Polityka społeczna Unii Europejskiej (ang. Social Policy) – polityka, której głównym celem jest wyrównywanie i polepszanie warunków życia i pracy obywateli Unii Europejskiej.

U podłoża polityki społecznej UE leży założenie, że wszystkie państwa członkowskie stoją na straży dobra publicznego poprzez zapewnienie swoim obywatelom, bez względu na rasę, płeć czy wyznanie zabezpieczeń społecznych oraz wynagrodzenia za pracę. Po raz pierwszy kwestia ta poruszona została w traktacie ustanawiającym EWWiS. Artykuł 68 Traktatu przewidywał autonomię dla krajów członkowskich w zakresie poziomu płac z jednoczesną harmonizacją ich poziomu. Dodatkowo powołane zostały do życia fundusze pozwalające na przekwalifikowanie zawodowe, tworzenie nowych miejsc pracy oraz budowanie mieszkań dla przesiedlonych pracowników. Państwa Szóstki podczas konferencji w Mesynie w 1955 roku uznały to za nakaz do analizy stopniowej harmonizacji obowiązujących w różnych państwach regulacji. Szczególnie odnosiło się to do godzin pracy, wynagrodzenia za nią oraz za godziny nadliczbowe, wymiaru urlopu ustawowego i wynagrodzenia za ten urlop.

Traktaty rzymskie podpisane przez państwa członkowskie ustanowiły ścisłą współpracę sygnatariuszy Traktatu w dziedzinie społecznej, kładąc przede wszystkim nacisk na równe wynagrodzenie dla kobiet i mężczyzn za jednakową pracę. Utworzony też został Europejski Fundusz Społeczny, mający na celu zwiększenie szans zatrudnienia. W 1960 r. Europejski Fundusz Społeczny ponosił 50% kosztów krajowych systemów przekwalifikowania zawodowego.

Rola polityki społecznej wzrosła w latach 80. XX w. co było związane z tzw. społecznym wymiarem rynku wewnętrznego i znalazło odbicie w Jednolitym Akcie Europejskim.

Kolejną zmianę przyniósł Traktat o Unii Europejskiej, który zobowiązał wszystkie państwa członkowskie do podejmowania wspólnych działań dla poprawy warunków życia i pracy obywateli. Dotyczyło to przede wszystkim zatrudnienia oraz prawa i warunków pracy. W dalszym ciągu przeznaczane były fundusze na szkolenie, doskonalenie zawodowe oraz zabezpieczenie socjalne. W ramach polityki społecznej zreformowanej przez traktat z Maastricht istotne stały się także inne obszary związane z zatrudnieniem, m. in.:

* ochrona przed wypadkami przy pracy
* ochrona przed chorobami zawodowymi
* higiena pracy
* prawo do zrzeszania się
* prawo zbiorowych negocjacji między pracodawcami i pracownikami

Wraz z pracami nad polityką społeczną wpisaną w traktat z Maastricht przygotowana została i ogłoszona 21 października 1991 r. w TurynieEuropejska Karta Społeczna, której sygnatariuszami byli członkowie Rady Europejskiej. Karta gwarantowała 19 podstawowych praw, m. in.:

* prawo do pracy,
* prawo do godnych warunków życia,
* prawo do bezpieczeństwa i higieny pracy,
* prawo do godnego wynagrodzenia,
* prawo do organizowania się,
* prawo do ochrony dzieci i młodzieży.

Istotnym elementem polityki społecznej stał się swobodny przepływ pracowników wewnątrz UE i swoboda zakładania przedsiębiorstw na terenie Unii. W ten sposób zrealizowano zadania wynikające z Traktatów rzymskich. Miało się to przyczynić do zwalczania bezrobocia we wszystkich państwach członkowskich oraz urzeczywistniania spójności ekonomicznej i społecznej przez redukcję różnic w rozwoju regionów przy zastosowaniu funduszy strukturalnych UE.

Organem polityki społecznej UE został Komitet ds. Ochrony Społecznej,który powołany został decyzją Rady Europejskiej 4 czerwca 1999 r. Celem Komitetu jest rozbudowa współpracy pomiędzy krajami członkowskimi w zakresie problematyki społecznej.

Istotnym elementem polityki społecznej Unii Europejskiej jest fakt nie ingerowania w wewnętrzne kompetencje państw członkowskich, lecz koordynacja ich polityki społecznej poprzez przyjmowanie wspólnych regulacji w zakresie koniecznym dla rynku wewnętrznego.

Nowoczesna gospodarka opiera się na wiedzy. Gospodarce europejskiej potrzebna jest polityka sprzyjająca tworzeniu miejsc pracy, które mają zasadnicze znaczenie dla dynamicznego rozwoju społeczeństwa opierającego się na wiedzy. Dlatego konieczne są inwestycje w edukację i naukę oraz w politykę zatrudnienia, która umie dotrzymać kroku zmianom. Aby sprostać tym wyzwaniom, kraje UE ściśle ze sobą współpracują, wyznaczając wspólne cele oraz realizując wspólną politykę. Wsparcia finansowego na realizację tych celów udziela Europejski Fundusz Społeczny.

