7 Środowisko wychowawcze

Środowisko to układ osób lub grup, z którymi styka się jednostka. Jest to typowe ujęcie socjologiczne. Natomiast psychologiczne podejście do problematyki środowiska ukierunkowane jest na w miarę bezpośrednie otoczenie człowieka i świat w jakim on żyje.

Podstawowe środowiska wychowawcze dziecka, to: rodzina, przedszkole, szkoła, grupy rówieśnicze i środowisko lokalne.

Zatem, co to jest środowisko?

Najogólniej ujmując „środowisko, to:

1. ludzie stanowiący społeczność lokalną lub połączeni wspólnotą, zainteresowań, sposobem życia, wykonywaniem tego samego zawodu itp.

2. ogół warunków, w jakich żyje określony organizm...”.[1]

„ Środowisko to układ osób lub grup, z którymi styka się jednostka. Jest to typowe ujęcie socjologiczne. Natomiast psychologiczne podejście do problematyki środowiska ukierunkowane jest na w miarę bezpośrednie otoczenie człowieka i świat w jakim on żyje.[2]

W. Szewczuk definiuje środowisko jako „składnik struktury otaczającej osobnika, który działa jako system bodźców i powoduje określone reakcje (przeżycia) psychiczne”.[3]

Natomiast H. Radlińska w swoich rozważaniach przyjęła, że środowisko to „zespół warunków, wśród których bytuje jednostka i czynników przekształcających osobowość, oddziałujących stale lub przez dłuższy czas. Jest zespołem zjawisk przyrodniczych, kulturalnych i osobowych”.[4]

Zatem, w tym podrozdziale postaram się wyjaśnić owe środowiska wychowawcze.

Pojęcie środowiska wychowawczego

W pedagogicznym rozumieniu w zakres pojęcia środowiska wchodzą kwestie wychowawcze. Mówi się wówczas o środowisku wychowawczym, iż jest to „zespół celowo kierunkowanych oddziaływań wychowawczych. Szerszym nieco pojęciem jest środowisko społeczne, które jest wydzielone dla określonego oddziaływania wychowawczego ( szkoła ) oraz środowisku naturalnym, które wysiłkiem innych członków nastawia się na realizowanie określonych celów i zadań wychowawczych ( rodzina, grupa rówieśnicza)”.[5]

Środowisko wychowawcze według R. Wroczyńskiego, to „teren naturalnych doświadczeń społecznych, reprezentowanych przez zespół podniet rozwojowych celowo zorganizowanych i podporządkowanych potrzebom wychowawczym”.

Z kolei K. Sośnicki za środowisko wychowawcze przyjmuje „ogół sytuacji wychowawczych. Te zaś określa jako ogół warunków, które działając na jednostkę powodują u niej określone przeżycia psychiczne”.

A. Kamiński nazwał środowiskiem wychowawczym „te elementy otaczającej struktury przyrodniczej, społecznej i kulturalnej, które działają na jednostkę stale lub przez dłuższy czas, albo krótko lecz ze znaczną siłą, jako samorzutny lub zorganizowany system kształtujących ją podniet”.[6]

Nieco inny charakter mają definicje środowiska o podłożu socjologicznym. Mówi się o środowisku lokalnym (wiejskim, małomiasteczkowym, wielkomiejskim), o środowisku rozróżnionym ze względów stratyfikacyjnych ( robotniczym, drobnomieszczańskim, arystokratycznym), i o środowisku kulturalnym (literackim, naukowym, moralnie zdeprawowanym- chuligańskim).[7]

Podsumowując środowiska wychowawcze należy je uporządkować,

1. naturalne dla dzieci i młodzieży, to:

- rodzina

- środowisko lokalne

- grupy rówieśnicze

2. intencjonalne (instytucje opiekuńcze), to:

- instytucje opieki nad dziećmi o różnego typu upośledzeniach rozwojowych - są to zakłady specjalne dla dzieci opóźnionych w rozwoju, dla dzieci głuchoniemych i ociemniałych

- pogotowia opiekuńcze i zakłady wychowawcze sprawujące opiekę nad dziećmi i młodzieżą wykolejoną

- instytucje opieki zdrowotnej skupiające dzieci chore lub zagrożone chorobą. Zaliczamy do nich sanatoria i prewentoria dziecięce. Są to ośrodki przede wszystkim lecznicze. Pomoc pedagoga jest w nich jednak niezbędna. W przypadkach bowiem dłuższego przebywania dziecka w zakładzie konieczne jest zorganizowanie jego życia i nauki w taki sposób, aby zapewnić mu możliwie pełny rozwój, zbliżyć warunki życia do normalnych i ułatwić powrót — po wyzdrowieniu — do normalnego życia, do szkoły.

- instytucje opieki całkowitej – domy dziecka, rodziny opiekuńcze

3. placówki wspomagające rozwój dzieci instytucje wychowania pozaszkolnego):

- świetlice i czytelnie dziecięce i młodzieżowe

- tereny zabaw i gier ruchowych - ogrody jordanowskie i boiska

- kolonie dla dzieci i młodzieży

- poradnie różnego rodzaju.

Rodzina jako naturalne środowisko wychowawcze

Rodzina według encyklopedii pedagogicznej XXI wieku jest określana „potocznie mianem podstawowej komórki społeczeństwa jako mała grupa społeczna; stanowi ona duchowe zjednoczenie szczupłego grona osób, skupionych we wspólnym ognisku domowym aktami wzajemnej pomocy i opieki, oparte na wierze w prawdziwą lub domniemaną łączność biologiczną, tradycję rodzinną i społeczną; wśród innych grup rodzinę wyróżnia współwystępowanie następujących cech: wspólne zamieszkanie członków, wspólne nazwisko, wspólna własność, ciągłość biologiczna i wspólna kultura duchowa wyrastająca na gruncie miłości” .

Robert B. Woźniak rodzinę definiuje następująco: „Rodzinę określa się jako małą grupę społeczną, składającą się z rodziców, ich dzieci i krewnych; rodziców łączy więź małżeńska, rodziców z dziećmi – więź rodzicielska, stanowiąca podstawę wychowania rodzinnego, jak również więź formalna określająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie”

Od starożytności rodzina była uważana za najważniejszą, podstawową grupę społeczną, na której opiera się całe społeczeństwo. Obecne czasy pokazują, że rodzina nie jest już najważniejsza i nie zajmuje w życiu człowieka pierwszego miejsca. Ukształtowała się nowa hierarchia dóbr rodzinnych. Najważniejsza jest satysfakcja z życia małżeńskiego i rodzinnego. Współcześnie ludzie uważają, że jeśli małżeństwo nie przynosi im satysfakcji – wygaśnie miłość – upoważnieni są do wzięcia rozwodu i szukanie szczęścia w innych związkach. Poprzez takie podejście często dochodzi do rozluźnienia więzi rodzinnych, a co za tym idzie do nie wypełniania podstawowych funkcji rodzinnych.

„Współcześni socjologowie i psychologowie dzięki swym precyzyjnym i pogłębionym badaniom scharakteryzowali istotnie funkcje rodziny, jakie ona pełni w rozlicznych dziedzinach życia jednostki oraz różnorodnych zbiorowościach ludzkich” . Przed podaniem rodzajów funkcji, za istotne uważam wyjaśnienie pojęcia funkcji rodziny. „Funkcja rodziny, to tyle co wyspecjalizowane i permanentne działania i współdziałania członków rodziny wynikające z bardziej lub mniej uświadomionych sobie przez nich zadań, podejmowanych w ramach wyznaczonych przez obowiązujące normy i wzory, a prowadzące do określonych efektów głównych i pobocznych” Idąc za przykładami Tadeusza Pilcha i Ireny Lepalczyk można wymienić następujące funkcje rodziny: materialno-ekonomiczna, kontrolna, seksualna, socjalizacyjno - wychowawcza, emocjonalno - ekspresyjna.

