Preromantyzm - zespół zjawisk w kulturze i literaturze rozwijający się od połowy XVIIIw., które zapowiadały nadejście romantycznego przełomu w kulturze europejskiej.
Należały do nich:
sentymentalizm, eksponujący rolę uczuć,
powieść gotycka, intrygująca opisami zdarzeń niezrozumiałych i przerażających,
zwrot do przeszłości (przed wszystkim do średniowiecza), a więc do czasów sprzed panowania "cywilizacji rozumu".
Przedstawiciele preromantyzmu krytykowali oświeceniowy racjonalizm i klasycyzm, odrzucając jednocześnie sztywne reguły twórczości na rzecz oryginalności, odwoływali się przede wszystkim do uczuć, natchnienia, indywidualnej zdolności twórczej i wyobraźni.Preromantyzm przyniósł wzrost zainteresowania twórczością ludową, tradycjami lokalnymi, narodowymi, jak również średniowieczem.
Sentymentalizm – kierunek umysłowy i literacki w Europie, który trwał od lat 70 XVIII wieku do początku wieku XIX, był okresem pomiędzy oświeceniem a romantyzmem. Jego twórcami byli Jean Jacques Rousseau (we Francji) i Laurence Sterne (w Anglii). Nazwa nurtu pochodzi od dzieła Laurence'a Sterne'a Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy.Sentymentaliści w centrum zainteresowania stawiali człowieka i jego uczucia, skupiali się na indywidualizmie, wnętrzu. Uważali, że człowiek w procesie cywilizacji utracił podstawowe wartości, dlatego propagowali powrót do natury. Metody poznawania świata według nich to: empiryzm i sensualizm. Dzieło sztuki, zgodnie z zasadami kierunku, powinno mówić o uczuciach, psychice człowieka i przeżywanych przez niego emocjach. Dla nurtu typowe były gatunki: sielanka, powieść sentymentalna. Główni przedstawiciele w Europie to Jean Jacques Rousseau, Laurence Sterne;
Cechy stylu sentymentalnego
nasilenie pierwiastka uczuciowego,
poszerzenie tematyki literatury i wzbogacenie jej o treści społeczne,
w literaturze podkreślanie indywidualizmu bohaterów,
stylowi retoryczno-oratorskiemu przeciwstawienie intymności i czułości,
nastroje religijne, smutek i melancholia,
wprowadzenie uczuć litości i empatii,
wprowadzenie folkloru,
naśladowanie natury, ale nie ucywilizowanej, lecz prostej, a nawet dzikiej.
Charakterystyka człowieka sentymentalnego
czuły
patrzy na świat przez pryzmat miłości
powinien analizować własne przeżycia
powinien kochać przyrodę
powinien bywać na łonie natury
nie powinien korzystać ze zdobyczy cywilizacji
najlepiej żeby był pasterzem lub pasterką (kostium pasterski)
W Anglii romantyzm poprzedzony był długim okresem sentymentalizmu, propagującego intuicję, indywidualizm, zbliżenie do natury, głoszącego prawo do marzeń, liryzm oraz tajemniczość w literaturze. W połowie XVIII wieku w Anglii następuje zwrot ku rodzimemu średniowieczu, noszący nazwę "odrodzenia gotyckiego" (Gothic Revival). Początkowo ma on charakter ekscentrycznej mody, która jednakże szybko przenosi się na kontynent europejski, pociągając za sobą radykalną zmianę dotychczasowych upodobań estetycznych. Do nurtu tego należą dwa ważne zjawiska: architektura neogotycka i powieść grozy (zob. także: gotycyzm), a wraz z nimi upodobanie do średniowiecznego sztafażu oraz specyficznej nastrojowości związanej z zagadką, tajemnicą, niepewnością i strachem.
W literaturze, romantyzm poprzedza twórczość Jamesa Macphersona (1736-1796). Stworzył on cykl Pieśni Osjana - poematów opartych na tradycji ustnej sięgającej wczesnego średniowiecza. Zostały one opublikowane jako rzekomy zabytek literatury celtyckiej z III wieku. Genialne fałszerstwo Macphersona rozbudziło w Europie zainteresowanie średniowieczem i surowym pejzażem Północy (osjanizm).
Właściwy romantyzm angielski otwiera w 1798 r. wystąpienie grupy tzw. poetów jezior (William Wordsworth, Samuel T. Coleridge). Jego postać dojrzałą reprezentuje twórczość Waltera Scotta i George'a Byrona.
Romantyzm (z francuskiego roman – powiązane z poezją rycerską, sama nazwa nawiązuje do łacińskiej nazwy Rzymu – Roma) – nazwą tą określa się epokę w historii sztuki europejskiej od lat 90. XVIII wieku do lat 40. XIX wieku.
Romantyzm jest rozumiany jako prąd ideowy, literacki i artystyczny, który rozwinął się przede wszystkim w Europie Zachodniej i objawiał się przeważnie w poezji, malarstwie i muzyce. Wywodzi się on od przemian ideowych, jakie przyniosła angielska rewolucja burżuazyjna oraz rewolucja francuska z 1789 roku. Jej naczelne hasło "wolność, równość, braterstwo" stało się drogowskazem dla nowego prądu umysłowego, który zakwestionował podstawy oświeceniowego, racjonalistycznego pojmowania świata. Świat, zdaniem romantyków, dzielił się na to, co widzialne (materialne) i poznawalne zmysłowo oraz na to, co niewidzialne (duchowe) - dające się poznać jedynie za pomocą środków pozarozumowych, takich jak wiara i intuicja. Romantyzm przyniósł ideę człowieka „wewnętrznego”; zwrócił uwagę na jednostkę, jej odmienność i indywidualność. "Dominacja uczucia nad rozumem" to także bunt przeciwko zastanej rzeczywistości i obowiązującym w niej normom społecznym. Metodą poznania świata stać się miał nie empiryzm ale sztuka. Z romantyzmem związane było także przeświadczenie o konieczności walki z tyranią, ze zniewoleniem człowieka, z uprzedzeniami społecznymi i rasowymi. Przeświadczenie to zaowocowało wieloma zrywami o charakterze rewolucyjnym i narodowowyzwoleńczym, jakie miały miejsce niemal w całej Europie. Były to między innymi: powstanie Greków przeciwko Turkom (1821), powstanie dekabrystów w Rosji (1825), rewolucja lipcowa we Francji (1830), powstanie listopadowe w Polsce (1830), wiosna ludów (1848) oraz powstanie styczniowe (1863-1864). Typowy romantyczny bohater literacki to buntownik motywowany wielkimi namiętnościami, takimi jak miłość lub nienawiść. Bohater ten charakteryzuje się nieprzeciętnością, konfliktowością; samotnie buntuje się przeciw normom społecznym, lub walczy w obronie ojczyzny. Najważniejszym uczuciem dla romantyka jest miłość, przeważnie nieszczęśliwa i tragiczna, zawsze jednak wszechogarniająca i wszechpotężna.
