Psychologia osobowości
Literatura
Opoczyńska - Specyfika egzystencjalnego ujęcia człowieka w psychologii:
Koncepcja człowieka w ujęciu R. Maya
Europejskie tradycje myślenia o człowieku:
- Lock - umysł jako tabula rasa
- Leibniz - umysł sam w sobie posiada potencjalne zalążki aktywności.
May umieszcza psychologię egzystencjalną w tym drugim nurcie.
Psychologia egzystencjalna odwołując się do Heideggera wyróżnia trzy aspekty świata:
- umwelt - świat zewnętrzny, biologiczny rządzony prawami determinizmu
- mitwelt - świat relacji międzyludzkich, gdzie główną zasadą organizującą są relacje
- eigenwelt - wewnętrzny świat osoby, jej samoświadomość, relacji do siebie samej; właściwe tylko człowiekowi.
Należy je rozpatrywać wspólnie.
May opisując człowieka jako egzystencję używa w odniesieniu do niego Heideggerowskiego pojęcia Daisen - tu-oto-bycia. Wg. May'a istnieje punkt odniesienia, który pozwala osądzić jakich wzorów i autorytetów się wymaga, nazywa go zmysłem ontologicznym - zmysł wyjścia poza samego siebie. Wszystkim ludziom towarzyszy lęk właściwy, który jest ontologiczną cechą. W stawianiu mu czoła mogą pomóc dojrzałe wartości. Gdy jednostka nie wykorzysta ze na lęk stojącej przed nią szansy pojawia się wina rzeczywista. Wolność człowieka zasadza się na możliwości stawiania czoła lękowi. Nie jest u rozumiana jako możliwość swobodnego wyboru. Człowiek jest zawsze do pewnego stopnia zdeterminowany. Człowiek nie rodzi się wolny, ale rozwija się do wolności dzięki samoświadomości. May mówi o śmiertelnym ciężarze wolności. Doświadczenie tragizmu prowadzi do katharsis. Ontologiczną cechą człowieka jest zdolność do wielowymiarowego przekraczania sytuacji.
Męstwo bycia - P.Tilllicha koncepcja bytu ludzkiego
Tillich opisuje człowieka jako bycie. Bycie wyraża ten aspekt życia jakim jest nieustanna dynamika. Jest to dynamika walki o pozycje. Człowiek jest bytem pytającym o swój byt. Byt zawiera byt i niebyt. Podstawową charakterystyką człowieka jest lęk, który rodzi się z poczucia zagrożenia niebytem. Miłość jest związana z bytem, jest jego zasadą. Wyróżnia on trzy typ lęku:
- przed śmiercią
- przed bezsensem
- przed potępieniem
Splatają się one w en sposób, że jeden z nich dominuje nad pozostałymi. Dalej rozróżnia:
- lęk normalny
- lęk patologiczny (neurotyczny) - san lęku egzystencjalnego występujący w specjalnych okolicznościach, związany z niepodjęciem lęku normalnego.
Rozpacz jest sanem krańcowego nasilenia lęku we wszystkich jego przejawach. Odpowiedzią człowieka na sytuację zagrożenia, lęku, rozpaczy jest męstwo bycia. Struktura bytu ludzkiego jest biegunowa, a dwa te bieguny to ja i świat. Tillich opisuje dwa sposoby bycia - jeden ukierunkowany bardziej na ja, a drugi bardziej na świat. Odpowiednio do nich wyróżnia dwa męstwa:
- męstwo bycia jako część całości - zaangażowanie w świat przez uczestnictwo
- męstwo bycia sobą - afirmacja własnej indywidualności. Bóg to niewyczerpane źródło męstwa bycia. Zwycięstwo człowieka dokonuje się poprzez przyjecie akceptacji, przyjęcie miłość - a więc zasadę bytu.
Człowiek w ujęciu logoterapii Viktora Frankla
[Logoterapia to termin wprowadzony przez Viktora Frankla na określenie wprowadzonej przez niego metody psychoterapii skupiającej się na umożliwieniu klientowi poznania i akceptacji siebie i swojego znaczenia jako części pewnej całości, w tym realnego świata, w którym musi on funkcjonować - dop. Wikipedia]
Tym na co zwraca uwagę Frankl są powinności i możliwości człowieka. Podkreśla duchowość człowieka, a człowiek uduchowiony to człowiek wolny. Byt ludzki ma strukturę warstwową i hierarchiczną. Istotą duchowej postawy człowieka jest to, że ma ona zdolność do dystansowania go do kwestii psychofizycznych. Frankl przyjmuje istnienie nieświadomości duchowej (obok popędowej). Założenia na których opiera się rozumienie człowieka:
- wolność woli
- wola sensu
- znaczenie życia.
