WYROK TRYBUNAŁU Z DNIA 30 WRZEŚNIA 2003 R.(*)

Równe traktowanie – Wynagrodzenie profesorów uniwersyteckich – Dyskryminacja pośrednia – Dodatek za wysługę lat – Odpowiedzialność państwa członkowskiego za szkody wyrządzone jednostkom wskutek naruszeń prawa wspólnotowego przypisywanych temu państwu – Naruszenia przypisywane sądowi krajowemu

W sprawie C‑224/01

mającej za przedmiot skierowany do Trybunału, na podstawie art. 234 WE, przez Landesgericht für Zivilrechtssachen Wien (Austria) wniosek o wydanie w ramach zawisłego przed tym sądem sporu między:

Gerhardem Köblerem

a

Republik Österreich,

orzeczenia w trybie prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 48 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 39 WE) oraz orzecznictwa Trybunału, wynikającego w szczególności z wyroków: z dnia 5 marca 1996 r. w sprawach połączonych C‑46/93 i C‑48/93 Brasserie du pêcheur i Factortame, Rec. s. I‑1029 oraz z dnia 17 września 1997 r. w sprawie C‑54/96 Dorsch Consult, Rec. s. I‑4961,

TRYBUNAŁ,

rozważywszy uwagi na piśmie przedstawione:

– w imieniu G. Köblera przez A. Königa, Rechtsanwalt,

– w imieniu Republik Österreich przez M. Windischa, działającego w charakterze pełnomocnika,

– w imieniu rządu austriackiego przez H. Dossiego, działającego w charakterze pełnomocnika,

– w imieniu rządu niemieckiego przez A. Dittricha i W.D. Plessinga, działających w charakterze pełnomocników,

– w imieniu rządu francuskiego przez R. Abrahama, G. de Bergues’a i C. Isidoro, działających w charakterze pełnomocników,

– w imieniu rządu niderlandzkiego przez H.G. Sevenster, działającą w charakterze pełnomocnika,

– w imieniu rządu Zjednoczonego Królestwa przez J.E. Collinsa, działającego w charakterze pełnomocnika, wspieranego przez D. Andersona, QC i M. Hoskinsa, barrister,

– w imieniu Komisji Wspólnot Europejskich przez J. Sacka i H. Kreppela, działających w charakterze pełnomocników.

uwzględniając sprawozdanie na rozprawę,

po wysłuchaniu uwag G. Köblera, reprezentowanego przez A. Königa, rządu austriackiego, reprezentowanego przez E. Riedla, działającego w charakterze pełnomocnika, rządu niemieckiego, reprezentowanego przez A. Dittricha, rządu francuskiego, reprezentowanego przez R. Abrahama, rządu niderlandzkiego, reprezentowanego przez H.G. Sevenster, rządu Zjednoczonego Królestwa, reprezentowanego przez J.E. Collinsa wspieranego przez D. Andersona i M. Hoskinsa oraz Komisji, reprezentowanej przez J. Sacka i H. Kreppela, na rozprawie w dniu 8 października 2002 r.,

po zapoznaniu się z opinią rzecznika generalnego na posiedzeniu w dniu 8 kwietnia 2003 r.,

WYDAJE NASTĘPUJĄCY WYROK

1 Postanowieniem z dnia 7 maja 2001 r., które wpłynęło do Trybunału w dniu 6 czerwca 2001 r., Landesgericht für Zivilrechtssachen Wien zwrócił się do Trybunału, na podstawie art. 234 WE, z pięcioma pytaniami prejudycjalnymi dotyczącymi wykładni, po pierwsze art. 48 traktatu WE (obecnie, po zmianie, art. 39 WE), a po drugie orzecznictwa Trybunału, wynikającego w szczególności z wyroków z dnia 5 marca 1996 r. w sprawach połączonych C‑46/93 i C‑48/93 Brasserie du pêcheur i Factortame, Rec. s. I‑1029 oraz z dnia 17 września 1997 r. w sprawie C‑54/96 Dorsch Consult, Rec. s. I‑4961.

2 Pytania te zostały przedstawione w ramach postępowania z tytułu odpowiedzialności, wszczętego przez G. Köblera przeciwko Republik Österreich (Republice Austrii) w związku z naruszeniem normy prawa wspólnotowego w wyroku Verwaltungsgerichtshof, najwyższego sądu administracyjnego.

Ramy prawne

3 Paragraf 48 ust. 3 Gehaltsgesetz 1956 (ustawy w sprawie wynagrodzeń z 1956 r., BGBl. 1956/54), zmienionej w 1997 r. (BGBl. I, 1997/109, zwanej dalej „GG”), stanowi:

„O ile jest to konieczne dla zapewnienia usług naukowca lub artysty krajowego lub zagranicznego, prezydent federalny może przyznać wynagrodzenie zasadnicze wyższe niż przewidziane w § 48 ust. 2 przy mianowaniu na stanowisko profesora uniwersyteckiego (§ 21 Bundesgesetz über die Organisation der Universitäten [ustawy federalnej o organizacji uniwersytetów], BGBl. 1993/805, zwanej dalej »UOG 1993«) lub profesora zwyczajnego uniwersytetu lub placówki szkolnictwa wyższego”.

4 Paragraf 50a ust. 1 GG ma następujące brzmienie:

„Profesor uniwersytecki (§ 21 UOG 1993) lub profesor zwyczajny uniwersytetu, lub placówki szkolnictwa wyższego, który może się wykazać piętnastoletnim stażem pracy w tym charakterze na austriackich uniwersytetach lub w placówkach szkolnictwa wyższego, oraz który pobierał przez cztery lata dodatek za wysługę lat, przewidziany w § 50 ust. 4, może ubiegać się, począwszy od dnia, w którym oba te warunki zostały spełnione, o dodatek specjalny za wysługę lat, uwzględniany przy obliczaniu emerytury, którego wysokość odpowiada wysokości dodatku za wysługę lat, przewidzianego w § 50 ust. 4”.

Spór przed sądem krajowym

5 Od dnia 1 marca 1986 r. G. Köbler był zatrudniony przez państwo austriackie na podstawie umowy publicznoprawnej w charakterze mianowanego profesora uniwersyteckiego w Innsbrucku (Austria). Przy jego mianowaniu zostało mu przyznane wynagrodzenie mianowanego profesora uniwersyteckiego szczebla dziesiątego, powiększone o zwykły dodatek za wysługę lat.

6 Pismem z dnia 28 lutego 1996 r. G. Köbler zwrócił się o przyznanie mu dodatku specjalnego za wysługę lat dla profesorów uniwersyteckich, na podstawie § 50a GG. Twierdził on, że o ile prawdą jest, że nie może wykazać się piętnastoletnim stażem pracy jako profesor na uniwersytetach austriackich, to posiada jednak wymagany staż, jeżeli uwzględni się okres pracy na uniwersytetach w innych państwach członkowskich Wspólnoty.

7 W sporze, u którego podstaw legło to żądanie G. Köblera, Verwaltungsgerichtshof (Austria) skierował do Trybunału postanowieniem z dnia 22 października 1997 r. wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, zarejestrowany w sekretariacie Trybunału pod numerem C‑382/97.

8 Pismem z dnia 11 marca 1998 r. sekretarz Trybunału zwrócił się do Verwaltungsgerichtshof z pytaniem, czy uważa, że podtrzymanie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest konieczne w świetle orzeczenia z dnia 15 stycznia 1998 r. w sprawie C‑15/96 Schöning Kougebetopoulou, Rec. s. I‑47.

9 Postanowieniem z dnia 25 marca 1998 r. Verwaltungsgerichtshof wezwał strony sporu do ustosunkowania się do pytania sekretarza Trybunału, przy czym zauważył, że z wstępnej analizy wynika, iż kwestia prawna, będąca przedmiotem tego postępowania w trybie prejudycjalnym, została rozstrzygnięta na korzyść G. Köblera.

10 Postanowieniem z dnia 24 czerwca 1998 r. Verwaltungsgerichtshof wycofał wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, a wyrokiem z tego samego dnia oddalił skargę G. Köblera z takim uzasadnieniem, że dodatek specjalny za wysługę lat stanowi premię za lojalność, co uzasadnia obiektywnie odstępstwo od norm prawa wspólnotowego dotyczących swobodnego przepływu pracowników.

11 Wyrok z dnia 24 czerwca 1998 r. stanowił w szczególności:

„[…] W swoim postanowieniu z dnia 22 października 1997 r. w przedmiocie odesłania prejudycjalnego [w sprawie C‑382/97] Verwaltungsgerichtshof przyjął, że »dodatek specjalny za wysługę lat dla mianowanych profesorów uniwersyteckich« nie ma charakteru premii za lojalność ani nagrody, lecz stanowi część wynagrodzenia w ramach systemu awansowania.

Verwaltungsgerichtshof odstępuje od tej tezy, wyrażonej w sposób niewiążący dla stron postępowania sądowo‑administracyjnego. […]

Wskazuje to na to, że dodatek specjalny za wysługę lat na podstawie § 50a Gehaltsgesetz z 1956 r. nie mieści się w »ocenie wartości rynkowej«, której należy dokonać w ramach procedury mianowania, lecz trzeba przyjąć, że ma on na celu zachęcić badaczy, znajdujących się na bardzo mobilnym rynku pracy, do związania swojej kariery zawodowej z uniwersytetami austriackimi. Nie może on być więc częścią wynagrodzenia w ścisłym tego słowa znaczeniu i ze względu na to, że ma pełnić rolę premii za lojalność, wymaga określonego stażu w charakterze mianowanego profesora uniwersyteckiego na uniwersytetach austriackich. Taka definicja nie stoi na przeszkodzie temu, aby dodatek specjalny za wysługę lat był traktowany jako część miesięcznego wynagrodzenia i aby ta premia za lojalność miała w konsekwencji charakter stały.

