Wstęp do Granicy Zofii Nałkowskiej opac. Włodzimierz Wójcik

I

Zofia Nałkowska (10 listopada 1884 w Warszawie – 17 grudnia 1954 w Warszawie)

Córka Wacława, znanego geografa, krytyka literackiego,pedagoga i publicysty oraz Anny z Szfranków – nauczycielki. Jej młodsza siostraHanna została znaną rzeźbiarką.

Zofia była bardzo zdolnym i ambitnym dzieckiem. W domu uzyskała bardzo staranne wykształcenie, następnie uczęszczała na pensję pani Hoene, którą ukończyła w 1901 z wyróżnieniem. Niestety ze względów materialnych nie mogła podjąć dalszej nauki, za to uczestniczyła w Latającym Uniwersytecie.

Udzielała się społecznie w takich inicjatywach jak: emancypacja kobiet, utworzenia Zawodowego Związku Literatów Polskich, działa w PEN-Clubie, opowiadała się za lewicą przeciw faszyzacji życia kraju, była członkiem Polskiej Akademii Literatury, uczestniczyła w pracach Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich, w PRL-u brała aktywny udział w życiu państwowym. Jak widać działała z niezwykła energią, ale również te inicjatywy dostarczałytematów jej twórczości.

Przez całe życie pogłębiała swoją wiedzę czytając wieleksiążek na tematy historii, filozofii, socjologii, historycznoliterackie iliteraturę piękną. Od 14 roku życia zaczyna notować swoje uwagi o przeczytanychpozycjach – na początku krótkie i niewprawne, ale z czasem stawały sięwnikliwymi recenzjami i opracowaniami. Uważała, że młodzież trzeba kształcić nawspółczesnych książkach, bo do zrozumienia klasyki trzeba dorosnąć.

DEBIUT: okres największych osiągnięć literackich MłodejPolski, dojrzałość artystyczną osiągnęła w 20-leciu (dokładny debiut wierszem Pamiętam z roku 1898 w „PrzeglądzieTygodniowym”).

W pierwszym okresie jej twórczości przełamują się dwa modelesztuki:

- zrodzony z kryzysu wartości i istniejących systemówfilozoficznych, skłaniający się ku irracjonalizmowi i pesymizmowi (Schopenhaueri Nietzsche), ukierunkowany na symbolizm i impresyjną nastrojowość, w swychdziełach wyrażali znużenie, schyłkowość, ale i bunt przeciwko skostniałym normommoralnym i obyczajowości (podobne do modernizmu),

- ukształtowany w rodzimych stronach, w państwie nieposiadający od ponad stu lat państwowości, twórczość pisarzy tego nurtu mimowpływom modernizmu miała charakter realistyczny – podejmowała tematykę życianarodu, problematykę obywatelską i społeczną.

W większości utworów Zofii z pierwszego okresu twórczościistnieje napięcie pomiędzy akceptowaniem estetycznych i ideowych założeńmodernizmu a próbą ich przezwyciężenia, próbą wychodzenia ku nowejproblematyce.

Jako prozaik Nałkowska debiutuje w 1904 roku n łamach”Prawdy” Lodowymi polami (pierwszaczęść wydanej w 1906 r. Kobiety – cz.II W czerwonym ogrodzie i cz. III Pieśń miłości) opowiadającej oprzeżyciach, namiętnościach, szaleństwach kobiecej duszy.

1907 Książę – prezentuje nam ówczesną estetykę –poszukiwanie nowej formy piękna, piękna rewolucyjnej walki, działania czynu,ale to wszystko przecina niewiara w realizację wszelkich idei, lęku przedspełnieniem. Kiedy marzenie wprowadzamy w życie ono umiera, bo rezygnujemy zmasy opcji dla tej jednej. Powstał w dobie rewolucji rosyjskiej i opisałabardzo dokładnie środowisko proletariackie i rewolucjonistów tamtych czasów.

1909 Rówieśnice –utwór powstał w Górkach Wołomińskich dwa lata wcześniej. Jest w niej wiele módi póz młodopolskich (antymonia między marzeniem i życiem, nieszczęśliwa miłość powodowana sztywnymi konwenansami). Pokrewieństwo z Próchnem pod względem przedstawienia wizji urbanistycznej, ukazuje os człowieka początku XX wieku, uwikłanego w konflikty wrogiego mu świata i dramatycznie osamotnionego w swych rozterkach.

