1. Układ dokrewny (sytema endocrinum): ma gruczoły dokrewne (glandulae endocrinae)- wydzielające hormony, które drogą krwi/limfy docierają do wszystkich części organizmu; pobudzają/hamują czynność poszczególnych narządów/grup narządów, w tym również innych gruczołów dokrewnych. Wszystkie gruczoły dokrewne podporządkowane są OUN, w którym znajdują się ośrodki pobudzające/hamujące wydzielanie. Również układ dokrewny oddziaływuje na funkcje układu nerwowego.

2. Hormony działają na komórki docelowe za pośrednictwem swoistych receptorów. Hormony steroidowe, drobnocząsteczkowe mają swoje receptory we wnętrzu komórki, zaś hormony polipeptydowe i glikoproteinowe nie wnikają do komórki i mają receptory na jej powierzchni (błony komórkowej).

3. Do gruczołów wewnętrznego wydzielania należą: a) przysadka mózgowa wraz z podwzgórzem (hypophysis cerrebrii/glandula pituitaria): *leży u podstawy mózgu we wgłębieniu kości klinowej zwanym siodełkiem tureckim (sella turcica)- ściany kostne dobrze zabezpieczają gruczoł. Siodełko tureckie wyściela opona twarda, która ponad nim tworzy przeponę, przez którą przechodzi lejek łączący przysadkę z podwzgórzem;

*ściśle powiązana z podwzgórzem (hypothalamus) rozwojowo, anatomicznie i czynnościowo;

*rozwija się z ektodermy z 2 odrębnych zawiązków, rzutujących na jej budowę- zbudowana jest z:

•części gruczołowej (adenohypophysis)- rozwijającej się z ektodermalnego nabłonka pierwotnej jamy ustnej- z tzw. kieszonki Rathkego.

Składa się z: -płata przedniego/część przednia: §największa składowa części gruczołowej

§u człowieka i konia zrasta się podczas gdy u innych gatunków ssaków między płatem przednim i pośrednim występuje szczelinowata jama przysadki mózgowej, będąca pozostałością rozwojową po kieszonce Rathkego. Jama ta wysłana jest nabłonkiem i zawiera masę koloidową z krwią i tłuszczem- podobna masa występuje w części pośredniej (żółtawa).

§od torebki łącznotkankowej do części gruczołowej przysadki wnikają pasemka tkanki łącznej z licznymi włóknami srebrochłonnymi, naczyniami i nerwami, tworząc rusztowanie dla miąższu gruczołu

§płat przedni budują komórki gruczołowe w postaci pasm/gniazd komórkowych pooddzielanych od siebie delikatną tkanką łączną- każde gniazdo komórkowe otoczone jest naczyniami włosowatymi typu zatokowego. Komórki gruczołowe zróżnicowane są pod względem morfologicznym i czynnościowym- wyróżnia się 2 grupy komórek: ∞niezróżnicowane, barwnikooporne, chromofobne- stanowią ok. 50% komórek gruczołowych, najliczniejsze, układają się w środku gniazd i uważane są za macierzyste dla drugiej grupy komórek

∞barwnikochłonne- uważane za komórki wydzielnicze, układają się na obwodzie gniazd w bezpośrednim sąsiedztwie naczyń krwionośnych włosowatych, a ich cytoplazma zawiera ziarnistości wykazujące powinowactwo do różnych barwników. Dzielą się na: ◊kwasochłonne- ok. 40% wszystkich komórek barwnikochłonnych. Wyróżnia się 2 rodzaje: ₤kwasochłonne α- zawierają ziarnistości barwiące się azokarminem na czerwono. Uważa się, że produkują one hormon wzrostowy STH (GH) somatotropinę, która pobudza hepatocyty do produkcji i wydzielania somatomedyny, stymulujących wzrost chrząstek, kości i całego organizmu

₤kwasochłonne ε (epilon)- zawierają ziarnistości oranżochłonne, barwiące się oranżem G na pomarańczowo. Produkują hormon laktogenny LTH, prolaktynę- wpływający na rozwój gruczołu mlekowego, a następnie na laktację

◊zasadochłonne- stanowią ok. 10% wszystkich komórek barwnikochłonnych, a ich ziarnistości barwią się barwnikami zasadowymi. Wyróżnia się 2 rodzaje: ₤zasadochłonne B- (β) ich ziarnistości barwią się rezorcynofuksyną na fioletowo, wytwarzają 3 hormony: ^tyreotropowy TSH, pobudzający tarczycę do produkcji hormonów

^adrenokortykotropowy ACTH, pobudzający korę nadnerczy do produkcji hormonów

^lipotropinę LPH, wpływającą na metabolizm tłuszczy

₤zasadochłonne D (δ)- ich ziarnistości barwią się błękitem anilinowym na jasno niebiesko, wydzielają hormony gonadotropowe: ^folitropinę FSH (hormon dopęcherzykowy)- u samic wpływającą na wzrost i dojrzewanie pęcherzyków jajnikowych i produkcję estrogenów, u samców pobudzającą spermatogenezę

