WYKŁAD 1
Psychologia = psyche (dusza) + logos (nauka)
Działy:
1. Procesy poznawcze
2. Emocje i motywacje
3. Osobowość
Dwa podstawowe problemy:
- jaki jest człowiek?
- jakie są jego przeżycia i działania?
Psychologia bada, jak człowiek myśli, czuje i działa.
Geneza psychologii
Okres przednaukowy:
Platon – jako pierwszy zarysował człowieka jako członka grupy społecznej, dokonał podziału na rozum, uczucia i wolę.
Arystoteles – ojciec psychologii starożytnej (psychologia jako filozofia), tworzył teorie uczenia się i pamięci, motywacji i emocji (podzielił emocje na przyjemne i przykre), spostrzegania i osobowości.
Hipokrates – twórca pojęć: istota biologiczna, istota społeczna, soki hormonalne (wydzieliny gruczołów dokrewnych).
Ważne wydarzenia
John Locke (XVII w.) – negacja wrodzonych idei – po urodzeniu nasz mózg to „pusta karta” („tabula rasa”), na której zapisuje się doświadczenie na przestrzeni lat.
Karol Darwin – teoria doboru naturalnego („O powstawaniu gatunków”, 1859 r.) – zmienność form życia jako wynik procesu ewolucji, spośród przypadkowych odmian organizmów natura selekcjonuje najlepiej przystosowane do przetrwania i rozmnażania się w określonych warunkach. Darwin uważał, że jego teoria wyjaśnia nie tylko cechy fizyczne zwierząt (np. dlaczego niedźwiedzie polarne są białe), ale i ich zachowania, które zdaniem Darwina były uzewnętrznieniem stanów psychicznych (np. pożądania czy złości). Ewolucja stała się ważna dla psychologii.
Wilhelm Wundt – ojciec psychologii nowożytnej (psychologia jako nauka), w 1879 r. założył pierwsze laboratorium psychologii eksperymentalnej na uniwersytecie w Lipsku. Twórca przyrządu mierzącego czas pomiędzy usłyszeniem odgłosu uderzenia kulki o pulpit a naciśnięciem klawisza telegrafu. Następnie wynik porównywano z czasem potrzebnym do wykonania trochę bardziej złożonych czynności.
Twórcy psychologii w latach 1879-1913
Wundt (jak wyżej)
Granville Stanley Hall – w 1883 r. otworzył pierwsze amerykańskie laboratorium psychologiczne, był uczniem Wundta.
Herman Ebbinghaus – w 1885 r. w Niemczech opisał pierwsze eksperymenty z pamięcią.
William James – twórca pierwszego podręcznika do psychologii („Principle of Psychology”, USA, 1890 r.).
1892 r. – powstaje Amerykańskie Towarzystwo Psychologiczne.
Edward Thorndike – autor pierwszych eksperymentów nad uczeniem się zwierząt (1898 r.).
Zygmunt Freud (Austria) – przedstawił swoją teorię psychoanalityczną w swojej książce „Objaśnienie marzeń sennych” w 1900 r.
Iwan Pawłow (Rosja) – publikował klasyczne badania nad uczeniem się zwierząt (1906 r.).
1905 r. – Alfred Binet, Theodore Simon – pierwszy test na inteligencję u dzieci szkolnych.
John Watson – rozwinął w Stanach Zjednoczonych psychologię jako naukę o zachowaniu (1913 r.).
Na jakich naukach bazuje psychologia?
(trójkąt) BIOLOGIA + SOCJOLOGIA + FILOZOFIA = PSYCHOLOGIA
Korzenie psychologii:
Wundt – niemiecki fizjolog, filozof
Darwin – angielski przyrodnik
Pawłow – rosyjski fizjolog
Freud – austriacki lekarz
Piaget – szwajcarski biolog (najbardziej znany obserwator dzieci w XX w.)
James – amerykański filozof (autor ważnego podręcznika z psychologii)
Czym jest psychologia? Definicja
Zakres badań psychologii jest bardzo szeroki, od rejestrowania aktywności komórek nerwowych do psychoterapii. Rozpoczęła się jako nauka o duszy, życiu psychicznym i pozostała nią do 1920 r. (tzw. okres przednaukowy). W połowie XIX w. stała się odrębną dziedziną naukową i zajmowała się tylko świadomością. W latach 20. – 60. XX wieku psychologię zaczęto definiować jako naukę o obserwowalnym zachowaniu, a w latach 60. XX wieku nastąpił powrót do zainteresowania procesami psychicznymi (badanie przetwarzania i zachowywania informacji w umyśle).
Obecna definicja: nauka o zachowaniach (zachowanie – każde działanie organizmu, które rejestrujemy, np. rumieniec, pocenie się) i procesach psychicznych (są to wewnętrzne, subiektywne doświadczenia, o których wnioskujemy na podstawie zachowania – wrażenia, spostrzeżenia, uczucia, myśli, marzenia, przekonania).
Introspekcja – główne narzędzie badawcze psychologii, polega na kontroli własnych stanów emocjonalnych i procesów psychicznych, samoobserwacji, dostrzeganiu wlasnych przeżyć.
Przedmiotem badań psychologii są:
- czynności – praca, nauka, zabawa, patrzenie, pokonywanie trudności, rozwiązywanie problemów, ocenianie, patrzenie, słuchanie
- wytwory czynności – sądy, poglądy, spostrzeżenia, postawy
- cechy człowieka – temperament, charakter, zainteresowania, motywy postępowania, inteligencja
- różnice indywidualne w każdym z ww. zakresów, ich rozwój, zaburzenia, uwarunkowania czynnikami wewnętrznymi i zewnętrznymi (CZŁOWIEK <=> ŚRODOWISKO)
Istnieje przekonanie o ścisłym związku każdej istoty żywej (roślin, zwierząt i ludzi) z ich środowiskiem, w przypadku wszystkich istot żywych – biologicznym, a człowieka – także społecznym. 2 działy psychologii: obszerna psychologia społeczna i wzbudzająca coraz większe zainteresowanie psychologia środowiskowa.
Psychologia jest nauką o czynnościach wyższych (psychicznych) człowieka – czynnościach kierowanych znaczeniem zdarzeń, dostosowanych do ich znaczenia, nie ich cech fizycznych.
Człowiek inaczej zachowuje się w nowej, a inaczej w znanej sytuacji, inaczej czując się bezpiecznie i w sytuacji zagrożenia czy strachu. Reagowanie na zdarzenie zgodnie z jego znaczeniem nie stanowi reakcji na odizolowany fakt, ale stanowi element ciągu zdarzeń wzajemnie ze sobą powiązanych (przykład Pawłowa ze zwierzęciem i gałęzią w lesie, przykład dzików w Katowicach).
2 rodzaje psychologii:
- naukowa (teoretyczna) – bada ogólne prawa kierujące ludzkimi działaniami, świadomością
- stosowana – wykorzystuje wyniki badań do rozwiązywania praktycznych problemów (np. reklama, kampania wyborcza, autoprezentacja, wywieranie wrażenia na innych)
Psychologia jest nie tylko zbiorem informacji, ale przede wszystkim sposobem stawiania pytań i odpowiadania na nie.
Dwa podejścia psychologii:
- nomotetyczne (badacze, dąży do stworzenia praw)
- idiograficzne (klinicyści, dąży do opisu indywidualnego)
Podejścia w psychologii (na przykładzie gniewu):
- neuronaukowe – bada obwody mózgowe powodujące stany fizjologiczne, np. wypieki na twarzy
- ewolucyjne – jak gniew ułatwia przetrwanie genów
- genetyki behawioralnej – w jakim stopniu gniew jest sprawą dziedziczenia, a w jakim doświadczenia
- behawioralne – bada wyrazy twarzy, gesty
- poznawcze – interpretuje związek pomiędzy sytuacją a zachowaniem
- społeczno-kulturowe – analiza społeczeństwa i kultury (środowiska) człowieka; jakie sytuacje najczęściej wywołują gniew i jak jego wyrażanie różni się w zależności od kontekstu kulturowego.
Przedmiot trójwymiarowy => widok z boku + widok z góry
Każde podejście ma swoje pytania i ograniczenia. Różne perspektywy przypominają dwuwymiarowy obraz trójwymiarowego przedmiotu. Każde ujęcie dwuwymiarowe jest pomocne, choć nie daje pełnego obrazu. Nie oczekujemy od psychologii odpowiedzi na ostateczne pytania (np. dlaczego mam żyć?). Oczekujemy, że pomoże nam zrozumieć, dlaczego ludzie myślą, czują i działają w określony sposób.
Co określa psychologię jako naukę?
- przedmiot, którym jest niewątpliwie człowiek, jego powiązania z otoczeniem
- metoda
- aktualne miejsce i rola w kulturze
- tradycje, wzory, paradygmaty
Wielkie zagadnienia psychologii
Istniejące spory, dyskusje:
- naturalizm a kulturalizm – człowiek wytworem natury czy kultury
- człowiek jako podmiot (indywidualna jednostka) czy przedmiot (przedmiot badań)
- nomotetyzm (poszukiwanie ogólnych reguł) a idiografizm (różnice indywidualne, jednostka)
- determinizm (rzeczywistość ułożona w ciąg zdarzeń przyczynowo-skutkowych, na które człowiek nie ma wpływu) a indeterminizm (człowiek jest w stanie dokonać czegoś, co będzie miało wpływ na przebieg zdarzeń)
- zagadnienie stałości i zmiany – czy indywidualne cechy i osobowość zmieniają się z wiekiem
- zagadnienie ludzkiej racjonalności i irracjonalności – spostrzeganie rzeczywistości a dopasowanie naszych spostrzeżeń do własnych oczekiwań
Dysonans poznawczy (Leon Festinger, 1937 r.) – uczucie napięcia spowodowane informacją sprzeczną z naszymi wyobrażeniami o sobie jako osobie racjonalnej, sensownej (np. cola).
Człowiek zwykle jest motywowany, by wierzyć w swoją słuszność, a nie ją mieć (np. wiara sekty Wrota Niebios w istnienie statku kosmicznego za kometą Hale-Bopp - teleskop nie wykrywa komety => teleskop jest wadliwy). Szukamy usprawiedliwienia tego, co robimy źle.