Najbardziej charakterystyczne cechy i zjawiska, związane z romantyzmem i romantycznymi dziełami:
przedkładanie uczucia, intuicji i wiary nad rozum; sprzeciw wobec oświeceniowego racjonalizmu,
protest wobec klasycyzmu i harmonii,
protest przeciwko feudalnemu kształtowi państwa,
bunt przeciw kanonom i konwencjom,
tajemniczość, fantastyka; apologia Wyobraźni jako mocy kreatorskiej człowieka oraz jedynej prawdziwej rzeczywistości,
umiłowanie wolności (walka narodowowyzwoleńcza),
fascynacja żywiołowością natury,
historyzm (przede wszystkim renesans, zainteresowania gotycyzmem i neogotykiem); "mroki średniowiecza" stanowiły reakcję na oświeceniowy racjonalizm i umiłowanie ładu
orientalizm (zainteresowanie odległymi krainami np. Dalekiego Wschodu),
ludowość (częste są nawiązania do legend, podań, starodawnych mitów i baśni), folkizm,
mistycyzm (reprezentowany zwłaszcza przez takich twórców jak: William Blake czy Juliusz Słowacki),
mesjanizm (w Polsce reprezentowany przez tzw. Koło Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego),
bajronizm (termin powzięty od nazwiska angielskiego poety George'a Gordona Byrona),
werteryzm (termin powzięty od imienia głównego bohatera powieści epistolarnej Johanna Wolfganga Goethego Cierpienia młodego Wertera),
frenezja romantyczna (skłonność do przesycania świata przedstawionego motywami zbrodni, szaleństwa, okropności, nieokiełznanych namiętności).
Siłą napędową romantyzmu była tęsknota za rajskim światem, poszukiwanym poza nudną codziennością, poczucie beznadziei, a nawet spalenia się w poszukiwaniu ideału, głównie idealnej miłości. centrum romantycznego światopoglądu stał geniusz i uczucie. Idealizując sztukę, w artyście zaczęto dostrzegać twórcę niepodobnego do zwykłych ludzi, nieomal bliskiego istocie boskiej. Wzorem takiego artysty stał się dla romantyków Ludwig van Beethoven.
Niemcy [edytuj]
Sztandarową powieścią preromantyzmu jest dzieło Goethego z 1774 Cierpienia młodego Wertera. Powieść ta wyrażała w sposób niezwykle trafny "ducha epoki" i stanowiła wstęp do zbliżającego się przełomu w sztukach. Po jej publikacji Europa, a szczególnie Niemcy, zaznały fali samobójstw młodych ludzi - na wzór postępowania bohatera Goethego.W literaturze niemieckiej centralnym symbolem romantycznej tęsknoty (albo lepiej: jej celu) jest czarny kot, traktowany również jako symbol romantyzmu. Novalis wprowadził ten symbol do swej fragmentarycznej powieści Heinrich von Ofterdingen, w której średniowieczny młodzieniec wędruje przez świat, szukając wymarzonego raju. Dociera do czarodziejskiej krainy, w centrum której znajduje się niebieski kwiat - mieszanina rośliny, człowieka oraz dobrego duszka. Ten symbol oznacza nieskończoną tęsknotę i miłość oraz dążenie do nieskończoności.
W niemieckojęzycznej literaturze romantyzm reprezentują, w okresie wczesnym: Wilhelm Heinrich Wackenroder, Ludwig Tieck, Novalis, August Wilhelm Schlegel, Friedrich Schlegel, Heinrich von Kleist, a później: Heinrich Heine, Joseph von Eichendorff, Adalbert Stifter i inni. W pierwszych dziesięcioleciach XX wieku wpływy romantyzmu wystąpiły w pojawiających się wtedy ruchach młodzieżowych, jak skauting, a w Niemczech: Bündische Jugend, Wandervögel, Waldjugend, Freischärler i inne. Symbole romantyzmu są wykorzystywane ponownie we współczesnym malarstwie fantastycznym i w literaturze, a także przez ruchy New Age. Nowe spojrzenie na romantyzm wniosła twórczość Arno Schmidta (1914-1979).
Francja [edytuj]
Do Francji romantyzm zawitał w początkach XIX wieku. Rozwijał się w czasach restauracji i za monarchii lipcowej. Był reakcją i ruchem protestu przeciw skostniałym formom klasycyzmu, szczególnie długo i silnie oddziałującego we Francji. Francuski romantyzm wywodzi się z ducha Rousseau i preromantyków, którzy wysuwali na pierwszy plan uczucie i stawiali je w opozycji do rozumu. Pojawił się rozległy ruch w kulturze, w którym jednostka emancypuje się od ograniczeń ancien régime'u (absolutyzmu) i wyraża swoje wyzwolenie. Wzrost sentymentalizmu ma świadczyć, że nie ma już konieczności opierania się wyłącznie na racjach rozumu. Mme de Staël (1766-1817) i Alphonse de Lamartine (1790-1869) są dobrymi przykładami twórców poszukujących nieskończonego w każdej, najdrobniejszej nawet emocji, osoby traktowanej jako świat sam w sobie. Człowiek staje się tym, kim kiedyś dla artysty był Bóg – to w głębinach ludzkiego, pojedynczego serca szuka się teraz prawd ostatecznych.Wielkie nazwiska twórców francuskiego romantyzmu otwiera François-René de Chateaubriand (1768-1848) oraz Charles Nodier (dzięki zorganizowaniu swojego Cénacle (koło artystyczne) w Bibliothèque de l'Arsenal). Następnie dołączyli: Victor Hugo (1802-1885), Stendhal (1783-1842), Théophile Gautier (1811-1872), Alfred de Vigny (1797-1863), Charles Leconte de Lisle (1818-1894), Gérard de Nerval (1808-1855) oraz Joséphin Soulary (1815-1891). Charles Baudelaire w Sztuce romantycznej wymienia również takich twórców jak Jean de Falaise, Champfleury, Pierre Dupont, Jules Janin, Filibert Rouviere, Gustave Flaubert, Charles Asselineau, August Barbier, Marceline Desbordes-Valmore, Pétrus Borel, Hegezyp Moreau, Gustave Le Vavasseur.
We Francji romantyzm trwał dłużej niż do roku 1830, jednak do tego czasu miał inną dynamikę niż w późniejszym okresie: początkowo dominował indywidualizm. Bohater romantyczny miał naturę arystokratyczną i gardził tłumem. Odczuwał niesmak w stosunku do życia, ale czcił przodków i dawne czasy. Marzył o samotności i przeżywał głębokie, skomplikowane i "niemożliwe" uczucia miłosne. Ucieleśniał wieczystą niezgodę wobec powszechnie wyznawanych ideałów; był przy tym niezdolny do czynu. Po roku 1830 wizja romantyczna zmienia charakter: więcej uwagi poświęca się społecznym uwarunkowaniom kondycji ludzkiej. Bohater romantyczny angażuję się w walkę o wyzwolenie. Jego namiętności znajdują ujście w jego działalności (wyzwolenie narodowe, walka o emancypację klas niższych, walka z niewolnictwem w koloniach). Sztandarową postacią staje się Lorenzo de Médicis – bohater Alfreda de Musset. Wielką rolę w przełamaniu dominacji ideału epoki klasycyzmu odegrał dramat Victora Hugo Hernani, który stał się powodem znamiennej walki klasyków z romantykami.