Funkcja materialno – ekonomiczna powinna sprowadzać się do zaspokajania potrzeb materialnych oraz do zapewnienia wszystkim członkom życia na dobrym poziomie Warunki ekonomiczne tworzą oprawę codziennej egzystencji, pozwalają na pełniejsze zaspokajanie potrzeb materialnych, są także ważne ze względu na większe możliwości zaspokajania potrzeb kulturalnych. Niestety w obecnej rodzinie „coraz bardziej uwidacznia się partykularyzacja dochodów członków rodziny” . Zauważa się dbanie o własne interesy a pomijanie interesów innych członków rodziny. Współcześnie w wielu przypadkach oboje małżonkowie pracują i dbają o zaspokojenie potrzeb materialnych, ale także dochody rodzinne zwiększają dorastające dzieci.

„Do wspólnej kasy rodziny trafia tylko część uzyskanych pieniędzy, reszta pozostaje w gestii poszczególnych członków rodziny i może być przeznaczana na indywidualne cele” . Jak widać funkcja materialno – ekonomiczna jest spełniana nie tylko przez rodziców, ale także dzieci dbają o poprawę warunków życia rodzinnego.

Funkcja kontrolna powinna polegać na sprawowaniu kontroli zachowania nad członkami rodziny oraz wymuszaniu zachowań społecznie akceptowanych w danym środowisku. Współcześnie rodzice mają coraz mniej kontroli nad swoimi dziećmi a spowodowane jest to między innymi rozluźnieniem więzi rodzinnych a także „gnaniem za pieniądzem”. Rodzice coraz więcej pracują i dzieci pozostawione są same sobie. Dorośli często nie wiedzą, gdzie ich dzieci spędzają czas wolny i co robią. Obecnie panujące warunki „nie sprzyjają roztoczeniu przez rodzinę nieformalnej kontroli nad swymi członkami (anonimowość jednostki poza domem, atomizacja społeczna, zmniejszenie się uprawnień kontrolnych rodziny na skutek autonomizacji jej członków, zwiększenie się czasu przebywania poza domem rodzinnym)”

Funkcja seksualna polega na zaspokojeniu potrzeb seksualnych małżonków. Dawniej funkcja ta sprowadzała się w większości do funkcji prokreacyjnych w celu zapewnienia trwałości biologicznej rodziny natomiast dzisiaj spełnia ona również funkcje przyjemnościowe. W przeszłości współżycie seksualne miało inny wymiar. „Żony miały mniejsze wymagania pod tym względem od mężczyzny, ale kobieca

”rewolucja seksualna” podwyższyła wymagania kobiet, uświadomiwszy im możliwość uzyskania większej satysfakcji seksualnej” . Obecnie odnotować można znaczny wzrost przedmałżeńskich i pozamałżeńskich stosunków seksualnych. Brak wystarczającej satysfakcji z kontaktów płciowych coraz częściej powoduje konflikty między małżonkami, co może powodować poszukiwania „lepszych doznań” poza małżeństwem.

Funkcja socjalizacyjno – wychowawcza polega na wprowadzeniu członków rodziny w życie społeczne i przekazywanie im wartości kulturowych. Funkcja ta „uległa w czasach cywilizacji współczesnej znacznym przekształceniom. Jej zakres uległ zawężeniu ze względu na obszar działania innych instytucji, ale w tym zawężonym zakresie zwiększyły się znaczniej jej socjalizacyjno – wychowawcze zadania ze względu na bardziej skomplikowane warunki społeczne świata współczesnego i zwiększone wymagania edukacyjne. Ze względu na zasadniczą rolę socjalizacji prymarnej w rozwoju człowieka rodzina odgrywa kluczową rolę w tej socjalizacji” . Wychowawczej działalności rodziny nie jest w stanie zastąpić żadne inne środowisko ze względu na typ więzi łączących z rodziną oraz obyczajowo i społecznie usankcjonowany fakt konieczności jej posiadania. Wychowania w prawidłowej rodzinie nie jest w stanie zastąpić żadna placówka opiekuńczo-wychowawcza. W rodzinie dziecko uczy się zaspokajania pierwszych potrzeb, reagowania na odczuwane braki, wyrażania takich uczuć, jak zadowolenie, radość, niepokój, gniew, lęk. Dziecko spotyka się po raz pierwszy z wartościowaniem: dorośli z najbliższego otoczenia określają coś jako dobre lub złe. Te bardzo proste w swojej formie informację tworzą ząb wiedzy małego dziecka o cenionym w najbliższym mu otoczeniu kręgu społecznym systemie wartości. W rodzinie małe dziecko uczy się także po raz pierwszy norm postępowania, jest wdrażane do funkcjonowania w czekających je rolach społecznych: członka rodziny, przedszkolaka, ucznia, kolegi, członka szerszej zbiorowości. Rodzina kształtuje pierwsze wyobrażenie dziecka o otaczającym je świecie, panujących między ludźmi stosunkach zarówno w układach ścisłej bliskości (między członkami rodziny), jak i w tych dalszych, bardziej sformalizowanych, wynikających z konieczności wchodzenia w różnego rodzaju styczności z osobami obcymi. Silnie oddziałującym czynnikiem na dziecko w rodzinie jest właściwy dla niej klimat psychiczny. Dobry klimat psychiczny zespala rodzinę jako całość, sprzyja porozumiewaniu się i wzajemnemu zrozumieniu, ułatwia rozładowywanie konfliktów, pozwala na tworzenie i doskonalenie systemu wychowania najbardziej korzystnego z punktu widzenia rozwoju osobowości dziecka i jego przygotowania do życia hamuje dążenia egoistyczne, pobudza wyobraźnię, wzbogaca całe życie rodzinne o wartości najcenniejsze, bo niewymierne. Prawidłowa socjalizacja w rodzinie ma istotny wpływ na funkcjonowanie społeczeństwa, a nieprawidłowa rodzinna socjalizacja może prowadzić do różnych patologii społecznych. Bardzo ważne jest, aby rodzice poświęcali dużo czasu swoim dzieciom i tłumaczyli, co jest dobre a co złe. Jednakże współcześnie rodzice, tego cennego czasu, poświęcają coraz mniej swoim dzieciom, przez co funkcja socjalizacyjno – wychowawcza ma znacznie mniejszy wymiar.

Funkcja emocjonalno - ekspresyjna daje możliwości prawidłowego wzrostu emocjonalnego dzieci oraz zapewnia wszystkim członkom poczucie oparcia i bezpieczeństwa. Ta funkcja ogromnie zyskała na znaczeniu ze względu na wzrost rangi uczuć wyższych w rodzinie (miłość). „rodzina w coraz większej mierze jest środowiskiem utrzymującym równowagę emocjonalną człowieka, zapewniającą mu higienę psychiczną i poczucie bezpieczeństwa. Jest główną sceną, na której mogą być eksponowane niepowtarzalne cechy jednostki i zyskiwać aprobatę, uznanie ze strony innych członków rodziny (ekspresja osobowości). Im rodzina jest mniej konfliktowa, tym skuteczniej wypełnia funkcję emocjonalno – ekspresyjną wobec swoich członków.”

Tyszka wyróżnia natomiast jedenaście funkcji rodziny i uporządkował je w cztery działy. Pierwszy dział obejmuje funkcje biopsychiczne rodziny. Związane są one z biologicznymi potrzebami, które swe podłoże mają w sferze psychiki.

Do tego działu należ takie funkcje jak:

• Funkcja prokreacyjna – „Polega na powoływaniu do życia i rodzeniu dzieci stających się członkami rodziny. Stwarza ona możliwość zaspokojenia rodzicielskich, emocjonalnych potrzeb współmałżonków (potrzeba ojcostwa i macierzyństwa), jak i reprodukcyjnych potrzeb społeczeństwa”

• Funkcja seksualna

Drugi dział funkcji rodzinnych to funkcje ekonomiczne rodziny, w którego skład wchodzą:

• Funkcje materialno – ekonomiczne – zaspakajają materialne potrzeby członków rodziny. Tyszka wyróżnił tu jeszcze cztery podfunkcje:

- Podfunkcja produkcyjna – rodzina ma swoją działalność, z której czerpie zyski i w niej sama dla siebie jest pracownikiem (np. rodzina posiadająca swoje gospodarstwo rolne)

- Podfunkcja zarobkowa – praca członków w pozarodzinnej instytucji, w celu zdobycia pieniędzy niezbędnych do życia

- Podfunkcja gospodarcza – „zasób i gromadzenie trwałych dóbr materialnych, niezbędnych do egzystencji rodziny: (mieszkanie, przedmioty gospodarstwa domowego, samochód)”

- Podfunkcja usługowo – konsumpcyjna – polega na wykonywaniu wszystkich prac (głównie fizycznych), które są konieczne do codziennego życia rodziny, między innymi przyrządzanie posiłków, dbałość o czystość osobistą i mieszkania, naprawa odzieży itd.

