Współczesne systemy polityczne - Ukraina

Referat

Warszawa 2008

Spis treści:

I. Geneza ustroju 3

II. Konstytucja 5

III. System wyborczy 7

IV. Parlament 8

V. Prezydent 9

VI. Rząd 11

VII. Sądy 11

VIII. System partyjny 12

IX. Władze lokalne 15

X. Bibliografia 15

I. Geneza ustroju

Ukraina - państwo położone w Europie Wschodniej. Graniczy od północy z Białorusią, od zachodu z Polską, Słowacją i Węgrami, od południa z Rumunią i Mołdawią oraz Morzem Czarnym, od wschodu z Rosją. Ukraina jest członkiem - założycielem ONZ oraz organizacji regionalnych i subregionalnych tj. Wspólnota Niepodległych Państw, OBWE, GUAM i Organizacja Państw Morza Czarnego.

W ZSRR Ukraina była po Rosji drugą największą według liczby ludności republiką radziecką. 16 lipca 1990 roku Rada Najwyższa Ukraińskiej Radzieckiej Socjalistycznej Republiki przyjęła Deklarację o suwerenności państwowej Ukrainy, pozostającej jeszcze w składzie Związku Radzieckiego. Rok później z rozpadającego się imperium sowieckiego wyłoniło się już niezawisłe państwo obejmujące terytorium dotychczasowej URSR - 24 sierpnia 1991 roku Rada Najwyższa ogłosiła Akt Niepodległości, na mocy którego przyjęto oficjalną nazwę państwa: Ukraina. Postanowiono też, że wolę życia w niepodległym państwie ukraińskim powinni potwierdzić wszyscy obywatele Ukrainy w ogólnonarodowym referendum. „Tak” dla niepodległości Ukrainy 1 grudnia 1991 roku powiedziało ponad 90% głosujących.

8 grudnia 1991 roku Ukraina wraz z Białorusią i Federacją Rosyjską podpisała porozumienie o utworzeniu Wspólnoty Niepodległych Państw. Obecnie Ukraina jest uważana za lokalne mocarstwo, które dzięki dogodnemu położeniu pomiędzy Rosją a Unią Europejską posiada argumenty w ilościach tranzytowanych przez jej terytorium surowców (ropy i gazu), co wykorzystuje do kształtowania polityki w państwach w obrębie Wspólnoty Niepodległych Państw i Unii Europejskiej.

Pierwszymi historycznymi władcami ruskimi byli prawdopodobnie Normanowie (książę Ruryk), którzy zgodnie z istniejącymi przekazami przybyli na ziemie ruskie przed 860 rokiem. Założenie Nowogrodu Wielkiego przez Ruryka w 862 roku uważa się za początek historii Rusi. Ruryk zdołał skupić pod swymi rządami część Normanów, plemion wschodniosłowiańskich oraz plemion ugrofińskich i utworzył pierwsze znane państwo ruskie - Ruś Nowogrodzką. Ruryk był także założycielem dynastii Rurykowiczów, która sprawowała rządy na Rusi do 1598 roku.

Wyprawa następcy Ruryka, księcia nowogrodzkiego Olega Mądrego na Kijów (882 rok) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw oraz powstania Rusi Kijowskiej. Była ona początkowo luźnym związkiem księstw, które do ok. II połowy XI w. zachowały szeroką autonomię. Książęta kijowscy Oleg (panujący do 912 roku lub 922 roku) i Igor Rurykowicz (panujący w latach 912/922-945) podpisali z Bizancjum układy handlowe, które gwarantowały krajowi zyskowny handel.

Rządząca w latach 945-957 księżna Olga scentralizowała państwo, stworzyła podstawy trwałego porządku administracyjnego. Kolejny władca, syn Olgi, Światosław I podejmował odległe wyprawy wojenne, docierając na Krym i Kaukaz oraz na Bałkany. Ożeniony z siostrą cesarza bizantyjskiego Anną, książę Włodzimierz I Wielki w 988 roku przyjął chrzest w obrządku wschodnim i uczynił z chrześcijaństwa oficjalną religię państwową. Włodzimierz także przyłączył do Rusi w 981 roku tzw. Grody Czerwieńskie i Lwów.

Panujący w latach 1019-1054 Jarosław Mądry umocnił pozycję Cerkwi prawosławnej na Rusi Kijowskiej. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu książęcego w oparciu o regułę senioratu nie zapobiegły rozpadowi politycznej jedności kraju. W XII w. Ruś Kijowska podzieliła się na konkurujące ze sobą dzielnice. Na północy powstała Republika Nowogrodzka, na północnym zachodzie Księstwo Połockie, na południowym zachodzie Księstwo Halicko-Włodzimierskie. W centralnej części powstały księstwa: Kijowskie, Turowskie i Smoleńskie, na północnym wschodzie księstwa Rostowsko-Suzdalskie i Riazańskie, na południowym wschodzie Czernihowskie i Perejasławskie. Z czasem podział ten uległ jeszcze większemu rozdrobnieniu, przy czym książęta, którym udało się zawładnąć Kijowem byli w hierarchii feudalnej wyżej postawieni od pozostałych książąt i posługiwali się tytułem wielkiego księcia.

W XIII i XIV w. niektóre z zachodnich, mniejszych księstw ruskich przeszły w strefę wpływów nabierającej znaczenia Litwy. Rosło zagrożenie księstw ruskich ze strony Tatarów. Po klęsce sił rusko-połowieckich w bitwie nad Kałką (1223 rok) Batu-chan podbił wszystkie ziemie ruskie z wyjątkiem Republiki Nowogrodzkiej. Tatarzy nie przejęli bezpośrednich rządów w podbitych księstwach, zadowolili się każdorazowym zatwierdzaniem kandydata do tronu książęcego we Włodzimierzu nad Klaźmą, który z kolei pełnił funkcje zwierzchnie nad resztą książąt i miał prawo zwracania się o pomoc do chana.

Znaczna część ziem ruskich, m.in. Kijów, została zajęta przez Wielkie Księstwo Litewskie w XIII wieku. W II połowie XIV wieku zachodnia część dzisiejszego państwa Ukrainy - Ruś Czerwona - została zajęta przez Polskę.