Egotyzm romantyczny – eksponowanie osobowości bohatera literackiego lub autora, skupienie uwagi czytelnika na ich wewnętrznych przeżyciach i doznaniach. Egotyzm dodatkowo wiązał się z autobiografizmem i autotematyzmem. Bezpośrednich inspiracji literackich dla egotyzmu należy poszukiwać w twórczości Johanna Wolfganga Goethego (werteryzm) i Jeana Jacques`a Rousseau (russoizm).Pełni on ważne funkcje w budowaniu przez twórców romantycznych autolegendy (artysta romantyczny, poeta romantyczny), kreując różne ich rysy i wizerunki począwszy od historii miłości życia (liryczno-dramatyczny cykl utworów Mickiewicza związany związanych z Marylą Wereszczakówną) aż po żartobliwo-dramatyczny autoportret poety-wirtuoza (Beniowski Słowackiego).
Dramat romantyczny – typ dramatu ukształtowany w okresie romantyzmu w opozycji do poetyki dramatu klasycystycznego, a w nawiązaniu do twórczości Williama Szekspira, barokowego dramatu hiszpańskiego (Lope de Vega, Calderon) i dramaturgii mieszczańskiej, zwłaszcza melodramatu. Typowymi przedstawicielami dramatu romantycznego byli np. Victor Hugo (np. Hernani, Maria Tudor), Alfred de Musset (np. Lorenzaccio), w Polsce Juliusz Słowacki (Balladyna, Kordian), Adam Mickiewicz (Dziady), Zygmunt Krasiński (Nie-Boska komedia).Kompozycja dramatu romantycznego była luźna, poszczególne epizody cechowała duża niezależność, utwór nie podlegał typowym zasadom poetyki klasycystycznej, jak zasada trzech jedności czy zasada pięciu aktów, sceny monumentalne przeplatały się z kameralnymi i lirycznymi, toteż kwalifikuje się go do gatunku mieszanego. Typowe dla dramatu romantycznego było łączenie uważanych przez klasyków za wykluczające się kategorii estetycznych - patosu i groteski, realizmu i fantastyki, komizmu i tragizmu. Łączono także wszelkiego rodzaju przeciwstawne konwencje stylistyczne i gatunkowe oraz techniki dramaturgiczne. Tego rodzaju synkretyzm i niedostosowanie kompozycji do wymogów technicznych widowiska teatralnego sprawiło, że dramaty romantyczne miały charakter niesceniczny.
Youngizm - nurt literacki w drugiej połowie XVIII w. i na początku XIX w., jeden z przejawów preromantyzmu inspirowany twórczością angielskiego pisarza Edwarda Younga, zwłaszcza w jego poematem Myśli nocne o życiu, śmierci i nieśmiertelności (1742-45). Nawiązywała do niego tzw. poezja cmentarna w Anglii, poezja nocy i grobów we Francji i Niemczech. Typowe elementy: opisy nocnej cmentarnej scenerii połączone z moralistyką religijną, tematyką marności ludzkiego życia, rozważaniami o śmierci.
Walka klasyków z romantykami – literackie zjawisko francuskie odnoszące się do bitwy artystycznej z roku 1830 jaka towarzyszyła końcowi jednej epoki w historii sztuki we Francji i narodzinom nowej: klasycyzm i ideały oświeceniowe odchodziły w cień, na plan pierwszy wysuwał się romantyzm.Bezpośrednim powodem do wybuchu, jakbyśmy dziś powiedzieli – medialnej – bitwy, była prapremiera dramatu Victora Hugo pod tytułem "Hernani", ponieważ najwyraźniej eksponowała nowe podejście do pisarstwa.Już wcześniej Francja, a z nią właściwie cała Europa poznała inne, wcześniejsze dzieła romantyzmu, gdyż aż do końca XIX wieku wykształceni ludzie posługiwali się językiem francuskim, a więc tworczość francuska emanowała na cały obszar kultury europejskiej i amerykańskiej. Inne dzieła nie były jednak tak rewolucyjne w formie, skupiały się bardziej na ekspresji emocji. Dopiero "Hernani" wywołał burzę:
"Hernani", sztuka Victora Hugo napisana w roku 1829, stał się pretekstem do gwałtownej polemiki między zwolennikami Oświecenia (klasycyzmu) a romantykami. Głównym powodem "walki o Hernaniego" były nowatorskie i niekonformistyczne zmiany języka sztuki dramatycznej jakie Hugo zastosował z całą świadomością, że wywoła burzę. Hugo dokonał zamachu na zasady dotychczasowej estetyki: zniósł sztywne reguły wersyfikacji, wprowadził zwykły język mówiony, dotąd zakazany w "prawdziwej sztuce", zastosował zwroty popularne, wręcz pospolite oraz wyzywające metafory. Sztuka opowiada historię rewolty przeciw królowi ze strony pewnego Hiszpana, arystokraty. Premiera sztuki wywołała głośny skandal, jednak ideały romantyzmu były już na tyle zakorzenione w umysłach, że został on uznany we Francji za prawdziwy styl. Po czym został stylem oficjalnym...
Powieść gotycka – odmiana powieści uprawiana głównie na przełomie XVIII i XIX wieku. Typowymi jej elementami były: tajemnicza czy wręcz upiorna atmosfera narracji, odczuwane podczas lektury poczucie grozy (stąd również nazwa: powieść grozy), nawiedzone budowle, zamki, pułapki, śmierć, choroba, szaleństwo, klątwa itp., zaś bohaterami zazwyczaj była jakaś antynomiczna para, gdzie jeden biegun reprezentowany był przez osobnika o wyraźnie demonicznych cechach (jak na przykład Manfred w utworze Walpole'a), zaś drugim biegunem była czysta i niewinna osoba (zazwyczaj jakaś dziewica), jak Antonia w Mnichu. Istotnym elementem powieści gotyckiej był fakt zaistnienia jakiejś ciemnej zbrodni, która odciskała piętno na fabule, a także wymowie ideowej powieści. Powieść gotycka była modyfikacją powieści sentymentalnej XVIII wieku. Wywarła znaczny wpływ na rozwój literatury romantycznej, a także horroru. Stanowiła również istotny element współczesnego prądu kulturalnego zwanego gotycyzmem.Powieść gotycka była reakcją na racjonalizm epoki oświecenia, a pierwsze książki powstały w Anglii. Za wyznacznik i jednocześnie wzorzec gatunku uważa się Zamczysko w Otranto. Powieść gotycka (tyt. oryg. The Castle of Otranto, 1764, wydanie polskie 1974) autorstwa Horacego Walpole'a. Podtytuł nadany prez Walpole'a stał się nazwą dla całej rodziny tego typu powieści. Jednak pierwszy prawdziwy sukces powieść gotycka odniosła dopiero w realizacji Ann Radcliffe. Do najbardziej znanych utworów tego nurtu należą Mnich Matthew Gregory'ego Lewisa, a także Italczyk wspomnianej już Ann Radcliffe. W Polsce powieść gotycką zainicjowała w XIX wieku Anna Mostowska, uprawiał ją także Zygmunt Krasiński. Popularność powieści gotyckiej zanikła jednak z początkiem XX wieku.