Ponieważ w Austrii w zakresie, w jakim dotyczy to niniejszego przypadku, wyłączna odpowiedzialność za uniwersytety spoczywa na państwie federalnym, przepis § 50a Gehaltsgesetz z 1956 r. ma zastosowanie tylko do jednego pracodawcy, inaczej niż w sytuacji, która legła u podstaw wyroku [ww. w sprawie Schöning Kougebetopoulou]. Uwzględnienie uprzednich okresów pracy, czego domaga się skarżący, wchodzi w zakres »wartości rynkowej« podczas negocjacji prowadzących do mianowania. Uwzględnienie takich uprzednich okresów pracy do celów dodatku specjalnego za wysługę lat nie jest przewidziane również w przypadku austriackich naukowców, którzy podejmują ponownie nauczanie w Austrii po okresie pracy za granicą, i byłoby niezgodne z zamiarem wynagrodzenia wieloletniej lojalności w stosunku do jednego pracodawcy, który to zamiar uzasadnia, według Trybunału, regulację samą w sobie naruszającą zasadę niedyskryminacji.

Ponieważ rzekome podnoszone w niniejszej sprawie przez skarżącego uprawnienie do dodatku specjalnego za wysługę lat na podstawie § 50a Gehaltsgesetz z 1956 r. stanowi przewidzianą prawem premię za lojalność, a Trybunał ze wspomnianych względów uznał, że system taki uzasadnia rozwiązanie, które niejako pozostaje w sprzeczności z zasadą niedyskryminacji, powództwo z tytułu naruszenia zasady niedyskryminacji należy uznać za bezzasadne, a zatem należy je oddalić […]”.

12 G. Köbler wniósł do sądu krajowego skargę o odszkodowanie przeciwko Republik Österreich w celu uzyskania odszkodowania za szkodę poniesioną ze względu na niewypłacenie mu dodatku specjalnego za wysługę lat. Podnosi on, że wyrok Verwaltungsgerichtshof z dnia 24 czerwca 1998 r. naruszył bezpośrednio stosowane przepisy prawa wspólnotowego, których zawarta w wyrokach Trybunału wykładnia jest taka, że dodatek specjalny za wysługę lat nie stanowi premii za lojalność.

13 Republik Österreich utrzymuje, że wyrok Verwaltungsgerichtshof z dnia 24 czerwca 1998 r. nie narusza stosowanego bezpośrednio prawa wspólnotowego. Ponadto jej zdaniem orzeczenie sądu ostatniej instancji, którym jest Verwaltungsgerichtshof, nie może stanowić podstawy zobowiązania odszkodowawczego ze strony państwa.

Pytania prejudycjalne

14 Po tym, jak Landesgericht für Zivilrechtssachen Wien uznał, że w toczącej się przed nim sprawie istnieją wątpliwości co do wykładni prawa wspólnotowego oraz że wykładnia ta jest niezbędna do wydania orzeczenia, postanowił zawiesić postępowanie i zwrócić się do Trybunału z następującymi pytaniami prejudycjalnymi:

„1) Czy orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym państwo ponosi odpowiedzialność za naruszenie prawa wspólnotowego, bez względu na to jakiemu państwowemu organowi przypisuje się to naruszenie (w szczególności wyrok [ww. w sprawach połączonych Brasserie du pêcheur i Factortame]), znajduje również zastosowanie, w przypadku gdy postępowanie organu, uznawane za niezgodne z prawem wspólnotowym, stanowi orzeczenie sądu najwyższej instancji państwa członkowskiego, takiego jak w niniejszym przypadku Verwaltungsgerichtshof?

2) W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie pierwsze:

Czy orzecznictwo Trybunału, zgodnie z którym do porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy wskazanie sądu właściwego w zakresie rozstrzygania sporów mających za przedmiot prawa indywidualne, wywiedzione ze wspólnotowego porządku prawnego (w szczególności wyrok [ww. w sprawie Dorsch Consult]), znajduje również zastosowanie, w przypadku gdy postępowanie organu, uznawane za niezgodne z prawem wspólnotowym, stanowi orzeczenie sądu najwyższej instancji państwa członkowskiego, takiego jak w niniejszym przypadku Verwaltungsgerichtshof?

3) W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie drugie:

Czy teza przyjęta w ww. wyroku Verwaltungsgerichtshof, że dodatek specjalny za wysługę lat jest rodzajem premii za lojalność, jest sprzeczna z bezpośrednio stosowaną normą prawa wspólnotowego, a w szczególności z zakazem dyskryminacji pośredniej, zawartym w art. 48 traktatu WE oraz z utrwalonym orzecznictwem Trybunału właściwym w tym zakresie?

4) W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie trzecie:

Czy na podstawie normy prawa wspólnotowego, która została naruszona, powstaje dla strony skarżącej w postępowaniu przed sądem krajowym prawo podmiotowe?

5) W przypadku udzielenia odpowiedzi twierdzącej na pytanie czwarte:

Czy na podstawie treści wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym Trybunał posiada informacje pozwalające mu na samodzielną ocenę, czy Verwaltungsgerichtshof wyraźnie i znacznie nadużył w niniejszej sprawie przysługującej mu swobody oceny, czy też przekaże on tę kwestię do rozpatrzenia austriackiemu sądowi, który wystąpił z odesłaniem prejudycjalnym?”.

W przedmiocie pytań pierwszego i drugiego

15 W pytaniach pierwszym i drugim, które należy rozpatrzyć łącznie, sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy zasada, zgodnie z którą państwa członkowskie są zobowiązane do naprawienia szkody wyrządzonej jednostkom wskutek naruszenia prawa wspólnotowego przypisywanego tym państwom, znajduje również zastosowanie, gdy rozpatrywane naruszenie wynika z orzeczenia sądu orzekającego w ostatniej instancji oraz, w przypadku odpowiedzi twierdzącej, czy do porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy wskazanie sądu właściwego do rozstrzygania sporów dotyczących takiego odszkodowania.

Uwagi przedłożone Trybunałowi

16 G. Köbler, rządy niemiecki i niderlandzki oraz Komisja uważają, że odpowiedzialność państwa członkowskiego powstaje wskutek naruszenia prawa wspólnotowego z uwagi na błąd przypisywany sądowi. Jednak rządy te oraz Komisja uważają, że ta odpowiedzialność powinna być ograniczona i poddana warunkom zawężającym dodanym do warunków sformułowanych w ww. wyroku w sprawach połączonych Brasserie du pêcheur i Factortame.

17 Odnośnie do tego rządy niemiecki i niderlandzki podnoszą, że w rozumieniu ww. wyroku „wystarczająco istotne naruszenie” ma miejsce jedynie wtedy, gdy orzeczenie sądu narusza w sposób szczególnie poważny i wyraźny mające zastosowanie prawo wspólnotowe. Według rządu niemieckiego naruszenie normy prawa przez sąd jest szczególnie poważne i wyraźne tylko wtedy, gdy wykładnia lub niezastosowanie prawa wspólnotowego po pierwsze nie da się obiektywnie obronić, a po drugie, jest subiektywnie uważana za naruszenie umyślne. Takie zawężające kryteria są uzasadnione względami ochrony zarówno zasady powagi rzeczy osądzonej, jak i niezawisłości władzy sądowniczej. Ponadto taki ograniczony system odpowiedzialności państwa za błędne orzeczenia sądów jest zgodny, według rządu niemieckiego, z ogólną zasadą wspólną dla praw państw członkowskich w rozumieniu art. 288 WE.

18 Rządy niemiecki i niderlandzki utrzymują, że odpowiedzialność państwa członkowskiego powinna ograniczać się do tych orzeczeń sądów, które nie podlegają zaskarżeniu, w szczególności ze względu na to, że art. 234 WE nakłada obowiązek wystąpienia z pytaniem prejudycjalnym jedynie na sądy powołane do wydawania takich orzeczeń. Rząd niderlandzki uważa, że odpowiedzialność państwa powinna powstawać jedynie w przypadkach wyraźnego i poważnego naruszenia tego obowiązku.

19 Komisja podnosi, że ograniczenie odpowiedzialności państwa w związku z orzeczeniami sądowymi istnieje we wszystkich państwach członkowskich i jest konieczne w celu zachowania powagi rzeczy osądzonej ostatecznych wyroków, a zatem również stabilności prawa. Dlatego też przestrzega, by stwierdzać „wystarczająco istotne naruszenie” prawa jedynie wtedy, gdy sąd krajowy w sposób oczywisty nadużywa swobody uznania lub narusza w widoczny sposób sens i zakres prawa wspólnotowego. W niniejszej sprawie błąd zarzucany Verwaltungsgerichtshof jest dopuszczalny i ta jego cecha stanowi jedno z kryteriów pozwalających na uznanie, że nie zachodzi tu wystarczająco istotne naruszenie prawa (zob. wyrok z dnia 4 lipca 2000 r. w sprawie C‑424/97 Haim, Rec. s. I‑5123, pkt 43).

20 Ze swej strony Republik Österreich i rząd austriacki (zwane dalej „Republiką Austrii”), a także rządy francuski i Zjednoczonego Królestwa utrzymują, że odpowiedzialność państwa członkowskiego nie powstaje w związku z naruszeniem prawa wspólnotowego przypisywanego sądowi. Przytaczają one argumenty, dotyczące powagi rzeczy osądzonej, zasady pewności prawa, niezawisłości władzy sądowniczej, pozycji władzy sądowniczej we wspólnotowym porządku prawnym oraz porównania z postępowaniami przed Trybunałem w celu pociągnięcia do odpowiedzialności Wspólnoty na mocy art. 288 WE.

21 Republika Austrii podnosi w szczególności, że ponowne dokonywanie oceny prawnej sądu orzekającego w ostatniej instancji jest niezgodne z rolą takiego sądu, ponieważ jego orzeczenia mają na celu ostateczne zakończenie sporu. Ponadto ze względu na to, że Verwaltungsgerichtshof szczegółowo przeanalizował prawo wspólnotowe w swoim wyroku z dnia 24 czerwca 1998 r., wykluczenie możliwości ponownego wniesienia skargi do austriackiego sądu jest zgodne z prawem wspólnotowym. Poza tym Republika Austrii utrzymuje, że przesłanki pociągnięcia do odpowiedzialności państwa członkowskiego nie mogą różnić się od przesłanek mających zastosowanie do odpowiedzialności Wspólnoty w podobnych okolicznościach. Zważywszy na to, że art. 288 akapit drugi WE nie może być stosowany do naruszenia prawa wspólnotowego przez Trybunał, ponieważ w takim przypadku byłby on powołany do rozstrzygnięcia kwestii dotyczącej szkody przez niego samego spowodowanej, czyli byłby jednocześnie sędzią i stroną, to wobec tego odpowiedzialność państw członkowskich za szkodę wyrządzoną przez sąd orzekający w ostatniej instancji też nie może powstawać.

