMAGANIE WYCHOWANIA WYCHOWANKA.

WYCHOWANIE – jest to zamierzone, zaplanowane wcześniej działanie mające na celu nauczenie czegoś, wykształcenie osobowości, charakteru czy interakcji.

ANTONINA GURYCKA – uważa wychowanie za „…dynamiczny, złożony układ oddziaływań społecznych wywołujących zmiany w osobowości człowieka, tym oddziaływaniom poddanego.”

RYSZARD WROCZYŃSKI twierdzi, że wychowanie jest to „...system oddziaływań zmierzających do określonych rezultatów wychowawczych.”

STEFAN KUNOWSKI ujmuje wychowanie jako „...społecznie uznawany system działania pokoleń starszych na dorastające, celem pokierowania ich wszechstronnym rozwojem dla przygotowania według określonego ideału nowego człowieka do przyszłego życia.”

EMIL DURKHEIM – określa wychowanie jako „oddziaływanie pokoleń dorosłych na te, które nie dojrzały jeszcze do życia społecznego”.

WOLFGANG BREZINKA – pisze o wychowaniu jako o „działaniu, poprzez które ludzie starają się w sposób trwały udoskonalić układy dyspozycji psychicznych innych ludzi lub też utrzymać ich stany uznane za wartościowe, bądź wreszcie zapobiegać powstawaniu dyspozycji, które ocenia się negatywnie”.

ROMAN SCHULZ – „wychowanie to planowa aktywność człowieka zorientowana na osiągnięcie pewnych celów tj. pewnych pożądanych i trwałych zmian w osobowości człowieka”.

ROMANA MILLER – „wychowanie stanowi interwencje w dialektyczny stosunek człowieka i świata, regulujących ich wzajemne stosunki za pomocą twórczego współdziałania dotyczącego rozwoju społeczeństwa i jednostki.”

JAN SZCZEPAŃSKI - wychowanie to intencjonalne kształtowanie osobowości, dokonywane w ramach stosunku wychowawczego między wychowawcą i wychowankiem, według przyjętego w grupie ideału wychowawczego.

HELIODOR MUSZYŃSKI - wychowanie to sterowanie procesami socjalizacyjno – enkulturycznymi oraz uczenia się jednostek podporządkowania celom kształtowania określonych dyspozycji osobowościowych.

D. TCHORZEWSKI - wychowanie to byt społeczny, będący wytworem przynajmniej 2 osób, pomiędzy którymi zachodzi relacja wyrażająca suę w przekraczaniu przestrzeni międzypodmiotowej, za pomocą obranej formy kontaktu, w ramach którego podmiot wychowujący, kierując się powszechnie uznanym dobrem, umożliwia podmiotowi wychowywanemu osiągnąć wzrost własnej tożsamości.

S. RUCIŃSKI - wychowanie to wprowadzenie w życie wartościowe. Wychowanie nie może być urabianiem, wpływaniem czy oddziaływaniem. Ma być wprowadzaniem wychowanków w wartościowy sposób życia.

Definicje wychowania wyróżnione ze względu na elementy, które wchodzą w skład zjawisk wychowania:

1. definicje prakseologiczne zwracają uwagę na celowe działania wychowawców na wychowanków, wpływanie na nich, urabianie.

2. ewolucyjne definicje wychowania akcent przechodzi tutaj na osobę wychowanka, istotą wychowania jest swobodny wzrost dziecka, proces samorzutnego rozwoju w wyniku doświadczenia nabytego przez wychowanka

3. sytuacyjne definicje wychowania mocno podkreśla się tutaj przeżycia wspólnotowe i ich rolę wychowawczą, wychowanie widziane jest zarazem jako relacja (interpersonalna) i jako proces (wprowadza w komunikację i wymianę wzajemnych wpływów oraz modyfikację swoich zachowań ze względu na innych oraz okoliczności)

4. adaptacyjne definicje wychowania ta grupa definicji wychowania skupia uwagę na wytworach i skutkach działania wychowawczego. Wychowanie jest pojmowane jako efekt (produkt) lub rezultat. Często jest to „złożony rezultat całości wysiłków”.

