System polityczny Ukrainy

System prezydencko-parlamentarny

Współczesna Ukraina powstała w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego. Wykorzystując zamieszanie wywołane puczem Janajewa w Moskwie - Rada Najwyższa ówczesnej Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, 24 sierpnia 1991 roku uchwaliła Akt Niepodległości Ukrainy poparty przez dominującą część Ukraińców w referendum z grudnia 1991 roku. Od tego momentu Ukraina rozpoczęła budowanie własnej państwowości.

Ustrój polityczny Ukrainy zasadza się przede wszystkim na Konstytucji z 1996 roku, będącej podstawowym aktem prawnym państwa ukraińskiego. W rozdziale I tejże Konstytucji  znajdują się podstawowe zasady demokratycznego porządku ustrojowego, tworzące fundament całego ustroju oraz określające jego charakter. Są to zasady: niepodległości i suwerenności, demokratycznego państwa prawa, państwa socjalnego, państwa unitarnego (z Autonomiczną Republiką Krymu, której poświęcono X rozdział Konstytucji), republikańskiej formy państwa, zwierzchnictwa ludu, podziału władzy, samorządności lokalnej oraz pluralizmu politycznego.

System  rządów na Ukrainie określa się jako prezydencko-parlamentarny. Należy jednak zwrócić szczególną uwagę na fakt, iż w 2004 r., po „pomarańczowej rewolucji” dokonano w niej  poprawek obejmujących 15 artykułów. Zmiany dotyczyły przede wszystkim zmniejszenia prerogatyw Prezydenta na rzecz zwiększenia uprawnień Rady Najwyższej Ukrainy, zwłaszcza wobec Gabinetu Ministrów (RNU stała się głównym podmiotem powoływania i odwoływania rządu). Spowodowało to, iż system polityczny na Ukrainie zmienił charakter z prezydencko-parlamentarnego na parlamentarno-prezydencki. Po objęciu funkcji Prezydenta Republiki Ukrainy przez Wiktora Janukowycza, 25 lutego 2010 roku, większość reform z 2004 i 2005 roku, dotyczących zmiany ustroju - zostało cofniętych. Powrócono do stosunkowo silnej pozycji Prezydenta i tym samym system rządów na Ukrainie ponownie zaczęto określać mianem prezydencko-parlamentarnym.

Początek XXI wieku przyniósł zasadnicze zmiany na ukraińskiej scenie politycznej. Do głosu zaczęły dochodzić nakierowane na współpracę z Europą i budowanie ukraińskiej tożsamości narodowej ugrupowania W. Juszczenki i J. Tymoszenko, co dało podstawę pod protesty z 2004 roku, które zapoczątkowały „pomarańczową rewolucję” i zupełnie nowy etap w parlamentarnej historii Ukrainy. Wybory w 2006 roku odbyły się pod znakiem reform ustrojowych na Ukrainie o czym była mowa wcześniej. Parlament uzyskał możliwość powoływania premiera i rządu, co oznaczało, iż wybory parlamentarne są zarazem wyborami szefa rządu. W wyborach tych z wynikiem 32,14 proc. zwyciężyła Partia Regionów, a W. Janukowycz po raz kolejny został szefem ukraińskiego rządu.

Gabinet Ministrów pod jego wodzą funkcjonował jednak tylko przez około rok.

Ówczesny prezydent W. Juszczenko rozwiązał cały parlament, uzasadniając swoją decyzję przede wszystkim wielokrotnym łamaniem Konstytucji przez partię rządzącą. Obecny skład Rady Najwyższej Ukrainy pochodzi zatem z przedterminowych wyborów przeprowadzonych w 2007 roku. W ich wyniku, zdobywając 34,37 proc. głosów zwyciężyła Partia Regionów Wiktora Janukowycza, drugie miejsce zajął Blok Julii Tymoszenko z wynikiem 30,71 proc. głosów. Przełamując 3-procentowy próg wyborczy do parlamentu weszły jeszcze trzy ugrupowania: Nasza Ukraina – Ludowa Samoobrona, Komunistyczna Partia Ukrainy oraz Blok Łytwyna – koalicja dawnych agrarystów i oligarchów skupionych wokół byłego szefa administracji prezydenta Leonida Kuczmy - Wołodymyra Łytwyna.

Początkowo funkcję premiera objęła J. Tymoszenko. Stworzyła rząd na bazie koalicji z Naszą Ukrainą i Blokiem Łytwyna. Jednak 3 marca 2010 roku RNU wyraziła wotum nieufności dla rządu, a władzę w Parlamencie, w porozumieniu z KPU i Blokiem Łytwyna przejęła opozycyjna Partia Regionów, tym razem z Mykołą Azarowem na czele. Na Ukrainie do tej pory nie wykształciły się oparte na konkretnych programach silne partie polityczne, które grupowałyby elity polityczne i mogłyby rzeczywiście odgrywać decydującą rolę w życiu politycznym kraju. Polityką ukraińską aktualnie rządzą oligarchowie i ogromne sumy pieniędzy, którymi dysponują.

1 stycznia 2006 roku nabrała mocy prawnej nowa redakcja Konstytucji Ukrainy, która część uprawnień prezydenta przeniosła na rząd, zbliżając system władzy do polskiego, jednak nadal z mocniejszą pozycją głowy państwa. Niejednoznaczne, nieprzemyślane, a miejscami wzajemnie sprzeczne mechanizmy ustrojowe doprowadziły w następnych latach do sporów kompetencyjnych, a w rezultacie niemal do paraliżu ukraińskich instytucji państwowych. 1 października 2010 roku Trybunał Konstytucyjny orzekł, że zmiany w konstytucji z 2004 roku odbyły się z naruszeniem obwiązującego porządku prawnego i tym samym przywrócił Konstytucję z 1996 roku.