Neurotyk jest kimś kto nie widzi możliwości zmiany. Wypełnianie sensu wiąże się z urzeczywistnianiem wartości:
- wartości kreatywne
- wartości związane z przeżywaniem
- wartości postawy
Odpowiednio istnieją trzy drogi odkrycia znaczenia życia:
- praca i wytwarzanie dzieł
- przeżywanie czegoś lub spotkaniu kogoś
- umiejętność znoszenia losu.
Cierpienie, śmierć i wina stanowią dla Frankla tragiczną triadę losu. Uważa, że życie człowieka ma sens niezależnie od okoliczności.
Mądrzycki - Osobowość jako system tworzący i realizujący plany
Autor wyróżnia trzy poziomy osobowości:
- I poziom - wrodzonych dyspozycji
dyspozycje popędowo emocjonalne
U podstaw popędów leżą potrzeby. Potrzeby pojmuje się najczęściej jako wymogi, których spełnienie jest niezbędne dla kontynuacji życia, rozwoju, prawidłowego funkcjonowania osobnika.
dyspozycje temperamentalne
Człowiek przynosi ze sobą na świat pewne formalne właściwości, które przejawiają się w różnych zachowaniach niezależnie od ich treści. Chodzi tu o tego rodzaju właściwości jak wrażliwość sensoryczna i emocjonalna, siła i szybkość reakcji, zrównoważenie emocjonalne, odporność itp. Cechy te łączone są z pojęciem temperamentu.
dyspozycje instrumentalne (poznawcze i wykonawcze)
Wrodzone zdolności czy możliwości. Rozwój tych zdolności dokonuje się stopniowo pod wpływem oddziaływania środowiska społecznego. Dzieje się to dzięki temu, że przychodzący na świat noworodek posiada analizatory sensoryczne, analizatory ruchu, a także zdolność uczenia się. Między tymi i innymi dyspozycjami występują pewne związki. Pawłow: właściwości układu nerwowego, które leżą u podstaw temperamentu, wpływają na przebiegi i efekty warunkowania, na łatwość kształtowania się odruchów, ich trwałość itp. Eysenck: wymiar introwersji-ekstrawersji a łatwość uczenia się.
Ogólnie można stwierdzić, że wrodzone dyspozycje jednostki wchodzą w interakcję z czynnikami środowiskowymi. Oddziaływanie środowiska może być zgodne lub niezgodne z wymienionymi predyspozycjami. Kiedy jest zgodne następuje kumulowanie się wpływu dwóch czynników. Kiedy środowisko oddziałuje niezgodnie z predyspozycjami jednostki w grę wchodzą co najmniej trzy możliwości:
-> hamowanie wrodzonych tendencji - przez uleganie presji środowiska i dostosowywanie się do niego
-> aktywne poszukiwanie środowiska - które będzie zgodne z predyspozycją jednostki
-> świadome i planowane kształtowanie, organizowanie środowiska - tak aby odpowiadało ono predyspozycją.
Na podstawie wrodzonych dyspozycji i mechanizmów o podłożu biologicznym kształtują się kolejne poziomy.
- II poziom - nawyków - człowiek musi się uczyć rozpoznawania przedmiotów służących zaspokajaniu jego potrzeb oraz przyswajać sobie czynności za pomocą których zaspokojenie to może się wykonać. Ich charakterystyczną cechą jest to, że mają one mniej lub bardziej konkretny charakter . Wiążą się z określonymi sytuacjami i mogą być generalizowane na sytuacje podobne. Nawykowe zachowanie jest w znacznym stopniu zdeterminowane przeszłością. Im bardziej jest utrwalony nawyk tym mniejsza ilość informacji bodźcowej zdolna jest wywołać określoną reakcję podmiotu, a więc tym mniejsza rola akutalnych doświadczeń.
Łączenie potrzeb z określonymi obiektami Nuttin nazywa kanalizacją potrzeb. Istota kanalizacji polega na tym, że jeżeli jakaś potrzeba zostanie zaspokojona w pewien sposób to wytwarza się tendencja do szukania tej potrzeby dalej już w ten sam sposób.