^lutropinę LH- wpływającą na owulację, tworzenie ciałka żółtego i wytwarzanie przez ciałko żółte progesteronu oraz pobudzającą u samców gruczoł śródmiąższowy jądra do tworzenia/produkcji testosteronu

^inny hormon wytwarzany podczas ciąży o nieznanej funkcji, pojawiający się w komórkach na obwodzie płata przedniego przysadki. Komórki ciążowe powstają z komórek niezróżnicowanych (barwnikoopornych)

-płata pośredniego/część pośrednia: podobnie jak płat przedni zbudowany jest z gniazd komórek utworzonych głównie z komórek: §barwnikoopornych

§nielicznych zasadochłonnych B (β).

Jest dobrze rozwinięty u kręgowców zimnokrwistych. Wydzielany jest przez niego hormon intermedyna, zwana hormonem melanotropowym MSH- wpływa na wytwarzanie melaniny w chromatoforach zabarwienie skóry u ryb i płazów.

Część gruczołowa jest nadrzędnym gruczołem, produkującym hormony tropowe stymulujące inne gruczoły dokrewne do wydzielania. Jej czynność wydzielnicza regulowana jest przez produkowane w podwzgórzu liberyny pobudzające do wydzielania lub statyny hamujące wydzielanie komórek gruczołowych.

-część guzowa jedynie u człowieka!

•części nerwowej (neurohypophysis)/płat tylny- zawiązującej się w podwzgórzu jako uwypuklenie dna komory trzeciej mózgu (też ektoderma). Oba zawiązki zrastają się w jeden narząd, otoczony torebką łącznotkankową, która pozostaje w łączności z oponą twardą mózgu.

Nie wytwarza żadnych hormonów, lecz gromadzi neurohormony powstałe w podwzgórzu i w razie potrzeby oddaje je do krwi. Płat tylny jest przedłużeniem lejka (infundibulum) łączącego się z podstawą mózgu i podwzgórzem. Brak tu gniazd komórkowych, a w utkaniu łącznotkankowym występują liczne włókna nerwowe bezrdzenne, naczynia krwionośne i komórki glejowe przysadki (pituitcyty)- astrocyty protoplazmatyczne lub włókniste.

Płat tylny połączony jest z podwzgórzem drogą podwzgórzowo-przysadkową (tractus hypothalamo-hypophysialis). Szlak ten tworzą aksony jąder podwzgórza tj. jądra nadwzrokowego (nucleus supraopticus). Bezmielinowe aksony tych jąder kończą się kolkowatymi rozszerzeniami w tylnym płacie. Neurony obu jąder podwzgórza tworzą wydzieliny zwane neurosekretem (neurohormony) transportowane do tylnego płata przysadki.

Neurony jądra nadwzrokowego produkują neurohormon antydiuretyczny zwany adiuretyna ADH/wazopresyna, która w małych stężeniach działa na nerkę zwiększając objętość moczu. W warunkach fizjologicznych adiuretyna wpływa na nabłonek kanalików zbiorczych nerki zwiększając resorpcję zwrotną wody, a mocz ostateczny jest bardziej gęsty. Brak lub mniej adiuretyny powoduje moczówkę prostą. W większych stężeniach hormon ten jest zwany wazopresyną- obkurcza ściany tętnic i tętniczek zwiększając ciśnienie krwi.

Neurony jądra przykomorowego produkują oksytocynę (ocytocynę), wpływającą na skurcze mięśniówki macicy przy porodzie, u ptaków na skurcze mięśniówki jajowodu.

Na przebiegu aksonów tych jąder nerwowych podwzgórza występują zgrubienia zwane ciałkami neurosekrecyjnymi spichrzyjnymi, co wskazuje na transport neurohormonów przez aksony do części nerwowej przysadki. Zakończenia aksonów tworzą sploty okołonaczyniowe, narząd neurochemalny, w których zakończenia aksonów posiadają neurohormony i są biegunem presynaptycznym, a dalszym są naczynia krwionośne i włosowate.

b) nadnercza (glandulae suprarenales): *parzyste narządy położone w dogłowowym biegunie nerek. Otoczone są torebką łącznotkankową, która wysyła liczne i cienkie pasma łącznotkankowe w głąb narządu, podtrzymujące naczynia krwionośne i komórki gruczołowe endokrynowe. Pod torebką znajduje się kora nadnerczy, otaczająca głębiej położony rdzeń nadnerczy. Kora i rdzeń różnią się pochodzeniem, budową i funkcją. Kora rozwija się z mezodermalnego nabłonka wtórnej jamy ciała, a rdzeń jest ektodermalny z neuroblastów zwojów współczulnych położonych w pobliżu nadnercza. Neuroblasty wrastają w głąb zawiązka mezodermalnego i powstaje 1 narząd, w którym kora otacza rdzeń;