Literaturoznawcy wyróżniają trzy odmiany powieści gotyckiej:
powieść historyczną (historical novel), gdzie na pierwszy plan wysuwa się kostium historyczny (np. Zamczysko w Otranto);
powieść sentymentalną (sentimental novel), gdzie nadrzędnym czynnikiem jest sentymentalna w charakterze historia miłosna (np. powieści Ann Radcliffe);
powieść terroru (terror novel), gdzie wyróżnikiem jest frenezja i satanistyczna aura (np. Mnich M. G. Lewisa).
Do powieści gotyckiej zwykle nie zalicza się utworów Edgara Allana Poe, Mary Shelley czy Brama Stokera. Twórczość wyżej wymienionych autorów nie jest przypisywana do jednego nurtu literackiego.
Gotycyzm (ang. gothicism) – nurt kultury europejskiej, stanowiący jeden z jej przedromantycznych prądów. Dążył on do przywrócenia rangi i znaczenia utworom i budowlom pochodzącym ze średniowiecza. Prądowi nadano nazwę gotycyzmu, gdyż tradycje średniowieczne były wiązane przede wszystkim z gotyckim stylem architektonicznym.Gotycyzm narodził się w latach 60. XVIII wieku w Wielkiej Brytanii. Postrzegany jest jako reakcja na oświecenie, jako nawrót do estetyki średniowiecza, wydobycie elementów irracjonalnych i emocjonalnych w zbyt zracjonalizowanej epoce XVIII wieku. Pierwszą powieścią gotycką w literaturze światowej była powieść grozy – Zamczysko w Otranto (1764, wydanie polskie w 1974) Horace'a Walpole'a. Podobne do obecnych na Wyspach Brytyjskich tendencje można znaleźć także w utworach francuskiego trubaduryzmu, który nawiązywał do dorobku i tradycji trubadurów, oraz niemieckiego Sturm und Drang, np. w utworach Christiana Augusta Vulpiusa czy Gottfrieda Augusta Bürgera. Pojawienie się gotycyzmu w literaturze europejskiej spowodowało ożywienie w szwedzkim gotyzmie, który funkcjonował w tym skandynawskim państwie nieprzerwanie od czasów średniowiecza.
Czarny romantyzm – był literackim prądem zaliczanym do romantyzmu, który zaistniał w roku 1793. Cechował się on - w odróżnieniu od romantyzmu - irracjonalnymi i melancholijnymi cechami, z fascynacją dotyczącą tworzenia się ludzkiego szaleństwa i zła. Artyści i autorzy kierunku zajmowali się inną stroną romantyzmu, przy czym ich dzieła miały często ponury, przepełniony rezygnacją charakter. Termin "czarny romantyzm" wywodzi się zarówno od pesymistycznego prądu literackiego, jak i z wpływów z wczesnego romantyzmu. Powstanie tego kierunku było jednak przede wszystkim dziewiętnastowieczną reakcją na amerykański transcendentalizm, który wywodził się z Nowej Anglii i był bardzo popularny w latach od 1836 do 1840. Związani z nim byli Ralph Waldo Emerson, Henry David Thoreau i Margaret Fuller. Ruch miał wpływ na wiele dziedzin, wliczając w to literaturę.Z czasem wielu autorów dorastających w transcendentalnej atmosferze zmieniło obrany kierunek. Niektórzy z nich jak Poe, Hawthorne czy Melville uważali jego idee za zbyt optymistyczne i egoistyczne i zareagowali zmianą przekonań w stosunku do prozy i poezji. Nowe dzieła, które składały się na ten kierunek nazwano czarnym romantyzmem. W oparciu o czarny romantyzm określa się także pisarzy jako przedstawicieli kultury powstałej z wpływów gotyku i Dark wave.
Cechy charakterystyczne [edytuj]
skrajnie - nadmierny
straszno - demoniczny
satanistyczny
fantastyczny
groteskowy
dekadencki
Wprawdzie transcendentalizm miał wpływ na niektórych przedstawicieli czarnego romantyzmu, to jednak krytycy zaobserwowali w dziełach kierunku porzucenie jego zasad w kilku kluczowych sprawach. Po pierwsze autorzy czarnego romantyzmu nie są tak entuzjastycznie nastawieni do myśli, że perfekcja jest wrodzoną cechą ludzkości, jak to miało miejsce w przypadku transcendentalizmu. Po drugie, czarny romantyzm przedstawia jednostkę jako istotę podatną na grzech i samo-destrukcję, nie mającą z natury rzeczy dostępu do boskości i mądrości. G.R. Thompson opisywał tę niezgodność, oświadczając, że myśl transcendentalna wiąże się ze światem, w którym boskość jest jego nieodzowną częścią. Czarny romantyzm natomiast zaadoptował obraz antropomorficznego zła w postaci szatana, duchów, wampirów i upiorów. W obu kierunkach uwidoczniona była wiara w głęboką moc duchową natury, ale czarny romantyzm odbiera ją jako bardziej złowrogą, niż transcendentalizm, który widzi w niej bardziej boskiego i uniwersalnego mediatora. Dla przedstawicieli czarnego romantyzmu świat natury jest ciemny i tajemniczy, a gdy ujawnia on człowiekowi prawdę, jawi się jako zły i piekielny. Wreszcie podczas gdy transcendentalizm wspiera społeczne zmiany, czarny romantyzm ukazuje często indywiduum, które zawodzi w swoich staraniach i dążeniach do zmian na lepsze.
Popularna w Anglii w XVIII i XIX wieku powieść gotycka była zainspirowana wieloma konwencjami, jakie można było znaleźć w czarnym romantyzmie. Powieść gotycka wywodzi się od dzieła pt. Zamczysko w Otranto (The Castle of Otranto) z 1764, której autorem był Horace Walpole.
Dzieła te cechowały się wszechobecną atmosferą strachu, wliczając w to elementy makabryczne i nadprzyrodzone, motywem nawiedzonych budowli lub poszukiwaniem własnej tożsamości. Krytycy często oceniali powieści gotyckie jako odznaczające się przesadnie melodramatycznymi treściami i zupełnie przewidywalną fabułą. Generalnie z takimi elementami jak ciemność i nadnaturalne zjawiska oraz z figurami i charakterami jak wampiry i maniacy, powieść gotycka jest bardziej skupiona na aspekcie strachu, niż wzory czarnego romantyzmu, bazujące na tajemnicach i sceptycyzmie w odniesieniu do człowieka.Mimo to ów kierunek miał wpływ na dzieła z okresu późniejszego okresu tego prądu literackiego, jak np. niektóre prace Edgara Allana Poe. Niektórzy autorzy epoki romantyzmu jak Lord Byron, Samuel Taylor Coleridge, Mary Shelley, John Shek, czy John Polidori, którzy częściowo są wiązani z powieścią gotycką, również są wspominani w kontekście czarnego romantyzmu. Ich utwory cechują się osobistymi udrękami, motywem ludzi niedostosowanych społecznie oraz niepewnością, czy ludzka natura przynosi mu wybawienie czy zniszczenie. Ważnym dziełem tego kierunku jest powieść romantyczna "Straże nocne" (Nachtwachen) niemieckiego autora Ernsta Augusta Friedricha Klingemanna, który opublikował ją pod pseudonimem Bonawentura.