• Funkcja opiekuńczo – zabezpieczająca – polega ona na materialnym i fizycznym zabezpieczaniu rodziny. Początkowo najważniejsze są działania zawiązane z pielęgnacją niemowląt i małych dzieci, pomoc materialna i opiekuńcza ludziom starszym, którzy nie mogą już się sobą zająć z powodu starości lub niedołężności

Kolejny dział stanowią funkcje społeczno – wyznaczające i tu w skład wchodzą:

• Funkcja stratyfikacyjna – polega na zajmowaniu określonych pozycji społecznych czy to względem rodziny czy w społeczeństwie globalnym.

• Funkcja legalizacyjno – kontrolna – „obejmuje ona sankcjonowanie szeregu zachowań i działań pozarodzinnych uznawanych za niewłaściwe poza rodziną, nadzorowanie postępowania członka rodziny przez pozostałych członków w celu zapobiegania ewentualnym odstępstwom od norm i wzorów przyjętych w rodzinie za obowiązujące”

Ostatni dział obejmuje funkcje socjopsychologiczne które obejmują następujące funkcje:

• Funkcja socjalizacyjno – wychowawcza – polega na wprowadzeniu dziecka w świat kultury danego społeczeństwa, przygotowaniu go do samodzielnego pełnienia ról społecznych w rodzinie i społeczeństwie

• Funkcja kulturalna – polega przede wszytki na zapoznaniu młodych ludzi z dziejami kultury danego społeczeństwa, przekazaniu norm i wartości odnoszących się do świata kultury, dbałości o przeżycia estetyczne rodziny

• Funkcja religijna – polega na wychowaniu dziecka (w rodzinie wierzącej) w duchu religijnym

• Funkcja rekreacyjno – towarzyska – polega na zaspokojeniu potrzeby wypoczynku i odprężenia psychicznego po pracy czy szkole, zachowaniu w domu przyjaznej atmosfery, która będzie sprzyjać odpoczynkowi oraz nawiązaniu kontaktów towarzyskich przez osoby wchodzące w skład rodziny

• Funkcja emocjonalno – ekspresyjna polega przede wszystkim na zaspokojeniu najistotniejszych potrzeb emocjonalnych członków rodziny oraz na możliwości wyrażania swej osobowości

„Rodzina jak każda grupa ma strukturę, czyli pewien układ wszystkich elementów i zasad wzajemnego podporządkowania, umożliwiający funkcjonowanie grupy. Z. Tyszka uważa, że struktura rodziny składa się z wielu elementów. Zalicza on do nich: liczbę i rodzaj pokrewieństwa członków rodziny, układ ich pozycji i ról społecznych, przestrzenne usytuowanie; siłę więzi instytucjonalnych i psychicznych, które występują między poszczególnymi członkami rodziny i świadczą o stopniu spójności rodziny; podział czynności; strukturę władzy i autorytetów; rozkład miłości i względów” . Dla F. Adamskiego „...struktura rodziny to stałe ramy, nie zawsze sformalizowane, wewnątrz których przebiega życie i zachowanie małżeńsko-rodzinne” . Struktura rodziny to system modelowanych zachowań zachodzących pomiędzy członkami rodziny, a siłami zewnętrznymi, które na nią oddziaływają. Zaliczamy do niej:

• formy instytucjonalne tworzące małżeństwo i rządzące nim (uznane formy wyboru partnera, wiek uznany za odpowiedni, inst. formy zawarcia i rozwiązania małżeństwa), o strukturze decyduje liczba partnerów w małżeństwie i pokoleń w rodzinie;

• wzory regulujące współżycie wew. rodziny i wyznaczające hierarchię władzy i autorytetu;

• układ wzajemnie powiązanych ról, układ między rodzicami i dziećmi;

• struktury dziedziczenia majątku, władzy czy nazwiska;

• cykle (fazy) życia małżeńsko – rodzinnego do momentu pojawienia się dziecka (wg wieku dziecka).

Rodzina jest początkiem i źródłem kontaktów międzyludzkich, pierwszych więzi psychicznych dziecka z rodzicami i rodzeństwem, integracji między nimi. Charakteryzuje się określoną strukturą i specyficznym funkcjonowaniem. Rodzinę spośród innych wspólnot ludzkich wyróżniają takie cechy jak:

• tworzenie się bardzo silnych więzi emocjonalnych,

• spontaniczne, bezpośrednie interakcje pomiędzy członkami rodziny,

• stałe, codzienne obcowanie ze sobą,

• nieograniczone możliwości indywidualnych kontaktów,

• wspólne tradycje, obyczaje, normy, wartości,

• wzajemna odpowiedzialność i troska za siebie,

• pomoc dziecku w zaspokajaniu podstawowych jego potrzeb (bezpieczeństwa, zdrowia, miłości i akceptacji).

Wymienione przeze mnie cechy to cechy rodziny prawidłowo funkcjonującej. Jeśli w jej środowisku występuje ich deficyt ulega na ogół dysfunkcji, a rozwój dziecka pozostaje zagrożony.

Klasyfikacja rodziny

Ze względu na poziom warunków wychowawczych Stanisław Kawula wyróżnił następujące typy rodzin:

• Rodzina wzorowa – tworząca najlepsze warunki wychowawcze i stale podnosząca ich poziom;

• Rodzina normalna – zapewniająca wszechstronny rozwój;

• Rodzina wydolna wychowawczo – funkcjonowanie warunków wychowawczych może być zachwiane;

• Rodzina niewydolna wychowawczo – są to rodziny niepełne gdzie współżycie członków rodziny bywa zaburzone;

• Rodzina patologiczna – członkowie tej rodziny to osoby, które pozostają

w konflikcie z prawem, z takich rodzin wywodzi się największy procent dzieci i młodzieży niedostosowanej społecznie.

Rodzina dysfunkcyjna i patologiczna

Rodzina dysfunkcyjna to taka, która nie spełnia swoich podstawowych funkcji jakie powinna spełniać wobec swoich członków. Na przykład w związku małżeńskim powinna być spełniona naturalna funkcja, jaką jest poczęcie i urodzenie dziecka, a następnie opieka i wychowanie tego dziecka. „Traktując rodzinę jako całość, jako ów integralny i niezależny byt, trzeba przyjąć, iż jakiekolwiek zaburzenie, utrudniają rodzinie realizację którejś z podstawowych funkcji, może powodować przejściową lub dłuższą niewydolność ogólnego jej funkcjonowania czyli dysfunkcjonalność” . Rodzina dysfunkcjonalna jest stworzona przez dysfunkcjonalne małżeństwo, takie małżeństwa zaś tworzą dysfunkcjonalne osoby, które odnajdują się wzajemnie i żenią ze sobą. Jednym z tragicznych faktów jest to, że osoby dysfunkcjonalne prawie zawsze znajdują inną osobę, która działa na tym samym, albo na większym poziomie dysfunkcji. Rodzina dysfunkcyjna ma również inne określenia między innymi: „rodzina problemowa”, „rodzina zdezintegrowana”, „rodzina negatywna”, „rodzina zdezorganizowana”, rodzina dysharmonijna”, złe środowisko rodzinne”, „środowisko rodzinne wyraźnie negatywne”.