*produkowanie hormonów przez komórki kory nadnerczy regulowane jest przez hormon ACTH płata przedniego przysadki mózgowej na zasadzie sprzężenia zwrotnego;

*w cytoplazmie komórek wszystkich stref kory występują rureczkowe mitochondria, występujące również w ciałku żółtym jajnika i komórkach gruczołu śródmiąższowego jądra- co wskazuje na ich udział w wytwarzaniu hormonów steroidowych, dla których jednym z substratów jest cholesterol;

*hormony z kory nadnerczy są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu:

•przy niedoczynności kory występuje choroba Addisona, cechująca się:

-obniżoną podstawową przemianą materii

-osłabieniem mięśni

-zaburzoną gospodarką wodną i mineralną

•nadczynność kory prowadzi do:

-otyłości

-nasilenia cech płciowych męskich

- przedwczesnej dojrzałości płciowej u osobników młodocianych;

* •kora nadnerczy (cortex suprarenalis): w zależności od ułożenia komórek endokrynowych pomiędzy którymi leżą liczne naczynia włosowate zatokowe wyróżnia się 3 strefy:

-strefa kłębkowata (zona glomefulosa) u człowieka i przeżuwaczy/strefa łukowata (zona arenata) u konia, świni i psa: zbudowana z komórek wielobocznych lub walcowatych, układających się w skupiska w postaci kłębków lub łuków. Komórki tej strefy syntetyzują i wydzielają hormony steroidowe- mineralokortykoidy. Wśród nich główne znaczenie ma aldosteron. Mineralokortykoidy regulują gospodarkę mineralną i wodną organizmu.

-strefa pasmowata (zona fasciculata): najszersza i zbudowana z komórek wielobocznych ułożonych w długie pasma. Kierunek pasm ustalają naczynia włosowate zatokowate. Ze względu na dużą ilość lipidów i sterydów oraz cholesterolu i jego estrów komórki tej strefy wykazują powinowactwo do barwników obojętnych (indyferentnych). Przy barwieniu standardowym (metodą H + E) lipidy są wypłukiwane podczas obróbki i strefa ta przybiera pienkowaty- dlatego te komórki zwano spongiocytami oraz gąbczastymi.

W strefie tej tworzą się glikokortykoidy np. kortykosteron, kortyzon, kortyzol- wpływające na przemiany węglowodanów, białek i tłuszczów/lipidów, działające przeciwalergicznie i przeciwzapalnie, a także stosowane jako czynnik immunosupresyjny w celu zaplanowania odpowiedzi immunoglobulicznej- szczególnie po transplantacji organów.

Między strefą kłębkowatą a pasmowatą leży warstwa suzanofobna ułożona z kilku warstw komórek bez lipidów.

-strefa siatkowata (zona retikularis): zbudowana z komórek wielobocznych, w których pasma komórek rozdzielają się i zbiegają, tworząc charakterystyczną sieć. W oczkach tej sieci występują naczynia włosowate, zatokowe. W cytoplazmie tych komórek są ziarenka brunatne barwnika- lipofuscyny. Z wiekiem wzrasta ilość ziarenek lipofuscyny. Komórki warstwy siatkowatej produkują hormony steroidowe, płciowe- estrogeny, androgeny, progesteron.

•rdzeń nadnerczy (medulla suprarenalis): otoczony jest korą i jego zrąb stanowi tkanka łączna włóknista luźna. Są tu grupy komórek wielobocznych/walcowatych, a pomiędzy nimi szerokie zatoki żylne- sinusoidy, z którymi kontaktują się komórki. Cytoplazma komórek rdzenia ma ziarnistości wybarwiające się solami chromu (żółte lub brunatne)- zwane są chromochłonnymi. Uważa się, że komórki rdzenia są zmodyfikowanymi neuronami zwojowymi. Wśród komórek chromochłonnych wyróżnia się: -adrenalinotwórze A leżą na obwodzie rdzenia, mają jasne pęcherzyki z adrenaliną

-noradrenalinotwórcze NA leżą w środku rdzenia, mają ciemne pęcherzyki z noradrenaliną.

W normalnych warunkach adrenalina i noradrenalina występują w niewielkich ilościach. W czasie stresu i w silnie emocjonalnych warunkach tych substancji jest więcej, co powoduje skurcz tętnic i tętniczek, wzrost ciśnienia krwi i przyspieszenie akcji serca. Adrenalina zwiększa stężenie glukozy we krwi, a noradrenalina działa lipolitycznie wobec komórek tłuszczowych.

c) tarczyca.

d) przytarczyce.

e) szyszynka.

f) ciałka trzyzwojowe (paragan).

g) wyspy trzustkowe.

h) grasica.

i) jądro.

j) jajnik.

k) łożysko.

l) komórki występujące w różnych narządach, produkujące hormony np. w gruczołach żołądkowych.