W naukach pedagogicznych wychowanie można rozpatrywać na 2 sposoby:

1. wychowanie jako dokonywanie zmian w rozwoju wychowanka (ingerowanie w wychowanie, dyrektywność) – ujęcie tradycyjne – jest to świadome, celowe i zamierzone oddziaływanie na rozwój jednostki oparte na stosunku wychowawczym między wychowankiem a wychowawcą, której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości wychowanka; zmiany obejmują zarówno stronę poznawczo-instrumentalną, jak i stronę emocjonalno-motywacyjną; proces wychowania w tym rozumieniu jest zależny od wielu czynników, wiąże się ze zrozumieniem przez jednostkę określonych norm społeczno-moralnych oraz nadanie tym normom znaczenia osobistego; proces i wyniki wychowania kształtują się pod wpływem:

- świadomego i celowego oddziaływania odpowiedzialnych za wychowanie osób i instytucji;

- system wychowania równoległego, a zwłaszcza odpowiednio zorganizowanej działalności środków masowego oddziaływania;

- wysiłków jednostki nad kształceniem własnej osobowości

1. wychowanie jako wspomaganie rozwoju wychowanka (dziecko bierze odpowiedzialność za siebie) – ujęcie humanistyczne (niedyrektywne); wg pedagogiki humanistycznej wychowanie to „fakt”, przez który jednostka staje się, dochodzi do coraz wyższych wartości, do tożsamości, doświadcza samorealizacji; w takim ujęciu nauczyciel „wspomaga” tylko uczniów w ich rozwoju; wychowanie humanistyczne cechuje liberalizm pedagogiczny, przejawiający się w praktyce partnerskimi relacjami nauczyciel – uczeń, dając szansę zaistnieć im w procesie edukacyjnym w sytuacjach podmiotowych bez obowiązku podporządkowania się jakimś regułom, stawaniu się doskonalszym, przekazywaniu nawzajem swoich wartości; w ujęciu humanistycznym podstawowym celem wychowania jest integralność fizyczna, umysłowa, uczuciowa i etyczna każdego człowieka w jego pełnym rozwoju; szkoła ma umożliwić różnorodną aktywność, zdobywanie sprawności i umiejętności pozwalających planować swoje życie i twórczą pracę nad sobą.

2. CECHY WYCHOWANIA ORAZ ICH CHARAKTERYSTYKA. STRATEGIE ZMIENNO-TWÓRCZE.

   Wychowanie jako zjawisko społeczne oznacza, że występuje w zbiorowości człowieka i jest równocześnie funkcją życia społecznego. Tak rozumiane wychowanie cechuje:

• złożoność (odnosi się do zewnętrznych i wewnętrznych uwarunkowań wychowania) – zachowanie człowieka jest zależne zarówno od uwarunkowań zewnętrznych jak i wewnętrznych, czyli osobistych przeżyć i doświadczeń, a więc jego potrzeb, aspiracji, motywów, dążeń oraz funkcjonowania jego organizmu łącznie z centralnym systemem nerwowym i układem gruczołów dokrewnych;

• intencjonalność (celowość, wychowawca jest świadomy celów jakie chce osiągnąć przez działania wychowawcze) – ma się tu na myśli działalność zawodowych wychowawców, specjalnie przygotowanych do pełnienia swojej funkcji i należycie znających cele;

• interakcyjność (oznacza współdziałanie wychowawcy z wychowankiem, musi być charakter dwustronny) – bez interakcji nie ma wychowania; wychowanie rozumiane jako proces interakcyjny zakłada, że wychowanek nie jest i nie może być jedynie biernym odbiorcą wpływów wychowawczych; interaktywność wychowania odnosi się także w równiej mierze do umożliwienia wychowankowi nawiązywania kontaktów z innymi ludźmi, a zwłaszcza rówieśnikami;

• relatywność (punkt widzenia zależy od punktu siedzenia, odnosi się do trudności w przewidywaniu skutków oddziaływań wychowawczych) – wiąże się ona z trudnościami, jakich nastręcza przewidywanie skutków oddziaływań wychowawczych; na ogół przewidywania takie mają charakter stwierdzeń hipotetycznych, co wynika ze złożoności procesu wychowania, a także ze złożonej osobowości ludzkiej;

• długotrwałość (wychowanie przez całe życie) - oznacza, że każdy człowiek podlega przemianom własnej osobowości przez całe życie i wiąże się ta cecha wychowania z systematycznością, co ma doniosłe znaczenie dla ciągłego pogłębiania i przetrwania osiągniętych wyników; brak systematyczności może doprowadzić do zaprzepaszczęnia tego co już się osiągnęło, jak również do cofnięcia się w rozwoju społeczno – moralnym wychowanków)