Przyczynę dysfunkcjonalności rodziny upatruje się w dwóch głównych przyczynach tkwiących wewnątrz rodziny i wyrastających z szerszych uwarunkowań społecznych. „Wśród przyczyn dysfunkcjonalności rodziny, które niejako są poza nią i negatywnie wpływają na jej funkcjonowanie, są złożone uwarunkowania społeczne, do których zalicza się:

• Stałą pracę jednego z rodziców poza miejscem zamieszkania np. praca poza granicami kraju;

• Pracę obojga rodziców w systemie 3-zmianowym, 4-brygadowym lub 12-godzinnym;

• Niechęć podjęcia pracy przez jednego lub obojga rodziców (a więc pasożytniczy tryb życia z nieuczciwych dochodów);

• Bezrobocie lat dziewięćdziesiątych;

• Kryzysowa sytuacja bytowa rodzin – niesprzyjająca ukształtowaniu się u dzieci prawidłowych postaw społecznych;

• Negatywny wpływ środowiska masowego przekazu na rozwój dzieci i młodzieży;

• Przynależność młodocianych do ruchów i sekt”

„Anna Szara w swoich badaniach nad rodzinami dysfunkcjonalnymi stwierdziła, iż:

• W rodzinie dysfunkcjonalnej nie są zaspokajane wszystkie potrzeby biologiczne dziecka;

• Rodzina dysfunkcyjna nie zaspokaja potrzeb poznawczych: pomoc w nauce, zdobywanie wiedzy itp.;

• Potrzeby psychiczne, tj. akceptacji, miłości, współdziałania, bezpieczeństwa, szacunku i dostatku w rodzinie dysfunkcjonalnej nie są zaspokojone w sposób wystarczający;

• Zaniedbane są potrzeby społeczno – kulturalne, estetyczne:

• Uczniowie z rodzin dysfunkcjonalnych wykazują niższe uspołecznienie i motywację do nauki;

• Dzieci z rodzin dysfunkcjonalnych wykazują przyhamowane i więcej zachowań antyspołecznych” .

W odniesieniu do rodzin dysfunkcyjnych, można powiedzieć, że nie dają one dziecku możliwości rozwoju osobowego, ani nie daje możliwości tworzenia poczucia więzi. Z tego typu rodzin często wyrastają dzieci nieprzystosowani społecznie, podejmujące ucieczki z rodzinnego domu.

Dysfunkcyjność rodziny może być całkowita lub częściowa. Dysfunkcyjność całkowita oznacza, że występuje kompletne niepowodzenie w realizacji zadań rodziny i zastępują ją w tym inne osoby, instytucje. Dysfunkcja częściowa dotyczy trudności w realizacji niektórych jej funkcji np.: wychowawczej, emocjonalnej, rekreacyjnej.

W rodzinach dysfunkcyjnych rodzice reagują nie właściwie na potrzeby dziecka. Zamiast je wspierać i ochraniać, ignorują je, albo krytykują, za to, że jest takie a nie inne. W efekcie takiego podejścia dzieci rozwijają w sobie mechanizmy obronne, starają się na miarę swoich możliwości oponować przeciw takiemu podejściu. Niestety często, gdy potem staje się dorosłe przenoszą cechy dysfunkcjonalności na grunt swojej rodziny.

Swoista bezbronność dziecka w rodzinach dysfunkcyjnych jest często nadużywana. Rodzice nie starają się chronić dziecka i nie uczą go unikać sytuacji traumatycznych. W efekcie dzieci w takich rodzinach są stale narażone na zranienia emocjonalne.

Dzieci nadmiernie karane przez rodziców za swoje błędy, często stają się w wieku dorosłym albo perfekcjonistami przesadnie wymagającymi wobec siebie i swoich bliskich, albo osobami zbuntowanymi, niepanującymi nad własnym zachowaniem i mającymi trudności w doświadczaniu i wyrażaniu swojej osobowości.

Rodziny dysfunkcyjne, które nie próbują zmienić swojego zachowania i postępowania mogą w końcowym efekcie mieć status rodziny patologicznej. „Maria Łopatkowska określa rodzinę patologiczną jako taką, w której oboje lub jedno z rodziców jest alkoholikiem, nie poprawnym przestępcą lub trudni się nierządem” . Idąc za Kawulą możemy powiedzieć, że „rodziny patologiczne stanowią margines każdego społeczeństwa. Zaliczamy do nich rodziny, których członkowie pozostają w stałej kolizji z prawem i moralnością. Mogą to być następujące przejawy tej kolizji: nagminne kradzieże, rabunki, rozboje, gry hazardowe, przemyt, prostytucja i stręczycielstwo, włóczęgostwo, uchylanie się od uczciwej pracy, alkoholizm itp.

W wyniku tego rodzaju praktyk następuje tam trwały rozkład współżycia wewnątrz rodziny, faktycznie zerwanie więzi rodzicielskie i małżeńskiej”

Typy postaw rodzicielskich

Dom to najważniejsze miejsce każdego człowieka. Tu tworzy się rodzina jako najgłębsza wspólnota życia i miłości. Tu każda osoba dochodzi do pełni człowieczeństwa. Rodzina stwarza, bowiem najdoskonalsze warunki do rozwoju każdego człowieka w jego niepowtarzalności i wyjątkowości, a także jest pierwszą szkołą życia w społeczeństwie.

Rodzina to środowisko wychowawcze, które oddziałuje na jednostkę bardzo długo, czasami nawet przez całe życie. Wywiera ona najsilniejszy wpływ na rozwój społeczny i emocjonalny dziecka.

Ogromny wpływ na kształtowanie zachowania się dziecka mają postawy rodzicielskie. Bardzo trudno odnaleźć w literaturze definicję postawy rodzicielskiej. Można jedynie określić, że postawa rodzicielska to tendencja do zachowania się w sposób specyficzny w stosunku do dziecka. Każda postawa składa się z trzech składników: myślowego, uczuciowego oraz działania. Składnik myślowy jest wyrażany słownie w formie poglądu np. to bardzo grzeczna dziewczynka. Kolejny składnik – składnik działania, przejawia się w czynnym zachowaniu np. przytuleniu dziecka. Składnik uczuciowy przejawia się zarówno w wypowiedziach jak też i w zachowaniu.

Sumując możemy stwierdzić, że jeżeli matka ma nieprzychylną postawę wobec dziecka to myśli o nim, a jednocześnie wyraża pogląd, że dziecko jest niegrzeczne, a przy tym odczuwa również uczucia negatywne ujawniając je w działaniu np. poprzez unikanie kontaktów z dzieckiem.

Wśród postaw rodzicielskich wyróżniamy postawy prawidłowe oraz nieprawidłowe.

Do prawidłowych postaw rodzicielskich należy:

- postawa akceptująca dziecko

- postawa współdziałania z dzieckiem

- postawa dawania dziecku rozumnej swobody

- postawa uznania praw dziecka.

Postawa akceptująca to przyjęcie dziecka takim, jakim ono jest, z jego zaletami jak i wadami. Rodzice akceptujący swoje dziecko mają bardzo dobry kontakt z nim, często je chwalą. Jeżeli zdarzają się sytuacje, że dziecko coś źle zrobi, mówią mu o tym, tłumaczą, dlaczego to jest złe zachowanie, jakie mogą być tego Konsekwencje. Rodzice akceptujący znają swoje dziecko, jego potrzeby i zaspokajają je, dają mu poczucie bezpieczeństwa.

Postawa współdziałania z dzieckiem to postawa, w której rodzice są pozytywnie zainteresowani i zaangażowani w pracę i zabawę swojego dziecka. Dziecko odpowiednio do swoich możliwości angażowane jest w zajęcia i sprawy domowe. Rodzice są aktywni w nawiązywaniu kontaktów z dzieckiem, służą pomocą w wyjaśnianiu wielu pojęć czy problemów. Wspólnie wykonują wiele czynności. Postawa dawania dziecku rozumnej swobody. Dziecko w miarę dorastania i rozwoju dostaje od rodziców coraz szerszy zakres swobody. Jednak mimo tej swobody rodzice potrafią utrzymać autorytet u dziecka. Są obiektywni w ocenianiu zagrożeń dziecka, nie wyolbrzymiają ich.