- debata o naturze i wychowaniu (genetyka a środowisko) – spór o względny udział genów i doświadczenia w rozwoju cech psychicznych i zachowań
Platon: charakter i inteligencja są w znacznym stopniu dziedziczone
Kartezjusz: pewne idee są wrodzone
Arystoteles: w umyśle nie ma niczego, co nie przyszłoby wcześniej z zewnętrznego świata poprzez znaczenia
Locke: umysł jak tabula rasa, większość rzeczy dociera do umysłu poprzez doświadczenie
Metody badawcze psychologii:
- empiryczna – świat poznawalny jako coś empirycznego: obserwacja, pytania badawcze, tworzenie hipotez, eksperyment, weryfikacja/falsyfikacja hipotez, uogólnienie, wyprowadzenie konsekwencji empirycznych
- standaryzacja – ujednolicenie postępowania badawczego (np. ujednolicona instrukcja, klucz do kwestionariusza)
- obiektywizacja – z jasnymi kryteriami ocen i interpretacji np. kwestionariusza wiąże się jego obiektywność
- rzetelność – dokładność, z jaką mierzy to, co mierzy
- trafność – czy test mierzy to, co ma mierzyć
- normalizacja – przeliczenie wyników surowych na wyniki standardowe.
WYKŁAD 2 – Psychologia poznawcza. Percepcja.
Psychologia poznawcza (kognitywna) – nazwa pochodzi od tytułu pracy Urica Neissera (1967).
- poznawanie przez człowieka otoczenia
- tworzenie wiedzy o otoczeniu, która może być wykorzystana w zachowaniu
- wiedza (struktura) = reprezentacja umysłowa
- mechanizmy tworzenia = procesy poznawcze
- wiedza, jak odbieramy świat i możemy go oceniać
- badanie struktur i procesów poznawczych – spostrzeganie, pamięć, myślenie, podejmowanie decyzji
- nacisk na rolę procesów poznawczych i wytworzone na ich podstawie wewnętrzne struktury w regulacji zachowania się człowieka
Ważne pytania:
- Jak pamiętamy?
- Dlaczego pamiętamy i zapominamy?
- Jakich strategii używamy, rozwiązując problemy?
- Jak tworzymy pojęcia?
Termin „poznanie” odnosi się do wszystkich czynności psychicznych związanych z myśleniem, pamięcią, poznawaniem i komunikacją człowieka. Obejmuje procesy umysłowe wyższego rzędu, dzięki którym człowiek dąży do poznania świata i przystosowania się do niego.
Rozwój poznawczy człowieka
1929 r. – Jean Piaget pracował nad pytaniami do testu na inteligencję u dzieci.
Kiedyś myślano, że dzieci myślą tak samo jak dorośli, ale wiedzą mniej.
W testach, które miały wykazać, w jakim wieku dzieci potrafią odpowiedzieć na pewne pytania, Piageta intrygowały błędne odpowiedzi. Zauważył, że błędy popełniane przez dzieci w pewnym wieku są podobne.
Wnioski:
- dziecięcy umysł nie jest miniaturą umysłu dorosłego
- małe dzieci inaczej spostrzegają świat niż dorośli
- umysł człowieka rozwija się w cyklu etapów, osiągając kolejne stadia od prostych odruchów noworodka do umiejętności myślenia abstrakcyjnego u dorosłych
Według Piageta, rozwój poznawczy odbywa się w 4 stadiach:
sensomotoryczny – 0-2 rok życia
- doświadczanie świata za pomocą zmysłów i czynności (patrzenia, dotykania, ssania)
- trwałość, lęk przed nieznajomym
przedoperacyjny – 2-6 rok życia
- przedstawianie rzeczy za pomocą słów i obrazów, brak logicznego rozumowania
- zabawy naśladowcze, egocentryzm, rozwój języka
operacji konkretnych – 7-11 rok życia
- logiczne myślenie o konkretnych zjawiskach
- pojmowanie konkretnych analogii
- prowadzenie operacji arytmetycznych
- rozmowa, przekształcenia matematyczne
operacji formalnych – od 12 roku życia
- rozumowanie abstrakcyjne
- logika abstrakcyjna
- umiejętność dojrzałego sądu moralnego, dylematy moralne
Według ostatnich badań ludzkie poznanie rozwija się w zasadzie w kolejności opisanej przez Piageta. Jednak małe dzieci rozumieją więcej, a ich rozwój wykazuje większą ciągłość, niż sądził Piaget. Zdolności poznawcze pojawiające się w każdym stadium zaczynają rozwijać się w ograniczonym zakresie już we wcześniejszym stadium.
Rozwój poznawczy w okresie adolescencji
Rozwój zdolności rozumowania wprowadza młodego człowieka na wyższy poziom świadomości społecznej i osądów moralnych. Nastolatki zdobywają umiejętność myślenia o swoim myśleniu i o myśleniu innych ludzi (metapoznanie), zaczynają sobie wyobrażać, co inni ludzie myślą o nich.
Młodsze nastolatki:
- myślenie skupia się głównie na sobie (jest to związane ze zmianami w ciele i psychice)
- własne doświadczenia uznawane za wyjątkowe (założenie, że rodzice nie potrafią zrozumieć ich odczuć)
- lepsze rozumienie abstrakcyjnej logiki, umiejętność myślenia hipotetycznego i wyciągania wniosków
- logiczne myślenie pozwala wykryć niespójności w myśleniu innych, sprzeczności między ideałami a zachowaniem
- rozwija się myślenie moralne (Kohlberg – stadialny rozwój moralności:
- przedkonwencjonalna – to, co nakazują lub za co mnie lubią, chwalą
- konwencjonalna – to, co jest zgodne z prawami, regułami społecznymi
- pokonwencjonalna – prawo człowieka, wybór własnych zasad etycznych)
Dorosłość – zmiany poznawcze
Rozważając przebieg życia człowieka, powstaje pytanie, czy u dorosłych sprawności poznawcze (pamięć, twórczość, inteligencja), ulegają stopniowemu osłabieniu równolegle do siły fizycznej. Np. czy pracodawcy powinni wysyłać na emeryturę starszych pracowników, czy wykorzystywać ich doświadczenie.
Co jest bardziej trafne: „Nie nauczysz starego psa szczekać” czy „Na naukę nigdy nie jest za późno”?
Percepcja – definiuje, w jaki sposób ludzie odbierają świat zewnętrzny i jak tworzą jego obraz w umyśle.
Procesy sensoryczne – opisują mechanizm kształtowania się wrażen na skutek pobudzenia receptorów zmysłowych, czyli części analizatora zmysłowego, na którą działa bodziec zewnętrzny Wzrok, słuch, dotyk, węch, smak są odbierane przez receptory zmysłowe. Bodźce ze środowiska są odbierane przez receptory zmysłowe, a następnie przetwarzane na impulsy elektryczne, które poprzez odpowiednie struktury neuronów przesyłane są do mózgu. Tam wiadomość zostaje odczytana i zinterpretowana.
Współczesne koncepcje procesu spostrzegania:
konstruktywizm – doświadczana rzeczywistość jest tworzona w naszym umyśle. Jaka jest naprawdę, nie możemy stwierdzić, wiemy tylko tyle, że stymuluje do tworzenia umysłowych obrazów.
podejście ekologiczne – spostrzegamy świat taki, jaki on jest, w swojej istocie. Jesteśmy w stanie odbierać cechy fizyczne przedmiotów w taki sposób, w jaki występują one w przyrodzie.
Wrażenie a spostrzeżenie:
- wrażenie – doświadczanie prostych właściwości bodźca, np. kolor, jasność, głośność, siła dotyku
- spostrzeżenie – doświadczanie złożonej charakterystyki bodźców, np. konkretnych przedmiotów w otaczającym środowisku
Psychofizyka – dział psychologii poznawczej zajmujący się problematyką pomiaru wrażeń zmysłowych, czyli określania relacji między fizyczną charakterystyką bodźca a recepcją sensoryczną.
Prawa psychofizyki opisują prawidłowości określające ilościowe związki między bodźcem a wrażeniem.
Pojęcie progu – próg bodźca i różnicy
- próg bodźca - tzw. próg absolutny – odnosi się do jego minimalnej wielkości już dostrzegalnej
- próg różnicy - dostrzegalna minimalna różnica między bodźcami, wielkość odpowiadająca minimalnemu przyrostowi wielkości bodźca (np. wagi, głośności lub jasności).
Jak docierają do nas bodźce zmysłowe?
Czytanie
Subiektywne odczucie: oczy przesuwają się równomiernie wzdłuż wiersza
Schodki czytania - oczy nie przesuwają się gładko po linii wersu, tylko wykonują za kazdym razem drobny skok w prawo i przez pewien czas zatrzymują się, wpatrując w określony punkt wiersza (fiksacja). Po krótkim czasie następuje dalszy skok aż do końca wiersza, a na jego końcu duży skok do początku następnego wiersza.
Skoki wzrokowe = sakkady.
Nie zauważamy ich, bo:
- uwaga nie jest kierowana na skokach, ale na treść
- skupiając się na skokach, nie skupiamy się na treści
- brak podzielności uwagi.
Badania nad czytaniem:
- dłuższy czas czytania = wzmożony wysiłek umysłowy
Im większy wysiłek umysłowy, tym dłużej trwają poszczególne fiksacje wzroku i tym mniejsze są poszczególne skoki wzrokowe, czyli „schodki czytania”.
- szybkie czytanie
- mniej fiksacji wzrokowych = mniejsza dokładność wzrokowego przetwarzania materiału
- wydłużają się skoki wzrokowe
- poszczególne fiksacje nie skracają się
Bodźce akustyczne (słyszenie dźwięku)
Jeśli do obu uszu docierają dwa oddzielnie nadane dźwięki jednocześnie, osoba badana słyszy tylko jeden dźwięk zamiast dwóch w różnych uszach.
Fuzja brzęku – informacja akustyczna z obu uszu zlewa się w jeden pojedynczy dźwięk.
Okno jednoczesności – nawet jeśli nadamy dźwięki w odstępie czasowym (0,002 s), odbierane są subiektywnie jako jedno wydarzenie.