W 1569 roku część terytoriów ruskich Wielkiego Księstwa Litewskiego została wcielona do Korony i stała się integralną częścią Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W tym samym czasie carowie rosyjscy z dynastii Rurykowiczów (później też Romanowów) usiłowali zjednoczyć pod swoim berłem wszystkie ziemie ruskie i zakończyć rozbicie dzielnicowe Rusi. W 1596 roku część biskupów Cerkwi prawosławnej przyjęła zwierzchnictwo papieża w wyniku unii brzeskiej.

W XVII w. doszło do serii powstań kozackich przeciwko Koronie, najpoważniejsze z których, pod przewodnictwem Bohdana Chmielnickiego, doprowadziło w 1654 roku do ugody perejesławskiej i zajęcia lewobrzeżnej Ukrainy z Kijowem przez Rosję. Sicz Zaporoska została zlikwidowana przez carycę Rosji Katarzynę II Wielką w roku 1775, po zwycięskiej wojnie z Turcją. Tytuł hetmana wojsk kozackich przysługiwał od tamtej pory panującej rodzinie carskiej. Starszyzna kozacka została zrównana w prawach ze szlachtą rosyjską (tzw. dworianstwem), a wolnych Kozaków zrównano w prawach z chłopami rosyjskimi (tzw. kriepostniki).

W wyniku rozbiorów I Rzeczypospolitej Rosjanie zajęli obszary położone na zachód od Kijowa, Podole i Wołyń i prowadzili tam bezwzględną rusyfikację. Austriacy zajęli tzw. Galicję, gdzie stopniowo pozwalali na rozwój ukraińskich organizacji oświatowych, kulturalnych i ekonomicznych.

20 listopada 1917 roku na obszarze dawnych rosyjskich guberni: kijowskiej, podolskiej, wołyńskiej, czernihowskiej, połtawskiej, charkowskiej, katerynosławskiej, chersońskiej i taurydzkiej bez Krymu powstała w ramach federacji z Rosją Ukraińska Republika Ludowa. Państwo to przestało istnieć w 1920 roku w wyniku walk polsko-ukraińsko-bolszewickich.

24-25 grudnia 1917 roku w wyniku powstania robotniczego w Charkowie proklamowano drugą Ukraińską Republikę Ludową. Pierwszą stolicą państwa został Charków. Po pierwszej wojnie światowej, polsko-ukraińskich walkach i wojnie polsko-bolszewickiej, Galicja Wschodnia i Wołyń znalazły się w II Rzeczypospolitej, Ruś Podkarpacka weszła w skład Czechosłowacji, Besarabia i Bukowina - Rumunii, zaś pozostała, największa część współczesnej Ukrainy została jako jedna z republik radzieckich włączona do ZSRR.

W latach 1918-1922 na ziemiach dzisiejszej Ukrainy wybuchło powstanie anarchistów pod wodzą Nestora Machno, stłumione przez Armię Czerwoną. W 1932 roku centralnie sterowana polityka ekonomiczna spowodowała w ZSRR, a szczególnie w Ukraińskiej SRR klęskę głodu (wielki głód na Ukrainie), doprowadzając do śmierci znaczną liczbę (jak podają historycy od czterech do dziesięciu milionów) ukraińskich chłopów, zaś stalinowskie czystki wyniszczyły ukraińską, jak i polską inteligencję. W 1934 roku stolicę Ukrainy przeniesiono z Charkowa do Kijowa.

W wyniku paktu Ribbentrop-Mołotow we wrześniu 1939 roku zagarnięte przez Sowietów polskie tereny zostały włączone na dwa lata do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej.

Po II wojnie światowej na mocy ustaleń jałtańskich do Ukraińskiej RSR zostały włączone wschodnie ziemie II Rzeczypospolitej, ze Lwowem oraz Ruś Zakarpacka (Ukraina Zakarpacka).

Ukraina, obok Rosji i Białorusi była jedną z trzech radzieckich republik związkowych posiadających prawo głosu w ONZ. Pod koniec lat 50., wskutek odwilży odrodził się ruch niepodległościowy. 8 grudnia 1991 zawarto układ białowieski. Traktat ten głosił, że ZSRR jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a na jego miejsce już suwerenne kraje powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. Układ podpisali ze strony Ukrainy - Leonid Krawczuk, Rosji - Borys Jelcyn i Białorusi - Stanisław Szuszkiewicz.

II. Konstytucja

Na Ukrainie tradycje konstytucjonalizmu sięgają Rusi Kijowskiej i stworzonego w XI w. za panowania Jarosława Mądrego zbioru przepisów prawnych pod nazwą Prawda Jarosława. Charakterystyczne dla Ukrainy są długie okresy obowiązywania na jej ziemiach ustroju narzucanego przez ościenne państwa. Pod obcym panowaniem, w XIX i na początku XX wieku powstało wiele rodzimych projektów konstytucji, m.in. Jurija Andruzkiego (1846), Mychajła Drahomanowa (1884), Mykoły Michnowskiego i Mychajła Hruszewskiego (1905), które jednak nigdy nie były wprowadzone w życie. Ich znaczenie polega na tym, że stanowiły podbudowę dla kolejnych projektów. W latach 1917-1920 na Ukrainie funkcjonowało albo przynajmniej proklamowano kilkanaście państwowych tworów, których powstanie i działalność regulowana była przez niemal pięćdziesiąt konstytucji, aktów konstytucyjnych, uniwersałów (np. proklamacja niepodległości Ukraińskiej Republiki Ludowej z 1918 r.). Kolejne konstytucje sowieckiej Ukrainy powielały wzorce ogólnosowieckie. Osobne akty konstytucyjne opracowano w XX wieku dla Zakarpackiej Ukrainy. 16 lipca 1990 roku Rada Najwyższa Ukrainy uchwaliła Deklarację o Suwerenności Ukrainy oraz ustanowiła dzień 16 lipca Dniem Niezależności Ukrainy. Deklaracja nie była wewnętrznie spójna, ponieważ próbowała pogodzić dążenie do niepodległości kraju z utrzymaniem istniejących zależności w ramach ZSRR, jednak wyraźnie wytyczała kierunki koniecznych zmian zapowiadając np. utworzenie armii narodowej, ustanowienie własnego pieniądza czy też wprowadzenie odrębnego obywatelstwa, proklamowała suwerenność państwową Ukrainy, czyli zwierzchnictwo, niepodległość, pełnię i niepodzielność władzy republiki w obrębie jej terytorium oraz niezależność i równoprawność w stosunkach zagranicznych.