STRATEGIE WYCHOWANIA

- KSZTAŁTUJĄCA (urabiająca) – związana z przekazem tradycji, a ważną rolę ogrywają interakcje z wychowawcą (on jest najważniejszy, dominujący), on organizuje proces wychowania; wychowanek jest słuchaczem, ale jest pasywny;

- POSZUKUJĄCA – nie ma zewnętrznego sterowania, założeniem jest dialog podmiotów edukacji, to te koncepcje które ograniczają intencjonalny wpływ wychowawcy; dialog pozwala na osiągnięcie wiedzy, zrozumienia świata, wychowawca nie jest nieomylny, daje możliwość wyboru wychowankowi, nie ma żadnych środków przymusu;

- OTWARTA – jest to strategia pośrednia, opiera się na alternatywnych koncepcjach wychowania, polega na współuczestnictwie i współdziałaniu wychowawcy z wychowankiem; wychowanek traktowany jest jako jednostka autonomiczna, jest akceptowany i traktowany jak partner.

Podejście wychowawcy:

- dyrektywne – kierujące, nakazujące, sterujące

- niedyrektywne – nie kierujące, dające możliwość wyboru.

1. WYCHOWANIE A SOCJALIZACJI I INKULTURACJA.

SOCJALIZACJA - obejmuje zarówno kształtowanie osobowości społecznej lub nabywanie społecznej dojrzałości czy kompetencji społecznych, jak również wchodzenie w kulturę, zwane akulturacją, a współcześnie raczej inkulturacją, lub enkulturacją. W węższym znaczeniu socjalizacja to wpływ życia społecznego czy proces oddziaływania społecznego na jednostkę, a jednocześnie skutek tego wpływu w postaci zachodzących w niej zmian, także w sferze osobowości. Wąsko rozumiana socjalizacja jest procesem włączania jednostki w społeczeństwo, umożliwiającym integrację z nim, czyli zaadoptowanie przyjętego w danym społeczeństwie sposobu myślenia i odczuwania oraz zgodę na obowiązujący w nim system wartości, łącznie z powszechnie głoszonymi tam opiniami, przekonaniami, wierzeniami, ideami, itp.

Socjalizacja – przygotowanie człowieka do życia w społeczeństwie poprzez udział w grupach społecznych i ich kulturze.

Socjalizacja uczy współżycia ze społeczeństwem, uczy pełnienia ról społecznych, norm, uczy panowania nad emocjami, popędami, wpaja człowiekowi aspiracje, daje mu kwalifikacje, sprawności, umiejętności techniczne. Prowadzi do konformizmu (życia w zgodzie z przyjętymi zasadami, zachowania zgodnego z oczekiwaniami społecznymi). Jeżeli w działaniach społecznych dominuje akomodacja i aproksymacja to mamy do czynienia z socjalizacją. Każda socjalizacja jest wychowaniem, ale nie każde wychowanie jest socjalizacją. Socjalizacja jest podrzędna w stosunku do wychowania w ujęciu szerokim. Każde wychowanie w wąskim znaczeniu jest socjalizacją, ale nie każda socjalizacja jest wychowaniem w wąskim znaczeniu. Socjalizacja jest nadrzędna w stosunku do wychowania w wąskim znaczeniu.

Wprowadzenia człowieka w kulturę odbywa się za pomocą:

- akulturacji (ogół zjawisk powstałych w wyniku bezpośredniego lub pośredniego kontaktu (zderzenie kultur) dwóch grup kulturowych, prowadzący do zmian wzorów kulturowych jednej, drugiej lub obu kultur. Końcowym efektem tego procesu może być unifikacja wzorów kulturowych obu grup, bądź przejęcie wzorów jednej grupy przez drugą. Przez akulturację rozumie się szczególnie proces rozwiązywania problemów związanych ze znalezieniem się w kulturze odmiennej od tej, w której nastąpiła pierwotnie enkulturacja.)

- enkulturacji (to naturalny, bezbolesny proces ponadpokoleniowego, świadomego i nieświadomego nabywania kompetencji kulturowych, tworzących system wartości danej grupy społecznej, przez uczestnictwo w danej kulturze.