Postawa uznania praw dziecka to postawa gdzie prawa dziecka w rodzinie są traktowane jako równe, bez przeceniania lub niedoceniania roli dziecka. Rodzice pozwalają dziecku na odpowiedzialność za własne czyny. Bardzo często stosują wyjaśnienia i tłumaczenia, a nie narzucanie swojego zdania czy woli. Jeżeli stosują kary to podają ich przyczynę. Dziecko wie, czego oczekują od niego rodzice, a oczekiwania te są na miarę jego możliwości.

Podsumowując pozytywne postawy rodzicielskie możemy stwierdzić, że rodzice wobec swoich dzieci są opiekuńczy, dostrzegają i zaspokajają ich potrzeby, mają dużo cierpliwości w stosunku do swoich pociech oraz gotowi są wyjaśniać i tłumaczyć dziecku wiele nurtujących je spraw, mądrze wprowadzając w otaczający świat. Bardzo łatwo nawiązują kontakt z dzieckiem. Kontakt ten jest serdeczny, oparty na wzajemnej miłości i zaufaniu. Rodzice o właściwych postawach rodzicielskich są zdolni do obiektywnej oceny dziecka, potrafią go zaakceptować i pokochać takim, jakim ono jest w rzeczywistości. Rozsądni, dojrzali i troskliwi rodzice będą brali pod uwagę uczucia i potrzeby wszystkich członków rodziny, również dzieci. Zapewnią solidne podstawy dla rozwoju dziecka i jego późniejszej niezależności.

W rodzinach gdzie widoczna jest akceptacja dziecka, potrafi ono nawiązywać trwałe więzi emocjonalne, potrafi wyrażać swoje uczucia, otwarcie o nich mówić, być wesołe, przyjacielskie, współczujące w stosunku do innych oraz odważne, ponieważ ma poczucie bezpieczeństwa i oparcia w rodzicach.

Postawa współdziałania sprawia, że dziecko jest ufne wobec rodziców, zwraca się o pomoc i radę, jest wytrwałe, dąży do obranego celu, potrafi współdziałać z innymi. Dziecko, którego rodzice darzą zaufaniem jest pomysłowe, pewne siebie, łatwo przystosowuje się do nowych warunków, czy sytuacji społecznych, dąży do pokonania napotkanych przeszkód czy trudności. Przy postawie uznającej prawa dziecka w rodzinie staje się ono solidarne w stosunku do innych członków rodziny, potrafi podejmować działania z własnej inicjatywy.

Niestety jest wielu rodziców, których negatywne wzorce zachowań w sposób stały i dominujący wpływają na życie dziecka. Rodzice ci posiadają cechy postaw rodzicielskich negatywnych.

Do postaw negatywnych zaliczamy:

- postawa unikająca

- postawa odrzucająca

- postawa nadmiernie chroniąca

- postawa nadmiernie wymagająca.

Postawa unikająca to postawa, gdzie rodzic koncentruje się na samym sobie, na zaspokajaniu swoich potrzeb. Rodzice unikają kontaktu z dzieckiem, cechuje ich obojętność uczuciowa wobec niego, a formą „kontaktu” z dzieckiem są prezenty, jakimi rodzice obdarowują swoje dzieci. Dzieci są zaniedbywane pod względem uczuciowym jak też w zakresie opieki nad nim. Rodzice bywają obojętni wobec niebezpieczeństw zagrażających dziecku, nie są zainteresowani sprawami i problemami dziecka.

Postawa nadmiernie chroniąca to postawa gdzie rodzice nadmiernie koncentrują się na dziecku, które uważane jest za ideał. Często odsuwane jest ono od kontaktów z rówieśnikami. Jest przedmiotem stałej kontroli i bardzo czułej opieki. Rodzice zaspokajają wszystkie pragnienia swojej pociechy, idą na ustępstwa, wyręczają dziecko w czynnościach samoobsługowych, co powoduje u niego brak samodzielności w działaniu. Rodzice nadmiernie chroniący ograniczają ruch i swobodę dziecka w obawie, że zrobi sobie ono coś złego.

Postawa nadmiernie wymagająca polega na stawianiu dziecku wygórowanych żądań i kontrolowaniu ściśle i dokładnie ustalonego planu, który rzadko może być przez dziecko wykonany. Przed dzieckiem stawiane są nadmierne wymagania, jest ono ciągle krytykowane.

Postawa odrzucająca polega na niechętnym, a nawet wrogim traktowaniu dziecka. Dziecko ma ograniczony kontakt z rodzicami, którzy nie liczą się z jego potrzebami. Poddawane jest ono surowej dyscyplinie, często jest traktowane jako „zło konieczne’. Każda z opisanych wyżej postaw negatywnych wpływa na kształtowanie się zachowania dziecka. Niestety kształtowane są negatywne zachowania.

Postawa odtrącająca to postawa, która sprzyja kształtowaniu się u dziecka agresywności, kłótliwości, zahamowania rozwoju uczuć wyższych. Dziecka bywa zastraszone, bezradne w różnych napotkanych sytuacjach, trudno dostosowuje się do nowych warunków, a często także widoczne są u dziecka reakcje nerwicowe. Nadmierny dystans uczuciowy rodziców wobec dziecka występujący przy postawie unikającej, a który nie zaspokaja potrzeby przynależności i kontaktu z rodzicami powoduje chorobę sierocą i w konsekwencji pociąga za sobą częściowe lub całkowite zahamowanie rozwoju uczuć wyższych oraz niezdolność do trwałego przywiązania.

Postawa nadmiernie chroniąca może powodować opóźnienie dojrzałości emocjonalnej – infantylizm, opóźnienie dojrzałości społecznej, zależności dziecka od dorosłych, bierność, brak inicjatywy, ustępliwość lub zachowanie typu „rozpieszczone dziecko” – a więc nadmierna pewność siebie, poczucie większej wartości, zuchwalstwo, awanturniczość, tyranizowanie domowników, egoistyczne i wymagające nastawienie; natomiast, gdy znajdzie się samo, bywa często niepewne, niespokojne i nieszczęśliwe.

Postawa nadmiernie wymagająca sprzyja kształtowaniu się takich cech jak brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, przewrażliwienie i uległość, brak zdolności do koncentracji. Mogą także pojawiać się trudności w przystosowaniu społecznym.

Należy zwrócić uwagę, że postawy obojga rodziców wobec swojego dziecka nie zawsze są jednakowe, bywają różnego typu i mogą mieć różne oddziaływania na dziecko. Jeśli jednak zostaje zachowana pewna konsekwencja wychowawcza oparta na wzajemnej akceptacji odmienność typów postaw matki i ojca nie ma negatywnego wpływu na dziecko, a nawet jest źródłem wielu doznań emocjonalnych.

Możemy wyróżnić wiele typologii postaw rodzicielskich (szczególnie chodzi tutaj o matki), przyjmując za Makarovičem:

• typ monarchiczny - gdzie władza rodzicielska znajduje się w "rękach" matki, ale zarówno jest to władza życzliwa,

• typ demokratyczny - dziecko ma prawo do dużej niezależności, ale w sytuacji trudnej, może liczyć na pomoc matki,

• typ tyraniczny - matka ma dużą władzę, przez co dziecko nie może spełniać swoich pragnień; matka wykorzystuje dziecko jako narzędzie dzięki, któremu może osiągać własne cele,

• typ anarchiczny - matka nie przejmuje się sytuacją swojego dziecka, dlatego zezwala mu na dużą niezależność; dziecko nie może liczyć na pomoc w sytuacji trudnej.

Rodzina dawna i współczesna

Rodzina zmienia się wraz z upływającym czasem, więc możemy ją uznać za kategorię historyczną. Zmiany w rodzinie nie są spontaniczne i impulsywne, wpływa na nie wiele czynników społecznych, takich jak: ”formacja społeczno – ekonomiczna, poziom i stopień dynamiki rozwoju sił wytwórczych, względnie stałe lub przeobrażające się układy makrostruktur społecznych, przemiany kulturowe. W wieku XIX i XX rodziny znalazły się pod silnym wpływem industrializacji, urbanizacji, wzmożonej ruchliwości społecznej (geograficznej i pionowej) oraz szybkiego rozwoju nauki i oświaty” . Pod wpływem tych wszystkich czynników, które wiążą się ze sobą, rodzina ulegała na przestrzeni lat znacznym przemianom.