Konstytucja Ukrainy - podstawowy akt prawny Ukrainy, posiadający najwyższą moc prawną w systemie źródeł prawa w państwie. Została uchwalona 28 czerwca 1996 na V sesji Rady Najwyższej Ukrainy II kadencji. Podstawą konstytucji była Deklaracja o suwerenności państwowej Ukrainy, znowelizowana konstytucja z 1978 roku oraz uchwalona 8 czerwca 1995 roku Umowa Konstytucyjna między Radą Najwyższą Ukrainy a Prezydentem Ukrainy o podstawowych zasadach organizacji i funkcjonowania władzy państwowej i samorządów lokalnych na Ukrainie na okres do przyjęcia nowej Konstytucji Ukrainy. Ta Mała Konstytucja, złożona z ośmiu rozdziałów , regulowała zakres władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. Rozgraniczała pełnomocnictwa Rady Najwyższej Ukrainy, prezydenta jako głowy państwa i podporządkowanego mu Gabinetu Ministrów Ukrainy. Oznacza to, że Umowa Konstytucyjna wprowadzała system prezydencki - premier i skład rządu powoływany był przez Prezydenta i przed nim odpowiadał. Ponadto regulowała pracę sądów i prokuratury oraz normowała zakres państwowej władzy wykonawczej w terenie i określała miejsce samorządów lokalnych.

8 grudnia 2004 roku Rada Najwyższa uchwaliła ustawę o wniesieniu zmian do Konstytucji oraz procedury wyboru Prezydenta. W tym samym dniu ustawy te podpisał ówczesny prezydent Leonid Kuczma. Konstytucja Ukrainy została radykalnie zmodernizowana, w wyniku czego od 2006 roku ustanowiony został klasyczny reżim parlamentarny. Modernizacja ta zmieniła układ stosunków między władzą ustawodawczą a wykonawczą, przyznając parlamentowi decydujące znaczenie w procesie formowania i odwoływania rządu.

Konstytucja Ukrainy składa się z preambuły i 161 artykułów podzielonych na 15 rozdziałów.

- rozdział I (art. 1-20) - zasady ogólne,

- rozdział II (art. 21-68) - katalog praw i wolności i obowiązków człowieka i obywatela,

- rozdział III (art. 69-74) - ogólne zasady prawa wyborczego,

- rozdział IV (art. 75-101) - kompetencje Rady Najwyższej, zasady jej działalności oraz status deputowanego ludowego,

- rozdział V (art. 102-112) - tryb i kompetencje prezydenta Ukrainy,

- rozdział VI (art. 113-120) - kompetencje Gabinetu Ministrów i innych organów władzy wykonawczej,

- rozdział VII (art. 121-123) oraz VIII (art. 124-131) - ustrój sądów i prokuratury,

- rozdział IX (art. 132-133) - normuje ustrój samorządu terytorialnego Ukrainy,

- rozdział X (art. 134-139) - podstawy działania Autonomicznej Republiki Krym,

- rozdział XI (art. 140-146) - zasady samorządy lokalnego,

- rozdział XII (art. 147-153) - status Sądu Konstytucyjnego Ukrainy,

- rozdział XIII (art. 154-159) - tryb wprowadzania zmian do konstytucji,

- rozdział XIV i XV (art. 160-161) - przepisy końcowe i przejściowe.

Zgodnie z ustawą zasadniczą Ukraina jest państwem suwerennym, niepodległym, demokratycznym, socjalnym i prawnym. Jest państwem unitarnym, republiką z jednym obywatelstwem i jednym językiem urzędowym - ukraińskim. Gwarantem niepodległości i jedynym źródłem władzy jest naród, który sprawuje tę władzę bezpośrednio oraz za pośrednictwem wybieralnych organów państwowych i samorządowych. Władza na Ukrainie dzieli się na ustawodawczą, wykonawczą i sądową.

III. System wyborczy

Wybory prezydenckie. Prezydent wybierany jest na pięć lat w powszechnych, równych, bezpośrednich i tajnych wyborach, które odbywają się zawsze w ostatnią niedzielę października roku kończącego kadencję. W I turze wybierany jest bezwzględną większością głosów, a w przypadku jej braku, w II turze, w której uczestniczą dwaj kandydaci z największą liczbą głosów z I tury, wystarcza zwykła większość. Musi on w chwili wyborów ukończyć 35 lat, być obywatelem Ukrainy, mieszkać w niej do dnia wyborów nie krócej niż dziesięć lat, mieć bierne i czynne prawo głosu oraz władać językiem państwowym. Dana osoba może sprawować funkcję tylko przez dwie kadencje; trzecia kadencja jest możliwa po okresie przerwy.

Wybory parlamentarne. Rada Najwyższa składa się z 450 posłów wybranych w równych, bezpośrednich i tajnych wyborach powszechnych. Ordynacja wyborcza do 2002 roku stanowiła połączenie ordynacji większościowej i proporcjonalnej. Połowa posłów wybieranych była w okręgach jednomandatowych, a druga połowa - w wyborach proporcjonalnych z listami partyjnymi wystawionymi przez partie polityczne lub bloki wyborcze takich partii. Od 2006 zmieniono zasady wyborów, rezygnując z wyboru połowy posłów w okręgach jednomandatowych. Aktualnie Ukraina stanowi jeden okręg wyborczy. Listę wyborczą, liczącą do 450 osób, mogą wystawiać wyłącznie zarejestrowane partie polityczne lub bloki wyborcze będące koalicją takich partii. Mandaty dzielone są proporcjonalnie pomiędzy te ugrupowania, które przekroczą wynoszący 3% próg wyborczy. Do parlamentu wchodzą kolejne osoby z listy. Ewentualne objęcie po wyborach jakiejkolwiek funkcji w administracji rządowej, samorządowej czy prezydenckiej wiąże się z koniecznością złożenia mandatu.