Osobom, które stracą pracę w wyniku globalizacji, UE może pomóc w zdobyciunowych kwalifikacji.

Celem tzw. strategii lizbońskiej jest zapewnienie wzrostu gospodarczego, który umożliwi finansowanie europejskiego modelu społecznego, wspieranie uczenia się przez całe życie, będącego ważnym elementem gospodarki opartej na wiedzy, a także innowacji oraz odkryć naukowych.

W myśl tej strategii rozwój nauki, innowacyjne i konkurencyjne przedsiębiorstwa w UE oraz inwestycje w kapitał ludzki mają przyczynić się do tworzenia nowych miejsc pracy oraz zrównoważonego wzrostu gospodarczego. Wzrost ten nie może dokonywać się kosztem przyszłych pokoleń, dlatego musi opierać się na gospodarce bardziej przyjaznej dla środowiska.

Należy zatem zachęcać obywateli do podejmowania zatrudnienia oraz ze względu na zwiększającą się długość życia wydłużyć wiek aktywności zawodowej, poprawić zdolności adaptacyjne pracowników i przedsiębiorstw, zwiększyć nakłady na edukację i rozwój umiejętności, a także dostosować systemy ochrony socjalnej do wyzwań wynikających z innowacji, globalizacji i mobilności. W dzisiejszych czasach ludzi pracujących w tym samym miejscu i na tym samym stanowisku przez całe życie jest znacznie mniej niż kiedyś. Dlatego potrzebny jest nowy model zatrudnienia. Koncepcja „flexicurity” próbuje połączyć elastyczność i mobilność na rynku pracy z bezpieczeństwem zatrudnienia i zabezpieczeniem społecznym.

Równość szans dla wszystkich stanowi zasadniczy element tej strategii. Płeć, wiek, niepełnosprawność lub ubóstwo nie powinny być przeszkodą. Unijne prawodawstwo zakazuje dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, pochodzenie etniczne, niepełnosprawność, orientację seksualną, wiek oraz wyznanie lub światopogląd. W Unii istnieją również specjalne strategie na rzecz zwalczania dyskryminacji i ksenofobii oraz umacniania integracji społecznej.

Tworzenie większej liczby lepszych miejsc pracy nie powinno jednak odbywać się za wszelką cenę. UE chlubi się długą tradycją gwarantowania w całej Unii godnych warunków pracy oraz ochrony praw pracowniczych poprzez wprowadzenie wspólnych minimalnych wymogów dotyczących warunków pracy, zwolnień grupowych, pracy w niepełnym wymiarze godzin lub na podstawie umowy na czas określony, jak również bezpieczeństwa i higieny pracy oraz urlopu macierzyńskiego lub rodzicielskiego. Prawo UE chroni także zasadę równości wynagrodzenia za tę samą pracę oraz ochrony przed molestowaniem seksualnym.

Dialog społeczny między przedstawicielami pracowników a pracodawcami jest i zawsze będzie jednym z fundamentów unijnej polityki zatrudnienia. Zdrowe stosunki pracy służą nie tylko lepszej ochronie pracowników, lecz także poprawie konkurencyjności. Komisja Europejska zachęca również do stosowania zasad odpowiedzialności społecznej w biznesie, propagując ideę, według której aspekty społeczne i ekologiczne powinny stanowić integralną część strategii biznesowych.

W UE istnieją zaawansowane systemy opieki zdrowotnej, które należy chronić. Kraje UE są świadome, że systemy zabezpieczenia społecznego mają zasadnicze znaczenie, jednak nie mogą stanowić zachęty do niepodejmowania zatrudnienia. Uważają również, że świadczenia emerytalno-rentowe oraz wysokiej jakości opieka zdrowotna stanowią podstawowe prawa obywateli, jednak koszty ich funkcjonowania muszą pozostać racjonalne. Państwa członkowskie cały czas zastanawiają się, w jaki sposób najlepiej można pogodzić ochronę socjalną z nowoczesną gospodarką. Państwa korzystają z wzajemnych doświadczeń przy jednoczesnym poszanowaniu krajowych systemów opieki zdrowotnej.

Inwestowanie w kapitał ludzki odgrywa zasadniczą rolę w strategii na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Wsparcia finansowego udziela głównie Europejski Fundusz Społeczny. Na okres 2007–2013 dysponuje on środkami w wysokości 77 mld euro, które zostaną przeznaczone na zwiększanie dostępu do zatrudnienia oraz elastyczności pracowników i przedsiębiorstw, a także tworzenie zdolności instytucjonalnych w regionach znajdujących się w trudnej sytuacji. Z kolei 500 mln euro rocznie zEuropejskiego Funduszu Dostosowania do Globalizacji będzie przeznaczane na udzielanie dostosowanej do indywidualnych potrzeb pomocy pracownikom, którzy stracili pracę w wyniku liberalizacji handlu i globalizacji gospodarki.