Kierunki przemian rodziny XX wieku:

- Od rodziny dużej (wielopokoleniowej) do rodziny małej (podstawowej).

Kiedyś dominowały rodziny duże, gdzie w jednym domu mieszkało kilka pokoleń i prowadzili jedno gospodarstwo. W takiej rodzinie znajdowali się również krewni z linii bocznej, tzn. niezamężni bracia lub siostry.

W wieku XX wzmożona była ruchliwość społeczna, dlatego nie sprzyjał on utrzymywaniu się dużych rodzin. Postęp industrializacji i urbanizacji przyczynił się do tego, że pojedynczy krewni lub małe rodziny często zmieniały miejsce zamieszkania i prace, przez co rozpadały się, skupione najczęściej w małych miejscowościach, rodziny duże. Wzmożoną ruchliwość rodzin dwupokoleniowych spowodowały przeobrażenia kulturowe, społeczne i oświatowe, sprzyjały one bowiem kształceniu się i awansom społecznym.

Rodzin dużych było wówczas ok. 14%, reszta to rodziny małe. „Rodzina mała składa się z rodziców (lub jednego rodzica) oraz ich dzieci (dziecka), tworząc w stosunku do innych krewnych jednostkę mieszkalna i ekonomiczną” .

- Od rodziny biologicznie zdeterminowanej do rodziny planowanej.

Dawniej funkcja seksualna w rodzinie ściśle łączył się z funkcja prokreacyjną. Następstwem współżycia małżonków było zachodzenie kobiety w ciąże, zazwyczaj w niedługim czasie od wcześniejszego porodu. Życie żony w rodzinie było zdeterminowane biologicznie, rodzenie dzieci i pielęgnacja ich to były jej główne obowiązki, aż do zaniku płodności kobiety. Dawniej częściej niż teraz śmierć redukowała liczbę dzieci w rodzinie, częściej także zabierała niedorosłemu potomstwu któregoś z rodziców.

Postęp nauki i obyczajów spowodował jednak, że funkcja seksualna oddzieliła się od funkcji prokreacyjnej i zaczęto planować rozrodczość. Obecnie nie tylko planuje się liczbę dzieci, ale także to, aby pojawiały się one w tych momentach życia, kiedy rodzice mogą im zapewnić optymalne warunki rozwoju i egzystencji.

Rozwój medycyny, polepszenie higieny i zapewnienie ludziom odpowiedniej opieki lekarskiej ograniczyło przedwczesną śmierć rodziców a także zmalała umieralność noworodków i dzieci.

- Od rodziny produkcyjnej do rodziny nieprodukcyjnej.

Okres preindustrialny charakteryzuje się tym, że dominowały wtedy małe jednostki pracy stanowiące własność rodzin. Zatrudnieni byli tam głównie członkowie rodziny a szefem był główny właściciel, czyli najczęściej głowa rodziny.

Feudalny chłop nie był właścicielem ziemi, pomijając chłopów wolnych. Pełnił on rolę organizatora produkcji w rodzinnym warsztacie lub sklepie. Charakterystyczna cecha takiej rodziny to pełnienie funkcji produkcyjnej.

Wraz z postępem industrializacji praca w wyspecjalizowanych przedsiębiorstwach zaczęła oddzielać się od pracy w środowisku rodzinno – domowym. Członkowie rodzin zaczęli coraz częściej podejmować pracę poza rodziną i na podstawie umowy. Przemiany te spowodowały, że własność prywatna nie odgrywała już decydującej roli w środowisku rodzinnym.

- Od rodziny patriarchalnej do rodziny egalitarnej.

Poprzez zanik rodzin produkcyjnych ograniczyła się władza ojca w rodzinie, przestał być szefem we własnym domu, w domowym gospodarstwie, musiał rozpocząć prace poza domem. Rodzina została w ten sposób „wyzwolona” od produkcyjnej władzy ojca oraz od jego ciągłego przebywania w domu.

W związku z tym, że ojciec zaczął przebywać poza domem zaczęła się coraz bardziej kształtować i umacniać rola matki w rodzinie. Ale wyjściem całkowitym z patriarchalizmu było dopiero podjęcie pracy zawodowej przez matkę, wtedy uniezależniła się ona materialnie od ojca.

Egalitaryzm znajduje także swoje odzwierciedlenie w relacjach rodziców z dziećmi. Dzieci nie są już tak sztywno podporządkowane władzy rodzicom, nastąpiło pewne wyzwolenie, w związku z tym zmalał także dystans w relacjach rodzicielskich z dziećmi.

- Od rodziny zinstytucjonalizowanej do rodziny podporządkowanej treściom humanistycznym.

W rodzinie tradycyjnej są bardzo dokładnie sprecyzowane role społeczne: żony, matki, męża, ojca itd. i wtłoczyły one określone ramy zachowania członków rodziny wobec siebie a także wobec innych członków społeczeństwa.

Obecnie w rodzinie najważniejsze są indywidualne potrzeby, zainteresowania i osobowość członków rodziny. Dominację obejmują osobiste więzi emocjonalne, powiązania rolami są mniej ważne. Wzrósł indywidualizm i potrzeby jednostki, nawet jeśli czasem kolidują one z interesami rodziny to są akceptowane. Wzrosła także swoboda ekspresji dzieci w rodzinie na „terenie” domowym. Normy, które kiedyś w jakiś sposób ustalały zachowania w rodzinie ustąpiły na rzecz zachowań wynikających z indywidualizmu.

- Od rodziny „otwartej” do rodziny „zamkniętej”.

„Dawne, tradycyjne, z reguły nieduże społeczności lokalne składały się z tzw. rodzin „otwartych”, nie odgradzających się od najbliższego otoczenia, nie mających tajemnic wobec niego, współżyjących blisko z kręgami sąsiedzkimi i całą społecznością lokalną” . Cała rodzina w sposób nieformalny podlegała kontroli społecznej ze strony środowiska społecznego, a także ze strony swojej dużej rodziny.

W miarę jak zaczęły powstawać duże społeczności lokalne – duże miasta, rodzina zaczęła się rozpraszać, nastąpiło rozluźnienie jej związków z kręgami społecznymi. Rodzina stała się „zamknięta” w stosunku do otaczającego jej społeczeństwa lokalnego. Oparciem dla rodziny poza najbliżej mieszkającą rodziną stały się formalne instytucje społeczne, tj. przedszkola, szkoły, żłobki, zakłady pracy itp.

Prawa dziecka w rodzinie

W trosce o poprawę losu dziecka w 1989 r. 20 listopada Zgromadzenie Ogólne Stanów Zjednoczonych uchwaliło jednomyślnie Konwencję Praw Dziecka. Polska ratyfikowała Konwencję 7 czerwca 1991 r. Konwencja jest czymś w rodzaju światowej konstytucji praw dziecka, chroniącej jego godności, równości i podstawowe prawa. Twórcy Konwencji potraktowali dziecko jak każdą istotę ludzką, której przysługują określone prawa, niezbędne z uwagi na jego niedojrzałość fizyczną i umysłową. Przy czym za dziecko uznaje się każdą istotę ludzka do 18 roku życia.

Prawa dziecka zwarte w Konwencji nie są jedynymi przysługującymi dziecku. Dziecku przysługują wszystkie prawa człowieka zawarte we wszystkich dokumentach praw człowieka.

Polska, jako jedno z państw będących stroną Konwencji, zobowiązana jest do przestrzegania i gwarantowania praw zawartych w Konwencji. Zadaniem państwa jest dbanie o zapewnienie dziecku ochrony i opieki oraz czuwanie, aby rodzice i inni opiekunowie wywiązywali się ze swoich obowiązków wobec dzieci, przy jednoczesnym poszanowaniu praw rodzicielskich. Prawa dzieci są, więc często równoznaczne z obowiązkami wobec dzieci ich rodziców i państwa. Jak to głosi Konwencja są to prawa do życia, rozwoju, opieki i nauki.