Kadencja parlamentu trwa pięć lat. W jego skład może zostać wybrany obywatel Ukrainy, który najpóźniej w dniu wyborów ukończył 21 rok życia, dysponuje prawami wyborczymi i przebywa na terytorium Ukrainy od co najmniej pięciu lat. Nie może zostać wybrany do ukraińskiego parlamentu ten, na kim ciąży wyrok za przestępstwo umyślne. Deputowani do parlamentu mogą tworzyć frakcje. W skład każdej z frakcji musi wchodzić co najmniej 14 deputowanych. Terminowe wybory do Rady Najwyższej odbywają się w ostatnią niedzielę ostatniego miesiąca piątego roku kadencji urzędującego składu (ostatnia niedziela marca). Przedterminowe wybory odbywają się w przeciągu sześćdziesięciu dni od dnia opublikowania postanowienia o rozwiązaniu parlamentu.

IV. Parlament

Zgodnie z konstytucją jedynym organem władzy ustawodawczej na Ukrainie jest jednoizbowy parlament - Rada Najwyższa, złożona z 450 posłów, wybranych w równych, bezpośrednich i tajnych wyborach powszechnych. Kadencja parlamentu trwa pięć lat. Do kompetencji Rady Najwyższej należy m.in. wnoszenie zmian do Konstytucji Ukrainy, przyjmowanie ustaw i najważniejszych uchwał w wyznaczonym przez konstytucję zakresie, zatwierdzanie budżetu i wnoszenie do niego zmian oraz kontrola nad jego wykonywaniem , określanie zasad polityki wewnętrznej i zewnętrznej kraju, ogłaszanie stanu wojny oraz zatwierdzanie traktatów pokojowych, a także zatwierdzanie decyzji prezydenta o wykorzystaniu Sił Zbrojnych Ukrainy oraz innych formacji wojskowych w razie napaści zbrojnej, ogłoszenie terminu wyborów prezydenckich i ewentualne rozpoczęcie procedury odwołania prezydenta (impeachment), wydanie zgody na powołanie przez prezydenta Ukrainy premiera rządu oraz rozpatrzenie i przyjęcie jego programu, powoływanie na wniosek prezydenta Ministra Obrony, Ministra Spraw Zagranicznych, zwierzchnika Służby Bezpieczeństwa Ukrainy; powoływanie na wniosek premiera innych członków Gabinetu Ministrów, głowy Antymonopolowego Komitetu Ukrainy, Głowy Państwowego Komitetu Telewizji i Radiofonii Ukrainy; zwalnianie wyżej wymienionych osób z zajmowanych stanowisk, składanie wniosku o dymisję Premiera Ukrainy oraz innych członków Gabinetu Ministrów, ustanawianie symboli państwowych Ukrainy, powoływanie na stanowisko oraz zwalnianie z niego jednej trzeciej składu Trybunału Konstytucyjnego Ukrainy, rozwiązanie Rady Najwyższej Autonomicznej Republiki Krym w przypadku stwierdzenia przez trybunał Konstytucyjny Ukrainy naruszenia przez nią Konstytucji i innych praw Ukrainy; zwoływanie przedterminowych wyborów do Rady Najwyższej Autonomicznej Republiki Krym, zatwierdzanie Konstytucji Autonomicznej Republiki Krym oraz wprowadzanych do niej zmian. Pełni także funkcje kontrolne wobec pracy rządu, do jej kompetencji należy inicjatywa ustawodawcza.

Kadencje Najwyższej Rady Ukrainy

- I kadencja Rady Najwyższej Ukrainy 1990-1994

- II kadencja Rady Najwyższej Ukrainy 1994-1998

- III kadencja Rady Najwyższej Ukrainy 1998-2002

- IV kadencja Rady Najwyższej Ukrainy 2002-2006 - Posłowie Rady Najwyższej Ukrainy IV kadencji

- V kadencja Rady Najwyższej Ukrainy 2006-2007 - Posłowie Rady Najwyższej Ukrainy V kadencji

- VI kadencja Rady Najwyższej Ukrainy 2007-2008 Posłowie Rady Najwyższej Ukrainy VI kadencji

Obecny skład Rady pochodzi z wyborów w 2007.

- Partia Regionów - 175 deputowanych

- Blok Julii Tymoszenko - 156

- Nasza Ukraina - Ludowa Samoobrona - 72

- Komunistyczna Partia Ukrainy - 27

- Blok Łytwyna - 20

Prezydent może rozwiązać Radę przed upływem kadencji, jeżeli posiedzenia plenarne Rady nie mogą rozpocząć się w ciągu 30 dni pierwszej sesji zwykłej. Rada Najwyższa wybrana w wyborach przedterminowych przeprowadzonych po rozwiązaniu przez prezydenta, nie może być rozwiązana w okresie roku od dnia tych wyborów. Równocześnie Rada nie może być rozwiązana w okresie ostatnich 6 miesięcy kadencji prezydenta.

V. Prezydent

Prezydent Ukrainy jest gwarantem niepodległości państwowej, integralności terytorialnej, bezpieczeństwa narodowego, a także gwarantem przestrzegania jego konstytucji. Reprezentuje on państwo na arenie międzynarodowej, kieruje jego zagraniczną działalnością polityczną, powołuje i odwołuje szefów przedstawiciel dyplomatycznych. Prezydent ogłasza w określonej sytuacji przyspieszone wybory parlamentarne, za zgodą Rady Najwyższej mianuje premiera Gabinetu Ministrów Ukrainy oraz podejmuje decyzję o jego dymisji, powołuje i odwołuje prokuratora generalnego. Na wniosek premiera mianuje kierowników innych centralnych organów wykonawczych, mianuje i odwołuje kierowników lokalnej władzy państwowej.

Prezydent ma prawo wydawać dekrety i rozporządzenia, które jednak muszą być oparte na konstytucji lub ustawach przyjętych przez parlament i wymagają kontrasygnaty premiera, ma prawo uchylania aktów Gabinetu Ministrów i wetowania uchwał parlamentu; jest zwierzchnikiem Sił Zbrojnych Ukrainy.