Rozpacz
Rezygnacja
Szaleństwo
Jawa i sen
Mury (np. zamki, klasztory, więzienia, piwnice)
Natura (morza, góry, jeziora, rzeki, ciemne lasy, polany, ale też zwierzęta, zjawiska naturalne jak mgła czy burza)
Forma bajkowa
Motyw wędrowca
Motyw okna
William Szekspir (1564 - 1616)
Edward Young (1683 - 1765)
Immanuel Kant[1] (1724 - 1804)
Marquis de Sade (1740 - 1814)
Ludwig Tieck (1773 - 1853)
Lord Byron (1788 - 1824)
E. T. A. Hoffmann (1776 - 1822)
Jacob Grimm (1785 - 1863)
Algernon Charles Swinburne (1837 - 1909)
Edgar Allan Poe (1809 - 1849)
Gérard de Nerval (1808 - 1855)
Leconte de Lisle (1818 - 1894)
Gustave Flaubert (1821 - 1867)
Charles Baudelaire (1821 - 1867)
Comte de Lautréamont[2] (1846 - 1870)
Ramy czasowe romantyzmu europejskiego:
Romantyzm to okres w dziejach kultury i literatury europejskiej przełomu XVIII i XIX w. Romantyzm powstał na fali europejskich ruchów wolnościowych, które nawiązywały do ideałów Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W Anglii romantyzm towarzyszył ruchowi czartystów, w Rosji powstaniu dekabrystów, w Polsce powstaniu listopadowemu. W Europie Zachodniej romantyzm rozpoczął się znacznie wcześniej niż w Polsce - w latach 80-ych XVIII w. Pierwsze przejawy nowej sztuki w Europie:
Najwcześniejsze zwiastuny nowej epoki miały miejsce w Niemczech, gdzie działał ruch "burza i napór" oparty na elementach sentymentalizmu. W tej pierwszej preromantycznej fazie pojawili się: F. Schiller i J.W. Goethe, pierwszym utworem w duchu romantycznym były "Cierpienia młodego Wertera". Kolejnym krokiem romantyzmu europejskiego była twórczość G. Byrona, W. Hugo i W. Scotta.
Romantyzm europejski rozpoczyna się w latach dziewięćdziesiątych XVIII wieku i trwa do około lat czterdziestych XIX wieku. Popularnie dzieli się go na trzy fazy:
wczesny romantyzm (około 1798-1804);
pełny romantyzm (około 1804-1815);
późny romantyzm (około 1815-1848).
typy bohaterów romantycznych:
bohater bajroniczny - uosabia romantyczne konflikty moralne i namiętności; twórca: Jerzy Gordon Byron; typ ten widoczny jest w "Giaurze"; główny bohater mści się na mordercy kobiety, którą kochał i później dręczą go wyrzuty sumienia, chroni się on przed znienawidzonym światem do klasztoru; bohater typu bajronicznego to człowiek o nieprzeciętnej indywidualności, skłócony ze światem i ze społeczeństwem, w którym przyszło Megaupload żyć, przeżywający nieszczęśliwą miłość, prowadzącą do tragicznych skutków;
bohater werterowski - utożsamiany z bierną rezygnacją, nostalgią, apatyczną ucieczką w świat wewnętrzny, aż do spokojnie zaplanowanych decyzji samobójczych; twórca: Goethe ("Cierpienia młodego Wertera"); bohater werterowski to ten, który nie umiał znaleźć sensu życia, ucieka od współczesności w świat marzeń i wspomnień;
bohater renejski - od bohatera "Rene" Chateaubrianda - francuska odmiana choroby wieku; J.J. Rousseau, Musset "Spowiedź dziecięcia wieku", Hugo "Nędznicy";
bohater rosyjski - bohater zniechęcony do życia, przygnębiony, nie umiejący znaleźć celu i sensu życia - rosyjska odmiana choroby wieku; twórcy: Puszkin "Eugeniusz Oniegin", "Borys Godunow", Michał Lermontow.
Gatunki charakterystyczne dla romantyzmu:
- dramat romantyczny
- powieść poetycka
- ballada
- poemat dygresyjny
- komedia
Romantyzm to okres w dziejach kultury i literatury europejskiej przełomu XVIII i XIX w.
Romantyzm powstał na fali europejskich ruchów wolnościowych, które nawiązywały do ideałów Wielkiej Rewolucji Francuskiej. W Anglii romantyzm towarzyszył ruchowi czartystów, w Rosji powstaniu dekabrystów, w Polsce powstaniu listopadowemu. W Europie Zachodniej romantyzm rozpoczął się znacznie wcześniej niż w Polsce - w latach 80-ych XVIII w. Najwcześniejsze zwiastuny nowej epoki miały miejsce w Niemczech, gdzie działał ruch "burza i napór" oparty na elementach sentymentalizmu. W tej pierwszej preromantycznej fazie pojawili się: F. Schiller i J.W. Goethe, pierwszym utworem w duchu romantycznym były "Cierpienia młodego Wertera". Kolejnym krokiem romantyzmu europejskiego była twórczość G. Byrona, W. Hugo i W. Scotta.
1789 Wielka Rewolucja Francuska
1794 Powstanie kościuszkowskie
1795 III rozbiór Polski
1797 Powstanie Legionów Dąbrowskiego
1807 Utworzenie Księstwa Warszawskiego
1812 Wyprawa Napoleona do Rosji
1815 Klęska Napoleona pod Waterloo. Kongres Wiedeński. Utworzenie Księstwa Kongresowego.
1821 Wybuch powstania w Grecji
1824 Proces młodzieży wileńskiej
1825 Powstanie dekabrystów (powstanie grudniowe) w Rosji
1830 Rewolucja lipcowa we Francji. Wybuch powstania listopadowego w Warszawie.
1833 Wyprawa Zaliwskiego – próba wzniecenia powstania
1839 Zniesienie Unii Brzeskiej
1846 Próba wzniecenia powstania. Rzeź galicyjska. Koniec Rzeczpospolitej Krakowskiej.
1848 Wiosna Ludów
1852-56 Wojna krymska
1860-61 Manifestacje patriotyczne w Warszawie
1863-64 Powstanie styczniowe.
Najważniejsze problemy literatury romantyzmu:
• przeszłość i przyszłość; Kult ruin i pamiątek przeszłości, bunt wobec teraźniejszości, dążenie do radykalnego przeobra żenia świata nawet przez krwawą rewolucję.
• nawiązanie do średniowiecza,
Epoka najbliższa duchowi romantyzmu – średniowiecze, a także sarmandzki barok, pogańska Litwa, słowiańszczyzna przed chrześcijaństwem.
• nieskończoność,
Romantyków pociąga świat tajemniczy, szukają drogi do zaświatów. Cechą religijności romantycznej jest łączenie elementów z różnych religii.
• irracjonalizm;
Kult uczucia i fantazji, nieufność wobec rozumu, dystans wobec nauki,
• jednostka poza i prze społeczeństwem;
Indywidualizm, egotyzm, skłócenie z otoczeniem, wybór samotnej ofiary, często konflikt z istniej ącymi normami społecznymi, ucieczka w marzenia.
• naród – rozumiany jako duchowa wspólnota ustanowiona przez Boga.
• Polska.