Niektóre Prawa dziecka z Konwencji Praw Dziecka:

1. Dzieci mają prawo do szczególnej troski i pomocy.

2. Dla pełnego i harmonijnego rozwoju swojej osobowości dziecko powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia.

3. Dziecko powinno być w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie jako indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowywana w duchu pokoju, godności i tolerancji, wolności, równości i solidarności.

4. Dziecko, z uwagi na swoje niedojrzałość psychiczną i fizyczną, wymaga szczególnej troski, w tym właściwej ochrony prawnej zarówno przed jak i po urodzeniu.

5. Dziecku przysługuje prawo do godności, równości, do wyznania, wolności sumienia, swobodnego wyrażania myśli, korzystania z dziedzictwa kulturowego; prawo do wypoczynku, do tożsamości narodowej, rasowej, kulturalnej, religijnej.

6. Należy rozwijać osobowość oraz zdolności umysłowe i fizyczne dziecka.

Szkoła jako środowisko wychowawcze

Istotą szkoły jako instytucji społecznej jest stworzenie wydzielonego i – na ile się da- odizolowanego układu społecznego, w którym realizowane będą specyficzne zadania: nauczanie i wychowanie. W miarę upowszechniania szkolnictwa szkoły wprawdzie odeszły od pełnej izolacji, ale nadal tworzą specyficzne systemy, w których uczniowie i nauczyciele na czas pobytu w szkole w jakimś zakresie oddzieleni są od świata zewnętrznego nie tylko fizycznie, ale też zestawem praw i obyczajów w relacjach wewnątrz tego systemu. A zatem szkoła, na niewielką skalę, tworzy środowisko wychowawcze .

Jak twierdzą autorzy Biblioteczki Reformy MEN – „O wychowaniu w szkole”, wychowanie jest to proces formowania osobowości ucznia, aby ten umiał dokonywać wyborów w demokratycznym społeczeństwie.

Dlaczego wychowanie jest tak ważnym elementem w pracy szkoły? Wynika to z trudności, jakie mają młodzi ludzie w poruszaniu się w pluralistycznym społeczeństwie, dużej konkurencyjności, bogatej oferty różnego rodzaju zachowań, wartości czy pseudowartości itp. Młody człowiek, któremu brakuje doświadczenia, ma często kłopoty z zaistnieniem w tym świecie. Nierzadko też wybiera drogę, która prowadzi do rozczarowań a nawet tragedii.

Szkoła jest jedną z instytucji, poza rodziną i kościołem, która zajmuje się wychowaniem młodego pokolenia w istotnym zakresie. Spójność działań na tych trzech płaszczyznach daje szanse na skuteczne wychowanie. Szczególna zgodność powinna dotyczyć wyznawanych wartości.

Ważność wychowania podkreślona została w Podstawie Programowej Kształcenia Ogólnego na każdym etapie kształcenia, poprzez wymóg uchwalenia i realizację szkolnych programów wychowawczych. Szkolny program wychowawczy zawiera całościowy zapis zadań wychowawczych, które zamierza realizować konkretna szkoła. Jest stworzony i realizowany przez wszystkich nauczycieli. Obejmuje między innymi :

• zadania wychowawcze każdego nauczyciela, wynikające z zadań ogólnych szkoły,

• zadania i treści wychowawcze odpowiednie dla poszczególnych zajęć edukacyjnych,

• zadania wychowawców klasowych,

• treści wychowawcze, wynikające ze statutu i regulaminów szkolnych,

• plan działań okresowych i okolicznościowych,

• tworzenie i kultywowanie ceremoniału szkolnego,

• zasady współpracy wychowawczej z rodzicami,

• zasady współpracy wychowawczej z samorządem terytorialnym,

• tematyczne, okresowe programy wychowawcze, zasady funkcjonowania i zadania samorządu szkolnego.

Warto także przytoczyć inne zapisy z Podstawy Programowej w kontekście wychowawczym. Nauczyciele w swojej pracy wychowawczej, wspierając w tym zakresie obowiązki rodziców, winni zmierzać do tego, aby uczniowie w szczególności :

1. Znajdowali w szkole środowisko wszechstronnego rozwoju osobowego (w wymiarze intelektualnym, psychicznym, społecznym, zdrowotnym, estetycznym, moralnym i duchowym).

2. Rozwijali w sobie dociekliwość poznawczą, ukierunkowaną na poszukiwanie dobra i piękna w świecie.

3. Mieli świadomość życiowej użyteczności zarówno poszczególnych przedmiotów szkolnych, jak i całej edukacji na danym etapie.

4. Stawali się bardziej samodzielnymi w dążeniu do dobra w jego wymiarze indywidualnym i społecznym, godząc umiejętnie dążenie do dobra własnego z dobrem innych, odpowiedzialność za siebie i innych, wolność własną z wolnością innych.

5. Poszukiwali, odkrywali i dążyli na drodze rzetelnej pracy do osiągnięcia wielkich celów życiowych i wartości ważnych dla odnalezienia własnego miejsca w świecie.

6. Uczyli się szacunku dla dobra wspólnego jako podstawy życia społecznego oraz przygotowywali się do życia rodzinie, społeczności lokalnej i w państwie w duchu przekazu dziedzictwa kulturowego i kształcenia postaw patriotycznych.

7. Przygotowywali się do rozpoznawania wartości moralnych, dokonywania wyborów i hierarchizacji wartości oraz mieli możliwość doskonalenia się.

8. Kształtowali w sobie postawę dialogu, umiejętności słuchania innych i rozumienia ich poglądów, umieli współdziałać i współtworzyć w szkole wspólnotę nauczycieli i uczniów.

Szkolny program wychowawczy, o którym pisze Podstawa Programowa, wskazuje w sposób całościowy wszystkie treści i działania o charakterze wychowawczym. Opracowując taki program trzeba znać potrzeby uczniów w zakresie szeroko rozumianego wychowania. Łatwo bowiem można wyznaczyć sobie szczytne idee i dopasować sposoby ich osiągania oraz minąć się z istotnymi potrzebami uczniów w konkretnej szkole czy klasie. Informacje na ten temat są niezbędne również do opracowania planów konkretnych lekcji, a w konsekwencji do opracowania planów ćwiczeń .

Cele wychowania mają zawsze charakter postulatywny, otwarty, są wyrazem wartości i dążeń społeczeństwa, w którym są realizowane. Wychowanie szkolne powinno godzić oczekiwania i interesy społeczne z oczekiwaniami, rozwojem i nabywaniem tożsamości osobowej przez wychowanka, a także stanowić wspomaganie jego indywidualnego rozwoju, wspieranie go w urzeczywistnianiu swojego człowieczeństwa w kontakcie z innymi.

A. F. Szołtysek pisze, że wychowanie jest wydobywaniem na jaw tego wszystkiego, co skrywa natura ludzka, co jest jej wewnętrznym potencjałem, niepowtarzalnym bogactwem i dzięki czemu wychowanek staje się osobą świadomie realizującą siebie. To chyba najważniejsze przesłanie dla szkoły jako środowiska wychowawczego oraz dla wychowawcy, który przede wszystkim realizuje zadania wychowawcze. Dobry wychowawca to ten, który angażuje się – gdy istnieje potrzeba –w oddziaływania pedagogiczne, uzyskując zadawalające rezultaty .

Każda szkoła, chce czy nie chce, wytwarza mikro-środowisko wychowawcze. Na ile silnie oddziała ono na uczniów, zwłaszcza na ich przyszłe życie? Różnie tu bywa. Oczywiście, szkoła nie jest głównym czynnikiem sprawczym w procesie wychowania, ale pozostaje istotnym komponentem systemu, w którym wzrastają dzieci i młodzież.