W grudniu 1991 roku została powołana Administracja Prezydenta Ukrainy. Jej funkcjonowanie reguluje dekret prezydenta z 19 lutego 1997 roku. Zadaniem jej jest organizacja działalności prezydenta, zapewnienie mu obsługi prawnej, niezbędnych informacji, konsultacji, analiz ekspertów itp. Obecnie organ ten nosi nazwę Sekretariat Prezydenta.

Przy prezydencie istnieje Rada Bezpieczeństwa i Obrony Narodowej Ukrainy. Na czele Rady stoi prezydent, a ponadto wchodzą do niej premier, ministrowie: obrony, spraw wewnętrznych i zagranicznych oraz szef służby bezpieczeństwa. Propozycje Rady Bezpieczeństwa nabierają mocy tylko na podstawie dekretu prezydenta. Organizacyjną stroną działalności Rady zajmuje się mianowany przez prezydenta sekretarz.

Prezydent może być odwołany z urzędu przez Radę Najwyższą w przypadku zdrady lub innego ciężkiego przestępstwa. Odwołanie prezydenta z urzędu rozpoczyna postępowanie z inicjatywy większości ogólnej liczby deputowanych. Rada Najwyższa tworzy komisję śledczą i podejmuje decyzję o wysunięciu oskarżenia większością 2/3 głosów ogólnej liczby deputowanych. Następnie - po rozpatrzeniu sprawy przez Sąd Konstytucyjny i uzyskaniu jego orzeczenia o spełnieniu wymogów procedury konstytucyjnej podczas rozpoznawania i rozpatrywania sprawy przez parlament oraz po uzyskaniu orzeczenia Sądu Najwyższego o wystąpieniu w działaniach prezydenta znamion zdrady lub przestępstwa - Rada Najwyższa podejmuje decyzję o odwołaniu prezydenta z urzędu większością ¾ głosów ogólnej liczby deputowanych.

Prezydenci Ukrainy po 1991 roku:

- Leonid Krawczuk - 24 sierpnia 1991 - 19 lipca 1994

- Leonid Kuczma - 19 lipca 1994 - 23 stycznia 2005

- Wiktor Juszczenko - od 23 stycznia 2005

Bezpośrednio po zamknięciu lokali wyborczych w państwowej telewizji oraz innych środkach masowego przekazu ogłoszono zwycięstwo prorosyjskiego kandydata na prezydenta Wiktora Janukowycza. Jednak już po zamknięciu lokali wyborczych okazało się, że oficjalne wyniki wyborów różnią się znacząco od tych prawdziwych o około 11%. Liderzy opozycyjni Julia Tymoszenko i Wiktor Juszczenko wezwali do obywatelskiego nieposłuszeństwa Ukraińców. Odpowiedzią na ich apele były kilkusettysięczne wiece poparcia dla powtórzenia głosowania w Kijowie, Lwowie, Doniecku, jak i w innych miastach tzw, „pomarańczowa rewolucja”. Apele o powtórzenie głosowania poparła Unia Europejska uznając, że wybory nie spełniały standardów demokratycznych. Kilka Ukraińskich miast położonych za zachodzie Ukrainy uznało Wiktora Juszczenkę za prezydenta. Skutkiem tych działań było nadzwyczajne posiedzenie Rady Najwyższej Ukrainy. Ustępujący prezydent Leonid Kuczma wprowadził na Ukrainie stan wyjątkowy i zagroził użyciem siły. Wojsko i milicja stanęły po stronie demonstrantów nie dopuszczając do rozlewu krwi. Następnego dnia Centralna Komisja Wyborcza (CKW) ogłosiła prezydentem Wiktora Janukowycza. Po podaniu oficjalnych wyników prezydent Rosji Władimir Putin pogratulował zwycięstwa Janukowyczowi. Odpowiedzią Ukraińców było obywatelskie nieposłuszeństwo i demonstracje w centrum Kijowa. Następnego dnia na Ukrainę przybyli polscy politycy, a do Polski przyjechał Borys Tarasiuk. Prezydent Ukrainy poprosił prezydentów - Aleksandra Kwaśniewskiego i Valdasa Adamkusa o mediację w sprawie Ukrainy. Przez kolejne kilkanaście dni trwały protesty opozycji, a na Ukrainę przyjeżdżali kolejni politycy. Ostateczną decyzję o powtórzeniu wyborów podjął Sąd Konstytucyjny i wyznaczył wybory na 26 grudnia 2004 roku. W powtórzonych wyborach zwyciężył lider opozycji Wiktor Juszczenko. W miesiąc później - 23 stycznia 2005 roku złożył przysięgę i rozpoczął kadencję prezydencką.

VI. Rząd

W systemie władzy wykonawczej najwyższym organem jest Gabinet Ministrów Ukrainy. Na czele rządu stoi premier Ukrainy, a ponadto w jego skład wchodzą: pierwszy wicepremier, dwóch wicepremierów i piętnastu ministrów. Gabinet Ministrów zajmuje się stroną organizacyjno-prawną funkcjonowania gospodarki państwa oraz realizacją jego polityki wewnętrznej i zagranicznej, zgodnie z konstytucją i innymi aktami prawnymi (np. dekretami prezydenta). Rząd opracowuje projekt budżetu oraz programy rozwojowe kraju. Do systemu tej władzy wchodzi piętnaście ministerstw, dwadzieścia jeden komitetów państwowych i innych organów centralnych oraz jedenaście centralnych organów władzy o specjalnym statusie. Władzę wykonawczą w obwodach i rejonach oraz w Kijowie i Sewastopolu sprawuje lokalna administracja państwowa podległa prezydentowi, lecz kontrolowana przez miejscowe organy wybieralne.

Po wyborach parlamentarnych koalicja grupująca większość posłów przedstawia kandydaturę na stanowisko premiera prezydentowi, który przedkłada ją do zatwierdzenia Radzie Najwyższej. Większość pozostałych członków rządu Rada Najwyższa powołuje na wniosek premiera, natomiast kandydatów na ministrów spraw zagranicznych i obrony oraz szefa Służby Bezpieczeństwa Ukrainy proponuje prezydent. Tak sformowany Gabinet Ministrów kontrolowany jest przez Radę Najwyższą i przed nią oraz przed prezydentem odpowiada.

Obecnie premierem jest Julia Tymoszenko.