Próg niejednoczesności – poza obrębem okna jednoczesności, zwiększając odstęp między dźwiękami słyszymy już dwa dźwięki. Wielkość progu jest uwarunkowana indywidualnie (od 0,002 s do 0,005 s) i niezmienna, co jest związane z mechanizmami mózgu i szybkością dźwięku.
Progi niejednoczesności dla różnych zmysłów
Bodźce akustyczne - 0,002 - 0,005 s
Bodźce wzrokowe – 0,02 – 0,03 s
Bodźce dotykowe – 0,01 s
Brak pomiaru skali smaku i węchu.
Który bodziec był pierwszy, a który drugi?
Próg następstwa – żeby określić, co jest w kolejności pierwsze, a co drugie, wymagany jest zawsze ten sam przedział czasowy – 0,03 – 0,04 s (dla bodźców dotykowych, wzrokowych i akustycznych).
Psychologia postaci (Gestalt)
- XX w., przed II wojną światową
- Max Wertheimer, Wolfgang Kohler, K. Koffka
- zjawisko ruchu pozornego – jeśli osobie badanej pokaże się dwa światełka zapalające się jedno po drugim w krótkim odstępie czasowym, będą one widziane jako jedno światełko zmieniające położenie. Jest to dowód na pewnego rodzaju organizację pola świadomości. Np. lampki świąteczne.
- sprzeciw wobec przekonaniom strukturalizmu (żeby zrozumieć zjawisko, trzeba rozłożyć je na części składowe)
- całość to co innego niż suma części
Zasady organizacji pola percepcyjnego:
- podział spostrzeganego wzoru na figurę i tło
- łączenie według bliskości elementów
- łączenie według podobieństwa elementów
- zamykanie wzoru.
Zasada pregnancji – skłonność umysłu do nadawania sensu spostrzeganym zjawiskom. Np. rysunek, na którym można zobaczyć zarówno młodą, jak i starą kobietę.
Prawa percepcyjnego organizowania bodźców, które pokazują różne zasady wyodrębniania figury z tła:
- prawo bliskości
- prawo podobieństwa
- prawo domykania
- prawo dobrej kontynuacji
- prawo wspólnej drogi.
WYKŁAD 3 – Psychologia poznawcza. Percepcja c. d. Uwaga.
Percepcja zależy od naszego doświadczenia (obrazek z psem).
Czasem nie widzimy tego, co istnieje, i widzimy coś, co nie istnieje.
Złudzenia percepcyjne – spostrzeganie zależności między elementami bodźca w sposób niezgodny z fizyczną rzeczywistością. Bywają wykorzystywane w sztuce (np. obiekty niemożliwe – schody), reklamie (pralka Aqualtis), modzie (paski, kolory, makijaż), sprzedaży (skreślona cena, większa cena skreślona).
Procesy uwagi
Uwaga – mechanizm redukcji nadmiaru informacji. Jest nierozerwalnie związana z procesami percepcji.
- minimalna – wyzwalana przez otoczenie
- dowolna – uruchamiana przez organizm, związana z podjęciem celowej aktywności.
Procesy podprogowe – wszystkie procesy psychiczne przebiegające pod progiem świadomości człowieka – umykają jego uwadze, człowiek nie rejestruje ich w danej chwili lub w ogóle nie rejestruje ich w świadomości.
Procesy psychiczne mogą być podprogowe:
- z powodu swojej natury – są za szybkie
- z powodu zbyt małej pojemności uwagi i ograniczenia pola świadomości. Bodźce peryferyjne – bodźce rejestrowane przez mózg, ale nie przez uwagę i świadomość.
Priming – poprzedzanie bodźców świadomych bodźcami podprogowymi, które wywołują pozytywne lub negatywne emocje. Np. pokazywanie ludziom chińskich znaków (bodźce neutralne) po zdjęciach twarzy (bodźce podprogowe).
Zjawisko „pierwszego wrażenia” – tworzy się w czasie bardzo krótkim (7-8 s), zależy od mowy ciała, tonu głosu, wpływa na naszą percepcję.
Stosowanie w reklamie bodźców podprogowych jest niedozwolone w Polsce. Stosuje się bodźce peryferyjne, które docierają do odbiorcy jakby „z boku” i w sposób niezauważalny działają na niego. Np. billboardy przy ruchliwych ulicach, spoty telewizyjne, stworzenie najbardziej „kuszącej” sytuacji bodźcowej (ekspozycja towaru, atmosfera sklepu), zjawisko „pierwszego wrażenia”.
Piramida Merhebiana:
Słowa 7 % naszego spostrzegania
Ton głosu 38%
Mowa ciała 55%
Funkcje uwagi
- selektywność – selekcja informacji dostępnych w otoczeniu, zdolność do skupiania uwagi na jego wybranym aspekcie
- oczekiwanie (czujność) – oczekiwanie na pojawienie się określonej informacji (dane oczekiwane - tzw. sygnał) i ignorowanie pozostałych (dane ignorowane - tzw. szumy)
Np. filmik „water bed”
- poszukiwanie – aktywne poszukiwanie określonej informacji wśród zbioru różnych informacji (dystraktory – informacje przeszkadzające)
- kontrola czynności jednoczesnych – możliwość nakierowania uwagi na dwie czynności jednocześnie, dwa aspekty otoczenia.
WYKŁAD 4 – Psychologia poznawcza. Zaburzenia uwagi.
(zeszyt)
WYKŁAD 5 – Psychologia poznawcza. Uczenie się.
Uczenie się – stosunkowo stała zmiana zachowania w wyniku doświadczenia.
Zdolność adaptacji – zdolność do uczenia się nowych zachowań umożliwiających radzenie sobie w różnych warunkach.
Warunkowanie:
- klasyczne – uczymy się kojarzyć 2 bodźce (np. błyskawica – grzmot)
- instrumentalne – uczymy się kojarzyć reakcję z jej konsekwencjami (np. naciskanie przycisku w automacie => otrzymywanie wafelka.
Warunkowanie nie jest jedyną formą uczenia się, złożone gatunki zwierząt jak szympansy uczą się tylko przez obserwację zachowania innych.
Uczenie się przez obserwację – uczenie się z doświadczeń i przykładów innych.
Dzięki warunkowaniu klasycznemu, instrumentalnemu i obserwacji człowiek uczy się i przystosowuje do środowiska.
Uczenie się
- kluczem do uczenia się jest doświadczenie
- nauka przez skojarzenia – nasz umysł w naturalny sposób łączy ze sobą, czyli kojarzy fakty następujące po sobie
Warunkowanie - proces uczenia się skojarzeń między zdarzeniami
- klasyczne – uczymy się przewidywania ważnych faktów, np. pojawienie się pokarmu lub bólu
- instrumentalne – uczymy się powtarzania czynności, które przynoszą nagrodę, i unikania czynności, które wywołują karę
Warunkowanie klasyczne – początki
- behawioryzm – I poł. XX w.
- John Watson (1913) – badania praw kierujących uczeniem się
- psychologia nie zajmuje się wewnętrznymi myślami, uczuciami i motywami. Zamiast badać reakcje organizmów na bodźce środowiska, psychologia powinna „przewidywać i kontrolować zachowania. Introspekcja nie stanowi zasadniczej części jej metody”.
- psychologia – nauką obiektywną na podstawie obserwowalnych zachowań
Eksperyment Pawłowa – warunkowanie klasyczne (pawłowskie) – badanie fizjologii wydzielania śliny przez psy, które występuje nie tylko w trakcie posiłku, ale też w reakcji na poprzedzający posiłek bodziec.
Reakcja bezwarunkowa (Rb) – wydzielanie śliny pod wpływem pokarmu, bo występuje ona bez uczenia się.
Bodziec bezwarunkowy = niewyuczony (Sb) – pokarm.
Bodziec neutralny (Sneu) – dzwonek (przed wyuczeniem).
(strzałka)
Bodziec warunkowy = wyuczony (Sw) – dzwonek.
Reakcja warunkowa (Rw) – wydzielanie śliny na dzwonek.
PRZED WARUNKOWANIEM
pokarm (Sb) => ślina (Rb)
dzwonek (Rneu) => reakcja orientacyjno-badawcza
W TRAKCIE WARUNKOWANIA
dzwonek (Sw) + pokarm (Sb) => ślina (Rw)
PO WARUNKOWANIU
dzwonek (Sw) => ślina (Rw)
Dany związek nie istniał przed uczeniem się, został wytworzony w wyniku warunkowania.
Warunkowanie klasyczne – uczymy się nowych bodźców, które są sygnałami pojawienia się czegoś istotnego dla osobnika. Jest to występowanie reakcji specyficznej na skutek działania bodźca obojętnego biologicznie dzięki wielokrotnemu łączeniu go z bodźcem nieobojętnym biologicznie (warunkowym). Ma znaczenie zastosowawcze – pomaga organizmowi przygotować się na dobre lub złe wrażenie.
Warunkowanie klasyczne – zachowania reaktywne (pojawiają się jako automatyczne reakcje na dany bodziec).
Warunkowanie instrumentalne – zachowania sprawcze (oddziałują na środowisko i wywołują określone konsekwencje).
Koty Thorndike’a
Skrzynki problemowe – aby się wydostać, zwierzę musiało odkryć, w jaki sposób zwalnia się zasuwę, dźwignię lub pętlę. Przyjmowano, że do działania pobudzają dwa motywy – strach i głód.
Na podstawie tego eksperymentu Thorndike stworzył prawo efektu – uczucie zadowolenia z osiągniętego rezultatu sprawiło, że wystąpienie skutecznej reakcji stawało się bardziej prawdopodobne.
Warunkowanie instrumentalne
- Edward Thorndike
- określone zachowania są wzmacniane (nagradzane lub karane)
- nagroda – np. pokarm, głaskanie, uznanie społeczne, premia
- kara – np. ból wywołany skarceniem, nagana
- zachowania nagradzane utrwalają się i występują częściej, a zachowania karane coraz rzadziej (nagrody są skuteczniejsze niż kary)
Skrzynka Skinnera
reakcja instrumentalna bodziec bezwarunkowy reakcja bezwarunkowa
(Ri) => (Bb) =>
naciskanie dźwigni przez pokarm jedzenie
szczura
Rola kary w uczeniu się
Eksperyment Estesa – w labiryncie umieszczano skrzynkę z pokarmem tak, że prowadzące do niej dwie drogi znacznie różniły się pod względem długości. Badane szczury szybko nauczyły się przebiegać krótszą drogę.