22 Ponadto Republika Austrii podnosi, że celem art. 234 WE nie jest przyznanie praw jednostkom. W ramach postępowania w trybie prejudycjalnym, toczącego się przed Trybunałem, strony w postępowaniu przed sądem krajowym nie mogą bowiem zmieniać pytań prejudycjalnych ani spowodować uznania ich bezprzedmiotowości (zob. wyrok z dnia 9 grudnia 1965 r. w sprawie 44/65 Singer, Rec. s. 1191). Jedynie naruszenie przepisu, który ma na celu przyznanie praw jednostkom, mogłoby w odpowiednim przypadku powodować powstanie odpowiedzialności państwa członkowskiego. Zatem nie może ona powstawać w przypadku naruszenia art. 234 WE przez sąd orzekający w ostatniej instancji.

23 Rząd francuski twierdzi, że uznanie prawa do odszkodowania z tytułu rzekomo błędnego zastosowania prawa wspólnotowego w prawomocnym orzeczeniu sądu krajowego byłoby sprzeczne z zasadą poszanowania powagi rzeczy osądzonej, uznaną przez Trybunał w wyroku z dnia 1 czerwca 1999 r. w sprawie C‑126/97 Eco Swiss, Rec. s. I‑3055. Rząd ten podnosi w szczególności, że zasada nietykalności rzeczy prawomocnie osądzonej ma fundamentalne znaczenie w systemach prawnych opartych na zasadzie państwa prawa i poszanowaniu orzeczeń sądów. Tymczasem gdyby uznać odpowiedzialność państwa za naruszenie prawa wspólnotowego przez organ wymiaru sprawiedliwości, ta zasada państwa prawa i poszanowanie orzeczeń zostałyby podważone.

24 Rząd Zjednoczonego Królestwa utrzymuje, że w zasadzie z wyjątkiem między innymi naruszenia praw podstawowych chronionych europejską Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, podpisaną w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (zwaną dalej „EKPC”), przeciwko Koronie nie można wnieść powództwa z tytułu odpowiedzialności za orzeczenia sądu. Dodaje też, że zasadzie skutecznej ochrony praw przyznanych przez przepisy wspólnotowe, która leży u podstaw zasady odpowiedzialności państwa, daleko jest do bezwzględnego stosowania i wymienia w tym zakresie terminy prekluzyjne. Zasada ta może być podstawą skargi o odszkodowanie przeciwko państwu jedynie w rzadkich przypadkach, dla niektórych ściśle określonych rodzajów orzeczeń krajowych. Korzyści wynikające z uznania prawa do odszkodowania z tytułu błędnego orzeczenia sądu są zatem ograniczone. Rząd Zjednoczonego Królestwa uważa, że należało ocenić ich wagę w zestawieniu z niektórymi innymi ważnymi względami.

25 Odnośnie do powyższego przywołuje on po pierwsze zasadę pewności prawa i powagi rzeczy osądzonej. Prawo nie popiera podważania orzeczeń sądów, chyba że w drodze apelacji. Chodzi o ochronę strony wygrywającej i wzmocnienie interesu ogólnego pewności prawa. W przeszłości Trybunał okazywał się skłonny do ograniczenia zakresu zasady skutecznej ochrony w imię zachowania „zasad, które leżą u podstaw krajowego systemu prawnego, takich jak pewność prawa i poszanowanie powagi rzeczy osądzonej, która z niej wynika” (ww. wyrok w sprawie Eco Swiss, pkt 43–48). Uznanie odpowiedzialności państwa za błąd wymiaru sprawiedliwości stworzyłoby zagrożenie zamieszania w prawie i postawiłoby strony sporu w stanie niepewności co do ich sytuacji.

26 Po drugie, rząd Zjednoczonego Królestwa podnosi, że powaga i dobre imię władzy sądowniczej zostałyby osłabione, gdyby błąd wymiaru sprawiedliwości mógł w przyszłości skutkować powództwem o odszkodowanie. Po trzecie, utrzymuje on, że niezawisłość władzy sądowniczej stanowi podstawową zasadę w porządkach konstytucyjnych wszystkich państw członkowskich, której jednak nie można uważać za daną raz na zawsze. Uznanie odpowiedzialności państwa za akty wymiaru sprawiedliwości mogłoby stworzyć niebezpieczeństwo podważenia tej niezawisłości.

27 Po czwarte, przyznanie sądom krajowym kompetencji do samodzielnego rozstrzygania w sprawach, w których ma zastosowanie prawo wspólnotowe, oznacza przyjęcie, że sądy te popełnią czasem błędy, od których nie przysługuje apelacja lub których nie da się naprawić w inny sposób. Ta niedogodność zawsze była uważana za dopuszczalną. Rząd Zjednoczonego Królestwa podnosi, że gdyby państwo mogło ponosić odpowiedzialność za błąd wymiaru sprawiedliwości, czyli gdyby Trybunał mógł orzekać w kwestii pytania prejudycjalnego w tym zakresie, Trybunał byłby nie tylko właściwy do orzekania o trafności orzeczeń najwyższych instancji krajowych, ale również do oceny wagi popełnionych błędów i ich dopuszczalności. Konsekwencje tej sytuacji dla stosunków, o żywotnym znaczeniu, między Trybunałem a sądami krajowymi, byłyby niewątpliwie niekorzystne.

28 Po piąte, rząd Zjednoczonego Królestwa podnosi, że mogłoby być trudno wskazać sąd właściwy do rozstrzygania w tego rodzaju sprawie dotyczącej odpowiedzialności państwa, a w szczególności w Zjednoczonym Królestwie, zarówno ze względu na jej jednolity system wymiaru sprawiedliwości, jak i na ściśle stosowaną zasadę stare decisis (zasada precedensu). Po szóste, utrzymuje, że jeśli państwo może ponosić odpowiedzialność za błąd wymiaru sprawiedliwości, to odpowiedzialność Wspólnoty za błędy sądów wspólnotowych powinna powstawać na tych samych warunkach.

29 W odniesieniu do drugiego pytania prejudycjalnego zarówno G. Köbler, jak i rządy austriacki i niemiecki podnoszą, że do porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy wskazanie sądu właściwego do rozstrzygania w sporach mających za przedmiot prawa indywidualne, wynikające z prawa wspólnotowego. Odpowiedź na to pytanie powinna być zatem twierdząca.

Odpowiedź Trybunału

Zasada odpowiedzialności państwa

30 Na wstępie należy przypomnieć, że Trybunał orzekł już, iż zasada odpowiedzialności państwa członkowskiego za szkody wyrządzone jednostkom wskutek naruszenia prawa wspólnotowego mu przypisywanego jest nierozerwalnie związana z systemem traktatu (wyrok z dnia 19 listopada 1991 r. w sprawach połączonych C‑6/90 i C‑9/90 Francovich i in., Rec. s. I‑5357, pkt 35; ww. wyrok w sprawach połączonych Brasserie du pêcheur i Factortame, pkt 31; wyroki: z dnia 26 marca 1996 r. w sprawie C‑392/93 British Telecommunications, Rec. s. I‑1631, pkt 38; z dnia 23 maja 1996 r. w sprawie C‑5/94 Hedley Lomas, Rec. s. I‑2553, pkt 24; z dnia 8 października 1996 r. w sprawach połączonych C‑178/94, C‑179/94 i od C‑188/94 do C‑190/94 Dillenkofer i in., Rec. s. I‑4845, pkt 20; z dnia 2 kwietnia 1998 r. w sprawie C‑127/95 Norbrook Laboratories, Rec. s. I‑1531, pkt 106; ww. wyrok w sprawie Haim, pkt 26).

31 Trybunał orzekł również, że zasada ta ma zastosowanie we wszystkich przypadkach naruszenia prawa wspólnotowego przez państwo członkowskie, bez względu na to, jaki organ państwowy naruszył swoim działaniem lub zaniechaniem normy wspólnotowe (ww. wyrok w sprawach połączonych Brasserie du pêcheur i Factortame, pkt 32; wyrok z dnia 1 czerwca 1999 r. w sprawie C‑302/97 Konle, Rec. s. I‑3099, pkt 62; ww. wyrok w sprawie Haim, pkt 27).

32 Jeśli w międzynarodowym porządku prawnym państwo, które ponosi odpowiedzialność za naruszenie zobowiązania międzynarodowego, traktowane jest jako całość, bez względu na to, czy naruszenie, z którego wynikła szkoda, jest przypisywane władzy ustawodawczej, sądowniczej czy wykonawczej, to powinno być tak tym bardziej we wspólnotowym porządku prawnym, gdzie wszystkie władze państwowe, w tym władza ustawodawcza, są obowiązane, przy wykonywaniu swoich zadań, do przestrzegania norm nałożonych przez prawo wspólnotowe i mogących określać bezpośrednio sytuację prawną jednostek (ww. wyrok w sprawach połączonych Brasserie du pêcheur i Factortame, pkt 34).

33 W obliczu zasadniczej roli, jaką pełni władza sądownicza w ochronie praw, które jednostkom nadają przepisy wspólnotowe, pełna skuteczność tych przepisów wspólnotowych zostałaby zakwestionowana, a ochrona praw, jakie ustanawiają, uległaby osłabieniu, gdyby wykluczona była możliwość uzyskania przez jednostki, pod pewnymi warunkami, naprawienia szkody wyrządzonej im w związku z naruszeniem prawa wspólnotowego przez orzeczenie sądu państwa członkowskiego orzekającego w ostatniej instancji.