Ważnym organem państwowym jest Służba Bezpieczeństwa Ukrainy. Jej Szefa powołuje Rada Najwyższa na wniosek prezydenta. Zadaniem SBU jest ochrona niezależności państwowej, ładu konstytucyjnego, integralności terytorialnej, potencjału gospodarczego i wojskowego Ukrainy. W 2004 roku z tej instytucji wyłoniono Służbę Wywiadu Zagranicznego, która ma zapewnić innym organom władzy informacje z interesujących ich regionów świata oraz ochronę placówek dyplomatycznych i obywateli Ukrainy znajdujących się poza granicami kraju.

VII. Sądy

System sądowniczy Ukrainy dzieli się na dwie sfery - sądownictwo konstytucyjne i powszechne (ogólne). Jedynym organem jurysdykcji konstytucyjnej jest Sąd Konstytucyjny, złożony z 18 sędziów mianowanych na dziewięć lat w równej liczbie przez prezydenta, Radę Najwyższą i zjazd sędziów Ukrainy. Jego głównym zadaniem jest gwarantowanie zwierzchnictwa zapisów konstytucji na terenie państwa. Szczegółowe zadania Sądu Konstytucyjnego to m.in.: rozstrzyganie zgodności z konstytucją ustaw, uchwał i dekretów przyjmowanych przez różne organy władzy; oficjalna interpretacja Konstytucji Ukrainy; stwierdzenie zgodności umów międzynarodowych z konstytucją; nadzór nad przebiegiem procedury usunięcia prezydenta ze stanowiska.

Warunkami przyjęcia w skład Sądu Konstytucyjnego jest:

- ukończone w dniu powołania 40 lat,

- ukończone studia wyższe w kierunku prawniczym,

- minimalnie 10-letni staż w zawodzie,

- władanie językiem państwowym

- zamieszkiwanie na terytorium Ukrainy przez ostatnie 10 lat do moment powołania.

Pracami Sądu Konstytucyjnego kieruje Przewodniczący. Wybierany on jest na jedną trzy letnią kadencję spośród wszystkich sędziów Sądu Konstytucyjnego, na głosowaniu tajnym odbywającym się na specjalnym posiedzeniu Sądu Konstytucyjnego.

Sąd Konstytucyjny Republiki Ukraińskiej został po raz pierwszy powołany do życia w 1990 roku. Jego utworzenie było jedną z części zmian ustrojowych, jakie powszechnie wprowadzano po osiągnięciu niepodległości. Lata 1990-1996 to okres stagnacji, w czasie której Sąd Konstytucyjny był instytucją martwą, ponieważ Rada Najwyższa Ukrainy nie uchwaliła odpowiednich ustaw i nie doszło w tym czasie do powołania sędziów.

Najwyższym organem w systemie sądów ogólnych jest Sąd Najwyższy Ukrainy. Jego członkowie wybierani są przez Radę Najwyższą na czas nieokreślony; przewodniczącego tego gremium wybiera w głosowaniu tajnym ogół sędziów Sądu Najwyższego. Do jego kompetencji należy przegląd wyroków sądów niższej instancji w porządku kasacyjnym lub z własnej inicjatywy w porządku kontrolnym, a także udzielanie sądom wyjaśnień w sprawie stosowania prawa. Tylko w wyjątkowych, przewidzianych prawem przypadkach Sąd Najwyższy rozpatruje sprawy cywilne lub karne jako sąd pierwszej instancji.

Podział terytorialny kraju odzwierciedla podział sądów powszechnych (sądy rejonowe - I instancja, sądy obwodowe - II instancja). Konstytucja w skład systemu sądownictwa zalicza także sądy arbitrażowe i wojskowe.

Na podstawie ustawy z 15 stycznia 1998 roku na Ukrainie powołana została Wyższa Rada Sądownictwa. Jest to dwudziestoosobowe, niezależne ciało kolegialne, odpowiedzialne za formowanie profesjonalnego korpusu sędziowskiego. Ponadto Najwyższa Rada Sądownictwa orzeka w sprawie naruszenia przez sędziów i prokuratorów zakazu łączenia stanowisk i odpowiedzialności dyscyplinarnej, składa wnioski o powołanie i odwoływanie sędziów z wysokich stanowisk.

W systemie ochrony prawa i jednocześnie w strukturze politycznej Ukrainy ważne miejsce zajmuje Prokuratura Ukrainy z Prokuratorem Generalnym na czele. Jest on mianowany (na pięć lat) i odwoływany przez prezydenta za zgodą Rady Najwyższej. Organy prokuratury stanowią jednolity scentralizowany system - niższe jej instancje podlegają wyższym.

VIII. System partyjny

Proces kształtowania się sceny partyjnej na Ukrainie można podzielić na kilka etapów:

1. etap przedpartyjny - obejmuje lata funkcjonowania ZSRR. Jest to okres, w którym pojawiły się pierwsze inicjatywy społeczne o charakterze demokratycznym. Rok 1987 przyniósł protesty w gronie ukraińskiej inteligencji. Domagano się m.in. obowiązkowego nauczania języka ukraińskiego w szkołach i protestowano przeciwko zrusyfikowanym nazwom miejscowości. Etap ten charakteryzuje się powstaniem wielu formalnych proreformatorskich organizacji i stowarzyszeń, a także utworzeniem Ruchu na Rzecz Przebudowy, który był najpopularniejszą i najsilniejszą organizacją opozycyjną, gromadzącą bardzo szerokie spektrum ideowe;

2. etap wielopartyjności - dla tego etapu najważniejsze są dwa wydarzenia. Pierwszym z nich jest przyjęcie w październiku 1989 r. przez Radę Najwyższą decyzji o bezpośrednich wyborach do rad wszystkich szczebli. Drugim jest ogłoszenie przez Ukrainę 24 sierpnia 1991 r. niepodległości. Zdemokratyzowana ordynacja wyborcza otwierała drzwi dla opozycji do legalnego przejęcia władzy;