Kiedy wzmocnienie można uzyskać inną drogą, kara hamuje reakcję niewłaściwą najbardziej efektywnie. Kiedy jednak na miejsce karanej reakcji nic nie jest proponowane jak w pierwszym etapie eksperymentu, reakcja ta zostaje przytłumiona, ale nie znika – z chwilą zniesienia kary pojawia się na nowo. Najbardziej efektywne metody uczenia się polegają na tłumieniu niepożądanych reakcji przy jednoczesnym tłumieniu reakcji pożądanych.
Warunkowanie klasyczne a instrumentalne
- wspólna cecha – nagroda
- podstawowa różnica – warunkowanie klasyczne wywołuje odruchową reakcję bezwarunkową (bodziec – reakcja), a warunkowanie instrumentalne jest bardziej złożone i reakcje w nim nie są przeważnie odruchowe (bodziec – reakcja – wzmocnienie pozytywne lub negatywne, czyli nagroda lub kara).
Uczenie się przez obserwację
- uczenie się przez obserwację = uczenie się społeczne
- nie wymaga bezpośredniego doświadczenia
Albert Bandura – społeczne uczenie się
Według warunkowania sprawczego organizm najpierw zachowuje się w określony sposób, a bezpośrednio potem to zachowanie musi być wzmocnione, by mogła nastąpić trwała zmiana.
Według Bandury:
- z uczeniem się mamy do czynienia również, gdy ludzie lub zwierzęta obserwują zachowanie innych
- nie muszą sami się tak zachowywać
- to, czego się uczymy, nie jest dokładną kopią zaobserwowanych zachowań
- zyskujemy pewnego rodzaju schemat, ogólne wyobrażenie, zawierające tylko ważniejsze elementy, a nie szczegóły zachowania
Obserwacja
- proces obserwacji i naśladowania zachowań innych = modelowanie lub naśladowanie
Jest zauważalne już u zwierząt i dzieci.
- obserwacja zachowania innych osób = nabycie schematu
- model = osoba, którą obserwuje uczący się
obserwacja modelu => modelowanie => nabycie schematu przez obserwację zachowania innych
Uczenie się przez obserwowanie to proces czteroetapowy – student musi:
- skierować uwagę na kluczowe elementy tego, czego ma się nauczyć
- zapamiętać dane zachowanie
- umieć powtórzyć lub wykonać dane zachowanie
- mieć motywację i chcieć powtórzyć dane zachowanie.
Ćwiczenia i próby wyobraźni wykorzystywane w nauczaniu ogólnym pozwalają uczniom utrwalić i wykonać daną czynność (zachowanie).
Co robić, by uniknąć powstawania agresji w procesie społecznego uczenia się?
- rozmawiać/tłumaczyć zachowania złe i nierealistyczne
- wzmacniać pozytywne zachowania
- poznawcza analiza zachowań => poznawcza modyfikacja zachowań.
Jak się uczymy? – stożek Dale’a
10% tego, co czytamy, widzimy
30% tego, co widzimy
50% tego, co widzimy i słyszymy
70% tego, co mówimy i piszemy
90% tego, co wykonujemy
3 grupy uczniów
- słuchowcy
- chętnie uczą się, słuchając innych
- lubią dialog i rozmowy
- powtarzają głośno to, co napisali, hałas ich dekoncentruje
- rozmawiają ze sobą
- lubią słuchać
- lubią wykłady
- lubią długie wypowiedzi własne
- lubią muzykę, to ich ulubiony rodzaj sztuki
- wolą mówić o dziełach sztuki niż je oglądać
- dobrze pamiętają imiona, nazwiska, ale mylą twarze
- nie lubią długich opisów, nie zauważają ilustracji
- wzrokowcy
- lubią demonstracje lub pokazy
- lubią wykresy i tabele
- lubią opisy
- pamiętają twarze, gorzej imiona i nazwiska
- lubią patrzeć, rysować
- z wykładów robią notatki
- preferują sztuki wizualne
- cenią porządek, przeszkadza im bałagan i ruch
- ważnym źródłem wrażen i informacji jest dla nich obraz telewizyjny
- malarstwo, rzeźba, grafika to dziedziny sztuki przemawiające do nich najmocniej
- kinestetycy (czuciowcy)
- uczą się przez wykonywanie i bezpośrednie zaangażowanie
- lubią emocje, ruch, prace manualne
- nie lubią czytać, chyba że tekst ma żywą fabułę
- mają kłopoty z ortografią
- pamiętają to, co sami wykonali
- muszą się poruszać, wiercić, coś trzymać
- tupią, gestykulują
- nie lubią słuchać
- świetni asystenci podczas doświadczeń pokazowych z przedmiotów ścisłych
Półkule mózgowe
Badania z elektroencefalogramem wykazały, że gdy człowiek się wypowiada, liczy w pamięci, pisze, myśli logicznie albo uważnie słucha, bardziej aktywna jest lewa półkula. Uszkodzenia lewej półkuli powodują trudności z mówieniem, czytaniem, pisaniem, matematyką. Dominuje u naukowców, umysłów ścisłych.
Prawa półkula wykorzystywana jest przy czynnościach, które wymagają wyobraźni i wizualizacji, gdy pojawiają się kolory, muzyka, rytm. Uszkodzenia prawej półkuli powodują trudności z rozpoznawaniem struktur geometrycznych, twarzy, rysowaniem, percepcją muzyki. Dominuje u artystów i humanistów.
Jak uczyć innych?
Nauczyciel występuje w roli osoby:
- organizującej proces uczenia się, badającej potrzeby, oczekiwania, możliwości innych
- integrującej wewnętrzne potrzeby uczniów z wymaganiami programu, który sam wybiera
- kreującej warunki uczenia się, poszukiwania, odkrywania, myślenia, komunikowania się, działania i współpracy w grupie
- uczestniczącej w wymianie emocjonalnej między uczniami
- będącej opiekunem, przy pomocy którego uczniowie mogą uczyć się aktywnie i samodzielnie
Wskazówki
- zaopatrzyć uczniów w podstawowe zdolności radzenia sobie z gwałtownie zmieniającą się rzeczywistością
- stworzyć odpowiednie warunki uczniowi
Charakterystyka stylów uczenia się
Konkretne doświadczenie:
- preferowanie rozwiązań praktycznych nad rozważaniami teoretycznymi
- uczenie poprzez rozwiązywanie problemów, sytuacji
- wymaga kreatywnego myślenia
- odnosi się do osób nie obawiających się ryzyka i umiejących podejmować decyzje
Refleksyjna obserwacja:
- umiejętność patrzenia na sytuacje z różnych perspektyw
- opinie poprzedzone dokładną analizą tematu
- przewaga obserwowania nad działaniem
- wymaga czasu, by przeanalizować informację z różnych perspektyw
Analizowanie
- pozyskiwanie wiedzy teoretycznej, by opracować własne rozwiązania
- umiejętność ogarnięcia dużej liczby różnych informacji
- skupianie się na ogólnych strukturach, ideach, koncepcjach
- najważniejsza jest logiczna analiza idei i pomysłów
Aktywne eksperymentowanie
- zbieranie dużej liczby informacji
- opracowanie kilku możliwych wariantów
- eksperymentowanie z wariantami
- brak obaw przed podejmowaniem ryzyka
- sprawność w znajdowaniu praktycznych zastosowań dla idei i teorii
Efektywny proces dydaktyczny
- ograniczyć stosowanie metod podających
- stosować metody i techniki aktywizujące
- organizować pracę tak, by uczniowie mogli zaspokajać swoje potrzeby
- uatrakcyjniać zajęcia (efekt zaskoczenia, zabawy)
- wykorzystywać środki dydaktyczne
- tworzyć małe grupy
- stwarzać sytuacje do eksperymentowania, doświadczania, obserwowania
- zagospodarować przestrzeń w sali
WYKŁAD 6 – Podstawy psychologii poznawczej w percepcji społecznej.
(zeszyt)
WYKŁAD 7 – Emocje.
Procesy emocjonalne
- uczucia (uczucia wyższe – np. moralne, etyczne; uczucia estetyczne i intelektualne)
- afekty
- emocje
- nastroje
- namiętności
- sentymenty (postawy emocjonalne)
Istotne cechy procesów emocjonalnych
- znak emocji (wartościowość, walencja) – ich pozytywny (przyjemny) lub negatywny (przykry) charakter
- natężenie emocji – wiąże się z wielkością wpływu tego procesu na zachowanie, tok myśli itp.
- treść emocji – określa znaczenie bodźca i usposabia do konkretnego zachowania (np. lęk do ucieczki, gniew do zachowań agresywnych)
Emocja – subiektywny stan psychiczny, uruchamiający priorytet dla związanego z nią programu działania. Jej odczuwaniu towarzyszą zmiany somatyczne, ekspresje mimiczne i pantomimiczne, zachowania.
Emocje to względnie nietrwałe stany afektywne, o silnym zabarwieniu i wyraźnym wartościowaniu, poprzedzone jakimś wydarzeniem i ukierunkowane.
Na emocje składają się 3 składniki: wyraz mimiczny, pobudzenie fizjologiczne, subiektywne doznanie.
Nastrój – o znacznie mniejszym nasileniu i długim czasie trwania (np. irytacja, nostalgia, samotność, tęsknota, dobrostan wewnętrzny).
Źródła emocji
- bodźce odbierane przez nasze zmysły (dźwięk muzyki, ciepło słońca)
- przedmioty lub obiekty, które wcześniej nie budziły żadnych uczuć, np. dla kogoś, kto tonął, jezioro może się kojarzyć z lękiem
- potrzeby – dążenie do ich zaspokojenia może wywoływać emocje. Gdy potrzeba może być zaspokojona – radość, duma, podekscytowanie, a kty napotyka blokadę – złość, smutek, żal, lęk.
- kontakt z samym sobą – można siebie lubić, nienawidzić, być z siebie dumnym, złościć się na siebie. Przekonania żywione o sobie i stopień, w jakim jesteśmy bliscy tego, jacy chcielibyśmy być, to ważne źródła emocji.