34 Należy podkreślić w tym względzie, że sąd orzekający w ostatniej instancji stanowi z definicji ostatni organ, przed którym jednostki mogą dochodzić praw przyznanych im przez prawo wspólnotowe. Ponieważ naruszenia tych praw w orzeczeniu takiego sądu, które stało się prawomocne, nie można już naprawić, jednostki nie mogą być pozbawione możliwości pociągnięcia do odpowiedzialności państwa w celu uzyskania w ten sposób sądowej ochrony swoich praw.

35 Stąd też właśnie, między innymi w celu uniknięcia, aby prawa przyznane jednostkom przez prawo wspólnotowe były naruszane, sąd krajowy, którego orzeczenia nie podlegają zaskarżeniu według prawa wewnętrznego, zobowiązany jest na podstawie art. 234 akapit trzeci WE zwrócić się do Trybunału Sprawiedliwości z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

36 Tym samym z wymagań związanych z ochroną praw jednostek, które powołują się na prawo wspólnotowe, wynika, że powinny one mieć prawo do uzyskania przed sądem krajowym odszkodowania za szkodę spowodowaną naruszeniem tych praw w związku z orzeczeniem sądu orzekającego w ostatniej instancji (zob. podobnie ww. wyrok w sprawach połączonych Brasserie du pêcheur i Factortame, pkt 35).

37 Niektóre rządy, które przedstawiły uwagi w ramach niniejszego postępowania, podnoszą, że zasada odpowiedzialności państwa za szkody wyrządzone jednostkom wskutek naruszenia prawa wspólnotowego nie może być stosowana do orzeczeń sądu krajowego orzekającego w ostatniej instancji. Przytoczone tu zostały argumenty, wywiedzione między innymi z zasady pewności prawa, a w szczególności z powagi rzeczy osądzonej, z niezawisłości i powagi sądu, a także z braku sądów właściwych do rozstrzygania w sporach dotyczących odpowiedzialności państwa z tytułu takich orzeczeń.

38 W tym zakresie należy zauważyć, że nie można podważać znaczenia zasady powagi rzeczy osądzonej (zob. ww. wyrok w sprawie Eco Swiss, pkt 46). Dla zapewnienia stabilności prawa i stosunków prawnych, jak też prawidłowego administrowania wymiarem sprawiedliwości istotne jest bowiem, aby orzeczenia sądowe, które stały się prawomocne po wyczerpaniu przysługujących środków odwoławczych lub po upływie przewidzianych dla tych środków terminów, były niepodważalne.

39 Należy jednak pamiętać, że uznanie zasady odpowiedzialności państwa z tytułu orzeczenia sądu orzekającego w ostatniej instancji samo w sobie nie skutkuje naruszeniem powagi rzeczy osądzonej takiego orzeczenia. Postępowanie, którego celem jest pociągnięcie do odpowiedzialności państwa, ma inny przedmiot i niekoniecznie musi toczyć się pomiędzy tymi samymi stronami co postępowanie, w którym zapadło orzeczenie korzystające z powagi rzeczy osądzonej. Strona skarżąca w postępowaniu dotyczącym odpowiedzialności państwa uzyskuje bowiem w razie wygranej zasądzenie od państwa odszkodowania, lecz niekoniecznie podważenie powagi rzeczy osądzonej orzeczenia sądowego, które tę szkodę spowodowało. W każdym razie zasada odpowiedzialności państwa, właściwa dla wspólnotowego porządku prawnego, wymaga odszkodowania, a nie rewizji orzeczenia sądu, które spowodowało szkodę.

40 Oznacza to, że zasada powagi rzeczy osądzonej nie stoi w sprzeczności z uznaniem zasady odpowiedzialności państwa z tytułu orzeczenia sądu orzekającego w ostatniej instancji.

41 Argumenty oparte na niezawisłości i powadze sądu również nie mogą być uwzględnione.

42 Należy uściślić, że w odniesieniu do niezawisłości sędziego zasada odpowiedzialności dotyczy nie osobistej odpowiedzialności sędziego, lecz odpowiedzialności państwa. Tymczasem nie wydaje się, aby możliwość pociągnięcia państwa do odpowiedzialności z tytułu orzeczeń sądowych sprzecznych z prawem wspólnotowym niosła szczególne ryzyko podważenia niezawisłości sądu orzekającego w ostatniej instancji.

43 Co do argumentu wywiedzionego z zagrożenia, że powadze sądu orzekającego w ostatniej instancji może uchybić fakt, iż jego orzeczenia, które stały się prawomocne, mogłyby zostać w sposób domniemany podważone procedurą, umożliwiającą pociągnięcie państwa do odpowiedzialności z tego tytułu, należy stwierdzić, że istnienie środków prawnych, pozwalających pod pewnymi warunkami na naprawienie szkodliwych konsekwencji błędnego orzeczenia sądu może być równie dobrze uważane za dodatkowy walor systemu prawnego, a zatem ostatecznie za zasadę wzmacniającą powagę władzy sądowniczej.

44 Kilka rządów podnosiło również, że przeszkoda w stosowaniu zasady odpowiedzialności państwa za orzeczenia sądów orzekających w ostatniej instancji polega na trudności w wyznaczeniu sądu właściwego do rozstrzygania sporów dotyczących odszkodowania za szkody wynikające z takich orzeczeń.

45 W tym względzie należy stwierdzić, że ponieważ z powodów związanych przede wszystkim z koniecznością zapewnienia jednostkom ochrony praw, przyznanych im przez normy prawa wspólnotowego, zasada odpowiedzialności państwa, która jest nierozerwalnie związana ze wspólnotowym systemem prawnym, powinna być stosowana do orzeczeń sądu krajowego orzekającego w ostatniej instancji, na państwach członkowskich spoczywa obowiązek umożliwienia zainteresowanym powołania się na tę zasadę, poprzez udostępnienie im odpowiedniego środka prawnego. Stosowanie tej zasady nie może być zagrożone wskutek braku właściwego sądu.

46 Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem w braku uregulowania wspólnotowego to do krajowego porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy określenie właściwych sądów i uregulowanie trybów postępowania sądowego służących pełnemu zagwarantowaniu praw jednostki wynikających z prawa wspólnotowego (zob. wyroki z dnia 16 grudnia 1976 r.: w sprawie 33/76 Rewe, Rec. s. 1989, pkt 5; w sprawie 45/76 Comet, Rec. s. 2043, pkt 13; z dnia 27 lutego 1980 r. w sprawie 68/79 Just, Rec. s. 501, pkt 25; ww. wyrok w sprawach połączonych Francovich i in., pkt 42; wyrok z dnia 14 grudnia 1995 r. w sprawie C‑312/93 Peterbroeck, Rec. s. I‑4599, pkt 12).

47 Z zastrzeżeniem, że państwa członkowskie powinny zapewnić w każdym wypadku skuteczną ochronę praw indywidualnych, wywiedzionych ze wspólnotowego porządku prawnego, do Trybunału nie należy współdecydowanie o właściwości sądowej, które może narzucić kwalifikację danej sytuacji prawnej opartej na gruncie prawa wspólnotowego, a która dotyczy jurysdykcji krajowej (wyrok z dnia 18 stycznia 1996 r. w sprawie C‑446/93 SEIM, Rec. s. I‑73, pkt 32; ww. wyrok w sprawie Dorsch Consult, pkt 40).

48 Należy również dodać, że o ile względy związane z poszanowaniem zasady powagi rzeczy osądzonej lub niezawisłości sędziowskiej mogły skłonić krajowe systemy prawne do przyjęcia niekiedy surowych ograniczeń możliwości pociągnięcia państwa do odpowiedzialności za szkody wynikłe z błędnych orzeczeń sądów, o tyle względy te nie mogą powodować całkowitego wykluczenia tej możliwości. Stosowanie bowiem zasady odpowiedzialności państwa za orzeczenia sądowe jest przyjęte w taki czy w inny sposób w większości państw członkowskich, jak zauważył rzecznik generalny w pkt 77–82 swojej opinii, nawet jeśli jedynie pod restrykcyjnymi i niejednorodnymi warunkami.

49 Zaznaczyć też można, że w tym samym duchu EKPC, a w szczególności jej art. 41, pozwala Europejskiemu Trybunałowi Praw Człowieka na zasądzenie od państwa, które naruszyło prawo podstawowe, odszkodowania na rzecz poszkodowanego za szkody wynikłe z tego zachowania. Z orzecznictwa tego Trybunału wynika, że odszkodowanie może również zostać przyznane, gdy naruszenie wynika z treści orzeczenia sądu krajowego orzekającego w ostatniej instancji (zob. wyrok ETPC z dnia 21 marca 2000 r. w sprawie Dulaurans przeciwko Francji, dotychczas nieopublikowany).

50 Z powyższego wynika, że zasada, zgodnie z którą państwa członkowskie mają obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej jednostkom wskutek naruszenia prawa wspólnotowego im przypisywanego, ma również zastosowanie, gdy rozpatrywane naruszenie wynika z orzeczenia sądu orzekającego w ostatniej instancji. Do porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy wskazanie sądu właściwego do rozstrzygania w sporach dotyczących takiego odszkodowania.

W przedmiocie warunków odpowiedzialności państwa

51 Co się tyczy przesłanek, które muszą wystąpić, aby państwo członkowskie było zobowiązane do naprawienia szkody wyrządzonej jednostkom w związku z przypisywanym mu naruszeniem prawa wspólnotowego, z orzecznictwa Trybunału wynika, że istnieją trzy takie przesłanki, a mianowicie: naruszona norma prawna jest dla jednostek źródłem uprawnień, naruszenie jest wystarczająco istotne i istnieje bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem ciążącego na państwie zobowiązania a poniesioną przez poszkodowanego szkodą (ww. wyrok w sprawie Haim, pkt 36).

52 Odpowiedzialność państwa za szkody spowodowane orzeczeniem sądu krajowego orzekającego w ostatniej instancji, które narusza normę prawa wspólnotowego, podlega tym samym przesłankom.