We wczesnym dzieciństwie proces kształtowania się nawyków odbywa się bez świadomości. Rubinsztejn stwierdza, że w ego rodzaju sytuacji powstają nawyki pierwotne automatyczne. Można je podzielić na indywidualne oraz wspólne (powszechnie występujące w danej zbiorowości).
Hull: zachowanie człowieka uaktywniane jest przez popędy i podniety, a nawyki ukierunkowują je. Są jednak nawyki, które zarówno dynamizują, jak i ukierunkowują zachowanie czyli pełnią funkcję wektorową - są to przyzwyczajenia (zautomatyzowane czynności, którym towarzyszy tendencja do wykonywania ich). Pewną formą przyzwyczajenia są nałogi (silne, negatywne przyzwyczajenie, które obejmuje zarówno mechanizmy fizjologiczne ja i psychiczne). Przyzwyczajenia kształtują się w sposób niezamierzony, nawet wbrew woli człowieka. Nawyki można podzielić na:
treściowe - wiążą się z odpowiedniki obiektami i służą zaspokajaniu potrzeb
formalne - wiążą się ze sposobem reagowania czy wykonywania czynności; do nich należą reakcje ekspresyjne; wiążą się ze sposobem reagowania czy wykonywania czynności; określane są jako style zachowania.
- III poziom - świadomości - jest to najmłodszy filo- i ontogenetycznie poziom funkcjonowania, a zaraz najbardziej elastyczny i efektywny. Wiąże się z myśleniem abstrakcyjnym i posługiwaniem się językiem. Świadomość ma społeczno-historyczne uwarunkowanie i jest swoiście ludzką cechą psychiki. Dollard i Miller wiążą uświadamianie sobie określonych zdarzeń z ich werbalizacją.
Abstrakcja pozwala człowiekowi na oderwanie się od aktualnie działających bodźców i skierowanie uwagi na przeszłość lub przyszłość. Przyszłość, to co nie istnieje jeszcze obiektywnie, lecz jest tylko w umyśle człowieka, może stać się czynnikiem motywującym jego działanie.
U zdrowej jednostki trzy wyodrębnione poziomy funkcjonowania będą ze sobą zintegrowane i podporządkowane świadomości. Świadomość sanowi najwyższym poziom funkcjonowania , który jest zarazem najbardziej wrażliwy na wszelkiego rodzaju negatywne czynniki. Jackson: w przebiegu chorób nerwowych i psychicznych obserwuje się stopniowy proces regresji od poziomów wyższych do niższych.
Plan (projekt) osobisty to wewnętrznie powiązana sekwencja działań zmierzających do osiągnięcia określonego celu osobistego (Little). Jest on charakteryzowany za pomocą następujących cech
- jego cele i pobudki są stworzone przez przedmiot
- integruje on strefę poznawczą, afektywną i behawioralną
- organizuje codzienną aktywność jednostki i jej spojrzenie na przyszłość
- jest związany nierozłącznie z określonym czasem i kontekstem sytuacyjnym.
Plan życiowy (wg. analizy Mądrzyckiego) - stworzony lub dobrowolnie wybrany przez jednostkę ważny cel główny powiązany z szeregiem celów pomocniczych (instrumentalnych) i ogólnych zasad operacjonalizacji tych pomysłów. Plany życiowe różnią się od planów pojedynczych tym, że obejmują znacznie szerszy zakres aktywności jednostki, dotyczą aktywności bardziej zróżnicowanej treściowo, rozłożonej w dłuższym czasie, mającej dla jednostki ważniejsze znaczenie. Poza tym mają charakter bardziej ogólny, mniej sprecyzowany. Pojęcie to nie jest też tożsame z celem życia. Różnią się też od marzeń.
Wielowymiarowy Kwestionariusz Planów:
- stopień orientacji na cele - posiadanie własnych celów, traktowanie ich poważnie, wytrwałość w realizacji do celów i doprowadzanie ich do końca
- planowość - wyraża się w tendencji do zastanawiania się przed rozpoczęciem działania, obmyślania szeregów sposobów dojścia do celu, przewidywania odległych konsekwencji swego działania, tworzenia planów na daleką przyszłość, wyciągania wniosków z uprzednio popełnionych błędów i robienia bardzo szczegółowych planów
- szczegóły planowania - tendencja do planowania ogólnego vs szczegółowego
- bogactwo treści życia - im więcej planów tworzy i realizuje człowiek tym bogatsza jest treść jego życia
- unikanie porażek - plany, a przede wszystkim treści i cele mogą się różnić stopniem trudności
- wsparcie społeczne - kierowanie się sugestiami innych osób przy ustalaniu celu i planowaniu jego realizacji oraz tendencja do ujawniania planów
Sukcesom osób o niskiej reaktywności sprzyja silna aktywizacja celu, do którego zmierzają (wysoki stopień orientacji na cel), z kolei u osób o wysokiej reaktywności skutecznie sprzyja aktywność strategiczna - zaplanowanie działań realizacyjnych (wysoka planowość).