1910 Narcyza –głównym problemem jest tutaj walka jednostki ze światem, a nie jak poprzednio jej przeżycia. Widać to indywidualizm, prowokującą szczerość i niezgodę na zakłamany świat. Główna bohaterka nie chce panować nad światem, ale nie chce również by on panował nad nią, chce wyzwolić się z wszelkich pragnień itp. Ale posiadając wolność absolutną popada w niewolę wyobcowania – błędne koło. Wygasają tutaj estetyczne, młodopolskie maniery stylistyczne, dominuje prostota, umiar.

1913 Węże i Róże –drukowane w „Sfinksie”, jest to utwór o niejednolitej strukturze, bardzopojemny problemowo (społeczno-obyczajowy, psychologizm, filozoficzna refleksja), opowiada o staczaniu się Marusi Orychowej o otchłań choroby psychicznej i zderzeniu z konserwatywnym społeczeństwem.

1920 Hrabia Emil. Romans nowoczesny – pisze go już pisarka doświadczona o określonym światopoglądzie teoretyczno-estetycznym. Opowiada o tragedii samotnego, słabego człowieka, żyjącego na początku XX wieku, pragnącego odbudować więzi międzyludzkie, próba przezwyciężenia obcości w stosunku do „swoich” jak i do „cudzoziemców”.

Sama pisarka bardzo krytycznie odniosła się do tej modernistycznej części swoich utworów – zarzucała sobie egocentryzm, byłą to negacja i jednocześnie kontynuacja doświadczeń modernistycznych.

1924 Romans Teresy Hennert – artystyczna synteza polityki przywódców początków niepodległości, dobrotliwych i swojskich, ale groźnych dla przyszłości kraju. Ma dwa aspekty: odpowiedź na pytanie jaka będzie przyszłość Polski oraz ostrzeżeniem przed siłami, które przejmują teraz władzę, bądź majają przejąć. Można ją zaliczyć do nurtu realizmu psychologicznego (nowy realizm, neorealizm).

1925 Dom nad Łąkami - powieść autobiograficzna, opisującadom dzieciństwa pisarki w Wołominie koło Warszawy, ale zawiera również opis życia codziennego prostych ludzi, nie tylko domu rodzinnego autorki.

1927 Choucas – powieść „internacjonalna”, bliższa literaturze europejskiej niż rodzimej, atakowała system kolonialny, zbrodnie minionych wojen, odmiany nacjonalizmu i początki reżimu w Niemczech powersalskich.

1928 Niedobra miłość – opisuje realia codziennego życia naprowincji początku drugiej połowy lat XX-tych. Jest to romans ukazujący proces wygasania miłości urzędnika Blizbora do młodej i uroczej żony Agnieszki oraz opisem przemian zachodzących tej trzeciej – Renacie. Jest to także opowieść o stosunkach między klasami społecznymi po przewrocie majowym, ukazuje zależność mniejszości białoruskiej od państwa polskiego, które jest dla nich zaborcą, ocena elit rządzących – wprowadzających terror, ograniczających wolności palramentarne. Przekonuje, że proces sanacji to najgorsze co mogło sie zdarzyć,bo uwstecznia nasz system gdyz opiera się o klasę burżuazyjną, a nierobotniczą.

DRAMATY:

1930 Dom kobiet, 1931 Dzień jednego powrotu – poważneosiągnięcie, dobre dramaty.

1936 Agnieszka Słuczańska – na podstawie Niedobrej miłości,okazał się pomyłką.

1938 Niecierpliwi– pierwotnie Czarna godzina, opowiadao niepokojach społeczno-politycznych w kraju i na świecie, zagrożonej faszyzmemEuropie. Łączy ona poetykę realistyczno-obyczajową, psychologiczną ifilozoficzną. Ukazuje również dramat jednostki w zmaganiu się ze światemzakończony samobójstwem.

1946 Medaliony – relacje o okupacji hitlerowskiej, obrutalności oprawców, ludobójstwie, obozach koncentracyjnych. Utrafiła w samosedno tragedii, które rozegrały się przez te wszystkie lata wojny.

1948 Węzły życia – jako powieść polityczna jest utworem opowstawaniu i funkcjonowaniu sanacyjnegosystemu, o tworzeniu się elity rządzącej i jej antynarodowej polityce, wreszcieod rozpadzie tych rządów. Jest też powieścią o genezie i strukturze, a takżekompromitacji mitów państwowotwórczych, mówi o przyczynach strukturalnychupadku II RP, przedstawia również proces przejęcia władzy przez lud pracujący.