W myśleniu o historii punktem odniesienia jest Polska przeciwstawiona Zachodowi, często uwa żana za naród wybrany.
• Poezja;
Poeta, wieszcz, duchowy przewodnik narodu, sam ustanawia granice swej sztuki;
• pejzaż romantyczny.
Przyroda dzika, ponura pełna tajemnic, ożywienia symboliczna.
• budowa utworu;
luźna kompozycja, fragmentaryczność, wieloznaczność, symbol.
Ramy czasowe:
Europa: 1789-1848
Reakcją młodego pokolenia na oświecenie, które odczuwane było jako nałożenie ciasnego, bezuczuciowego kaftana, był krótki okres Sturm und Drang – nazwa pochodzi od tytułu dramatu Friedricha Maximiliana Klingera (1752-1831) Sturm und Drang (1776), który można przetłumaczyć jako Burza i napór. W ruchu tym uczestniczyli na ogół młodzi mężczyźni, którzy sprzeciwiali się tyranii w jej wszelkich odmianach, nie tolerując również narzucania sobie woli w kwestiach kulturowych. "Geniusz" nie jest skrępowany regułami – takie było ich przekonanie. Pisali na temat zajmujących ich problemów, dając pierwszeństwo teraźniejszości przed antykiem.Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) w powieści epistolarnej Cierpienia młodego Wertera (1774) ukazuje człowieka, który umiera na skutek nieszczęśliwej miłości do kobiety. W dramacie Zbójcy (1781) Friedricha Schillera (1759-1805) młody człowiek buntuje się przeciwko swemu ojcu i zwierzchności. Dramaty Jakoba Lenza (1759-1805) ukazują uciążliwą sytuację młodych intelektualistów (np. Der Hofmeister, 1774, pol. Rządca). Obok dramatów ważną rolę odgrywała w tym okresie również liryka, jako że dzięki niej można było wyrazić emocje i patos.Okres Burzy i naporu nie był jednak zbyt długim epizodem i w wyniku losów oraz ewolucji poglądów jego przedstawicieli zaniknął – Schiller i Goethe zostali założycielami niemieckiej klasyki, zaś Lenz, sto nazwa okresu w literaturze niemieckiej przypadającego umownie na lata 1767-1785.Okres ten to protest literacki przeciwko rozbiciu państwa niemieckiego na małe państewka feudalne, przeciw uciskaniu mieszczan oraz chłopów, przeciw upadkowi gospodarczemu i kulturalnemu. Artyści przedkładali intuicję i uczucie nad rozum, w swych utworach nawiązywali do źródeł narodowych i ludowych. Przywódcą duchowym ruchu był Johann Gottfried Herder[1], niemiecki filozof, pastor i pisarz. W okresie tym działali najwięksi poeci niemieccy: Johann Wolfgang Goethe oraz Fryderyk Schiller. Obaj pisarze w swojej ojczyźnie uznawani są za klasyków, natomiast w odniesieniu do reszty literatury europejskiej ich twórczość z okresu "burzy i naporu" uznawana jest za preromantyczną[2]. Czołowymi utworami tego okresu są Cierpienia młodego Wertera Goethego oraz Zbójcy Schillera[3].
Charakterystyczne cechy okresu Sturm und Drang to:
postawa buntu
ukazywanie dramatu jednostki wybitnej
krytyka stosunków społecznych
zainteresowanie folklorem
kult Szekspira
Klasyka weimarska (około 1786–1805) [edytuj]
Początek klasyki weimarskiej często wiązany jest z podróżą Goethego do Włoch w roku 1786. Znamienna jest jego ścisła współpraca z Friedrichem Schillerem w tym okresie, która została dopiero przerwana przez śmierć tego ostatniego w roku 1805. Okres Burzy i naporu był już w tym czasie dla obu przeszłością. Kolejnym wyzwaniem dla tej nietypowej pary pisarzy stał się ideał humanistyczny. W utworach z tego okresu autorzy częściowo wzorowali się na tematyce i wzorcach antycznych, która to postawa w literaturoznawstwie określana jest mianem klasycyzmu. Samo określenie "klasyka" w drugim znaczeniu nadaje dodatkowe pozytywne zabarwienie nazwie epoki.\Dramat Goethego pt. Ifigenia w Taurydzie (1787, wyd. pol. 1833) traktuje o przezwyciężeniu uprzedzeń i jest przykładem humanistycznego ideału klasyki. Najważniejszym "klasycznym" dziełem Goethego jest Faust (1808), który doczekał się kontynuacji w roku 1832. Sam Goethe jest pisarzem trudnym do jednoznacznego zaklasyfikowania i jego wczesne oraz późne utwory nie zaliczają się do klasyki.Drugim wielkim pisarzem klasyki weimarskiej był Friedrich Schiller. Był autorem dzieł teoretycznych np. Über die naive und sentimentalische Dichtung (1795, O literaturze naiwnej i sentymentalnej). Także w liryce podejmował kwestie filozoficzne (np. w Spacerze, oryg. tytuł Der Spaziergang, 1795). Schiller był autorem licznych ballad i dramatów historycznych (m.in. cyklu o Wallensteinie, 1799).Inni autorzy, którzy zaliczani są czasami do klasyki, jak np. Karl Philipp Moritz (1757-1793) lub Friedrich Hölderlin (1770-1843), uznawani są za pionierów romantyzmu. Zawierająca elementy autobiograficzne powieść Anton Reiser (1785-1790) Philippa Moritza uważana jest za pierwszą powieść psychologiczną w języku niemieckim, a hymny Hölderlina do dzisiaj są niedoścignionym wzorem w swoim gatunku.Do klasyki w węższym znaczeniu należą Jean Paul (1763-1825), autor głównie satyrycznych powieści, i Heinrich von Kleist (1777-18122), często sięgający po temat indywiduum zmagającego się ze społecznymi przymusami, która to walka często prowadzi do destrukcji jednostki (np. w noweli Miachael Kohlhaas, 1808).
Romantyzm (około 1799–1835) [edytuj]
Epoka romantyzmu dzielona jest najczęściej na następujące podokresy: wczesny romantyzm, dojrzały romantyzm, późny romantyzm i postromantyzm; dokonanie podziału czasowego i podziału według autorów nie jest proste. Z literaturoznawczej perspektywy podokresem obfitującym w najciekawsze wydarzenia jest wczesny romantyzm.W pierwszym okresie charakterystyczne jest odrzucenie wielu starych konwencji. Wśród autorów o takim nastawieniu byli zaprzyjaźnieni z sobą Ludwig Tieck (1773-1853), Wilhelm Heinrich Wackenroder (1773-1798), Friedrich von Hardenberg (1772-1801), znany pod pseudonimem Novalis, oraz bracia August Wilhelm (1767-1845) i Friedrich (1772-1829) Schleglowie. Jednym z ważniejszych środków było mieszanie w jednym utworze wielu gatunków literackich m.in. wierszy, ballad i krótkich bajek; przy czym autorzy ci wielokrotnie odwoływali się do dzieł Goethego (Cierpienia młodego Wertera, Lata nauki Wilhelma Meistra).