Trójpodział władzy

Podobnie jak w przypadku ustrojów konstytucyjnych innych państw, w systemie konstytucyjnym Ukrainy również niezwykle istotnym elementem jest struktura naczelnych organów władzy państwowej, opierająca się na zasadzie podziału władz na: ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Ich organy są rozdzielne i wzajemnie od siebie niezależne.

Władza ustawodawcza

Organ władzy ustawodawczej to Rada Najwyższa Ukrainy - jednoizbowy parlament składający się z 450 deputowanych, wybieranych na pięcioletnią kadencję (od 2006 r., wcześniej kadencja trwała 4 lata) w powszechnym, równym, bezpośrednim i tajnym głosowaniu. Jednoizbowość ukraińskiego parlamentu związana jest ze skupianiem sił nacjonalistycznych w okresie walki o niezawisłość państwa w jednym organie i stworzeniem jednego ośrodka kierowniczego. Elity ukraińskie nadal stosują się do tego wzorca i raczej niechętnie odnoszą się do pomysłów stworzenia drugiego organu, który byłby konkurencyjny w pełnieniu władzy ustawodawczej. Istotnym jest fakt, iż RNU jest jedynym organem ustawodawczym na Ukrainie, co oznacza, iż nie ma tam innego organu państwowego, który mógłby stanowić ustawy. Inaczej sprawa odnosi się do stanowienia prawa, bowiem w tej dziedzinie również i organy władzy wykonawczej posiadają pewne uprawnienia.

Władza wykonawcza

Władzę wykonawczą na Ukrainie dzierży Prezydent oraz Gabinet Ministrów Ukrainy, z dominującą, pozycją prezydenta.

Prezydent

Zgodnie z konstytucją Prezydent Ukrainy jest głową państwa oraz występuje w jego imieniu, a także pełni funkcję gwaranta suwerenności państwa, integralności terytorialnej Ukrainy, przestrzegania Konstytucji oraz praw i wolności człowieka i obywatela. Wybierany przez obywateli Ukrainy na podstawie powszechnego, równego i bezpośredniego prawa wyborczego, piastuje swój urząd przez 5 lat. Prezydent na Ukrainie ma stosunkowo szerokie uprawnienia - reprezentuje państwo zarówno w sprawach wewnętrznych jak i zewnętrznych.

Rząd

Drugim organem władzy wykonawczej Ukrainy jest Gabinet Ministrów, czyli ukraiński rząd. W konstytucyjnej strukturze organów władzy państwowej Ukrainy, Gabinet Ministrów zajmuje miejsce po Prezydencie i Radzie Najwyższej, można nawet mówić o podporządkowaniu rządu prezydentowi. Korzystając ze swych uprawnień wykonawczych pełni kilka ważnych funkcji w państwie, określonych w artykule 116 Konstytucji Ukrainy. Należą do nich: funkcja ogólna – polegająca na zapewnieniu suwerenności państwa w sferze politycznej oraz gospodarczej oraz na przestrzeganiu Konstytucji, ustaw Ukrainy oraz aktów Prezydenta; funkcja wewnątrzpolityczna; gospodarcza; budżetowa, socjalno-ekologiczna i organizacyjna. Obecny rząd Ukrainy został powołany 11 marca 2010 roku przez Prezydenta Wiktora Janukowycza, po wspominanej już rezolucji odwołującej z funkcji premiera Julię Tymoszenko. Na jego czele stoi Premier – Mykoła Azarow, wywodzący się z Partii Regionów, Pierwszy Wicepremier – Andrij Klujew oraz 6 innych wicepremierów zarządzających różnymi obszarami życia państwa. W skład Gabinetu Ministrów Ukrainy wchodzi 21 ministrów. Większość z nich to politycy Partii Regionów. Tylko 3 z nich pochodzi z partii Blok Łytwyna.

Władza sądownicza

Władzę sądowniczą na Ukrainie sprawują wyłącznie sądy: rozstrzygający o zgodności ustaw i innych aktów prawnych z konstytucją - Sąd Konstytucyjny oraz system sądów powszechnych, w którym najwyższy organ stanowi Sąd Najwyższy Ukrainy. Egzekwowanie prawa na Ukrainie natrafia jednak bardzo często na liczne przeszkody związane z destrukcyjnymi wpływami ukraińskiej oligarchii i skorumpowanych urzędników państwowych. Na ewentualne zmiany w najbliższym czasie raczej nie można liczyć.

Podsumowanie

Podsumowując, na Ukrainie mamy do czynienia z systemem silnej prezydentury, mocnej centralizacji państwowej oraz bardzo rozbudowanej administracji (przede wszystkim prezydenckiej). Mimo uchybień i wielu niedoskonałości, system rządów przyjęty w Konstytucji Ukrainy z 1996 roku daje nadzieję i stanowi przesłankę dla ewentualnej stabilizacji państwa na wielu płaszczyznach, utrwalania swobód liberalno-demokratycznych  i rozsądnej polityki zagranicznej. Czas pokaże, czy ukraińscy politycy wykorzystają kiedyś szansę jaką niosą za sobą zapisy Konstytucji.