TWÓRCZOŚĆ KRYTYCZNOLITERACKA:

Nie była profesjonalną recenzentką, ale chętnie wypowiadałana interesujące ją tematy – częściowo zebrane w Widzenie bliskie i dalekie (1957). Krytyka obejmuje zarównoposzczególne tytuły jak i problematykę ogólniejszą. – struktura dziełaliterackiego, problemy tradycji i nowatorstwa, teoria procesuhistorycznoliterackiego. W latach ’40 i ’50 ostro występowała przeciwkoprzenoszeniu do dzisiejszej prozy wzorca dziewiętnastowiecznej powieści,szczególnie sztucznie wprowadzanego moralizatorskiego komentarza. Popieraprostotę wypowiedzi i zwięzłość, racjonalna selekcję i skrót. W okresie PRLwalczyła z krytyką normatywną uważając, że pisarz powinien mieć swobodę wwyborze tematyki.

II

GRANICA

Powieść powstawała długo, bo pierwsze wzmianki o niej mamy wDziennikach z datą 20 V 1932, natomiast o zakończeniu piszę dopiero 5 V 1935.Mniej więcej w tym czasie (1932-39) wykrystalizowały się dwie drogi powieściowe– wyrastająca z tradycji dziewiętnastowiecznej i eksperymentalna, opierającasię na grotesce, deformacji, kreacjonizmie i konstruktywizmie. Granica jest połączeniem obu tych ścieżek.

Tytuł rozumiany był na wiele sposobów w tym: jako granicęspołeczno-obyczajową odnoszącej się do istniejących podziałów klasowych,odgradzających się elit od proletariatu.

Na płaszczyźnie psychologiczno-moralnej odnosi się dotożsamości bohatera – przekroczenie pewnych norm stawia tę tożsamość podznakiem zapytania: Kim był Ziembiewicz?

Kolejną interpretacją będą granice dobra i zła, które wraz zpostępem cywilizacji również ulegają ciągłym przemianom.

Następnie granicą mogą być poszerzające się horyzontyczłowieka lub właśnie jego ciemność, która w swoich poglądach prezentująCzerlon i Karol Wąbrowski.

Główna problematyka:

- filozoficzna łączy wątek fabularny z komentarze autorskimodnośnie kim jest człowiek? Dochodzi do wniosku, że jego funkcja społeczna, stosunek do innych ludzi jest znacznie ważniejszy niż indywidualne pragnienia, intencje,

- problem niewspółmierności oceny człowieka przez samego siebie, ale tego dokonanego przez innych ludzi, do takiego wniosku dociera dopiero poprzez rekonstrukcje całego życia Ziembiewicza (nienawidziły schematu, który wprowadził w ich życie ojciec, a jednak sam tworzy taki sam),

- w podobny schemat wpasowuje się z przypadku sprawpublicznych - Ziembiewicz przystaje na współpracę z rządzącym reżimemodkładając wyjaśnienie wątpliwości z tym związanych na później, najważniejszenie są jego szlachetne intencje, lecz obiektywne korzyści wynikające zsprawowanej funkcji.

Powieść psychologiczna:

- Nałkowska często śledzi wewnętrzne zawikłanie duszyludzkiej i głównym punkcie przecięcia wielu problemów – ukazuje niespójności,nawet sprzeczności pomiędzy rzeczywistością, obiektywną sytuacją jednostki wspołeczeństwie a jej mniemaniem o sobie,

- równocześnie staranna i gospodarna selekcja stanówświadomości bohaterów, ukazująca ich w wymiarze jednostkowym, społecznym,politycznym, filozoficznym i obyczajowym (wieloaspektowość ujęcia bohateraliterackiego),

- w przypadku Zenona ujawnia się, że w świecie zewnętrznym będąliczyć sie głównie czyny a nie chęci czy intencje, zbiorowość go oceni,

- Granica to literacka konstrukcja losu człowieka, ale i realistyczny obraz polskiej rzeczywistości lat międzywojnia, można ją uznać równieżza powieść o społeczeństwie.

Powieść społeczno-obyczajowa:

- widać to zrozumienie dla krzywdy społecznej, pasjęoskarżycielską, wrażliwość na przemiany socjalne i obyczajowe wsi,

- stosuje sie tutaj nowe środki stylistyczno-narracyjne,

- Zosia interesowała się także tzw. „wysadzonymi z siodła”(osądbrutalności wobec chłopstwa, brak gospodarności, pseudopatriotyzm, konserwatyzmie),pasożytujących na warunkach półfeudalno-kapitalistycznych panujących w Polsce(Tczewcy),

- mamy tu przekrój społeczeństwa – wieś, ziemiaństwo(dobrotliwe postaci są jednak groźne jako podpory systemu sanacyjnego np.decydują o karierze Czechlińskiego, Ziembiewicza), drobnomieszczaństwo (żądze gromadzenia „szykowych” rzeczy, brak gustu, jednostronne patrzenie na świat brak hierarchii w wartościowaniu), kapitały, proletariat (praca jako warunek konieczny dla moralnej siły człowieka, pokazanie krzywdy, dostrzeżenie pewnej świadomości społecznej, która jest zdolna do buntu i zorganizowanej walki).