Teoretycznym odpowiednikiem tych dzieł w liryce była "progresywna poezja uniwersalna", która nie tylko wiązała nawet najbardziej różniące się od siebie gatunki literackie i dziedziny wiedzy, ale która także zawierała w sobie również elementy samokrytyki i przemyślenia na swój własny temat. Jednym z ważniejszych środków wyrazu tejże "poezji refleksyjnej" była ironia, która uwypuklała, iż stan idealny, uzewnętrzniany dzięki sztuce tworzonej przez zastosowanie klasycznych teorii, jest wyzuty z wszelkich ludzkich wyobrażeń, i że nie można ufać obrazom, za pomocą jakich artyści próbują wprowadzić wspomniany stan. Innym cenionym przez romantyków środkiem literackiego wyrazu były krótkie formy prozatorskie, w których sztuka zastanawiała się nad własnym "niepowodzeniem", odcinając się od klasycznej koncepcji harmonicznie domkniętego dzieła, będącego odzwierciedleniem ideału doskonałości.Za przedstawicieli dojrzałego romantyzmu uważani są Ludwig Achim von Arnim (1781-1831) i Clemens Brentano (1778-1842). Wydali oni zbiór niemieckich pieśni ludowych noszący tytuł Cudowny róg chłopca (niem. Des Knaben Wunderhorn). I to ich żona i siostra Bettina von Arnim (1785-1859) przyczyniła się wydanym w roku 1835 tomem Korespondencja listowna Goethego z dzieckiem do popularyzacji Goethego w Niemczech. Do romantyzmu zalicza się także, znanych jako bracia Grimm, Jacoba i Wilhelma Grimm (wydawców słynnego zbioru bajek ludowych).Najbardziej znanym autorem późnego romantyzmu jest E.T.A. Hoffmann (1776-1822), który za pomocą takich opowiadań jak Kota Mruczysława poglądy na życie... (niem. Lebensansichten des Katers Murr..., 1820) oraz Der Sandmann (Piaskun) w psychologiczny sposób odwraca romantyczną ironię, przygotowując w ten sposób grunt pod bardziej nowoczesną i już mniej idealistyczną poetykę. Do późnego romantyzmu zalicza się również poetę Josepha von Eichendorffa (1788-1857).
Biedermeier i okres przedmarcowy (około 1830-1850) [edytuj]
Prądy literackie między epokami klasyki i romantyzmu z jednej strony i mieszczańskim realizmem z drugiej nie dają się sklasyfikować w ramach jednej jednolitej epoki. Przy klasyfikacji autorów i utworów z tego okresu używa się nazw historycznych i kulturowych okres przedmarcowy i biedermeier.
Autorzy zaliczający się do okresu przedmarcowego byli zaangażowani politycznie i przyczynili się do rozkwitu poezji politycznej. Wielu z nich należało do luźnego kręgu grupy literackiej Młode Niemcy, m.in. Georg Herwegh (1817-1875), Heinrich Laube (1806-1884), Karl Gutzkow (1811-1878) i Ferdinand Freiligrath (1810-1876). W podobnym duchu tworzyli również Heinrich Heine (Z podróży po Harzu, tytuł oryginału Die Harzreise; Niemcy: baśń zimowa, tytuł oryginału Deutschland. Ein Wintermärchen), Ludwig Börne (1786-1837) i zmarły w młodym wieku Georg Büchner.Autorzy tworzący utwory o mniej realistycznym charakterze od przedstawicieli okresu przedmarcowego bywają przyporządkowywani do prądu literackiego o nazwie biedermeier. Za jego przedstawicieli uznawani są przede wszystkim poeci tacy jak: Nikolaus Lenau (1802-1850), Eduard Mörike (1804-1875), Friedrich Rückert (1788-1866) i August von Platen (1796-1835). Godni wspomnienia prozaicy to Annette von Droste-Hülshoff (1797-1848) (Die Judenbuche, pol. Żydowski buk), Adalbert Stifter (1805-1868), Jeremias Gotthelf (1797-1854) i bajkopisarz Wilhelm Hauff (1802-1827).Do biedermeiera zaliczani bywają też austriaccy dramatopisarze Franz Grillparzer (1791-1872), Johann Nestroy (1801-1862) i Ferdynand Raimund (1790-1836). Grillparzer pisał tragedie w duchu klasyki weimarskiej, a Nestroy i Raimund reprezentowali wiedeński dramat ludowy.
Realizm poetycki (1848–1890) [edytuj]
Autorzy poetyckiego i mieszczańskiego realizmu unikali w swoich dziełach głównych problemów społeczno-politycznych epoki, koncentrując się na opisywaniu małych ojczyzn z ich krajobrazami i ludźmi. W centrum wszystkich pisanych w tym nurcie powieści, dramatów i wierszy stoi pojedynczy człowiek, indywiduum. Często stosowanym środkiem literackiego wyrazu w wielu dziełach poetyckiego realizmu była ironia, pozwalająca na zachowanie dystansu do "nieznośnych" i "oburzających" elementów rzeczywistości. Ironia ta wytykała wprawdzie pojedyncze błędy i słabe elementy systemu społecznego, ale nigdy nie krytykowała systemu jako całości.Preferowanym gatunkiem literackim była początkowo nowela np. Das Amulett (Amulet) Szwajcara Conrada Ferdinanda Meyera (1825-1898) i Jeździec na siwym koniu (niem. Schimmelreiter) Theodora Storma (1817-1888). Jedynym godnym wspomnienia dramaturgiem tego okresu pozostaje Friedrich Hebbel (1813-1863) (Maria Magdalena, 1844, wydanie polskie pod tym samym tytułem 1905). Do noweli dołączyła później jeszcze powieść. Tutaj należy wymienić przede wszystkim Gustava Freitaga (1816-1895) i Wilhelma Raabe (1831-1910).
Dwoma tytanami mieszczańskiego realizmu byli Szwajcar Gottfried Keller (1819-1890) i Theodor Fontane (1819-1898). Keller był autorem opowiadań (Romeo i Julia na wsi, tytuł oryginału Romeo und Julia auf dem Dorfe) i powieści edukacyjnych (Zielony Henryk, 1854, druga wersja 1880, wydanie polskie 1955). Fontane, pracujący początkowo jako dziennikarz, był autorem takich znanych powieści jak Pani Jenny Treibel (1893, tytuł oryginału Frau Jenny Treibel) czy Effi Briest (1895, wydanie polskie pod tym samym tytułem 1974). Charakterystyczne dla jego dzieł było stopniowe poszerzanie pola widzenia od głównego bohatera na całe społeczeństwo.W Austrii można obserwować tendencje do opisywania małych ojczyzn w ramach motywów wiejskich występujących u Marie von Ebner-Eschenbach (1830-1916), Ludwiga Anzengrubera (1839-1889) i już po definitywnym zakończeniu epoki u Petera Roseggera (1843-1918).