May - Miłość i wola
Idea: współczesny świat to stechnologizowanie relacji, zanik wolności wyboru, oddzielenie seksu od miłości, co prowadzi do uprzedmiotowienia. Nazywa współczesny świat schizoidalnym.
Maslow - Motywacja a osobowość
Cechy osób samorealizujących się:
- nastawienie realistyczne
- akceptacja samego siebie, innych ludzi i świata natury
- spontaniczność
- koncentracja na sprawach do rozwiązania
- niezależność, autonomiczność
- spojrzenie na problem z pewnej perspektywy
- otwartość na analizę sytuacji, na działania
- pozytywne wartościowanie doświadczeń życiowych
- identyfikacja z ludzkością, odpowiedzialność za to, że jest się członkiem tej społeczności
- głęboko uczuciowe związki z ludźmi, których kochają
- demokratyczne wartości i postawy oraz gotowość do analizowania ich
- filozoficzne i niezłośliwe poczucie humoru
- zasób zdolności twórczych (malowanie, taniec, rzeźbienie, śpiewanie, gra na instrumencie)
- odporność na wpływy kulturowe, np. moda
- fantazja, kreatywność, twórczość
Piramida potrzeb:
- samorealizacji – potrzeby samorealizacji – wyrażają się w dążeniu człowieka do rozwoju swoich możliwości
estetyczne (potrzeba harmonii i piękna)
poznawcze (potrzeby wiedzy, rozumienia, nowości)
- szacunku i uznania – potrzeby uznania i prestiżu we własnych oczach i w oczach innych ludzi
pragnienie potęgi, wyczynu i wolności
potrzeba respektu i uznania ze strony innych ludzi, dobrego statusu społecznego, sławy, dominacji, zwracania na siebie uwagi
- miłości przynależności - występują w usiłowaniach przezwyciężenia osamotnienia, alienacji i obcości, tendencji do nawiązywania bliskich intymnych stosunków, uczestnictwa w życiu grupy
- bezpieczeństwa - pobudzają do działania, zapewniając nienaruszalność, ujawniają się gdy dotychczasowe nawyki okazują się mało przydatne
- fizjologiczne - gdy nie są zaspokojone, dominują nad wszystkimi innymi potrzebami, wypierają je na dalszy plan i decydują o przebiegu zachowania człowieka
Piramida potrzeb nie tłumaczy jednakże wszystkich zachowań ludzkich. Pozornie według niej człowiek podejmuje działania z gatunku potrzeb wyższego rzędu, dopiero po zaspokojeniu potrzeb niższego stopnia, np. człowiek głodny nie będzie zajmować się kulturą. Od tej reguły zdarzają się istotne wyjątki. Na stosunek jednostki wobec swoich potrzeb wpływają jeszcze czynniki genetyczne, środowiskowe oraz aktywność własna jednostki lub też behawioralny system bodźców i reakcji.
Horney - Neurotyczna osobowość naszych czasów
Przyczyną kształtowania się nerwicy charakteru jest zdaniem Karen Horney frustracja potrzeby bezpieczeństwa, która jest skutkiem niesprzyjających warunków w środowisku domowym np.:
- niekonsekwencja rodziców
- faworyzowanie któregoś z rodzeństwa
- brak prawdziwych uczuć, szczerych i otwartych
- nadopiekuńczość rodziców
- zbyt mała opiekuńczość.
Skutkiem tej frustracji jest pojawienie się lęku i wrogości. Wrogość jest naturalną reakcją na frustrację potrzeb. W tym jednak wypadku musi zostać wyparta, gdyż ujawnienie jej godziłoby w bezpieczeństwo dziecka. Są cztery przyczyny wyparcia wrogości:
- bezradność - dziecko musi wypierać wrogość gdyż potrzebuje rodziców
- strach - musi wypierać wrogość, gdyż boi się kary za okazywanie wrogości
- miłość - dziecko wypiera wrogość, gdyż chce trzymać się złudnych namiastek miłości dawanej przez rodziców
- poczucie winy - dziecko wypiera wrogość, gdyż gdyby ją okazywało - byłoby złym, niekochanym dzieckiem.