53 Jeśli chodzi w szczególności o drugą z tych przesłanek i jej stosowanie w celu ustalenia ewentualnej odpowiedzialności państwa z tytułu orzeczenia sądu krajowego orzekającego w ostatniej instancji, należy wziąć pod uwagę specyfikę funkcji sądowniczej, a także słuszne wymagania co do pewności prawa, jak podnosiły również państwa członkowskie, które przedstawiły uwagi w niniejszej sprawie. Odpowiedzialność państwa z tytułu naruszenia prawa wspólnotowego orzeczeniem sądu krajowego orzekającego w ostatniej instancji powstaje tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy sąd w sposób oczywisty naruszył obowiązujące prawo.

54 Celem ustalenia, czy przesłanka ta została spełniona, sąd krajowy rozpatrujący żądanie naprawienia szkody musi wziąć pod uwagę wszystkie elementy charakteryzujące przedstawioną mu sytuację.

55 Do elementów tych należą, między innymi, stopień jasności i precyzji naruszonej normy, umyślność naruszenia, wybaczalny lub niewybaczalny charakter naruszenia prawa, ewentualne stanowisko instytucji wspólnotowej, a także uchybienie przez sąd krajowy obowiązkowi zwrócenia się z pytaniem prejudycjalnym zgodnie z art. 234 akapit trzeci WE.

56 W każdym razie naruszenie prawa wspólnotowego jest wystarczająco istotne, jeżeli rozpatrywane orzeczenie zostało wydane z oczywistym naruszeniem orzecznictwa Trybunału w tym zakresie (zob. podobnie ww. wyrok w sprawach połączonych Brasserie du pêcheur i Factortame, pkt 57).

57 Trzy przesłanki przypomniane w pkt 51 niniejszego wyroku są konieczne i wystarczające do powstania po stronie jednostek prawa do odszkodowania, co nie wyklucza możliwości dochodzenia odpowiedzialności państwa na mniej restrykcyjnych zasadach na podstawie prawa krajowego (zob. ww. wyrok w sprawach połączonych Brasserie du pêcheur i Factortame, pkt 66).

58 Z zastrzeżeniem prawa do odszkodowania, którego podstawę stanowi bezpośrednio prawo wspólnotowe, jeżeli wskazane przesłanki zostaną spełnione, naprawienie przez państwo wyrządzonej szkody powinno nastąpić zgodnie z prawem krajowym regulującym zasady odpowiedzialności, przy czym zasady dotyczące naprawienia szkody, ustanowione przez prawo krajowe, nie mogą być mniej korzystne niż zasady dotyczące podobnych krajowych środków prawnych i nie mogą być tak skonstruowane, by w praktyce czynić otrzymanie odszkodowania niemożliwym lub nadmiernie utrudnionym (ww. wyroki: w sprawach połączonych Francovich i in., pkt 41–43; w sprawie Norbrook Laboratories, pkt 111).

59 Z powyższego wynika, że na pytania pierwsze i drugie należy odpowiedzieć w ten sposób, że zasada, zgodnie z którą państwa członkowskie są zobowiązane do naprawienia szkody wyrządzonej jednostkom wskutek przypisywanego im naruszenia prawa wspólnotowego, znajduje również zastosowanie, gdy rozpatrywane naruszenie wynika z orzeczenia sądu orzekającego w ostatniej instancji, jeżeli naruszona norma prawa wspólnotowego jest dla jednostek źródłem uprawnień, naruszenie jest wystarczająco istotne i istnieje bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem a poniesioną przez poszkodowanego szkodą. W celu ustalenia, czy naruszenie jest wystarczająco istotne, gdy rozpatrywane naruszenie wynika z takiego orzeczenia, właściwy sąd krajowy powinien, mając na uwadze specyfikę funkcji sądowniczej zbadać, czy to naruszenie posiada oczywisty charakter. Do porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy wskazanie sądu właściwego do rozstrzygania sporów dotyczących tego odszkodowania.

W przedmiocie pytania trzeciego

60 Na wstępie należy przypomnieć, że w świetle utrwalonego orzecznictwa Trybunał nie jest właściwy, w ramach stosowania art. 234 WE, w przedmiocie oceny zgodności prawa krajowego z prawem wspólnotowym. Jednakże uwzględniając stan faktyczny przedstawiony przez sąd krajowy, Trybunał może wywieść z treści pytań przedstawionych przez sąd krajowy zagadnienia dotyczące wykładni prawa wspólnotowego w celu umożliwienia sądowi krajowemu rozstrzygnięcia problemu natury prawnej powstałego w ramach zawisłego przed nim sporu (zob. w szczególności wyrok z dnia 3 marca 1994 r. w sprawach połączonych C‑332/92, C‑333/92 i C‑335/92 Eurico Italia i in., Rec. s. I‑711, pkt 19).

61 Poprzez pytanie trzecie sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy wykładni art. 48 traktatu oraz art. 7 ust. 1 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty (Dz.U. L 257, s. 2) należy dokonywać w ten sposób, że stoją na przeszkodzie przyznaniu, na zasadach przewidzianych w § 50a GG, dodatku specjalnego za wysługę lat, który zgodnie z wykładnią Verwaltungsgerichtshof w wyroku z dnia 24 czerwca 1998 r. stanowi premię za lojalność.

Uwagi przedłożone Trybunałowi

62 G. Köbler podnosi po pierwsze, że dodatek specjalny za wysługę lat, o którym mowa w § 50a GG, nie jest premią za lojalność, lecz zwykłym składnikiem pensji, tak, jak początkowo przyznał to Verwaltungsgerichtshof. Ponadto aż do wyroku Verwaltungsgerichtshof z dnia 24 czerwca 1998 r. żaden austriacki sąd nie uznawał tego dodatku za premię za lojalność.

63 Po drugie, nawet w przypadku gdyby ten dodatek był premią za lojalność lub gdyby premia taka mogła uzasadniać pośrednią dyskryminację, G. Köbler utrzymuje, że nie istnieje w tym zakresie utrwalone orzecznictwo Trybunału. W tych okolicznościach Verwaltungsgerichtshof przekroczył swoje uprawnienia, gdy wycofał swój wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym i sam orzekł w tej sprawie, ponieważ wykładnia i definicja pojęć prawa wspólnotowego należy do wyłącznej właściwości Trybunału.

64 Po trzecie, G. Köbler podnosi wreszcie, że kryteria przyznawania dodatku specjalnego za wysługę lat wykluczają możliwość uzasadnienia pośredniej dyskryminacji, stosowanej wobec niego. Dodatek ten należy się bez względu na to, na którym austriackim uniwersytecie skarżący pełniłby swoje obowiązki, a nawet nie byłoby wymagane, aby wnioskodawca wykładał nieprzerwanie przez piętnaście lat tę samą dyscyplinę.

65 Zaznaczając, że Trybunał nie może dokonywać wykładni prawa krajowego, Republika Austrii utrzymuje, że trzecie pytanie należy rozumieć tak, że sąd krajowy pragnie uzyskać wykładnię art. 48 traktatu. W tym względzie podnosi, że przepis ten nie stoi na przeszkodzie systemowi wynagrodzeń, który pozwala na uwzględnienie kwalifikacji nabytych u innych pracodawców krajowych lub zagranicznych przez kandydata na dane stanowisko w celu określenia jego wynagrodzenia oraz który przewiduje dodatek, mogący być zakwalifikowany jako premia za lojalność, której uzyskanie związane jest z określonym stażem pracy u jednego pracodawcy.

66 Republika Austrii wyjaśnia, że mając na uwadze, iż G. Köbler jako profesor zwyczajny uniwersytetu jest związany stosunkiem pracy prawa publicznego, jego pracodawcą jest państwo austriackie. Tym samym profesor, który przeniósłby się z jednego austriackiego uniwersytetu na drugi, nie zmieniłby pracodawcy. Republika Austrii podnosi, że w Austrii istnieją również uniwersytety prywatne. Profesorowie, którzy na nich wykładają, są zatrudnieni przez te placówki, a nie przez państwo, a więc ich stosunki pracy nie podlegają przepisom GG.

67 Komisja podnosi ze swej strony, że § 50a GG dokonuje, z naruszeniem art. 48 traktatu, dyskryminacji między okresami pracy wykonywanej na uniwersytetach austriackich oraz okresami pracy wykonywanej na uniwersytetach innych państw członkowskich.

68 Zdaniem Komisji Verwaltungsgerichtshof wyraźnie błędnie zinterpretował w swojej ostatecznej ocenie zakres ww. wyroku w sprawie Schöning Kougebetopoulou. Według Komisji w świetle nowych elementów interpretacji prawa krajowego sąd ten powinien podtrzymać swój wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym po jego przeformułowaniu. Trybunał bowiem nigdy nie orzekł jasno, że premia za lojalność może stanowić uzasadnienie dla przepisu dyskryminującego pracowników z innych państw członkowskich.

69 Ponadto Komisja podnosi, że nawet jeśli dodatek specjalny za wysługę lat, rozpatrywany w postępowaniu przed sądem krajowym, powinien być uznany za premię za lojalność, to nie mógłby uzasadniać przeszkody w swobodnym przepływie pracowników. Uważa ona, że prawo wspólnotowe zasadniczo nie stoi na przeszkodzie temu, aby pracodawca dążył do zatrzymania wykwalifikowanych pracowników, przyznając swojemu personelowi podwyżki pensji lub premie w zależności od długości stażu w przedsiębiorstwie. Jednak „premia za lojalność”, o której mowa w § 50a GG, różni się, zdaniem Komisji, od premii wywołujących skutki wyłącznie w obrębie przedsiębiorstwa, ponieważ oddziałuje ona na poziomie państwa członkowskiego, z wyłączeniem innych państw członkowskich, a tym samym bezpośrednio wpływa na swobodny przepływ wykładowców. Poza tym austriackie uniwersytety konkurują nie tylko z placówkami innych państw członkowskich, lecz również między sobą. Tymczasem wspomniany przepis nie wywiera skutków, jeśli chodzi o ten drugi rodzaj konkurencji.

