Prekambr – nieformalna jednostka geochronologiczna w dziejach Ziemi odpowiadają wiekowo dwie formalne jednostki: archaik, proterozoik. Temperatura powierzchni Ziemi we wczesnym archaiku wynosiła mniej niż 100 °C. Stygnąca lawa utworzyła cienką, pękającą skorupę ziemską, powstały pierwsze skały magmowe i metamorficzne, a później skały osadowe, a Ziemię otoczyła atmosfera, która składała się głównie z wodoru, metanu, amoniaku i pary wodnej. W końcu archaiku powstało życie na Ziemi
w pobliżu ówczesnych biegunów powstają lądolody, Skorupa ziemska powoli stawała się grubsza i stabilniejsza. W tym długim czasie nastąpiło kilka orogenez pierwsze znane nam odciski ciał oraz ślady działalności pierwszych organizmów żywych. Środowiska ekstremalne powszechnie zasiedlają archeowce i bakterie Dzięki rozwojowi życia na Ziemi, pod koniec proterozoiku następuje znaczny wzrost zawartości tlenu
W paleozoiku powstawały skały osadowe, zawierające dziś liczne skamieniałości zwierząt i roślin. W erze tej wystąpiły także silne ruchy górotwórcze, zwane kaledońskimi (w sylurze) i hercyńskimi (w karbonie). Pozostałością po nich są m.in. mocno dziś zniszczone góry Wielkiej Brytanii (Grampian, Kaledońskie), na Półwyspie Skandynawskim (Góry Skandynawskie) oraz nasze Sudety i Góry Świętokrzyskie. Zróżnicowane skały ery paleozoicznej świadczą o częstych zmianach zasięgu lądów i mórz, a także o zmianach warunków klimatycznych.
W Polsce powstawały wówczas pokłady soli kamiennej, znane dziś zokolic Kłodawy i Inowrocławia na Kujawach. W okresie tym nasiliły się zjawiska wulkaniczne. Spowodowały one powstawanie grubych serii skał wulkanicznych budujących dziś m.in. Góry Wałbrzyskie i Kamienne w Sudetach. W karbonie panowały u nas warunki klimatyczne, podobne do tych, jakie występują obecnie w strefie klimatu równikowego (wysoka temperatura i duża wilgotność powietrza przez cały rok). W tym okresie zaczęły się tworzyć największe, ze znanych dziś na Ziemi, złoża węgla kamiennego.
W kambrze pojawiają się zwierzęta o twardych elementach strukturalnych, takie jak gąbki, małże, szkarłupnie i stawonogi, pojawiają się ryby, pajęczaki, pierwsze owady i prymitywne płazy, gady i aktywnie latające owady. pierwsze rośliny lądowe rośliny zarodnikowe – skrzypy, widłaki i później rośliny nagonasienne
Era mezozoiczna, mezozoik – era która rozpoczęła się od wielkiego wymierania pod koniec permu, a skończyła zagładą wielkich gadów, pod koniec kredy (patrz tabelka), znanego jako wymieranie kredowe. Era mezozoiczna trwała dwa razy krócej niż paleozoiczna, bo tylko 170 milionów lat. Dzieli się ją na trzy okresy: trias, jurę i kredę.
W mezozoiku nastąpił rozpad superkontynentu obejmującego całą kulę ziemską które powodują rozdzielenie się powstałej w permie Pangei. W kredzie nasila się aktywność tektoniczna – dochodzi do wypiętrzenia Tatr. W Sudetach i na Opolszczyźnie w płytkich morzach, rozdzielonych wyspą osadzają się grube seria piaszczyste i margliste.
Trias jest okresem panowania roślin nagonasiennych iglastych. Mezozoik to epoka dinozaurów
Na obszarze Polski w dolomitach triasowych występują bogate złoża rud cynku i ołowiu, a w skałach jurajskich – niewielkie ilości rud żelaza. Złoża wapieni i margli. Wysady solne.
W morzu kredowym osadziły się piaskowce tworzące obecnie Góry Stołowe oraz margle pokrywające znaczne obszary opolszczyzny – tzw. kreda opolska wapienie, margle, kreda i dolomitywydobywane w okolicach Opola, na Wyżynie Lubelskiej i w rejonie świętokrzyskim, a także skały fliszowe Karpat
Era kenozoiczna, kenozoik to era, która rozpoczęła się ok. 65 mln lat temu (od wymierania kredowego) i trwa do dziś. Era kenozoiczna bywa czasem określana mianem ery ssaków, owadów lub ery roślin kwiatowych, bowiem te grupy przeszły w niej równie intensywny rozwój ewolucyjny.
Intensywna orogeneza alpejska
We wczesnym trzeciorzędzie wokół biegunów rozciągają się lasy wielkolistnych drzew zrzucających liście na zimę. Pozostałe obszary globu porastają lasy tropikalne.