Pojęcie to jest bliskie pojęciu socjalizacji)

- inkulturacji (proces przejmowania przez człowieka dziedzictwa kulturowego poprzednich pokoleń); jest to proces uczenia się kultury lub wrastania w nią, albo proces kulturowego przystosowania. Wskazuje to na dostosowanie się ludzi do kultury, czyli całokształtu materialnego i duchownego dorobku ludzkości, przekazywanego z pokolenia na pokolenia. Szeroko rozumiana kultura obejmuje też zasady współżycia, sposoby postępowania, wzory, kryteria ocen estetycznych i moralnych przyjętych w danej zbiorowości i wyznaczające obowiązujące zachowania. Inkulturacja przy takim rozumieniu kultury nie różni się istotnie od szeroko pojmowanej socjalizacji. Dlatego tu przez kulturę rozumie się nade wszystko całokształt duchownego i materialnego dorobku ludzi w ciągu wieków łącznie z osiągnięciami kulturowymi czasów najnowszych.

5. NOWE KATEGORIE POJĘCIOWE WSPÓŁCZESNEJ TEORII WYCHOWANIA: AMBIWALENCJA, DECENTRACJA, TOŻSAMOŚĆ.

AMBIWALENCJA - czyli kulturowy kontekst wychowania – oznacza oscylowanie między różnymi wartościami; wartości te współcześnie są niedookreślone, nitransparentne i wychowanie ma pomóc w dookreśleniu (np. czy zabijanie podczas wyjazdu żołnierzy do Afganistanu jest dobre czy złe?); pojęcie ambiwalencji wprowadził L. Witkowski pisząc o ambiwalencji ukrytej w roli nauczyciela gdzie zarówno dobry jak i zły nauczyciel może być odrzucony przez uczniów; dobry wychowawca realizujący potrzeby dzieci może być odebrany jako ten, który ich ubezwłasnowalnia, ogranicza i nakazuje i wówczas zostanie odrzucony przez uczniów jako zły.

Intencjonalność dwuwartościowa  (łac. ambo - obaj + valens, valentis - mocny, skuteczny) – postawa charakteryzująca się jednoczesnym występowaniem pozytywnego jak i negatywnego nastawienia do obiektu (np. ciekawość i strach dziecka wobec pojawiającej się w otoczeniu nowej osoby; jednoczesne uczucie miłości do rodzica oraz nienawiści za np. fizyczne znęcanie się), głoszeniem całkowicie sprzecznych stwierdzeń (ambisentencja) lub wykonywaniem sprzecznych ze sobą czynności (ambitendencja) bez świadomości ich sprzecznego charakteru. Stanowi jeden z głównych objawów dezintegracji psychicznej w schizofrenii.

Ambiwalentność wychowania – dwuznaczność, dwuwartościowość, przeciwstawność. Przezwyciężyć ambiwalentność wychowania to wyzwolić wychowanie, to dojść do pedagogiki humanistycznej. Trzeba podjąć walkę o nowy kształt wychowania (odejść od przymusu w kierunku tworzenia wspólnotowych więzi interpersonalnych) oraz zmienić, przekształcić kwalifikacje nauczycielskie – nauczyciel ma stać się doradcą dzieci, animatorem, terapeutą, artystą w dziele edukacji. Podstawowe środki wychowania dla nauczyciela to: wolność i odpowiedzialność.

DECENTRACJA – czyli społeczny kontekst wychowania – może być ujmowana w wymiarze jednostkowym i wielokulturowym (Piaget, Rutkowski), jest przeciwieństwem egocentryzmu, oznacza umiejętność rezygnacji z własnego punktu widzenia i przyjęcie punktu widzenia innej osoby (osób); w znaczeniu makro-kulturowym jest akceptacją wielości kultur gdzie każdej z nich nie można nadać rangi najważniejszej czy uprzywilejowanego centrum; zdecentrowana edukacja będzie więc zaznaczała się różnymi sensami, odmiennymi poglądami, zróżnicowanymi odniesieniami i punktami widzenia; tak więc edukacja musi tutaj polegać na uzgadnianiu różnych stanowisk i poglądów, polemice między podmiotami edukacji.