3. etap postkomunistyczny - to okres od ogłoszenia niepodległości do pierwszych wolnych wyborów w roku 1994. Cechuje go przede wszystkim kryzys tworzącego się systemu partyjnego spowodowany delegalizacją Komunistycznej Partii Ukrainy. Jej likwidacja spowodowała chaos, gdyż zniknął głęboki podział na komunistów i opozycję. Etap ten wyróżnił się także powstaniem znacznej ilości nowych partii. Chociaż partii politycznych było kilkadziesiąt, to żadna z nich nie miała ani poziomu liczebności, umożliwiającego utworzenie skutecznych organizacji partyjnych w terenie, ani poziomu popularności, umożliwiającego chociaż połowie potencjalnych wyborców znać partie i rozróżniać je między sobą, ani poziomu wpływu, pozwalającego frakcjom w parlamencie lub w lokalnych organach przedstawicielskich wpływać na tworzenie rządu lub struktur wykonawczych w terenie;

4. etap strukturyzacji - rozpoczął się wyborami, które odbyły się 27 marca 1994 r. Przeprowadzone zostały według ordynacji większościowej, która nie sprzyjała tworzeniu stabilnej sceny politycznej. W grudniu 2001 roku zarejestrowanych było 127 partii politycznych. System wyborczy powoduje konieczność tworzenia koalicji, które niejednokrotnie powodują zmiany organizacyjne partii politycznych, które ulegają rozłamom bądź łączą w nowe twory polityczne (np. bloki skupiające ugrupowania polityczne, bazujące na stosunku pro lub antyprezydenckim).

Według obserwatorów ukraińskiej sceny politycznej kurczenie się wpływów partii lewicowych, zmniejszanie się liczby partii, które zdobywają mandaty poselskie, może doprowadzić do wykształcenia się na Ukrainie systemu dwupartyjnego. Obecnie wiodącą rolę mają dwie partie: Partia Regionów oraz Blok Julii Tymoszenko. Na trzecim miejscu plasuje się ugrupowanie Wiktora Juszczenki i Blok Wołodymyra Łytwyna.

Główne partie i koalicje ukraińskiej sceny politycznej

1. Partia Regionów - powstała w 1997 jako Partia Regionalnego Odrodzenia Ukrainy, pod obecną nazwą od 2001. Zrzesza zwolenników szerokiego programu socjalnego oraz decentralizacji Ukrainy. Największym poparciem cieszy się na wschodzie kraju. Przewodzi jej były ukraiński premier, Wiktor Janukowycz.

2. Blok Julii Tymoszenko:

- Wszechukraińska Koalicja "Ojczyzna" - założona w 1999 przez Julię Tymoszenko,

- Reformy i Porządek - założona w 1997 przez Wiktora Pynzenyka, byłego wicepremiera i ministra finansów,

- Ukraińska Partia Socjaldemokratyczna - powstała w 1999, przewodniczy jej Jewhen Kornijczuk.

3. Nasza Ukraina - Ludowa Samoobrona - koalicja powołana 5 lipca 2007 na bazie dawnych koalicjantów z Bloku Nasza Ukraina oraz ruchu Ludowa Samoobrona, zwana "Megablokiem", w składzie:

- Ludowy Związek "Nasza Ukraina" - powstałe w 2005 centroprawicowe ugrupowanie zrzeszające zwolenników demokratyzacji kraju i zbliżenia z Unią Europejską i NATO; liderem "Naszej Ukrainy" jest prezydent kraju Wiktor Juszczenko, przewodniczącym były wicepremier Wiaczesław Kyryłenko,

- Ludowy Ruch Ukrainy - partia powstała 1989 jako Ludowy Ruch Ukrainy na Rzecz Przebudowy. Pod obecną nazwą od 1992. Określana jako prawicowa, przewodzi jej Borys Tarasiuk,

- Związek Chrześcijańsko-Demokratyczny - ugrupowanie chadeckie z Wołodymyrem Stretowyczem na czele,

- Ukraińska Partia Republikańska "Zjednoczenie" - kierowana przez Anatolija Matwijenkę, byłego premiera Autonomicznej Republiki Krymu,

- Ukraińska Partia Ludowa - Jurija Kostenki,

- Naprzód, Ukraino! - formalnie przejęta przez Jurija Łucenkę jako partyjna reprezentacja ruchu Ludowa Samoobrona.

- Partia Obrońców Ojczyzny - której liderem jest deputowany i jeden z dawnych liderów antykuczmowskiej opozycji Jurij Karmazin.

- Europejska Partia Ukrainy - deputowanego Mykoły Katerynczuka

- Pora - małe ugrupowanie młodych działaczy Pomarańczowej Rewolucji z posłem Władysławem Kaskiwem na czele.

4. Ludowy Blok Łytwyna - koalicja oligarchów skupionych wokół Wołodymyra Łytwyna, byłego przewodniczącego Rady Najwyższej.

5. Komunistyczna Partia Ukrainy - kierowana przez Petra Symonenkę, partia odwołująca się do ideologii komunistycznej. Założona w 1993.

Pozostałe ugrupowania :

1. Socjalistyczna Partia Ukrainy - określana jako lewicowa. Od 2004 do 2006 pozostawała w ścisłym porozumieniu z ugrupowaniami Julii Tymoszenko i Wiktora Juszczenko, tworząc tzw. "pomarańczową koalicję". Sojusz rozpadł się z chwilą wyboru przewodniczącego socjalistów, Ołeksandra Moroza na przewodniczącego Rady Najwyższej Ukrainy przy poparciu Partii Regionów. Od 2007 poza parlamentem.

2. Postępowa Partia Socjalistyczna Ukrainy - lewicowe i populistyczne stronnictwo Natalii Witrenko. W 2006 tworzyła "Blok Natalii Witrenko - Ludowa Opozycja" (razem ze Związkiem Rosyjsko-Ukraińskim "Ruś"), który zdobył prawie 3% głosów. Od 2002 poza parlamentem.

3. Partia Wicze - w 2007 przyłączyła się do Partii Regionów.

4. Zjednoczona Socjaldemokratyczna Partia Ukrainy - oligarchiczne ugrupowanie Wiktora Medwedczuka i Leonida Krawczuka. W 2006 tworzyła koalicję "Opozycyjny Blok - Nie Tak!", obejmujący także Republikańską Partię Ukrainy, ruch Kobiety dla Przyszłości, Wszechukraińskie Centrum Związkowe

5. Partia Zielonych Ukrainy - reprezentowana w Radzie Najwyższej III kadencji.

6. Partia Przemysłowców i Przedsiębiorców Ukrainy - byłego premiera Anatolija Kinacha.

7. Kongres Ukraińskich Nacjonalistów - zarejestrowany w 1993, skupia polityków orientacji nacjonalistycznej. Przewodniczącym partii jest Ołeksij Iwczenko.

