POETYKA DANTEGO
DANTE I SCHOLASTYKA
Żyjący w latach 1265-1321 Dante Alighieri jest uważany za jednego z najwybitniejszych włoskich poetów. Dorobek literacki Dantego nie ogranicza się tylko do Boskiej komedii, która jest dziełem życia poety, a zarazem zwieńczeniem literatury średniowiecza i zapowiedzią nowej epoki historyczno-literackiej – renesansu. Jest to także dorobek filozoficznych rozpraw. Jako filozof miał zainteresowania metafizyczne, ale jego poetycka dusza nie pozwoliła mu zapomnieć o estetyce. Dante czerpał inspiracje o jedno pokolenie starszego od siebie Tomasza z Akwinu. Są one najbardziej widoczne na przykładzie Boskiej komedii, w której podobnie jak Tomasz w Summie, myśli o pięknie i sztuce wypowiada tylko przygodnie, ale wielokrotnie. Dante, Tomasza z Akwinu uznawał za swojego mistrza. Czerpał od niego poglądy nie tylko teologiczne, kosmologiczne ale także estetyczne.
Warsztat filozoficzny Dantego opierał się na poglądach ówczesnych uczonych – scholastyków. Poeta znał dobrze scholastykę. W Boskiej komedii mówiąc o sztuce powołał się na Fizykę Arystotelesa, co wskazywałaby że miał pojęcie o jej greckich źródłach.
Wspomniany już wcześniej, Tomasza z Akwinu był dla Dantego wzorem, więc nikogo nie dziwi, że poeta przejął od świętego ideologię piękna. Piękno dla obu filozofów różniło się pojęciowo, ale nie rzeczowo; uważali że obok piękna postrzeganego oczami, istnieje także piękno duszy, które w doskonałej postaci występuje tylko w Bogu. Owe tezy były wspólne dla całej scholastyki. Zgodnie z nią pisał Dante, że „łaska Boża… wieczne piękno z siebie wypromienia”. Piękno ciała i umysłu polega na „właściwym uporządkowaniu części”.
MOTYW MIŁOŚCI
Jeżeli który z metafizycznych motywów estetyki Dantego był jego własny to motyw miłości - choć ten też już wcześniej należał do tradycji średniowiecza. Trubadurzy uduchowili pojęcie miłości. Uczynili z niej potęgę kosmiczną. Pojmowali ją jako siłę kształtującą świat i prowadzącą do Boga. Dante poszedł ich śladem: „Miłość, co wprawia w ruch słońce i gwiazdy”. Przejął oba wątki średniowiecznego pojęcia miłości: poetycki i filozoficzny. Pojęcie to zastosował do estetyki: doszukując się w miłości źródła piękna. Dla scholastyków motyw miłości był obcy, ale nie dla Dantego. Autor Boskiej komedii pisze o sobie, że: „gdy tchnie miłość”, i że „wypowiada słowy” to, co ona mu „dyktuje”.
NOWE ASPIRRACJE SZTKI
Za wzór teorii piękna Dante obrał sobie scholastykę; natomiast w teorii sztuki wyszedł poza nią. Dante w odróżnieniu od Tomasza z Akwinu, który zajmował się wszystkimi kategoriami sztuki, za swój warsztat przemyśleniowym obrał sobie tylko sztuką poetycką. Wymagającą innego rozumowania i innej oceny.
Według średniowiecznej idei sztuka nie mogła liczyć na osiągnięcie piękna, lecz raczej tylko na przyjemność i pożytek. Scholastycy podważyli ten pogląd. Tomasz z Akwinu twierdził ze piękno przyrody wprawdzie nie dosięgało wieczystego, ale miało w sobie własne piękno. W myśl tej ideologii Dante pisał, że gdy „ciało jest dobrze i właściwie zbudowane, wtedy jest piękne w całości i częściach; właściwy układ naszych członków daje rozkosz niewypowiedzianej harmonii”.
Dante wystąpił w obronie piękna sztuki, tak jak Tomasz z Akwinu w obronie piękna przyrody. Argumentem jego było, że przecież sztuka odtwarza przyrodę, a ta jest dziełem Boga. Cytując Arystotelesa, Dante pisał:
„A gdy kto pilnie w Fizyce poszuka,
Znajdzie w jej księgach zaraz na początku,
Że za naturą dąży wasza sztuka,
Jako e mistrzowe uczeń dąży ślady:
Że jest ona jakby boża wnuka”
Te słynne słowa o „bożej wnuce” stanowiły silny argument na rzecz piękna sztuki.