- słowa – mogą działać podobnie jak czyny i wywoływać emocje, np. radość, żal, wstyd, lęk
Emocje a ewaluacja
- ocena poznawcza – rozpoznanie przez podmiot określonego zdarzenia jako znaczącego z punktu widzenia jego własnych celów i interesów
- ocena pierwotna – proces determinujący to, czy emocja się pojawi, a jeśli tak, to jaka będzie jej walencja
- ocena wtórna – rozważenie, w jaki sposób można się uporać z problemem i jego emocjonalnymi konsekwencjami
Podział emocji
- pierwotne – niższe, dotyczą zaspokojenia biologicznych potrzeb organizmu – strach, złość, radość, zdziwienie, smutek, wstręt
- wtórne – wyższe, mające charakter społeczny, dotyczące sfery wartości i wiedzy
Paul Ekman odkrył, że ekspresja emocji jest tylko częściowo kulturowo uwarunkowana, gdyż strach, złość, radość, zdziwienie, smutek, wstręt to emocje uniwersalne. Każdy człowiek potrafi je rozpoznać na twarzach ludzi dowolnej rasy.
System kodowania wyrazów twarzy opisuje sposób kurczenia się różnych mięśni, prowadzących do różnych wyrazów twarzy.
Emocje są zwykle widoczne na zewnątrz, mają swoje korelaty fizjologiczne, nawet jeśli są skrywane, np.:
- strach – szybsze bicie serca, fala gorąca, zwiększone napięcie mięśni
- wstyd – rozszerzenie naczyń krwionośnych twarzy (rumieńce) i górnej części ciała
- szczęście – uczucie unoszenia, ekspansji płuc
- smutek – rozluźnienie mięśni rąk i nóg, napięcie mięśni gardła i okolic oczu
Emocje pozytywne wzbudzają tendencje do podtrzymywania danej aktywności lub określonego kontaktu (z sytuacjami, przedmiotami), który je wywołał.
Emocje negatywne mają za zadanie sprowokować jednostkę do przerwania aktywności, która stała się ich przyczyną, lub kontaktu ze źródłem tych emocji.
Darwin – pierwsze systematyczne obserwacje emocji u zwierząt („O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt”).
Funkcje podstawowych emocji podobne są u ludzi, jak i u zwierząt.
Teoria Jamesa-Langego – teoria fizjologiczna Williama Jamesa, rozwinięta niezależnie przez Carla Langego.
Lange: emocje to reakcje naczyniowo-ruchowe.
James: emocje to postrzegane reakcje organizmu. Spostrzeżenie prowadzi do reakcji fizjologicznych, a te są analizowane świadomie i postrzegane jako stany emocjonalne.
Bodźce pobudzają korę czuciową, ważne bodźce emocjonalne pobudzają najpierw korę ruchową i reakcje fizjologiczne, a to dopiero postrzegane jest jako emocje. Np. potykając się lub odskakując przed pędzącym pojazdem, najpierw reagujemy, łapiemy równowagę, pojawia się reakcja fizjologiczna, a dopiero potem uświadomienie emocji strachu.
Emocje powstały w wyniku rozszerzenia mechanizmów zachowania homeostazy, by przygotować organizm do odpowiedniej reakcji.
Powszechny pogląd: emocje są spowodowane uświadomieniem sobie jakiegoś bodźca znaczącego (np. zagrażającego – niedźwiedzia), co z kolei powoduje zmiany somatyczne (np. przyspieszone bicie serca) i zmiany behawioralne (np. ucieczkę). W teorii Jamesa-Langego najpierw zauważony zostaje bodziec (niedźwiedź), spostrzeżenie powoduje zmiany somatyczne (przyspieszone bicie serca) i behawioralne (ucieczka), a one są interpretowane przez podmiot jako emocja (strach). Oznacza to, że według tej teorii nie uciekam, bo boję się niedźwiedzia, ale boję się niedźwiedzia, bo uciekam.
Teoria Cannona-Barda
Najpierw czujemy emocje, a potem zmiany fizjologiczne.
Za reakcje emocjonalne odpowiedzialne jest podwzgórze, w którym dokonuje się ocena emocjonalnego znaczenia dochodzącej informacji. Sygnały przechodzą najpierw przez wzgórze, a następnie do kory i podwzgórza, które z jednej strony przesyła je po modyfikacji również do kory (dzięki czemu mamy świadome odczucie emocji), a z drugiej do pnia mózgu (odpowiada za reakcje fizjologiczne, występujące jednocześnie z emocjami).
Dwuczynnikowa teoria emocji (Stanley Schachter)
Aby człowiek poczuł emocje, muszą być spełnione dwa warunki. Są to dwa czynniki powstawania emocji:
człowiek musi uświadomić sobie, że jest fizjologicznie pobudzony;
człowiek musi w pewien sposób zinterpretować swoje pobudzenie.
Bardzo często ludzie interpretują swoje pobudzenie, zwracając uwagę na to, w jakiej znajdują się sytuacji. Jakość przeżywanej emocji zależna jest więc od interpretacji, a nie pobudzenia fizjologicznego, które jest niespecyficzne i podobne dla każdej emocji. Ludzie mogą źle oceniać czynnik, który wpływa na wywołanie ich pobudzenia fizjologicznego.
Dlaczego i jak diagnozujemy rozwój emocjonalno-społeczny?
Emocje i uczucia pozwalają dziecku na ustosunkowanie się do otoczenia i samego siebie. Wpływają na regulowanie wzajemnych oddziaływań, komunikowanie się z ludźmi, przystosowanie się do otoczenia.
Emocje i uczucia pozytywne pobudzają do kontaktów, poznania, zbliżania, a negatywne powodują unikanie, odrzucanie lub atakowanie tego, co jest oceniane ujemnie.
Informacje o rozwoju społeczno-emocjonalnym dziecka uzyskać można wykorzystując następujące metody:
- obserwację dziecka w różnych sytuacjach,
- rozmowę z dzieckiem,
- rozpoznawanie przeżyć dziecka przez organizowane w tym celu zabawy, gry, ćwiczenia, rysowanie, malowanie, lepienie, muzykę, scenki dramowe itp.,
- techniki socjometryczne.
Zaburzenia
Zaburzenia emocjonalne – subiektywnie nieprzyjemne odczucia trwające tygodniami, miesiącami czy latami, przeszkadzające podmiotowi w efektywnym funkcjonowaniu.
Urazy psychiczne – zespół pourazowych zaburzeń emocjonalnych (PTSD, Post-Traumatic Stress Disorder) powstaje w wyniku silnych przeżyć emocjonalnych stanowiących zagrożenie dla życia (np. katastrof). Silne stany lękowe mogą zmienić silnie strukturę wielu obszarów mózgu.
Trauma – sytuacja, w której osoba doświadczyła, była świadkiem lub została skonfrontowana ze zdarzeniem, w którym ktoś poniósł śmierć, doznał poważnych obrażeń ciała lub istniała groźba śmierci czy poważnych obrażeń, albo doświadczyła lub była świadkiem sytuacji, w której jej samej lub innej osobie grożono uszkodzeniem ciała. Reakcję osoby na to zdarzenie charakteryzuje intensywny strach, bezradność lub przerażenie.
Zdarzenie traumatyczne – nagle pojawiająca się sytuacja wywołująca przerażenie i poczucie paniki wśród osób w niej uczestniczących. Czasami już po jednorazowym doświadczeniu takiego zdarzenia u jego uczestników występują głębokie zaburzenia psychiczne i zakłócenia w codziennym zachowaniu. Jest to sytuacja gwałtownego stresu, którą może być np. śmierć kolegi na służbie, tłumienie zamieszek, czyjeś samobójstwo, oględziny zwłok dziecka.
Sytuacja traumatyczna nie kończy się najczęściej w chwili wypadku. Akcja ratownicza, wrażenia z pobytu w szpitalu, postępowanie pracowników służb ratowniczych czy reakcje bliskich mogą być źródłem dalszych urazów. Czasem późniejsze wydarzenia są odczuwane jako bardziej przykre niż sama trauma.
Uraz ten jest tym silniejszy, im bardziej wyraźny, zdefiniowany jest jego sprawca. Jeśli ktoś świadomie chce nam zrobić krzywdę, odczuwamy to wyraźniej niż gdy jest ona dziełem przypadku.
Wydarzenia traumatyczne: wypadki samochodowe i komunikacyjne, klęski żywiołowe, przypadki przemocy, akty terroru, przestępstwa.
Z traumą spowodowaną przez człowieka i związaną z przemocą, terrorem czy przestępstwem trudniej się pogodzić niż z traumą powstałą na skutek klęski żywiołowej.
Fobie – obezwładniające stany lękowe.
Niektóre popularne i osobliwe fobie:
- agorafobia – lęk otwartych przestrzeni (najczęściej spotykana fobia)
- klaustrofobia – lęk przed zamkniętymi przestrzeniami
- akrofobia – lęk wysokości
- arachnofobia - lęk przed pająkami
- antropofobia - lęk przed ludźmi
- brontofobia - lęk przed pająkami
- gefynofobia – lęk przed przekraczaniem mostów
- nadmierna trema
- strach przed lotem samolotem
- fobia czystości
Panika – intensywny, krótkotrwały okres przerażenia, powoduje bardzo silne pobudzenie autonomicznego układu nerwowego. Jest związana z fobiami lub silnymi lękami. Napady paniki wywołać może hiperwentylacja, dwutlenek węgla, mleczan sodu, a nawet sugestia. Obserwacja własnych doznań cielesnych, np. bicia serca, może wywołać stany lękowe.
Całkowity brak uczucia strachu jest związany z zwapnieniem jąder migdałowatych. Znanych jest tylko kilka przypadków i jest to bardzo niebezpieczne, gdyż łatwo się zabić.
Zaburzenia obsesyjno-kompulsywne (OCD, obsessive-compulsive disorder) – tzw. nerwica natręctw – charakteryzuje się uporczywymi nawrotami myśli lub obrazów i przymusem wykonywania różnych czynności. Obsesyjne stany umysłu prowadzą do czynności natrętnych, rytualnych, symbolicznych, np. ciągłe mycie rąk, przymus liczenia, obawa przed pomyłką, obsesje moralne, poczucie winy. Cierpi na nie ok. 2% ludności.