Odpowiedź Trybunału

70 Dodatek specjalny za wysługę lat, przyznawany przez państwo austriackie jako pracodawcę profesorom uniwersytetu na podstawie § 50a GG, stanowi korzyść finansową w dodatku do pensji podstawowej, której wysokość już i tak jest zależna od stażu pracy. Profesor uniwersytecki otrzymuje ten dodatek, jeżeli wykonywał swój zawód przez co najmniej piętnaście lat na austriackim uniwersytecie i jeśli ponadto otrzymuje od co najmniej czterech lat zwykły dodatek za wysługę lat.

71 Oznacza to, że § 50a GG wyklucza wszelką możliwość uwzględnienia, dla celów przyznania przewidzianego w nim dodatku specjalnego, okresów pracy, którą profesor uniwersytetu wykonywał w państwie członkowskim innym niż Republika Austrii.

72 Trzeba stwierdzić, że taki system może stanowić przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników z dwóch powodów.

73 Po pierwsze, system ten jest niekorzystny dla pracowników migrujących, będących obywatelami państw członkowskich innych niż Republika Austrii, ponieważ pracownikom tym odmawia się uznania okresów pracy przepracowanych w tych państwach w charakterze profesorów uniwersytetu, tylko ze względu na to, że okresy te nie zostały przepracowane na uniwersytecie austriackim (zob. podobnie w odniesieniu do porównywalnego przepisu greckiego wyrok z dnia 12 marca 1998 r. w sprawie C‑187/96 Komisja przeciwko Grecji, Rec. s. I‑1095, pkt 20, 21).

74 Po drugie, bezwarunkowa odmowa uznania okresów pracy profesora uniwersyteckiego w innym państwie członkowskim niż Republika Austrii utrudnia swobodny przepływ pracowników mieszkających w Austrii, tak samo jak powstrzymuje ich od opuszczenia kraju w celu skorzystania z tej swobody. Po powrocie do Austrii bowiem lata doświadczenia w charakterze profesora uniwersyteckiego w innym państwie członkowskim, a zatem przy wykonywaniu porównywalnej pracy, nie zostaną uwzględnione dla celów dodatku specjalnego za wysługę lat, o którym mowa w § 50a GG.

75 Na wnioski te nie wpływa okoliczność, podniesiona przez Republikę Austrii, że wynagrodzenie migrujących profesorów uniwersyteckich, z racji określonej w § 48 ust. 3 GG możliwości przyznania im wyższego wynagrodzenia podstawowego w celu wspierania naboru profesorów zagranicznych uniwersytetów, jest często bardziej korzystne niż wynagrodzenie, które otrzymują profesorowie uniwersytetów austriackich, nawet wliczając dodatek specjalny za wysługę lat.

76 Z jednej strony § 48 ust. 3 GG umożliwia bowiem jedynie, a nie gwarantuje, że profesor zagranicznego uniwersytetu otrzyma z chwilą mianowania na profesora austriackiego uniwersytetu wynagrodzenie wyższe niż wynagrodzenie profesorów uniwersytetów austriackich, posiadających takie samo doświadczenie. Z drugiej strony dodatek do wynagrodzenia, na którego przyznanie z chwilą zatrudnienia zezwala § 48 ust. 3 GG, ma całkowicie odmienny charakter niż dodatek specjalny za wysługę lat. Tym samym wspomniany przepis nie stoi na przeszkodzie temu, by § 50a GG skutkował nierównym traktowaniem migrujących profesorów uniwersyteckich w stosunku do austriackich profesorów uniwersyteckich i stwarzał w ten sposób przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników, gwarantowanym w art. 48 traktatu.

77 W konsekwencji rozwiązanie polegające na przyznaniu dodatku specjalnego za wysługę lat, o którym mowa w § 50a GG, może stanowić przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników, czego z zasady zakazują art. 48 traktatu oraz art. 7 ust. 1 rozporządzenia nr 1612/68. Takie rozwiązanie może być dopuszczalne jedynie dla osiągnięcia słusznego celu zgodnego z traktatem i jeżeli jest uzasadnione nadrzędnymi wymogami interesu ogólnego. Jednak do tego jeszcze jego stosowanie w takim przypadku musi być właściwe do realizacji celu, któremu służy, i nie wykraczać poza to, co jest niezbędne do jego osiągnięcia (zob. w szczególności wyroki: z dnia 31 marca 1993 r. w sprawie C‑19/92 Kraus, Rec. s. I‑1663, pkt 32; z dnia 30 listopada 1995 r. w sprawie C‑55/94 Gebhard, Rec. s. I‑4165, pkt 37; z dnia 15 grudnia 1995 r. w sprawie C‑415/93 Bosman, Rec. s. I‑4921, pkt 104).

78 W wyroku z dnia 24 czerwca 1998 r. Verwaltungsgerichtshof orzekł, że dodatek specjalny za wysługę lat, o którym mowa w § 50a GG stanowi, zgodnie z prawem krajowym, premię mająca wynagrodzić lojalność austriackich profesorów uniwersyteckich wobec ich jedynego pracodawcy – państwa austriackiego.

79 Należy zatem zbadać, czy okoliczność, że wspomniany dodatek stanowi zgodnie z prawem krajowym premię za lojalność, można uważać w prawie wspólnotowym za wskazanie, że stoi za nim nadrzędny wzgląd interesu ogólnego, który może uzasadnić przeszkodę w swobodnym przepływie, stworzoną przez ten dodatek.

80 Odnośnie do powyższego należy na wstępie stwierdzić, że Trybunał nie miał jeszcze okazji orzekać, czy premia za lojalność mogłaby uzasadnić przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników.

81 W pkt 27 ww. wyroku w sprawie Schöning Kougebetopoulou oraz w pkt 49 wyroku z dnia 30 listopada 2000 r. w sprawie C‑195/98 Österreichischer Gewerkschaftsbund, Rec. s. I‑10497, Trybunał odrzucił argumenty przedstawione w tym względzie odpowiednio przez rządy niemiecki i austriacki. Trybunał stwierdził bowiem, że rozpatrywane w tych sprawach przepisy nie mogły w żadnym razie mieć na celu wynagrodzenia lojalności pracownika wobec swego pracodawcy, ponieważ podwyżka wynagrodzenia, którą pracownik otrzymywał ze stażem pracy, była zależna od lat pracy przepracowanych u wielu pracodawców. Ponieważ w sprawach, w których zostały wydane te wyroki, podwyżka wynagrodzenia nie stanowiła premii za lojalność, nie istniała konieczność zbadania przez Trybunał, czy premia taka mogłaby sama w sobie uzasadnić przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników.

82 W niniejszej sprawie Verwaltungsgerichtshof orzekł w swym wyroku z dnia 24 czerwca 1998 r., że dodatek specjalny za wysługę lat, o którym mowa w § 50a GG, wynagradza lojalność pracownika wobec jednego tylko pracodawcy.

83 O ile nie można wykluczyć, że cel wzmocnienia przywiązania pracowników do pracodawców w ramach polityki badawczej lub nauczania akademickiego stanowi nadrzędny wzgląd interesu ogólnego, o tyle trzeba stwierdzić, że w odniesieniu do swoistych cech rozwiązania rozpatrywanego w postępowaniu przed sądem krajowym, przeszkoda, którą ono stwarza, nie może być uzasadniona w świetle tego celu.

84 Po pierwsze, chociaż wszyscy profesorowie państwowych uniwersytetów austriackich są opłacani przez jednego pracodawcę, czyli państwo austriackie, to są oni zatrudniani w różnych uniwersytetach. Tymczasem na rynku pracy profesorów uniwersyteckich te różne uniwersytety austriackie konkurują nie tylko z uniwersytetami innych państw członkowskich i państw trzecich, lecz również między sobą. Jeśli chodzi o ten drugi rodzaj konkurencji, należy stwierdzić, że rozwiązanie rozpatrywane w postępowaniu przed sądem krajowym nie sprzyja zachowaniu przez profesora lojalności wobec uniwersytetu austriackiego, na którym wykłada.

85 Po drugie, jeżeli dodatek specjalny za wysługę lat ma wynagradzać pracownikom lojalność wobec ich pracodawcy, to skutkuje on również nagradzaniem austriackich profesorów uniwersyteckich, którzy kontynuują wykonywanie zawodu na terytorium Austrii. Dodatek ten może więc wywrzeć wpływ na wybory dokonywane przez profesorów między pracą na uniwersytecie austriackim a pracą na uniwersytecie w innym państwie członkowskim.

86 Tym samym skutkiem dodatku specjalnego za wysługę lat, rozpatrywanego w postępowaniu przed sądem krajowym, jest nie tylko wynagrodzenie lojalności pracownika wobec jego pracodawcy. Wiąże się on również z podziałem rynku pracy profesorów uniwersyteckich według terytorium Austrii i jest sprzeczne z samą zasadą swobodnego przepływu pracowników.

87 Wynika z powyższego, że rozwiązanie takie jak dodatek specjalny za wysługę lat, przewidziany w § 50a GG, stanowi przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników, której nie można uzasadnić nadrzędnymi względami interesu ogólnego.

88 Trzeba zatem odpowiedzieć na trzecie pytanie prejudycjalne, że wykładni art. 48 traktatu oraz art. 7 ust. 1 rozporządzenia nr 1612/68 należy dokonywać w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przyznaniu, na zasadach przewidzianych w § 50a GG, dodatku specjalnego za wysługę lat, który zgodnie z wykładnią daną przez Verwaltungsgerichtshof w wyroku z dnia 24 czerwca 1998 r. stanowi premię za lojalność.

W przedmiocie pytań czwartego i piątego

89 W pytaniach czwartym i piątym, które należy rozpatrywać łącznie, sąd krajowy zmierza zasadniczo do ustalenia, czy w niniejszym przypadku rozpatrywanym w postępowaniu przed sądem krajowym odpowiedzialność państwa powstaje z tytułu naruszenia prawa wspólnotowego w wyroku Verwaltungsgerichtshof z dnia 24 czerwca 1998 r.