Grupa rówieśnicza jako środowisko wychowawcze

Jednostka ludzka w ciągu swego życia należy do różnych grup społecznych. Są to małe grupy liczące po kilka osób, grupy znacznie większe obejmujące kilkanaście lub kilkadziesiąt osób i grupy bardzo duże, takie jak zrzeszenia, towarzystwa. Pojęcie grupy definiowane jest różnie przez różnych autorów. Jedni definiują ją w sposób bardzo ogólny, inni bardziej szczegółowo.

Zdaniem J. Szczepańskiego „grupa społeczna jest pewną ilością osób powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucję, posiadającą pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyraźną zasadą odrębności”.

Szerszy zakres ma następująca definicja: „grupa to dwie lub więcej osób, między którymi istnieje bezpośrednia interakcja, które mają wspólne normy, wspólny cel i tworzą rozwiniętą strukturę grupową”.

Wpływ grupy rówieśniczej zaznacza się w rozwoju i w procesie wychowania jednostki bardzo wcześnie. Już w 3 roku życia dzieci łączą się w małe grupy dla wspólnej zabawy, w wieku przedszkolnym staje się to regułą. W wieku szkolnym wzrasta wyraźnie wpływ grupy rówieśniczej na jej członków. Najbardziej ścisłe związki powstają w małych grupach rówieśniczych i w paczkach, które tworzą się zależnie od wieku dzieci na różnych zasadach. W młodszym wieku szkolnym - przede wszystkim w celu wspólnych zabaw i zajęć, w okresie dojrzewania - także w celu wymiany poglądów i zwierzeń, rozmów i dyskusji. Organizacja małych grup rówieśniczych jest przeważnie dość słaba, oparta na zasadzie równorzędności jej członków. Mimo to więź między członkami takiej grupy jest bardzo silna, stopień solidarności - wysoki. Członkowie takiej grupy oddziałują na siebie nawzajem i, jak podkreśla J. Szczepański, „grupa rówieśników staje się konkurencją dla rodziny, a jej wzorce i wartości mogą być przeciwieństwem wzorców, jakie uzyskuje dziecko w rodzinie”. W całokształcie oddziaływań wychowawczych na jednostkę, grupa rówieśnicza pełni niezastąpioną funkcję w procesie socjalizacji. Zaspokaja ona te potrzeby społeczne, których wychowawcy, reprezentujący pokolenie dorosłych, nie są w stanie zaspokoić. Dzięki silnej motywacji uczestnictwo w grupie rówieśniczej - w zależności od pełnionej tam roli - wzmacnia poczucie własnej wartości i poczucie społecznej przydatności jednostki. Mechanizm socjalizacji przez przynależność do grupy rówieśniczej polega także na tym, że włączającemu się do grupy zależy na uznaniu jej członków. Na uznanie to trzeba sobie zasłużyć, podobnie jak trzeba zdobyć sympatię kolegów, zachowując się zgodnie z obowiązującymi w grupie normami i sankcjami.

Miarą przystosowania społecznego w grupie rówieśniczej jest stopień popularności i uznania, jakim daną jednostkę darzą koledzy rówieśnicy w zespole.

Klasę szkolną uważamy od początku jej powstania za potencjonalną grupę społeczną. Mimo przypadkowego doboru uczniów klasa nie przypomina w niczym tłumu czy innego luźnego zbiorowiska osób: składa się z dzieci w tym samym wieku, znajdujących się na podobnym poziomie rozwoju fizycznego i psychicznego i zebranych do realizacji tego samego celu, co umożliwia szybką integrację izolowanych od siebie początkowo jednostek w coraz bardziej zwartą grupę o wspólnych upodobaniach, zainteresowaniach i rodzajach aktywności. Wewnętrzna struktura tej grupy kształtuje się stopniowo, gdyż powiązania społeczne między uczniami, pozycje i ranga poszczególnych członków grupy, jak również przepisy i normy współżycia rozwijają się w ciągu dłuższego czasu. Przy charakterystyce klasy szkolnej można oprócz ogólnego pojęcia grupy społecznej zastosować podział na grupy formalne i nieformalne. Granice między tymi grupami są płynne, lecz zasadniczy kierunek rozwoju społecznej kultury klasy szkolnej polega na tym, że stopniowo następuje rozbudowa związków nieformalnych w obrębie grupy formalnej, jaką początkowo stanowi klasa. Korzystna z wychowawczego punktu widzenia jest taka sytuacja, w której zespoły uczniów tworzą się na zasadzie dobrowolnej przynależności ich członków, ale równocześnie organizują się dla wspólnej nauki i pracy.

Stosunki społeczne można określić jako unormowane określonymi rolami i wzorcami społecznymi wzajemne postawy osobników, wytworzone w wyniku świadomego, bezpośredniego, trwalszego oddziaływania na siebie.

W zespole podstawowym jakim jest klasa szkolna, można wyodrębnić:

• stosunki rzeczowe, oparte na wspólnym działaniu i poczuciu odpowiedzialności za wyniki pracy zespołowej;

• stosunki osobowe, w szczególności koleżeńskie i przyjacielskie.

Układ stosunków i zależności między uczniami w klasie związany jest także z rolami społecznymi dzieci, ich pozycją, popularnością, rangą w hierarchii społecznej uczniów. Układ ten można charakteryzować ponadto w wymiarach takich relacji międzyosobowych, jak dominowanie i podporządkowanie, rywalizacja i współpraca, akceptacja i odrzucanie, itp. Stosunki te i wiążące się z nimi pozycje uczniów w klasie są niezmiernie złożone.

Szczególnie przydatna do określenia pozycji ucznia w klasie jest opracowana przez Marka Pilkiewicza Socjometryczna Skala Akceptacji, która pozwala na przypisanie każdemu uczniowi w zespole określonej pozycji osoby:

• akceptowanej,

• akceptowanej przeciętnie,

• polaryzującej akceptację,

• izolowanej,

• odrzuconej.

Uczniowie należący do dwóch pierwszych grup wywołują u swoich kolegów postawę pozytywną, co sprzyja ich identyfikacji z grupą i czynnemu włączaniu się w życie klasy. Uczniowie z grupy trzeciej znajdują się w pozycji konfliktowej i cieszą się sympatią części kolegów, pozostali jednak ustosunkowują się do nich negatywnie. Uczniów izolowanych koledzy traktują obojętnie, odrzucani zaś - to ci, którzy budzą postawę negatywną w otoczeniu, co utrudnia zdecydowanie proces ich socjalizacji i współdziałanie z kolegami.

Dziecko popularne samo inicjuje wiele kontaktów społecznych. Jednocześnie wiele koleżanek czy kolegów zabiega o to, aby bawić się właśnie z dzieckiem lubianym. Tak więc zakres interakcji społecznych, w jakie wchodzi „gwiazda”, jest znacznie większy, niż dla pozostałych członków grupy. Dzieci mniej popularne nawiązują mniejszą ilość kontaktów, co nie oznacza ich izolacji od grupy.

Według Znanieckiego „grupy rówieśnicze pełnią dwojaką funkcję: młodzież wyraża w nich to, czego się nauczyła uczestnicząc w życiu otoczenia dorosłych, przez udział w grupach młodzież rozwija samodzielnie dążenia i osiąga cele, których nie może realizować w innych formach aktywności przed osiągnięciem dojrzałości społecznej i uznaniem jej pełnoprawnego uczestnictwa w życiu dorosłych. Grupy rówieśnicze stanowią więc naturalną drogę procesu uspołecznienia dzieci i młodzieży, wchodzenia w skomplikowany świat współżycia i współdziałania społecznego”.

Określając klasę szkolną w kategoriach psychologii społecznej można powiedzieć, że jest ona zespołem składającym się z uczniów wzajemnie na siebie oddziaływujących, którzy różnią się zajmowanymi w nim pozycjami i rolami, oraz mają wspólny system wartości i norm regulujących ich zachowanie się w istotnych dla klasy sprawach. Każda klasa szkolna po pewnym czasie od chwili jej powstania charakteryzuje się dynamicznym układem procesów grupowych.