Zespół Tourette’a – nieprawidłowość działania mózgu, w której co kilkanaście minut pojawia się kilkuminutowy przymus wykonywania niekontrolowanych sekwencji ruchów, tików, wypowiadania obscenicznych słów. Najpierw pojawia się poczucie przymusu, potem ruchy ciała i okrzyki. Ruchy są wynikiem pobudzenia skorupy, która ma projekcje do kory przedruchowej w płacie czołowym.
Zespół czołowy – problemy z rozpoznawaniem swojego własnego stanu emocjonalnego na skutek uszkodzenia płatów czołowych. Prowadzi do płaskości emocjonalnej i problemów z podejmowaniem decyzji.
Aleksytymia – niezdolność do wyrażania emocji – człowiek jest wściekły, a zachowuje się spokojnie.
Zespół Aspergera – zaburzenie rozwojowe prowadzące do znacznej redukcji ekspresji emocji.
WYKŁAD 8 – Stres.
Czynniki wywołujące stres we współczesnym świecie:
- zmiana charakteru pracy
- nacisk na wysoką wydajność
- coraz dłuższy czas spędzany w środowisku zawodowym
- szalone tempo zmian
- ilość docierających do nas zewsząd informacji
- pośpiech, hałas, zanieczyszczenie środowiska naturalnego w otoczeniu
- rozluźnianie się relacji międzyludzkich
Nieracjonalne myśli i zamartwianie się:
- porównywanie się z innymi
- bycie ofiarą (wpisujemy się sami w rolę ofiary)
- nadmierna potrzeba akceptacji
- wyższość i sprawowanie kontroli
- nierealistyczne przekonania dotyczące przeszłości
- nierealistyczne przekonania dotyczące przyszłości
Co to jest stres?
- bodziec, sytuacja trudna lub wydarzenie zewnętrzne o określonych właściwościach (ale to samo wydarzenie dla jednej osoby będzie stresujące, dla innej nie)
- reakcje wewnętrzne człowieka, zwłaszcza emocjonalne – koncepcje zaczerpnięte z nauk medycznych (ale reakcja lękowa, stan napięcia, poczucie zagrożenia mogą też być wywoływane przez inne bodźce, np. wysoka lub niska temperatura)
- relacja (interakcja) pomiędzy czynnikami zewnętrznymi a właściwościami człowieka – zawiera oba wyższe człony i czynnik pośredniczący: spostrzeganie sytuacji przez podmiot (współczesne ujęcie interakcyjne)
Stres jako sytuacja trudna
Tomaszewski: stres – sytuacja, w której naruszona została równowaga podstawowych elementów ją konstytuujących, czyli zadań, czynności, warunków i cech podmiotu – brak wzajemnego dostosowania (równowagi) tych elementów, np. brak warunków do zaspokojenia potrzeb lub brak czynności umożliwiających ich zaspokojenie w danych warunkach.
Stres powstaje, gdy wymagania stawiane jednostce przekraczają jej możliwości.
Rodzaje sytuacji trudnych wg Tomaszewskiego:
- sytuacja utrudnienia – gdy w działaniu swym jednostka napotyka przeszkodę lub brak jakichś elementów potrzebnych do wykonania zadania: przedmiotów, narzędzi, osób współdziałających; braki informacyjne; przeszkody (trudny dostęp, zakazy i nakazy moralne); naciski (presja czasu, nacisk oczekiwań); przeciwdziałanie (udaremnianie działań przez innych);
- deprywacji (pozbawienia) – człowiek jest pozbawiony czegoś, co jest potrzebne do jego normalnego życia lub funkcjonowania w swoim środowisku. Sytuacje niezaspokojenia potrzeb fizjologicznych, psychicznych, społecznych lub ograniczone możliwości ich zaspokojenia;
- zagrożenia – zwiększone prawdopodobieństwo naruszenia jakiejś wartości cenionej przez podmiot: zdrowia, życia, pozycji społecznej, samooceny itp.;
- przeciążenia – wymagania stawiane jednostce przekraczają jej możliwości fizyczne (intelektualne), psychiczne. Zadania nie są dostosowane do możliwości człowieka lub nie ma on warunków do ich wykonania;
- konfliktowe – jednostka znajduje się w polu działania przeciwstawnych sił, mogą to być zarówno siły fizyczne, jak i sprzeczne naciski społeczne lub moralne. Człowiek znajdujący się w działaniu tych sił musi dokonać wyboru.
Stres wg Selyego
- pojęcie do nauki wprowadził Hans Selye
- stres jako reakcja biologiczna, u podnóża której stoją mechanizmy fizjologiczne
- dynamiczna reakcja adaptacyjna
- wynika z różnicy pomiędzy naszymi możliwościami a wymogami sytuacji
- skłania do podjęcia zachowań zaradczych, które mają przywrócić stan równowagi
Teza Selye:
STRES JEST NORMALNĄ REAKCJĄ ZWIĄZANĄ Z PROCESAMI ŻYCIA. MOBILIZUJE ORGANIZM DO DZIAŁANIA.
BRAK REAKCJI STRESOWEJ OZNACZA ŚMIERĆ ORGANIZMU.
Trzy fazy reakcji stresowej
Faza mobilizacji (stadium reakcji alarmowej) – początkowo odporność organizmu obniża się i widoczne są objawy zaburzenia normalnych reakcji organizmu (faza szoku), a następnie notuje się podwyższenie odporności i reakcje obronne (faza przeciwdziałania szokowi).
Faza adaptacji (stadium odporności) – odporność organizmu stabilizuje się na podwyższonym poziomie i organizm względnie dobrze toleruje obecność stresora.
Faza destrukcji (stadium wyczerpania) – wskutek przedłużonego działania stresora przy jednoczesnej niemożności opanowania go dochodzi do załamania odporności organizmu i wtórnego rozregulowania jego funkcji.
Stres w teorii Lazarusa i Folkman
Stres – dynamiczna relacja pomiędzy człowiekiem i otoczeniem, która jest oceniana przez jednostkę jako wymagająca wysiłku adaptacyjnego lub przekraczająca możliwości sprostania jej.
W wyniku oszacowania zdarzenie stresowe zostaje przez jednostkę przyporządkowane do jednej z 3 kategorii:
- krzywda lub strata – szkoda lub uraz już powstały
- zagrożenie – krzywda, strata nie wystąpiły jeszcze, ale są przewidywane
- wyzwanie – zdarzenie jest prowokujące do walki.
Symptomy fizjologiczne towarzyszące stresowi:
- częste przeziębienia lub inne infekcje
- palpitacje serca
- kłopoty z oddychaniem
- ucisk lub bóle w klatce piersiowej
- osłabienie
- bezsenność
- bladość, skłonność do omdlenia
- migreny
- bóle niewiadomego pochodzenia
- bóle w krzyżu
- niestrawności, biegunki, zaparcia
- choroby skóry lub alergie
- astma
- wzmożone pocenie się i lepkość rąk
- szybka utrata wagi
Symptomy psychologiczne towarzyszące stresowi:
- gniew, złość, rozdrażnienie, nerwowość
- lęk, obawa
- wstyd, zakłopotanie
- depresja
- złe samopoczucie
- poczucie winy
- zazdrość, zawiść
- hustawka nastrojów
- obniżona samoocena
- poczucie braku kontroli
- uczucie beznadziejności
- myśli samobójcze
- niezdolność do koncentracji
- natrętne myśli, wyobrażenia
- ucieczka myśli
- wzmożone fantazjowanie
Symptomy behawioralne towarzyszące stresowi:
- zachowanie bierne lub agresywne
- skłonność do irytacji
- trudności z mówieniem
- drżenie, tiki nerwowe
- wysoki i nadmierny śmieg
- zgrzytanie zębami
- nadmierny pociąg do alkoholu
- zwiększone spożycie kofeiny, jedzenia
- zakłócony rytm snu
- zamykanie się w sobie lub przygnębienie
- zła gospodarka czasem
- obniżona jakość pracy
- zwiększona absencja w pracy
- szybkie jedzenie, chodzenie
- zwiększona podatność na uleganie wypadkom
- zmiana stosunku do seksu
Stresory – czynniki powodujące stres:
- dramatyczne wydarzenia o rozmiarach katastrof, obejmujące całe grupy – wojny, klęski żywiołowe (stres ekstremalny, traumatyczny)
- poważne wyzwania i zagrożenia dotyczące jednostek lub kilku osób – stresory o średniej sile – koncepcja zmian życiowych – np. śmierć współmałżonka, rozwód, separacja
- drobne, codzienne utrapienia, np. niemożność znalezienia potrzebnej rzeczy, drobne nieporozumienia w rodzinie – są częste i powszechne
Najczęstsze stresory w pracy:
- przeciążenie fizyczne pracą
- ogólne obciążenie umysłowe
- nadmierne uproszczenie czynności, które w normalnych warunkach są wykonywane w sposób mniej stereotypowy i automatyczny
- jakościowe przeciążenie pracą – zadania są złożone, niejasne, konfliktowe
- presja czasu lub monotonia
- brak wsparcia społecznego w pracy
- niesprawiedliwe traktowanie przez przełożonego
- brak wyraźnych osiągnięć w pracy zawodowej
- brak okazji do współdecydowania o ważnych sprawach
- brak uznania społecznego w środowisku pracy
Źródła stresu:
- środowisko –pogoda, pory roku, światło, dźwięki, zanieczyszczenia
- czynniki społeczne –relacje z innymi ludźmi, sytuacja zawodowa, finansowa, terminy realizacji zadań
- styl życia – sen, dieta, gimnastyka, zdrowie
- sposób myślenia, indywidualne nastawienie – myśli, postawy, sposób interpretowania rzeczywistości
Nasilenie stresu można zmierzyć za pomocą skali dr Richarda Rahe’a. Obliczył on natężenie stresu wywołanego przez ważne wydarzenia życiowe i przyporządkował każdemu z nich wartość liczbową. Ocenia się, że osoby o wyniku ponad 30 punktów ponoszą ryzyko zachorowania na poważną chorobę w ciągu najbliższych 2 lat.