Uwagi przedłożone Trybunałowi

90 Odnośnie do pytania czwartego G. Köbler, rząd niemiecki oraz Komisja podnoszą, że art. 48 traktatu ma bezpośrednie zastosowanie i rodzi dla jednostek prawa podmiotowe, które władze i sądy krajowe mają obowiązek chronić.

91 Republika Austrii utrzymuje, że należy udzielić odpowiedzi na pytanie czwarte tylko wtedy, jeżeli Trybunał nie odpowie na pytania poprzednie w sugerowany przez nią sposób. Ponieważ pytanie czwarte zostało, zdaniem Republiki Austrii, zadane tylko na wypadek, gdyby udzielono twierdzącej odpowiedzi na pytanie trzecie, które ona uważa za niedopuszczalne, proponuje Trybunałowi pozostawić pytanie czwarte bez odpowiedzi. Ponadto podnosi ona, że pytanie to nie jest jasne z tego względu, że postanowienie w przedmiocie odesłania prejudycjalnego nie zawierało uzasadnienia do tego pytania.

92 Jeśli chodzi o pytanie piąte, G. Köbler utrzymuje, że należy na nie odpowiedzieć twierdząco, ponieważ jego zdaniem Trybunał posiada wszelkie informacje pozwalające mu na samodzielną ocenę, czy Verwaltungsgerichtshof w sposób oczywisty i znaczny nadużył w sprawie przed sądem krajowym przysługującej mu swobody oceny.

93 Republika Austrii uważa, że sądy krajowe same powinny stosować kryteria odpowiedzialności państwa członkowskiego za szkody wyrządzone jednostkom wskutek naruszenia prawa wspólnotowego.

94 W każdym razie, na wypadek gdyby Trybunał sam udzielił odpowiedzi na pytanie, czy Republika Austrii ponosi odpowiedzialność, utrzymuje ona, po pierwsze, że celem art. 177 traktatu WE (obecnie art. 234 WE) nie jest przyznanie praw jednostkom. Uważa więc, że ten warunek odpowiedzialności nie jest spełniony.

95 Po drugie, nie podlega dyskusji, że sądom krajowym przysługuje, w ramach sporów zawisłych przed nimi, szeroka swoboda oceny, aby ustalić, czy powinny wystąpić z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym. Odnośnie do tego Republika Austrii twierdzi, że w zakresie, w jakim Trybunał uznał w ww. wyroku w sprawie Schöning Kougebetopoulou, że premie za lojalność nie są zasadniczo sprzeczne z przepisami dotyczącymi swobodnego przepływu pracowników, Verwaltungsgerichtshof doszedł do słusznego wniosku, że w sprawie, którą miał rozpoznać, sam mógł rozstrzygnąć zagadnienia prawa wspólnotowego.

96 Po trzecie, gdyby Trybunał przyznał, że Verwaltungsgerichtshof nie zastosował się do prawa wspólnotowego w wyroku z dnia 24 czerwca 1998 r., zachowanie tego sądu nie mogłoby być w każdym razie uznane za istotne naruszenie tego prawa.

97 Po czwarte, Republika Austrii utrzymuje, że wycofanie przez Verwaltungsgerichtshof skierowanego do Trybunału wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym nie może w żadnym wypadku przedstawiać związku przyczynowego ze szkodą, podnoszoną przez G. Köblera. Rozumowanie takie opierałoby się bowiem na całkowicie niedopuszczalnym domniemaniu, że orzeczenie prejudycjalne Trybunału, w przypadku gdyby wniosek został podtrzymany, na pewno potwierdziłoby tezę prawną stawianą przez G. Köblera. Inaczej mówiąc, oznaczałoby, że szkoda polegająca na niewypłaceniu dodatku specjalnego za wysługę lat za okres od dnia 1 stycznia 1995 r. do dnia 28 lutego 2001 r. nie zaszłaby, gdyby wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym został podtrzymany i przyniósł skutek w postaci orzeczenia Trybunału. Tymczasem nie można opierać argumentacji strony w sprawie przed sądem krajowym na odgórnym założeniu, co Trybunał postanowiłby w ramach postępowania w trybie prejudycjalnym, ani dochodzić na tej podstawie szkody.

98 Rząd niemiecki utrzymuje ze swej strony, że właściwy sąd krajowy sam ma obowiązek określić, czy spełnione są warunki odpowiedzialności państwa.

99 Komisja uważa, że państwo członkowskie nie ponosi odpowiedzialności w sprawie przed sądem krajowym. Mimo że według niej Verwaltungsgerichtshof źle zinterpretował w swoim wyroku z dnia 24 czerwca 1998 r. ww. wyrok w sprawie Schöning Kougebetopoulou, a ponadto naruszył art. 48 traktatu, gdy orzekł, że § 50a GG nie jest sprzeczny z prawem wspólnotowym, to naruszenie to jest w pewnej mierze dopuszczalne.

Odpowiedź Trybunału

100 Z orzecznictwa Trybunału wynika, że stosowanie kryteriów pozwalających ustalić odpowiedzialność państw członkowskich za szkody wyrządzone jednostkom w wyniku naruszenia prawa wspólnotowego powinno, co do zasady, należeć do sądów krajowych (ww. wyrok w sprawach połączonych Brasserie du pêcheur i Factortame, pkt 58), zgodnie ze wskazówkami dotyczącymi postępowania w tym zakresie udzielonymi przez Trybunał (ww. wyroki: w sprawach połączonych Brasserie du pêcheur i Factortame, pkt 55–57; w sprawie British Telecommunications, pkt 41; wyrok z dnia 17 października 1996 r. w sprawach połączonych C‑283/94, C‑291/94 i C‑292/94 Denkavit i in., Rec. s. I‑5063, pkt 49; ww. wyrok w sprawie Konle, pkt 58).

101 Jednak Trybunał posiada w niniejszej sprawie wszelkie informacje, aby móc ustalić, czy spełnione są warunki niezbędne do pociągnięcia państwa członkowskiego do odpowiedzialności.

W przedmiocie naruszonej normy prawnej, która powinna przyznawać prawa jednostkom

102 Normy prawa wspólnotowego, których naruszenie jest rozpatrywane w sprawie przed sądem krajowym, to, jak wynika z odpowiedzi na pytanie trzecie, art. 48 traktatu i art. 7 ust. 1 rozporządzenia nr 1612/68. Przepisy te określają konsekwencje wynikające z podstawowej zasady swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty, zakazując wszelkiej dyskryminacji ze względu na przynależność państwową między pracownikami państw członkowskich, między innymi w zakresie wynagrodzenia.

103 Nie można zaprzeczyć, że przepisy te mają na celu przyznanie praw jednostkom.

W przedmiocie wystarczająco istotnego naruszenia

104 Na wstępie należy przypomnieć przebieg postępowania, które legło u podstaw wyroku Verwaltungsgerichtshof z dnia 24 czerwca 1998 r.

105 W sporze zawisłym przed tym sądem między G. Köblerem a Bundesminister für Wissenschaft, Forschung und Kunst (federalnym ministrem ds. nauki, badań i sztuki), dotyczącym odmowy przyznania G. Köblerowi specjalnego dodatku za wysługę lat, przewidzianego w § 50a GG, sąd ten zwrócił się postanowieniem z dnia 22 października 1997 r., które zostało zarejestrowane w sekretariacie Trybunału pod numerem C‑382/97 do Trybunału z pytaniem prejudycjalnym w przedmiocie wykładni art. 48 traktatu i art. 1–3 rozporządzenia nr 1612/68.

106 Verwaltungsgerichtshof stwierdził między innymi w tym postanowieniu, że w celu rozstrzygnięcia sporu zawisłego przed nim „decydujące znaczenie ma odpowiedź na pytanie, czy jest sprzeczne z prawem pochodzenia wspólnotowego, potwierdzonym art. 48 traktatu […], aby ustawodawca austriacki uzależniał »dodatek specjalny za wysługę lat dla zwyczajnych profesorów uniwersyteckich«, który nie posiada charakteru premii za lojalność, ani nagrody, lecz stanowi część wynagrodzenia w ramach systemu awansowania w siatce płac, od piętnastoletniego stażu, który musi być zdobyty na uniwersytecie austriackim”.

107 Należy po pierwsze stwierdzić, że to postanowienie w przedmiocie odesłania prejudycjalnego niedwuznacznie wskazuje, że wtedy Verwaltungsgerichtshof uważał, że na mocy prawa krajowego przedmiotowy dodatek specjalny za wysługę lat nie stanowi premii za lojalność.

108 Następnie z przedstawionych przez rząd austriacki uwag na piśmie w sprawie C‑382/97 wynika, że aby dowieść, że § 50a GG nie może naruszać zasady swobodnego przepływu pracowników, zawartej w art. 48 traktatu, rząd ten utrzymywał jedynie, że dodatek specjalny za wysługę lat, o którym mowa w tym przepisie, stanowi premię za lojalność.

109 Wreszcie należy przypomnieć, że Trybunał już orzekł w pkt 22 i 23 ww. wyroku w sprawie Schöning Kougebetopoulou, że przepis, który uzależnia wynagrodzenie pracownika od stażu pracy, ale wyklucza wszelką możliwość uwzględnienia porównywalnych okresów zatrudnienia, przepracowanych w służbie publicznej w innym państwie członkowskim, może naruszyć art. 48 traktatu.

110 Ponieważ z jednej strony Trybunał orzekł już, że taki przepis może spowodować naruszenie tego postanowienia traktatu, a z drugiej strony, jedyne uzasadnienie przedstawione w tym względzie przez rząd austriacki nie było zasadne w świetle samego postanowienia w przedmiocie odesłania prejudycjalnego, sekretarz Trybunału, pismem z dnia 11 marca 1998 r. przekazał ww. wyrok w sprawie Schöning Kougebetopoulou do Verwaltungsgerichtshof, w celu umożliwienia mu zbadania, czy posiada elementy wykładni prawa wspólnotowego potrzebne do rozstrzygnięcia sporu przed nim zawisłego, oraz zwrócił się z pytaniem, czy w świetle tego wyroku, uważa, że podtrzymywanie wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym jest konieczne.