Wyparta wrogość i lęk wynikłe z frustracji potrzeby bezpieczeństwa przyczyniają się do rozwijania lęku podstawowego, który jest osią nerwicy i głównym motorem napędowym. Dziecko musi łagodzić ten lęk. Są cztery główne sposoby obrony przed lękiem podstawowym:
- uległość - dlatego aby nie dać powodu do wyrządzenia krzywdy
- miłość - bo gdy dziecko zdobędzie miłość to nie będzie krzywdzone
- władza - aby można było się samemu bronić przed spodziewaną krzywdą
- izolacja - minimalizacja potrzeb i maksymalizacja samodzielności.
Neurotyczna potrzeba władzy:
Zdrowe dążenie do władzy wiąże się z sytuacją polityczną, zawodową, rodzinną. Neurotyczne zrodzone jest lęku, nienawiści i poczucia niższości. Dążenie normalne wynika z siły, neurotyczne ze słabości. Sytuacja taka powstaje przeważnie wtedy, gdy uwolnienie się od lęku poprzez miłość, było niemożliwe - zablokowanie, odrzucenie, zdrada. Władza neurotyka nie tylko chroni go przed lękiem, ale stanowi też ujście dla wypartej wrogości. Chroni przed poczuciem bezradności, które jest jednym z podstawowych składników lęku. Chroni przed niebezpieczeństwem płynącym z własnego przeczucia, że się nic nie znaczy, albo, że inni są o tym przekonani - u neurotyka wytwarza się silny i nieracjonalny ideał siły, który łatwo sprzęga się dumą. Dlatego neurotyk uważa, że słabość to hańba. Ludzi dzieli na silnych i słabych, podziwiając pierwszych i gardząc drugimi. Czuje się poniżony, jeżeli stwierdza u siebie lęk lub jakiekolwiek zahamowanie, wskutek tego nienawidzi siebie za to, że ma nerwicę i za wszelką ceną chce ten fakt ukryć. Neurotyk chce kontrolować zarówno siebie jak i innych Objawia się m.in. w obawie, żeby nie dać się ponieść uczuciom - mężczyzna może się podobać neurotycznej kobiecie, gdy się w niej zakocha. Chęć stawiania na swoim - dążący do władzy neurotycy mogą być rozdrażnieni, jeśli inni nie spełniają dokładnie ich oczekiwań. Najczęściej neurotyk nie zdaje sobie sprawy z rozmiarów skłonności narzucania swojej woli innym. Inna postawa, to nigdy nie ustępować. Przyjęcie jakiejś rady, czy poglądu nawet słusznego, jest odczuwane jako słabość, a sam myśl o tym wywołuje bunt. Neurotyk dążący do prestiżu ma silną potrzebę wywierania na innych wrażenia. Jego poczucie wartości zależy od podziwu innych i kurczy się do zero z chwilą, gdy tego podziwu zabraknie. Życie jest dla niego męką, bo jest przesadnie wrażliwy i wszędzie doszukuje się chęci upokorzenia go. Kiedy doznaje takiego uczucia reaguje wściekłością proporcjonalną do przeżytego bólu. Ta postawa prowadzi do powstawania nowego lęku i nowego bólu. Takie człowieka można nazwać narcystycznym, ale termin ten może być mylący, bowiem taki człowiek, mimo ciągłą rozbudowa własnego ja, nie czyni tego z samolubstwa, lecz aby uchronić siebie przed poczuciem nieważności i upokarzania lub, mówiąc prościej, by naprawić zdruzgotane poczucie własnej wartości. Narcystyczny neurotyk nie uświadamia sobie własnej wrogości. Jeśli się wścieka, bo sprawy nie układają się po jego myśli, jest nadal przekonany, iż w zasadzie jest istotą łagodną i denerwuje się tylko dlatego, że ludzie mu się nieroztropnie przeciwstawiają. U osób narcystycznych, wrogość manifestuje się zwykle w chęci poniżania innych. Skłonność ta jest najsilniejsza u osób, które zostały boleśnie zranione w swej godności i które w efekcie szukają odwetu. Ludzi ci przeżyli w dzieciństwie szereg upokarzających doświadczeń. Błędne koło narcyza: poczucie poniżenie - chęć upokorzenia innych - zwiększona wrażliwość na poniżenie spowodowana obawą zemsty - zwiększone pragnienie poniżania innych. Skłonności do upokorzenia zostają u neurotyka wyparte, jest on bowiem człowiekiem wrażliwym i wie jak bardzo poniżenie może zaboleć i jak silnie popycha do zemsty. Boi się więc wszystkich reakcji u innych. Skłonności do pozbawiana kogoś czegoś towarzyszy zawiść i zazdrość. U zdrowych nacisk jest położony na to, aby samemu posiadać przedmiot pożądania; neurotyk pragnie jedynie, aby osoba, której zazdrości, była go pozbawiona. Neurotyk narcystyczny nie dostrzega wartości tego, co sam posiada i ciągle ma złudzenie, że przedmioty i przywileje innych są duże lepsze, niż to, co ma on.