W psychologii decentracja to umiejętność wyobrażenia sobie formy przedmiotów z punktu widzenia osoby siedzącej naprzeciwko (eksperyment z górami u Piageta). Przeciwieństwo centracji myślenia – tj. koncentracja na swoim stanowisku, ujmowanie wszystkiego z własnego punktu widzenia.

Decentracja interpersonalna to postawa stanowiąca przeciwieństwo egocentryzmu, tworzenie w umyśle struktur „poza-ja”. Jest warunkiem trafnego poznawania innych ludzi, oznacza postawienie się w sytuacji osoby innej niż ja i uświadomienie sobie inności nie tylko własnych stanów emocjonalnych; to przyjęcie odmiennego punktu widzenia. W tym wypadku jednostka może odbierać świat, jakby patrząc oczyma „innego”, co pociąga za sobą m.in. działania altruistyczne. Rola „ja” zostaje pomniejszona lub zastąpiona przez reprezentację „innego”, lub „ty”.

TOŻSAMOŚĆ – czyli rozwojowy kontekst wychowania – oznacza problematyczne podejście do wychowania, polegające na upodobnianiu jednostek do kulturowych wzorców, czyli identyczności lub wychowanie do indywidualności, różnicy i twórczości; skoro rozwój jest celowym działaniem wychowawczym i ogólnie ujmuje się go jako stan wyższy od wyjściowego to jednak różne nauki interpretują go odmiennie:

- wg teorii strukturalno-funkcjonalnych – rozwój psychiki, osobowości, tożsamości jawnej,

- wg teorii progresywnych – rozwój odbywa się w wyniku interakcji społecznych i jest przechodzeniem na wyższy stopień;

- wg humanistów – rozwój to samorealizacja (aktualizowanie się zdolności i potencjalności), w takim ujęciu posługując się kategorią tożsamości generuje się dwa podejście do wychowania:

a) jednakowość, podobieństwo, schematyka jednostek;

b) różnica, indywidualność, autonomia, niezależność.

To wizja własnej osoby, jaką człowiek ma: właściwości wyglądu, psychiki i zachowania się z punktu widzenia ich odrębności i niepowtarzalności u innych ludzi.

W psychologii, od czasów pojawienia się teorii Erika H. Eriksona, pojęcie tożsamości występuje w kontekście dwóch najważniejszych dla człowieka relacji: stosunku do siebie samego i stosunku do innych ludzi, a więc zarazem do kultury i tradycji. Wskazuje ono na szczególny typ związku, jaki łączy podmiot z nim samym - z jednej strony, z jego własną psychofizyczną i moralną kondycją (self identity) z drugiej zaś - na związek z innymi. Związek ten opiera się na mniej lub bardziej świadomych postawach wobec wyróżnionych wartości, których nosicielem jest zarówno sam podmiot, jak i inni ludzie, kultura.

Problematyka tożsamości - rozważana z perspektywy specyficznie psychologicznej - komplikuje się dodatkowo przez obecność problemu podmiotu oraz przez sposób doświadczenia tożsamości, określany jako poczucie.

Wobec pojęcia tożsamości wyróżniane są:

• tożsamość społeczna - uświadomienie sobie wspólnych właściwości z grupą, w której jednostka żyje, poczucie przynależności do grupy i dostrzeżenie odrębności grupy.

• tożsamość osobista - dostrzeżenie tego, co różni jednostkę od innych, powstawanie sądów na temat własnej osoby.

WYCHOWANIE W UJĘCIU TEORII BEHAWIORYSTYCZNYCH, HUMANISTY-CZNYCH I PSYCHOSPOŁECZNYCH

TEORIA BEHAWIORALNA (behawior - bodziec) czyli znając bodziec jesteśmy w stanie określić reakcję oraz znając reakcję jesteśmy w stanie powiedzieć jaki bodziec zadziałał na daną jednostkę (teoria Watsona)