Stosunek Dantego do sztuki poetyckiej był złożony. Ponieważ z jednej strony był poetą, zaś z drugiej chciał być filozofem. Filozofia mówiła mu co innego niż doświadczenia poety. Według ideologii filozofii twierdził, że poezja nie jest „niczym tylko retoryczną funkcją skomponowaną muzycznie”, że jest tylko „pięknym kłamstwem”. Natomiast jego poezja prowadziła do zupełnie innego wniosku: iż, poezja nie jest kłamstwem, ale tworzy prawdziwe piękno: „Piękno, jest widziałem, jest ponad naszą miarę, pewien jestem, że jedynie Stwórca w pełni się nim cieszy”.
Poezja Dantego w swej treści była na wskroś średniowieczna, ale nie kierowała się regułami ani zadania swego nie widziała w pouczaniu ludzi. Dante wytworzył nową poetykę dostosowaną do poezji. Pojmował źródła i cele poezji w inny sposób, niż to czyniła średniowieczna poetyka.
Twórca Boskiej komedii twierdził, że więcej niźli z reguł poezja wywodzi się z natchnienia, idei, z wewnętrznego przeżycia. Celem poezji były, najwyższe cele człowieka: prawda, dobro, piękno.
DWA SZCZYTY PARNASU
W przeciwieństwie do uczonych średniowiecza, Dante stawiał poezji wysokie cele, które przekraczały siły ludzkie i nie mogły być w pełni urzeczywistnione. Cel i wzór artysty jest tak wzniosły, że „często forma nie pokrywa umyślonego u artysty wzoru”, że musi zabraknąć sił „artyście, kiedy doszedł do szczytu”. Wysiłki jego trafiają na opór materii, który czyni „że sztuka grzeszy formą”.
Dante twierdził, że są dwa szczyty Parnasu:
Przyrodzony – osiągalny rozumem
Nadprzyrodzony – osiągalny łaską i natchnieniem.
Oddzielał też dwa rodzaje poetów, filozoficznych i teologicznych. Jego pragnieniem było zostać poetą teologicznym, wejść na nadprzyrodzony szczyt Parnasu jednakże nie zapomniał o drugim szczycie.
DOSŁOWNA I PRZENOŚNA INTERPRETACJA POEZJI
Sztuka Dantego, zgodnie z przekonaniami średniowiecza musiała przestrzegać prawdy, ale nie własnej artystycznej prawdy lecz tej, która znajduje się w wierze i wiedzy. Według niego poezja mogła wypowiadać prawdę w sposób dosłowny jaki i w przenośni.
Filon przedstawił cztery interpretacje wobec Pisma świętego, które Dante przeniósł na grunt poezji: „To, co stworzyła przyroda i sztuka,/ Aby przez oczy trafiła do ducha”. W Convivio pisał: „Słowa pisma, wiedzieć należy, dają się w czterech znaczeniach rozumieć i odpowiednio muszą być interpretowane. Pierwsze jest dosłowne, które nie mówi więcej niż litera. Drugie jest alegoryczne, ukrywa się pod płaszczem poetyckich baśni i jest prawdą ukrytą pod przyjemnym kłamstwem. Trzecie znaczenie jest moralne, którego czytelnicy jak najlepiej dochodzić powinni dal swojej i uczniów korzyści… Czwarte jest anagogiczne, czyli jest nad znaczeniem; ujawnia się, gdy pismo, które nawet w sensie dosłownym wskazuje na wieczystą doskonałość, wykładane jest w sensie duchowym”.
POEZJA I PIĘKNO
Dante w swoim dziele Vita nuova przytaczał racje hedoniczne i dydaktyczne, tłumacząc nimi, dlaczego posługuje się poetyckimi obrazami. Natomiast w Convivio podał motyw estetyczny. Racją poezji jest jej piękno. Pieśń, według Dantego może trafiać do ludzi, którzy są ślepi na jej głębszy sens. Przekonuję ludzi do jej wewnętrznego piękna:
„O, pieśni myśl swą wypowiadasz tak mozolnie a mocno, że nieliczni będą, jak sądzę, ci, co ją zrozumieją… Jeśli więc się zdarzy, że pójdziesz między ludzi nie mających dla niej zrozumienia, to proszę cię, skup twe siły i powiedz im mą radosną nowinę: zważcie przynajmniej, jak jestem piękna”.
Skoro odbiory poezji nie wiedzą jej racji bytu, muszą przynajmniej uznać jej aspekt piękna. Ta sama myśl powtarzana jest przez Dantego także w Boskiej komedii. Pozostaje wierny powszechnemu w średniowieczu przekonaniu, że treść poezji jest najważniejsza. Twierdzi również, że powinna zawierać piękno formy, które jest niezależne od treści. Jeśli poezja jest kłamstwem, to jest kłamstwem pięknym.