W erze mezozoicznej doszło do wykształcenia najpierwotniejszych ssaków
Okresy Paleozoiku
Kambr na obszarze Polski
Pod koniec kambru doszło do pierwszych, słabych jeszcze, faz orogenezy kaledońskiej. Ruchy górotwórcze doprowadziły do podniesienia się dna morza, wypiętrzenia znacznych terenów ponad poziom wody i silnej denudacji np. na obszarze basenu świętokrzyskiego. Od tego okresu zaczynają obficie występować skamieniałości strukturalne zwierząt morskich. Świat roślinny reprezentowany jest tylko przez glony
W Polsce znane są niewielkie złoża ropy naftowej w obniżeniu perybałtyckim. W Górach Świętokrzyskich eksploatowane są surowce skalne wieku kambryjskiego – piaskowce kwarcytowe. W Sudetach natomiast eksploatowane są na potrzeby przemysłu wapienniczego dolnokambryjskie wapienie wojcieszowskie, których wiek został potwierdzony przez znaleziska archeocjatów[1].
W kambrze duże obszary Polski zalane były przez morza. Na ich dnie powstały prawie wyłącznie osady piaszczyste, mułowcowe i ilaste. Utwory te zachowały się niezmienione wGórach Świętokrzyskich i ich południowym obrzeżeniu. Na Niżu Polskim znane są z głębokich wierceń. W Sudetach osady kambryjskie zostały później przeobrażone w łupki metamorficzne lub fyllity które budują dziś znaczne partie Gór Kaczawskich, Pogórza Kaczawskiego, Rudaw Janowickich, masywu Śnieżnika oraz Przedgórza Sudeckiego (bloku przedsudeckiego).
Skały węglanowe (wieku prawdopodobnie z pogranicza prekambru i kambru) są dość rzadkie i na powierzchni występują tylko w Górach Kaczawskich i w ziemi kłodzkiej (masyw Krowiarki i rejon Stronia Śląskiego). Pierwotne osadowe wapienie przekształciły się w marmury. Należy podkreślić, że przynależność stratygraficzna wielu skał metamorficznych jest niepewna i może być zakwestionowana przez nowsze badania.
Ordowik na ziemiach Polski
Sudety: powstają w warunkach morskich mułowce i iłowce, przeobrażone później w łupki i fyllity oraz znaczne wylewy law podmorskich przeobrażone następnie w zieleńce. Podrzędnie występują także wapienie. Skały takie tworzą znaczną część Gór Kaczawskich i Pogórza Kaczawskiego oraz Przedgórza SUdeckiego, czyli tzw. metamorfiku kaczawskiego. Niezmetamorfizowane piaskowce ordowiku znane są z Gór Bardzkich. Być może skały metamorficzne wieku ordowickiego występują w Rudawach Janowickich iLasockim Grzbiecie, czyli we wschodniej osłonie granitu karkonoskiego.
Różne niezmetamorfizowane morskie utwory (zlepieńce, piaskowce, wapienie i przede wszystkim iłowce i mułowce) występują w Górach Świętokrzyskich.
Przez większość okresu trwała transgresja oceanów i poziom oceanów był jednym z najwyższych (wg niektórych danych – najwyższy) w historii Ziemi. Pod koniec ordowiku nastąpiło globalne zlodowacenie
Sylur na ziemiach Polski
Na początku syluru miały miejsce najintensywniejsze ruchy górotwórcze orogenezy kaledońskiej. Powstały: góry Norwegii, góry Szkocji oraz Appalachy. Wzmożony wulkanizm, brak i silne wiatry sprawiały, że lądy nie były zbyt gościnnym środowiskiem. , znane od późnego ordowiku, zaczęły z wolna zasiedlać bardziej przyjazne środowiska.Graptolity i konodonty są w dalszym ciągu dobrze rozwijającymi się grupami o dużym znaczeniu. Kręgowce, obecne w morzach już od końca kambru, zaczęły przybierać kształt coraz bardziej przypominający ryby
w Sudetach (Góry Kaczawskie, Pogórze Kaczawskie, Góry Bardzkie, być może Rudawy Janowickie i Lasocki Grzbiet) oraz w Górach Świętokrzyskich powstały w warunkach głębokomorskich ciemne osady ilaste ze skamieniałościami, przeobrażone później w czarne łupki graptolitowe oraz lidyty. W Górach Świętokrzyskich występują też, powstałe pod koniec syluru, szarogłazy związane ze stopniowym zasypywaniem zbiornika morskiego.
w Sudetach (Góry Kaczawskie, Pogórze Kaczawskie, Rudawy Janowickie i Lasocki Grzbiet) oraz w Górach Świętokrzyskich doszło do znacznych podmorskich wylewów wulkanicznych, przeobrażonych później w zieleńce lub diabazy, silna denudacja powoduje odsłonięcie formacji skał kambryjskich,
końcowa faza orogenezy kaledońskiej, która ostatecznie kończy się we wczesnym (najstarszym) dewonie.