Działanie stresu
Prawo Hooke’a
- sprężystość i wytrzymałość materiału (budownictwo mostów)
- jeśli na materiał działa siła nacisku, następuje jego odkształcenie
- krótki czas nacisku i mała siła – materiał wróci do stanu pierwotnego
- stres krótkotrwały vs. permanentny
3 style radzenia sobie ze stresem Endlera i Parkera
- skoncentrowany na zadaniu – strategia konfrontacyjna, polega na walce z przeszkodami lub obronie własnego stanowiska, i planowym i systematycznym rozwiązywaniu problemu
- emocjonalny – zmierzający do redukcji nieprzyjemnych emocji: dystansowanie się, unikanie, samoobwinianie, samokontrola, poszukiwanie wsparcia społecznego, próby dostrzegania dobrych stron sytuacji
- unikający – skierowany na odwrócenie uwagi od źródła stresu lub poszukiwanie wsparcia społecznego
Wg Heszen-Niejodek
- poszukiwanie / unikanie informacji
- poszukiwanie wsparcia społecznego / dystansowanie się od niego
- konfrontacja z sytuacją / wycofanie się
- ucieczka / powstrzymanie się od działania
- dążenie do spowodowania zmian w sobie poprzez zwiększenie samoświadomości / naprawianie świata – aktywność na otoczenie
- realistyczna percepcja świata / ucieczka w świat marzeń i fantazji
Skutki sytuacji trudnej, stresu:
- napięcie emocjonalne
- dezorganizacja zachowania – obniżenie orientacji w otoczeniu, obniżenie samokontroli, agresja, reakcja, fiksacja
- symptomy chorobowe (nawroty choroby, psychosomatyka)
Sposoby zwalczania stresu:
Aktywność fizyczna – ruchy monotonne i jednorodne, ruchy aerobowe, ego less (nieangażujące ego).
Odpoczynek (zasada równowagi).
Wsparcie społeczne.
Eliminacja przyczyn stresu w pracy.
Techniki indywidualne, relaksacyjne – oddech jako wentyl bezpieczeństwa, afirmacja („Z każdym dniem robię coraz większe postępy”), wizualizacja, pytanie: „Co najgorszego może mnie spotkać?”.
WYKŁAD 9 –
Postawy – trwałe oceny (negatywne lub pozytywne) ludzi, obiektów i idei.
Cechy postaw:
- trwałość – utrzymują się często przez dłuższy czas
- ocena – pozytywna lub negatywna reakcja na coś
Elementy (komponenty) postawy:
- emocjonalny – nasze reakcje emocjonalne wobec przedmiotu postawy
- poznawczy – nasze myśli i przekonania o przedmiocie postawy
- behawioralny – nasze działania wobec przedmiotu postawy
Mechanizmy zmian:
- uleganie – zmiana okazjonalna
- identyfikacja – powielanie zachowania
- internalizacja – największa głębokość.
Kary i nagrody: najlepsze wyniki daje połączenie kary i nagrody, w którym kara jest niska, a nagroda wysoka.
Następstwa wpływu społecznego:
- uleganie – sposób zachowywania się osoby, która jest motywowana pragnieniem uzyskania nagrody lub uniknięcia kary
- identyfikacja – sposób zachowywania się osoby spowodowany chęcią bycia podobnym do osoby oddziałującej
- internalizacja – sposób zachowywania się osoby (przejmowania przekonań) spowodowany pragnieniem posiadania słuszności.
Atrakcyjność wzajemna – kogo lubimy najbardziej
Efekt częstości kontaktów (osoba z sąsiedztwa) – im częściej widzimy się i kontaktujemy z drugą osobą, tym większe prawdopodobieństwo, że zostanie ona naszym przyjacielem, partnerem życiowym. Nie działa w przypadku osób niesympatycznych.
Efekt czystej ekspozycji – im częściej jesteśmy wystawieni na działanie bodźca, tym większe prawdopodobieństwo, że go polubimy.
Efekt lustra – wolimy odbicie własnej osoby, do którego jesteśmy najbardziej przyzwyczajeni.
Wpływ atrakcyjności fizycznej:
- cechy zewnętrzne są opisywane jako pierwsze przy opisywaniu kogoś
- wygląd zewnętrzny jest wyróżniającym aspektem społecznego postrzegania
- ludzie przypisują cechom fizycznym cechy psychiczne
- stereotyp piękna – uproszczony wizerunek osoby atrakcyjnej fizycznie
Samospełniające się proroctwo – ludzie atrakcyjni fizycznie z reguły myślą o sobie dobrze, bo tak też są postrzegani, a ludzie mniej atrakcyjni traktują siebie jako gorszych i mniej lubianych, bo tak są odbierani. Bodziec (czyjaś opinia o nas) i reakcja (nasze zachowanie) działają na zasadzie sprzężenia zwrotnego. Na szczęście to, jak bardzo lubimy innych, wpływa na ich myślenie o sobie – im bardziej kogoś lubimy, tym przyjemniejszy wydaje nam się jej wygląd.
Kogo bardziej lubimy?
- tych, którzy obsypują nas pochwałami
Zjawisko ingracjacji – rozmyślna próba manipulowanie innymi przez udzielanie pochwał i pozytywnego wsparcia. Nie działa, gdy osoba obsypywana pochwałami ma świadomość naszych intencji.
- tych, którzy lubią nas
Techniki manipulacji
Prawie wszystkie opierają się na wcześniej wyuczonych przez nas reakcjach. Niektóre metody poszły nawet dalej, w szybki sposób ucząc nas danej reakcji, a później to wykorzystują. Cała tajemnica manipulacji tkwi w tym, że uczyliśmy się tych reakcji w innych sytuacjach, a wykorzystujemy w innych.
- zasada kontrastu
- błędne skojarzenia (wysoka cena = wysoka jakość, atrakcyjny wygląd = inteligencja, tytuł naukowy = nieomylność, ubranie = wiarygodność, ludzie patrzą = musisz być perfekcyjny)
- reguła wzajemności – człowiek od małego jest uczony za otrzymane dobra odwdzięczać się w podobny sposób, jeśli tego nie zrobi, ma wewnętrzną obawę => Hare Kriszna – darowanie kwiatu, książeczki, a potem prośba o datek
- wzajemność ustępstw – duża prośba => wycofanie się => mała prośba
- zadawanie zamkniętych pytań – poprzez ich zadawanie manipulant ogranicza nasze zdolności percepcyjne. Niejako uczy nas swojego postrzegania sprawy, ograniczając nas do narzucanych z góry odpowiedzi – poprzez wymuszanie odpowiedzi angażuje do poparcia podjęcia już pewnych decyzji.
- technika stopy w drzwiach, czyli od rzemyczka do koniczka
Społeczny dowód słuszności – przejawiamy tendencję do liczenia się z tym, co myślą o pewnych sprawach inni, podporządkowujemy się większości, bo wszyscy tak uważają.
Reguła lubienia i sympatii
- tym, których lubimy, trudniej odmawiamy
- jesteśmy nastawieni na akceptację tego, co robią, na sugerowanie się ich opiniami
- oceniamy ich wyżej niż by to wynikało z dostępnych nam informacji
Kogo lubimy i za co?
- atrakcyjność fizyczna
- nieświadome założenie: dobrze wyglądający = dobry
- zjawisko aureoli – pozytywna cecha człowieka opromienia swoim blaskiem jego pozostałe cechy i decyduje o sposobie, w jaki jest on widziany przez innych
- podobieństwo
- komplementy
- kontakt i współpraca
- warunkowanie i skojarzenia (Obama z Oprah Winfrey, nielubiani progności pogody)
- technika obiadu – ludzie bardziej lubią osoby i obiekty spotykane podczas jedzenia (jedzenie = dobre samopoczucie)
Eksperyment Stanleya Milgrama
Badani: 20-50 rok życia, różne wykształcenie, pochodzenie, zawód.
Badani byli przekonani, że biorą udział w badaniu „wpływu kar na pamięć”.
Wcielali się w rolę nauczyciela, który miał wymierzać kary wstrząsu elektrycznego „uczniowi”, gdy popełniał on błąd w teście uczenia się. Siła wstrząsu była zwiększana do 450 wolt. Każdy z badanych otrzymywał na wstępie próbny wstrząs.
Przy kolejnych błędach zwiększano siłę wstrząsu. Początkową dawką było 15 wolt, każdy kolejny był silniejszy rzekomo o 15 wolt. Ostatnią dawką miało być 450 wolt – przed nauczycielem było 30 przełączników, pod którymi widniały napisy.
Uczeń przy 150 woltach (3 błąd) domagał się wypuszczenia, bo nie chce już brać udziału w przedsięwzięciu, przy 180 wołał, że nie wytrzyma bólu, a przy 300 krzyczał, że musi zostać uwolniony. W tym samym czasie nauczyciel sprzeciwiał się wykonywaniu kolejnych wstrząsów w obawie przed śmiercią ucznia. Eksperymentator mówił: „Nauczycielu, musisz działać dalej! Twoje zadanie polega na karaniu ucznia za popełnianie błędów”. I tak każda para nauczyciela i ucznia dochodziła do 450 woltów (przy włączniku napisane było: „Niebezpieczeństwo: silny wstrząs XXX”.
Posłuszeństwo wobec autorytetu
Żądania autorytetów są silniejsze niż własne moralne przekonania. Badania Milgrama wykazały, że ślepe posłuszeństwo nazistów wobec władzy nie było w dużym stopniu spowodowane cechami dyspozycyjnymi (osobowość, niemiecki charakter), lecz wpływem sytuacji, która mogła pochłonąć każdego. Udowodnił tezę, że zło w odpowiednich warunkach może czynić każdy, nawet ludzie dążący do celów uważanych za szlachetne.
Przejawiamy tendencję do ulegania naciskom autorytetów, uległość owa ma charakter adaptacyjny i następuje pod wpływem siły charakteru (Milgram) lub opakowania (tytuł, ubranie, dobry samochód, status).
Wykorzystanie w manipulacji:
- opakowanie, nie zawartość – symbole gorliwie wykorzystywane przez profesjonalistów wpływu, którym brakuje rzeczywistego autorytetu
- cytaty – posługiwanie się cudzymi słowami do udowodnienia swoich racji
Reguła niedostępności – przypisujemy większą wartość temu, co jest niedostępne lub trudno dostępne (zakazane). Rzeczy trudno osiągalne rzeczywiście są często cenniejsze, także dlatego, że możliwość ich osiągnięcia w danym momencie stawia nas przed dylematem „jedynej okazji”.