Powieść polityczna:

- jest dopełnieniem problemowym Przedwiośnia, a nawet przerosła ją pod względem siły analizy intelektualnej przedstawionych procesów politycznych,

- pokazuje sposób budowania i funkcjonowania obozu sanacyjnego w wymiarze prowincjonalnego miasteczka, konflikty między interesami rządzących oraz tych, którzy nie godzą się na taki stan rzeczy,

- jest to historia „pięknej kariery” politycznej Zenona,

III

Kompozycja:

- wprowadzenie zakończenia fabuły na początek utworu,

- czas w części retrospektywnej traktowany jest dwojako, razjak w powieści realistyczno opisowej, drugi – jak w powieści psychologicznej,

- liczne inwersje w części retrospektywnej, równoczesneukazywanie procesów światowych jak i historii Zenia (jego gimnazjum równoczesnez I wojną światową), która jest oparta na chronologii,

- natomiast wątki poboczne dzieją się w czasie subiektywnym –pani Kolichowska, Walerian i Joanna Ziembiewiczowie patrzą wstecz i żyjąprzeszłością, dla Justyny wyznacznikiem jest śmierć bliskich jej osób,

- przestrzeń – jako usytuowanie bohaterów w sensietypograficznym oraz metaforycznym, w swoistej geografii klasowo-społecznej,politycznej i towarzyskiej,

- za jedną z głównych myśli Granicy można uznać „[…]jest się takim, jak miejsce, w którym się jest.”,

- przekrój kamienicy Kolichowskiej to mikrostruktura systemuspołecznego kraju, a opisy pomieszczeń służą charakterystyce osób ich zamieszkujących,będących reprezentantami swoich klas (także inne opisy, nie tylko te uKolichowskiej),

- paralelny układ wątków i motywów jest pokreśleniem myśli,że schemat pełni ogromną rolę w życiu człowieka np. romans Zenona podobny doromansów ojca,

Bohaterowie:

- ukazanie ich w wielopłaszczyznowej konwencji, człowiekjest zdeterminowany w społeczeństwie, ale podlega także emocjom i instynktom,

- Nałkowska tworzy ciekawe, dynamiczne i złożone osobowościo względnie stałych cechach psychofizycznych, unikała jednak drobiazgowychopisów,

- osiągnęła równowagę pomiędzy prezentowanymi cechamiśrodowiska bohaterów (schematy) a ich cechami indywidualnymi (wyjątek).

Narracja i narrator:

- Rzeczywistość reprezentuje narrator jako osoba fikcyjna,nie należąca do świata przedstawionego, pozostający w stosunku do niego w stosunku na przemianneutralnym i umiarkowanie krytycznym, stara się przede wszystkim zrozumieć imoralnie zakwalifikować przedstawiane osoby, zdarzenia, przedmioty (technika typowodwudziestowieczna),

- narrator dzieli się punktem widzenia z postaciami, nie jest wszechwiedzący inieomylny, nie narzuca swojego autorytetu, on porządkuje i sumuje pewne racje,nie wyrokuje a komentuje, niekiedy nieśmiało koryguje,

- taki narrator kontroluje by świat przedstawiony nie ulegarozbiciu, za jego pośrednictwem dokonuje się konfrontacja prawd i racji indywidualnych,psychologicznymi ze społecznymi, obiektywnymi,

- taka narracja zmusza do używania wielu form podawczych:mowy zależnej (relacja o świecieprzedstawionym i komentarz autorski), pozornie zależnej (konfrontacja zdanianarratora z punktem widzenia postaci literackich), niezależnej – dialog,

Uwagi o stylu i języku:

- dążność do stosowania językowych ukonkretnień iopowiadania zdarzeń jednostkowych, równoważy to stosowanie ujęć iteratywnych,opartych na częstotliwej formie czasownika, mające na celu nadaniu charakteruogólniejszego rzeczom, postaciom itp.,

- prosty wyraz w składni i zasobie leksykalnym

- odrębny język dla poszczególnych grup społecznych, klas np.autorka stosuje zabarwienie gwarowo-prowincjonalne (Justyna), u Waleriana widaćprzynależność do swojej grupy społecznej, lubi operować frazesem i ogólnikami,przesadnie stosuje deminutywa.