echa orogenezy kaledońskiej powodują niemal całkowite wycofanie się morza, z Polski
formacje z obszarów lądowych świadczą o panującym wówczas gorącym i suchym klimacie,
schyłek najstarszego dewonu to transgresja morska na obszarze niemal całej Polski – zalaniu nie ulegają tylko Sudety i ich przedgórze,
zaczynają się wstępne ruchy górotwórcze orogenezy hercyńskiej,
w Polsce najwięcej pozostałości z okresu dewonu znajduję się na powierzchni w Górach Świętokrzyskich, są to wapienie z licznymi skamieniałościami,
w Sudetach osady dewońskie występują w Górach Kaczawskich, na Pogórzu Kaczawskim, Pogórzu Izerskim, Pogórzu Wałbrzyskim (w depresji Świebodzic) i Górach Bardzkich, są to słabo zmetamorfizowane osady ilaste i piaszczyste oraz metawulkanity.
Na początku paleozoiku (kambr, ordowik, sylur) jednolity dotąd kontynent Pannocja rozdzielił się na kilka mniejszych bloków (Baltika,Laurencja, Syberia i Gondwana). W tym okresie Europa znajdowała się pod wodami morza wypełnionego osadami o miąższości kilku kilometrów. Pod koniec syluru osady te uległy wypiętrzeniu (orogeneza hercyńska). W karbonie zaczął się na nowo proces zespalania lądów i ostatecznie w permie wszystkie kontynenty połączyły się w superkontynent Pangeę.
powstanie wielkich pasm górskich np. Ural, Sajany, Appalachy, Góry Świętokrzyskie, Sudety
Na lądach dominowały widłaki, skrzypy, paprocie zarodnikowe i nasienne
złoża węgli kamiennych na półkuli północnej. Istotne są także liczne i wielkie złoża granitów
w karbonie wczesnym powstały morskie piaskowce, zlepieńce i mułowce, z wkładkami wapieni występujące w Górach Bardzkich, a także na Pogórzu Wałbrzyskim, w Górach Wałbrzyskich, Rudawach Janowickich, Kotlinie Kamiennogórskiej i między Górami Sowimi a Suchymi (niecce śródsudeckiej) oraz Sudetach Wschodnich. Część z tych osadów została później słabo zmetamorfizowana.
w karbonie późnym w niecce śródsudeckiej (Góry Wałbrzyskie, Góry Kamienne, Kotlina Kamiennogórska), zapadlisku górnośląskim oraz w rejonie lubelskim wraz z grubymi warstwami piaskowców, zlepieńców, mułowców i łupków ilastych powstały złoża węgla kamiennego.W Górach Kaczawskich i na Pogórzu Kaczawskim osadziły się piaskowce i mułowce rzeczne.
w karbonie powstały masywy granitowe w Tatrach oraz w Sudetach i Przedgórzu Sudeckim (bloku przedsudeckim): karkonoski, strzegomski, strzeliński, kłodzko-złotostocki orazkudowski, a także granodioryty i sjenity na Przedgórzu Sudeckim.
Pod koniec permu dochodzi do największego w historii Ziemi wymierania gatunków Następuje rozwój roślin nagonasiennych zwłaszcza rośnie liczba roślin iglastych, ale powstają też pierwsze liściaste spada bioróżnorodność i liczebność fauny wodnej Podobny proces widać u fauny lądowej, co wiąże się głównie z pustynnieniem wielki rozwój tylko w tym okresie rekinów słodkowodnych, bardzo bujny rozwój przeżywają gady
Największym bogactwem są złoża miedzi: wydobywane na monoklinie przedsudeckiej i już niewydobywane w niecce północnosudeckiej, a także złoża soli kamiennej (wydobywane wKłodawie), soli potasowych, surowców skalnych – czerwonych piaskowców i zlepieńców, m.in. tzw. "zlepieniec zygmuntowski", z którego była wykonana pierwsza kolumna Zygmunta
w permie dolnym powstały piaskowce, zlepieńce i mułowce występujące na Pogórzu Izerskim, Pogórzu Kaczawskim i w Górach Kaczawskich (niecka północnosudecka), w Górach Kamiennych, Górach Stołowych, Kotlinie Kłodzkiej i Górach Bardzkich (niecka śródsudecka oraz na obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich;
Na tych samych obszarach w Sudetach oraz w Górach Wałbrzyskich i Kamiennych powstały duże ilości wulkanicznych - porfirów, melafirów oraz ich tufów;
permskie porfiry odkryto również przy pomocy głębokich wierceń w podłożu Niżu Polskiego;
w permie górnym w niecce północnosudeckiej i niecce śródsudeckiej oraz w na Niżu Polskim powstały grube warstwy naprzemianległych wapieni i dolomitów, łupków ilastych iiłowców, anhydrytów i soli.