8. Partia Ludowo-Demokratyczna - pierwsza odgórnie tworzona w latach 90. partia władzy celem wsparcia premiera Walerija Pustowojtenko. Zmarginalizowana po 2004.

IX. Władze lokalne

Zapisane w konstytucji ogólne zasady funkcjonowania samorządów lokalnych zostały rozwinięte w ustawie z 24 kwietnia 1997 roku, która powtarza wiele zapisów z ratyfikowanej przez Ukrainę w listopadzie 1996 roku Europejskiej Karty Samorządu Terytorialnego. Samorządność wsi, osad i miast realizowana jest przez terytorialną społeczność zarówno w sposób bezpośredni, jak i przez ciała samorządu terytorialnego - rady i ich organy wykonawcze. Na czele organu wykonawczego stoi przewodniczący, wybierany w osobnym głosowaniu. Organa przedstawicielskie wybierane są także na szczeblu rejonu i obwodu. Rady wszystkich szczebli powoływane są na 5 lat.

Do zadań lokalnych samorządów należy cały szereg spraw majątkowych, ekonomicznych, socjalnych, kulturalnych. Samorządowe organy wykonawcze są finansowo wspomagane przez państwo. Mogą one przejmować niektóre zadania państwowej władzy wykonawczej. Takie zadania są wówczas finansowane z budżetu państwa.

Szczególną samorządnością na terytorium Ukrainy cieszy się Krym, gdzie 65% ludności stanowią etniczni Rosjanie, 20% - Ukraińcy, a trzecią, rosnącą liczbowo grupą są powracający z wygnania Tatarzy krymscy. W lutym 1991 roku Rada Najwyższa URSR przyjęła ustawę „O odnowieniu Krymskiej Autonomicznej Radzieckiej Socjalistycznej Republiki”. Obecna nazwa to Autonomiczna Republika Krym. Szefa rządu autonomii wyznacza Prezydent Ukrainy a skład tego rządu - Gabinet Ministrów Ukrainy. W lutym 1998 roku Rada Najwyższa ARK uchwaliła na podstawie konstytucji państwa ukraińskiego własną ustawę zasadniczą, która pod koniec tego roku została zatwierdzona przez Radę Najwyższą Ukrainy.

X. Bibliografia

„Systemy polityczne Ukrainy” - Emilian Wiszka

„Systemy polityczne współczesnej Europy” - Andrzej Antoszewski, Ryszard Herbut

„Historia Ukrainy” - Władysław A. Serczyk

„Leksykon systemów politycznych” - Tomasz Goduń, Mateusz Cygnarowski, Sebastian Dudek, Piotr Iwaniszczuk

„Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej” - pod redakcją Wojciecha Sokoła i Marka Żmigrodzkiego

www.wikipedia.org

www.wapedia.mobi.pl

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ukraina, 14.11.2008, godz. 17.05

E. Wiszka: „Systemy polityczne Ukrainy”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, str. 9

T. Goduń i inni: „Leksykon systemów politycznych”, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2003, str. 300

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ukraina, 14.11.2008, godz. 17.30

E. Wiszka: „Systemy polityczne Ukrainy”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, str. 14-15

W. A. Serczyk: „Historia Ukrainy”, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław 2001, str. 373

http://pl.wikipedia.org/wiki/Konstytucja_Ukrainy, 14.11.2008, godz. 18.00

E. Wiszka: „Systemy …”, str. 134

http://pl.wikipedia.org/wiki/Konstytucja_Ukrainy, 14.11.2008, godz. 18.15

A. Antoszewski, R. Herbut: „Systemy polityczne współczesnej Europy), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006, str. 190-191

W. Sokół, M. Żmigrodzki: „Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005, str. 548-549

E. Wiszka: „Systemy polityczne Ukrainy”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, str. 135

E. Wiszka: „Systemy …”, str. 135

T. Goduń i inni: „Leksykon systemów politycznych”, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2003, str. 301

E. Wiszka „Systemy …”, str. 136

http://pl.wikipedia.org/wiki/Rada_Najwyższa_Ukrainy, 14.11.2008, godz. 18.45

E. Wiszka: „Systemy polityczne Ukrainy”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, str. 136

http://pl.wikipedia.org/wiki/Rada_Najwyższa_Ukrainy, 14.11.2008, godz. 19.50

T. Goduń i inni: „Leksykon systemów politycznych”, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2003, str. 300

E. Wiszka: „Systemy polityczne Ukrainy”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, str. 136-137

T. Goduń i inni: „Leksykon systemów politycznych”, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa 2003, str. 301

http://pl.wikipedia.org/wiki/Prezydenci_Ukrainy, 15.11.2008, godz. 10.15

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pomarańczowa_rewolucja, 15.11.2008, godz. 10.25

E. Wiszka: „Systemy polityczne Ukrainy”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, str. 137-138

E. Wiszka: „Systemy…”, str. 138

http://pl.wikipedia.org/wiki/Sąd_Konstytucyjny_(Ukraina), 15.11.2008, godz. 10.30

http://wapedia.mobi/pl/Sąd_Konstytucyjny_(Ukraina), 15.11.2008, godz. 10.40

E. Wiszka: „Systemy polityczne Ukrainy”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, str. 138

W. Sokół, M. Żmigrodzki: „Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005, str. 552

E. Wiszka: „Systemy …”, str. 139

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ukraina, 15.11.2008, godz. 11.35

W. Sokół, M. Żmigrodzki: „Systemy polityczne państw Europy Środkowej i Wschodniej”, Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2005, str. 561

E. Wiszka: „Systemy polityczne Ukrainy”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, str. 144

http://pl.wikipedia.org/wiki/Partie_polityczne_Ukrainy, 15.11.2008, godz. 12.20

E. Wiszka: „Systemy polityczne Ukrainy”, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2007, str. 139-140

2

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---