Prawo limitu: niedostępność – warunki wzmacniające
- taktyka ograniczonej ilości egzemplarzy
- taktyka nieprzekraczalnego terminu
- „świeżość” niedostępności
- rywalizacja o niedostępne dobra
WYKŁAD 10 – Wypalenie zawodowe.
Wypalenie – stan osoby, która doświadcza psychicznej i fizycznej utraty sił w wyniku pracy w nadmiernie stresujących dla niej warunkach (proces, który doprowadza do tego, że zapał i energia, których kiedyś było pod dostatkiem, wyczerpują się).
4 typy objawów wypalenia zawodowego:
- fizyczne
- dominujące poczucie zmęczenia
- zaniedbywanie aktywności fizycznej
- zakłócenia snu
- utrata wagi i zaburzenia apetytu
- obniżenie potrzeb seksualnych
- nadużywanie alkoholu, leków, palenie tytoniu
- częste choroby bez rozpoznawalnych przyczyn
- emocjonalne i behawioralne
- trudności w relaksowaniu się
- utrzymujące się poczucie znużenia
- obniżony nastrój
- stała obecnośc negatywnych postaw i myśli
- długotrwałe resentymenty lub urazy wobec innych
- regularne poczucie osamotnienia, izolacji
- nawracające lęki
- poczucie pustki i brak celów
- rodzinne i społeczne
- obniżenie zainteresowania członkami rodziny
- łatwiejsze wpadanie w irytację, złośc na nich
- spędzanie większej ilości czasu poza domem
- opór przed wspólnym wypoczynkiem
- nadmierne oglądanie telewizji
- związane z pracą
- utrata zapału
- poczucie braku czasu
- obawy i opór przed wyjściem do pracy
- rosnące poczucie niekompetencji
- narastające niezadowolenie z pracy
- złość, pielęgnowanie urazów do przełożonych i współpracowników
- potrzeba częstego patrzenia na zegarek
- trudności w wyrażaniu opinii
- schematyczne traktowanie podopiecznych
Trójskładnikowy model wypalenia zawodowego wg Christiny Maslach:
- wyczerpanie emocjonalne – poczucie nadmiernego obciążenia i uszczuplonych zasobów emocjonalych
- depersonalizacja – negatywne, bezduszne lub zbyt obojętne reagowanie na ludzi, z którymi jednostka styka się w relacji służbowej
- obniżone poczucie dokonań osobistych – spadek poczucia własnej kompetencji i sukcesów w pracy.
Do wypalenia dochodzi najczęściej w sytuacji stresu powodującego wyczerpanie emocjonalne. Narastający stan wyczerpania uruchamia mechanizmy obronne, które doprowadzają do zmiany reakcji na innych (depersonalizacji). Proces ten ma przewlekły charakter i prowadzi do coraz częstszych niepowodzeń. Obniżenie jakości wykonywania zadań i otrzymywanej informacji zwrotnej obniża poczucie dokonań osobistych.
Komu zagraża?
- organizacja i warunki pracy
- osoby mające bezpośredni kontakt z innymi, niosące im pomoc
- osoby na odpowiedzialnych stanowiskach kierowniczych
- długi czas działania pod silną presją
- długi czas udzielania zbyt wielkiego wsparcia emocjonalnego
- brak wsparcia otoczenia
- czynniki interpersonalne
- przyjmowanie na siebie dodatkowych zadań
- stawianie sobie zbyt wielu zadań na długi okres
- stawianie sobie wysokich wymagań przy niewielkim wpływie na sytuację
- wyolbrzymianie porażek
- niedbałość o kondycję fizyczną
- skłonność do perfekcjonizmu
- zaniedbywanie rozwoju zawodowego
- problemy z organizacją czasu pracy i wypoczynku
10 stopni wypalenia zawodowego
Grzeczność i idealizm
Przepracowanie
Zmieniająca się uprzejmość
Poczucie winy z tego powodu
Zwiększone starania, by być grzecznym i solidnym
Brak sukcesów
Bezradność
Utrata nadziei
Wyczerpanie, niechęć do ludzi, apatia, złość
Wypalenie
Proces wypalenia
- miesiąc miodowy – okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć zawodowych; energia, optymizm, entuzjazm
- przebudzenie – człowiek zauważa, że idealistyczna ocena pracy jest nierealistyczna, zaczyna pracować coraz więcej i desperacko stara się, by ten idealistyczny obraz nie uległ zburzeniu
- szorstkość – realizacja zadań wymaga coraz więcej wysiłku, pojawiają się kłopoty w kontaktach z kolegami w pracy i klientami
- wypalenie pełnoobjawowe – pełne wyczerpanie fizyczne i psychiczne, stany depresyjne, poczucie pustki i samotności, chęć wyzwolenia się, ucieczki z pracy
- odradzanie się – okres „leczenia ran” powstałych w wyniku wypalenia zawodowego
Przyczyny wypalenia zawodowego – 3 płaszczyzny:
- indywidualna – niska samoocena, niepewność, defensywność, zależność, bierność, poczucie kontroli zewnętrznej, nieracjonalne przekonania o roli zawodowej, unikanie sytuacji trudnych
- intrapersonalna – kontakty z przełożonymi i współpracownikami, konflikty, rywalizacja, brak zaufania, zaburzona komunikacja, przemoc psychiczna, agresja werbalna, mobbing
- organizacyjna – rola zawodowa, środowisko fizyczne, sposób wykonywania pracy, funkcjonowanie pracownika jako członka organizacji, rozwój zawodowy, jednoczesne funkcjonowanie w organizacji i poza nią
WYKŁAD 11 – Motywacja.
Motywacja – potrzeba lub pragnienie, które służy do pobudzaniu zachowania i kierowaniu go do określonego celu. Wnioskujemy o niej na podstawie zachowania.
Instynkt – utrwalony (nie wyuczony) wzorzec dla całego gatunku.
Popędy – stan podwyższonego napięcia.
Teoria redukcji popędów – potrzeba fizjologiczna wywołuje stan podwyższonego napięcia, który motywuje organizm do zaspokojenia potrzeby. Celem jest homeostaza.
Podnieta – pozytywny lub negatywny bodziec środowiskowy (zewnętrzny), motywujący zachowanie.
Równoczesne działanie potrzeby i podniety powołuje bardzo silną chęć działania.
2 główne motywy społeczne:
- potrzeba posiadania słuszności, dotarcia do prawdy i zachowania odpowiedniego do sytuacji
- potrzeba podtrzymania poczucia własnej wartości
Model humanistyczny Maslowa
Potrzeby pojawiają się kolejno wg porządku: fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności, uznania, samorealizacji. Zaspokojenie potrzeby niższego rzędu umożliwia wystąpienie potrzeby wyższego rzędu.
Henry Murray: motywacja osiągnięć – pragnienie znacznych dokonań, doskonalenia umiejętności lub idei, wywierania wpływu i szybkiego uzyskiwania wysokiego standardu życia.
Teoria potrzeb McClellanda
- potrzeba osiągnięć
- sytuacje niskiego ryzyka
- sytuacje wysokiego ryzyka (samodzielna praca, potrzeba feedbacku)
- potrzeba przynależności (potrzeba harmonijnych relacji, przestrzeganie norm grupowych, relacje interpersonalne istotne w pracy)
- potrzeba władzy
- osobista
- społeczna (instytucjonalna)
Teoria potrzeb Atkinsona
Wysoka motywacja do pracy zależy od potrzeby osiągnięć (sukcesu), władzy i afiliacji.
Zadania o średnim stopniu trudności wybierają ci najbardziej pragnący sukcesu, a zadania o małym lub bardzo wysokim stopniu trudności wybierają ludzie przede wszystkim obawiający się porażki (jak się nie uda, to trudno, nikomu by się nie udało).
Źródła motywacji osiągnięć
- środowisko – wychowanie, kolejność urodzin
- emocje – kojarzenie sukcesu z pozytywnymi emocjami
- poznanie – przypisywanie osiągnięć własnym zdolnościom i stawianie coraz wyzszych oczekiwań
Systemy motywowania:
Tradycyjny model motywacji Taylora
Ludzie są leniwi i bezmyślni, należy ich pilnować, często karać, rzadko nagradzać.
Model relacji międzyludzkich Mayo
Ludzie chcą być ważni, podziwiani, samodzielni, współdecydujący. Należy im to zapewnić, dajac im ciekawe, różnorodne zadania i pozwalając na kontakty towarzyskie.
Model zasobów ludzkich McGregora
Teoria X – zmusić ludzi do pracy. Teoria Y – wykorzystac jak najlepiej zasoby ludzi (zdolności, inicjatywę, chęć samokontroli i samokierowania), zwiększyć odpowiedzialność.
Herzberg: ludzie czerpią przyjemność z pracy. 4 czynniki motywujące to czynniki osiągnięcia satysfakcji z pracy: osiągnięcia, uznanie, wzrost/rozwój, odpowiedzialność. Podstawą satysfakcji w miejscu pracy są czynniki higieniczne: warunki, płaca, status, bezpieczeństwo, polityka organizacji.
Drucker: żyjemy w finansowo motywowanym świecie. Głównym motywatorem są pieniądze.
Nagrody muszą być znaczące i wiązać się z osiągnięciami. Powinny być częścią systemu wynagrodzeń i być dopasowane do jednostki.
Kara
- występując po jakiejś reakcji, obniża prawdopodobienstwo jej wystąpienia w przyszłości
- bardziej liczy się konsekwencja niż siła
- od surowości kary ważniejsza jest jej nieuchronność
- zagrożenie dużą karą zwiększa atrakcyjność zabronionych działań (Aronson i Carlsmith, eksperyment: dla dzieci najbardziej atrakcyjna była zabawka, za bawienie się którą groziła największa kara).
Nagroda
- występując po jakiejś reakcji, podwyższa prawdopodobienstwo jej wystąpienia w przyszłości
- może wywierać destrukcyjny wpływ, jeśli tylko dla niej się uczymy lub pracujemy
- typ nagród wpływa na motywację
Nagroda sterująca: 5 zl za każdą 5 => motywacja zewnętrzna: nauka, dopóki mama będzie płacić
Nagroda informująca: wspaniałe stopnie! restauracja => motywacja wewnętrzna: lubię dobre stopnie