S - bodziec

R - reakcja

S R

Środowisko jest konfiguracją bodźców (S), które powodują określoną reakcję - zachowanie człowieka (R). Stąd mówi się o słynnej koncepcji S – R (ang. stimulus – reaction). Zachowanie człowieka kierowane jest przez system kar i nagród (wzmocnień negatywnych i pozytywnych), które decydują o tym, do czego człowiek dąży, a czego unika. Aby zmienić zachowanie człowieka należy odpowiednio dostosować kary i nagrody. Manipulując nimi można dowolnie modyfikować ludzkie zachowanie. Pojęcia takie jak „wolna wola” czy „świadomy wybór” są fikcją. Warunkowanie instrumentalne polega na stosowaniu wzmacniania pozytywnego lub negatywnego. Wzmocnienia pozytywne (nagrody) – doprowadzają do pożądanego i korzystnego zachowania. Mogą nimi być: pokarm, wynagrodzenie, uznanie społeczne, awans, podziw, miłość demonstrowana przez partnera. Wzmocnienia negatywne (kary) – to bodźce awersyjne, takie jak: zagrożenie, przymus, dezaprobata grupy, degradacja zawodowa, złe stopnie, pozbawienie pokarmu, kary pieniężne itp. Wychowanie jest tu procesem autorytarnym, kieruje się rozwojem nie uwzględniając, lekceważąc prawo do samodzielnego rozwoju, własnej aktywności i samodzielności, stosuje się techniki manipulacji i idokrynacji.

TEORIA HUMANISTYCZNA (Maslow, Rogers, Perls)

Protestem przeciwko głoszonej przez zwolenników koncepcji be­hawiorystycznej wizji człowieka reaktywnego czy zgoła „człowieka-robota", a zarazem przeciwko pesymistycznemu i pełnemu rozpaczy poglądowi podzielanemu np. przez rzeczników teorii psychoanalitycz­nej, jest koncepcja humanistyczna. Nawiązują oni do założeń fenomenologii, która opisuje to, co się znajduje w bezpośred­nim doświadczeniu badacza, i postuluje raczej rozumienie niż wyjaśnie­nie badanego zjawiska. Zgodnie z koncepcją humanistyczną, każdy człowiek jest ze swej istoty jednostką aktywną i samodzielną, a nie bezwolnie ulegającą wpływom środowiska fizycznego i społecznego oraz podatną jedynie na zachowania reaktywne. Jest w pełnym znaczeniu tego słowa podmiotem działania, od­powiedzialnym za kierowanie własnym życiem i zdolnym do decydowa­nia o swoim losie. Dlatego odrzuca się tu wszelkie próby degradowania człowieka do roli przedmiotu. Każdy człowiek ma zatem prawo i obowiązek ponoszenia odpo­wiedzialności za własny rozwój oraz aktualizowanie drzemiących w nim możliwości. Jest nim w szczególności postępowanie niedyrektywne, tj. wykluczające wszelkiego rodzaju narzucanie dzieciom i mło­dzieży czegokolwiek i celowo rezygnujące z jakiejkolwiek formy przy­musu, w tym także wymuszania na nich posłuszeństwa lub bezwzględ­nego podporządkowania się dorosłym. Wychowanie w takim rozumie­niu ma stwarzać przede wszystkim odpowiednie warunki, sprzyjające samorealizacji wychowanków, tzn. ma im pomagać w ich rozwoju i doj­rzewaniu.

 

TEORIA PSYCHOSPOŁECZNA (Adler, Fromm, Horney, Sullivan – teoria interpersonalna)

Zwolennicy tej koncepcji twierdzą, że lęk jest wytworem przede wszystkim interakcji społecznych. To znaczy, jego głównej przyczyny upatrują w niepomyślnych warunkach życia. Z zasygnalizowanych założeń koncepcji psychospołecznej wy­nikają wiążące wnioski osobliwego rozumienia wychowania. Przede wszystkim nie jest ono — jak sugerują owe założenia — wyłącz­nym czynnikiem rozwoju człowieka. Na rozwój ten bowiem znaczący wpływ wywierają także warunki życia społecznego, w jakich żyją dzie­ci, młodzież i dorośli.  Skuteczność oddziaływań wychowawczych zależy również od za­spokajania indywidualnych potrzeb psychospołecznych wychowanków, jak potrzeby bezpieczeństwa, przynależności, miłości. Poza tym wy­chowanie — zgodnie z założeniami koncepcji psychospołecznej — po­lega w szczególności na podejmowaniu odpowiednich starań o przy­kładne współżycie i współdziałanie zarówno wśród dzieci i młodzieży jak i dorosłych. Słowem, postuluje się zabieganie w procesie wycho­wania o poprawne stosunki interpersonalne, a zwłaszcza nacechowane życzliwością i zrozumieniem interakcje w formie porozumiewania słow­nego i bezsłownego.