Naturalizm (1880–1900) [edytuj]
Naturalizm był kierunkiem w sztuce i literaturze, w którym chciano ukazać wszystkie bez wyjątku panujące stosunki społeczne. Co jeszcze w połowie wieku było dla realistów tematem tabu, teraz stanęło nagle w centrum uwagi. Wycinki rzeczywistości miały być oddawane w jak najwierniejszy sposób, bez oglądania się na tradycyjne granice tzw. "dobrego smaku" i mieszczańskich koncepcji odnośnie sztuki. Jedną z nowości było wprowadzenie do utworów języka potocznego, gwary, dialektów. Indywidualny bohater nie pozostawał już dłużej w centrum uwagi opowiadań i dramatów. Ważne stały się także czynniki, które go determinowały, jak np. kolektyw, pochodzenie, środowisko, czas historyczny.Inaczej niż w rosyjskiej i francuskiej literaturze na niemieckim obszarze językowym brak znaczącej powieści naturalistycznej. Arno Holz (1863-1929) razem z Johannesem Schlafem (1862-1941) tworzyli lirykę i krótką prozę (Papa Hamlet, 1889). Znane jest równanie Holza: Sztuka = Natura – x, przy czym x powinno w miarę możliwości dążyć do zera. Sztuka powinna być zatem niczym innym jak odzwierciedleniem rzeczywistości. Bardziej znaczący jest wkład Gerharta Hauptmanna (1862-1946), który zdobył międzynarodowe uznanie dzięki takim dramatom jak Tkacze (1892, wydanie polskie 1905). Na obrzeżach naturalizmu tworzył także Frank Wedekind (1864-1918). Jego dramat Przebudzenie się wiosny (Frühlings Erwachen, 1891, wydanie polskie 1907) wyróżnia się elementami charakterystycznymi dla literatury końca wieku.
Od przełomu wieku do roku 1933 [edytuj]
Wraz z naturalizmem i symbolizmem nastaje okres zwany klasycznym modernizmem. Charakteryzuje się on mnogością stylów oraz współistnieniem różnych prądów. Większość autorów da się przyporządkować do przynajmniej jednego z tych kierunków.Szczególnie ważne w klasycznym modernizmie stało się określenie awangarda. Tendencje awangardowe rozpoczęły się w XIX wieku wraz z francuskim symbolizmem i takimi poetami jak Stéphane Mallarmé, Charles Baudelaire i Arthur Rimbaud. Awangarda była antymieszczańsko nastawioną literaturą, kładącą nacisk na różnorakie nowinki. Szczytowym okresem rozwoju awangardy był dadaizm, który swoją nonsensowną literaturą wprawiał w osłupienie tradycyjnie wykształconą klasę mieszczańską. Na kształt literatury awangardowej wpływały również surrealizm i futuryzm. Rozwój wszystkich wymienionych prądów literackich został w Niemczech zahamowany przez rozwój sytuacji politycznej (reżim nazistowski), a w Europie przez II wojnę światową.
Ekspresjonizm uważany jest za ostatni wielki prąd literacki w Niemczech. Zalicza się go do awangardy.Za początek ekspresjonistycznej liryki uważa się wiersz Koniec świata (niem. Weltende) Jakoba van Hoddisa z 1911, którego kilka wersów wydawało się nas zmieniać w innych ludzi, jak uważał Johannes Robert Becher. Świeżo upieczony lekarz Gottfried Benn (1886-1956) wywołał mały skandal swoim tomikiem poezji Morgue (Kostnica), gdyż wiersze tam umieszczone zostały napisane w formie prozy, a ich tematyką stały się motywy dotychczas nieznane poezji jak np. prosektorium, narodziny człowieka i prostytucja.Pisarzem, którego twórczość plasuje się w pobliżu ekspresjonizmu był Franz Kafka (1883-1924).
Po ekspresjonizmie doszły do głosu postawy realistyczne, które zostały nazwane Nową Rzeczowością (Neue Sachlichkeit). Na polu dramaturgii do głosu doszli tacy pisarze jak Ödön von Horvath (1901-1938), Bertolt Brecht (1898-1956), a także reżyser Erwin Piscator. Z epiki należałoby wymienić Ericha Kästnera (1899-1974), Ericha Marię Remarque'a i Arnolda Zweiga.
30 stycznia 1933 narodowi socjaliści pod przewodnictwem Adolfa Hitlera przejęli władzę w Rzeszy Niemieckiej. Już w tym samym roku były organizowane publiczne palenia zakazanych i niewygodnych dla reżimu książek. Niezależna literatura i krytyka literacka przestały istnieć. W przypadku Austrii wydarzenia te nastąpiły dopiero po Anschlussie w 1938 roku. Reżim domagał się literatury przesiąkniętej ideologią nacjonalistyczną tzw. Blut-und-Boden-Dichtung (literatury krwi i ziemi), jak i zabarwionej ideologicznie literatury rozrywkowej. Znanym przeciwnikom reżimu, jeśli nie udali się wcześniej na emigrację, groziła śmierć. Taki los spotkał m.in. Jakoba van Hoddisa i Carla von Ossietzky. Wielu pisarzy decydowało się na trzecie wyjście i pozostawało w kraju, mimo iż należeli do duchowej opozycji antynazistowskiej – przyjmowali oni postawę emigracji wewnętrznej. Taka decyzja oznaczała jednak milczenie, pisanie do szuflady lub tworzenie tekstów na tematy niepolityczne. Pisarzami, którzy pozostali w Rzeszy byli m.in. Gottfried Benn, Ernst Jünger, Erich Kästner, Gerhart Hauptmann, Heimito von Doderer i Wolfgang Koeppen.
Centra niemieckiej literatury emigracyjnej powstawały w wielu państwach świata, głównie w USA, Szwajcarii, a początkowo także we Francji. Biorąc pod uwagę dużą liczebność pisarzy, nie można mówić o jednolitej niemieckiej literaturze emigracyjnej. Do produktywnych autorów emigracyjnych zalicza się m.in. Tomasza Manna, Heinricha Manna, Bertolta Brechta, Annę Seghers, Franza Werfla, Hermanna Brocha. Inni jak np. Alfred Döblin, Heinrich Eduard Jacob lub Joseph Rath odnajdywali się z dużym trudem lub nie odnajdywali się w ogóle w nowo napotkanej rzeczywistości. Po wojnie część pisarzy pozostała za granicą, a część powróciła do kraju (np. Elias Canetti otrzymał Nagrodę Nobla jako obywatel Wielkiej Brytanii). Doświadczenia wojenne sprawiły, iż dla większości tych pisarzy kontynuacja rozwoju ścieżki twórczej sprzed wojny nie była możliwa.
Po zakończeniu II wojny światowej mówiono o literackim punkcie zero. Literatura zgliszcz (niem. Trümmerliteratur) opisywała zniszczony świat, jednak już wkrótce potem zaczęto kontynuować to, co zostało w tak brutalny sposób przerwane przez wojnę. W okresie tym odkryto Franza Kafkę. Grupa Wiedeńska tworzyła innowacyjne formy liryki, w Niemczech Zachodnich powstała Grupa 47, której luźno z nią związani członkowie byli motorem napędowym literatury powojennej.Powstanie dwóch odrębnych państw niemieckich doprowadziło do wytworzenia się różnych warunków dla rozwoju literatury. W dalszej części omówione zostaną z osobna niemieckojęzyczna literatura RFN, NRD, Austrii i Szwajcarii. Nie wolno jednak przeceniać różnic między nimi: literatury te powstawały we wspólnym języku i (z wyjątkiem NRD) na wspólnym rynku wydawniczym.