111 Postanowieniem z dnia 25 marca 1998 r. Verwaltungsgerichtshof wezwał strony sporu, aby ustosunkowały się do pytania sekretarza Trybunału, zaznaczając, że z wstępnej analizy wynika, iż kwestia prawna, będąca przedmiotem tego postępowania w trybie prejudycjalnym, została rozstrzygnięta na korzyść G. Köblera.

112 Postanowieniem z dnia 24 czerwca 1998 r. Verwaltungsgerichtshof wycofał wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, uznając, że podtrzymywanie tego wniosku stało się niepotrzebne do rozstrzygnięcia sporu. Wskazał, że decydującą kwestią w tej sprawie było ustalenie, czy dodatek specjalny za wysługę lat, o którym mowa w § 50a GG, jest premią za lojalność, oraz że kwestia ta powinna zostać rozstrzygnięta w ramach prawa krajowego.

113 W tym zakresie Verwaltungsgerichtshof stwierdził w swoim wyroku z dnia 24 czerwca 1998 r., że „w swoim postanowieniu w przedmiocie odesłania prejudycjalnego z dnia 22 października 1997 r. przyjął, […] że dodatek specjalny za wysługę lat dla mianowanych profesorów uniwersyteckich” nie ma charakteru premii za lojalność ani nagrody”, i że „odstępuje od tej tezy, wyrażonej w sposób niewiążący dla stron postępowania sądowo‑administracyjnego”. Verwaltungsgerichtshof doszedł bowiem w tym wyroku do wniosku, że dodatek ten stanowi jednak premię za lojalność.

114 Z powyższego wynika, że po tym, jak sekretarz Trybunału zwrócił się do Verwaltungsgerichtshof z pytaniem, czy podtrzymuje swój wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, sąd ten zmienił kwalifikację dodatku specjalnego za wysługę lat w prawie krajowym.

115 W następstwie tej zmiany kwalifikacji dodatku specjalnego za wysługę lat, o którym mowa w § 50a GG, Verwaltungsgerichtshof oddalił powództwo G. Köblera. W swym wyroku z dnia 24 czerwca 1998 r. wywiódł z ww. wyroku w sprawie Schöning Kougebetopoulou, że skoro dodatek powinien być uznany za premię za lojalność, to może być uzasadniony, nawet jeżeli sam w sobie jest sprzeczny z zasadą niedyskryminacji, zawartą w art. 48 traktatu.

116 Tymczasem, jak wynika z pkt 80 i 81 niniejszego wyroku, Trybunał nie wypowiedział się w ww. wyroku w sprawie Schöning Kougebetopoulou w przedmiocie tego, czy i pod jakimi warunkami przeszkoda w swobodnym przepływie pracowników, którą niesie ze sobą premia za lojalność, mogłaby być uzasadniona. Wnioski wysnute przez Verwaltungsgerichtshof opierają się na błędnym rozumieniu tego wyroku.

117 Tym samym, ponieważ z jednej strony Verwaltungsgerichtshof zmienił swoją wykładnię prawa krajowego i zakwalifikował rozwiązanie, o którym mowa w § 50a GG, jako premię za lojalność po tym, jak przekazano mu ww. wyrok w sprawie Schöning Kougebetopoulou, z drugiej zaś Trybunał nie miał jeszcze okazji orzekać w przedmiocie tego, czy przeszkoda w swobodnym przepływie pracowników, którą niesie ze sobą premia za lojalność, mogłaby być uzasadniona, Verwaltungsgerichtshof powinien był podtrzymać swój wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

118 Sąd ten bowiem nie mógł uznać, że rozwiązanie rozpatrywanej kwestii prawnej wynikało z utrwalonego orzecznictwa Trybunału lub też że nie pozostawiało uzasadnionych wątpliwości (zob. wyrok z dnia 6 października 1982 r. w sprawie 283/81 CILFIT i in., Rec. s. 3415, pkt 14, 16). Był on zatem zobowiązany, na podstawie art. 177 akapit trzeci traktatu, do podtrzymania swojego wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym.

119 Ponadto, jak wynika z odpowiedzi na pytanie trzecie, rozwiązanie takie jak dodatek specjalny za wysługę lat, o którym mowa w § 50a GG, nawet jeżeli może być zakwalifikowane jako premia za lojalność, stanowi przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników sprzeczną z prawem wspólnotowym. Verwaltungsgerichtshof naruszył więc swoim wyrokiem z dnia 24 czerwca 1998 r. prawo wspólnotowe.

120 Należy zatem zbadać, czy to naruszenie prawa wspólnotowego posiada oczywisty charakter, zwłaszcza w świetle czynników, które należy uwzględnić w tym celu, zgodnie ze wskazówkami udzielonymi w art. 55 i 56 niniejszego wyroku.

121 W tym względzie należy uznać, po pierwsze, że naruszenie norm wspólnotowych, o którym mowa w odpowiedzi na pytanie trzecie, nie może samo w sobie otrzymać takiej kwalifikacji.

122 Prawo wspólnotowe nie reguluje bowiem wyraźnie kwestii, czy sposób na wzmocnienie przywiązania pracownika do swojego pracodawcy, polegający na premii za lojalność, który niesie ze sobą przeszkodę w swobodnym przepływie pracowników, może być uzasadniony, a zatem być zgodny z prawem wspólnotowym. Na to pytanie nie było również odpowiedzi w orzecznictwie Trybunału. Ponadto odpowiedź taka nie jest oczywista.

123 Po drugie, okoliczność, że rozpatrywany sąd krajowy powinien był, jak to zostało ustalone w pkt 118 niniejszego wyroku, podtrzymać swój wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, nie ma wpływu na powyższą konkluzję. W tym przypadku Verwaltungsgerichtshof postanowił bowiem wycofać wniosek o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, uznając, że odpowiedź na pytanie dotyczące prawa wspólnotowego wynika już z ww. wyroku w sprawie Schöning Kougebetopoulou. To zatem błędne odczytanie tego wyroku spowodowało, że Verwaltungsgerichtshof nie uważał już za konieczne przedstawienia tego zagadnienia dotyczącego wykładni Trybunałowi.

124 W tych okolicznościach oraz mając na względzie okoliczności niniejszej sprawy, nie można uznać, że stwierdzone w pkt 119 niniejszego wyroku naruszenie posiada oczywisty charakter, a zatem jest wystarczająco istotne.

125 Należy dodać, że ta odpowiedź nie zwalnia zainteresowanego państwa członkowskiego z obowiązków wynikających z odpowiedzi udzielonej przez Trybunał na trzecie pytanie prejudycjalne.

126 Na czwarte i piąte pytania prejudycjalne trzeba zatem odpowiedzieć w ten sposób, że naruszenie prawa wspólnotowego, takie jak wynikające, w okolicznościach niniejszej sprawy w postępowaniu przed sądem krajowym, z wyroku Verwaltungsgerichtshof z dnia 24 czerwca 1998 r., nie posiada oczywistego charakteru, wymaganego celem pociągnięcia na mocy prawa wspólnotowego państwa członkowskiego do odpowiedzialności z tytułu orzeczenia jednego z jego sądów, orzekającego w ostatniej instancji.

W przedmiocie kosztów

127 Koszty poniesione przez rządy austriacki, niemiecki, francuski, niderlandzki i Zjednoczonego Królestwa oraz przez Komisję w związku z przedstawieniem uwag Trybunałowi nie podlegają zwrotowi. Dla stron postępowania przed sądem krajowym niniejsze postępowanie ma charakter incydentalny, dotyczy bowiem kwestii podniesionej przed tym sądem, do niego zatem należy rozstrzygnięcie o kosztach.

Z powyższych względów

TRYBUNAŁ,

rozstrzygając w przedmiocie pytań przedłożonych mu przez Landesgericht für Zivilrechtssachen Wien postanowieniem z dnia 7 maja 2001 r., orzeka, co następuje:

1) Zasada, zgodnie z którą państwa członkowskie są zobowiązane do naprawienia szkody wyrządzonej jednostkom wskutek przypisywanego im naruszenia prawa wspólnotowego znajduje również zastosowanie, gdy rozpatrywane naruszenie wynika z orzeczenia sądu orzekającego w ostatniej instancji, jeżeli naruszona norma prawa wspólnotowego jest dla jednostek źródłem uprawnień, naruszenie jest wystarczająco istotne i istnieje bezpośredni związek przyczynowy między naruszeniem a poniesioną przez poszkodowanego szkodą. W celu ustalenia, czy naruszenie jest wystarczająco istotne, gdy rozpatrywane naruszenie wynika z takiego orzeczenia, właściwy sąd krajowy powinien, mając na uwadze specyfikę funkcji sądowniczej, zbadać, czy to naruszenie posiada oczywisty charakter. Do porządku prawnego każdego państwa członkowskiego należy wskazanie sądu właściwego do rozstrzygania sporów dotyczących tego odszkodowania.

2) Wykładni art. 48 traktatu WE (obecnie art. 39 WE) oraz art. 7 ust. 1 rozporządzenia Rady (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 października 1968 r. w sprawie swobodnego przepływu pracowników wewnątrz Wspólnoty należy dokonywać w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie przyznaniu, na zasadach przewidzianych w § 50a Gehaltsgesetz 1956 (ustawy w sprawie wynagrodzeń z 1956 r.), zmienionej w 1997 r., dodatku specjalnego za wysługę lat, który zgodnie z wykładnią dokonaną przez Verwaltungsgerichtshof (Austria) w wyroku z dnia 24 czerwca 1998 r., stanowi premię za lojalność.

3) Naruszenie prawa wspólnotowego, takie jak wynikające, w okolicznościach niniejszej sprawy w postępowaniu przed sądem krajowym, z wyroku Verwaltungsgerichtshof z dnia 24 czerwca 1998 r., nie posiada oczywistego charakteru, wymaganego celem pociągnięcia na mocy prawa wspólnotowego państwa członkowskiego do odpowiedzialności z tytułu orzeczenia jednego z jego sądów, orzekającego w ostatniej instancji.