Wykłady
Psychoanaliza kulturowa - K. Horney, H.S Sullivan
Horney:
Uważała, że jej idee mieszczą się w ramach psychoanalizy freudowskiej. Z psychoanalizy Horney akceptowała: determinizm psychiczny; motywacje nieświadomą; emocjonalne, nieracjonalne motywy.
Rozwój człowieka w ujęciu Horney polega na samorealizacji we wszystkich płaszczyznach (biologicznej, psychologicznej, społecznej i etycznej). Praca nad sobą jest nie tylko podstawowym moralnym obowiązkiem, ale i podstawowym moralnym przywilejem. Prowadzi ona do wzrostu samoświadomości i zrozumienia samego siebie. Jednostka musi wziąć odpowiedzialność za swoje wybory.
Od urodzenia zachowanie człowieka determinują dążenia dom zadowolenia, bezpieczeństwa i integracji. Ich realizacja zależy od warunków jakie stwarzają rodzice. Gdy rodzice stwarzają klimat zagrożenia (oscylując między aprobatą i dezaprobatą) prawidłowy rozwój staje się niemożliwy i u dziecka pojawia się triada uczuć: bezradność, poczucie emocjonalnej izolacji i zagrożenia ze strony otoczenia. Następuje urata bezpieczeństwa co wywołuje silny lęk podstawowy. Jest o uczucie osamotnienia, bezradności w potencjalnie wrogim świecie. Czynniki wywołujące lęk podstawowy (np. dominacja, obojętność, niekonsekwentne postępowanie) tworzą zło podstawowe, które w naturalny sposób wywołuje wrogość podstawową. Ze względów społecznych uczucie wrogości jest tłumione. Stłumiona wrogość nasila lęk, a lęk wrogość. Konsekwencją lęku podstawowego jest ciągłe szukanie utraconego poczucia bezpieczeństwa.
Potrzeby neurotyczne stanowią źródło wewnętrznych konfliktów, dzielą się na trzy kategorie:
- postawa do ludzi (poszukiwanie opieki, uległości) [najczęstsza]
- postawa przeciw ludziom (agresja do otoczenia, potrzeba władzy)
- postawa od ludzi (ucieczka od otoczenia, potrzeba niezależności, wycofanie).
Konflikty te mieszają się. Konflikt między postawami tworzy konflikt podstawowy. To staje się źródłem lęku wtórnego (objawy błędnego koła nerwicowego).
Idealizacja obrazu Ja jako najważniejsza forma obrony. Neurotyk przenosi uwagę na siebie. Koncentruje się na realizacji neurotycznego, wyidealizowanego Ja, co skutkuje jego egocentryzmem. Realizację Ja idealnego Horney nazywa pogonią za wielkością w wyniku czego pojawia się neurotyczna duma. Jej szkodliwe następstwa biorą się z tego, że nie wynika ona z rzeczywistego poczucia własnej wartości, co czyni neurotyka bardzo wrażliwym na krytykę. Centralny konflikt wewnętrzny - między Ja realnym a Ja wyidealizowanym.
Psychologia analityczna C.G Junga
Moje życie jest opowieścią samorealizacji nieświadomości.
Jung:
Źródłem energii jest napięcie między świadomością i nieświadomością. Immamentną właściwością natury ludzkiej jest istnienie struktury przeciwieństw, które wyzwalają energię. [Jeżeli świadomość jest ekstrawertywna to nieświadomość introwertywna - cecha świadomości jest odwróconą nieświadomości.]
Ruch libido ma charakter uporządkowany :
- progresja (rozwój przystosowania do sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej, kierunek nadaje świadomość) - łagodne formy: celowość uwagi, wysiłek włożony w aktywność
- regresja (cofnięcie się na wcześniejszy etap rozwojowy - neuroza, zalanie świadomości przez nieświadomość - psychoza) - sterowanie nieświadomością; łagodne formy: roztargnienie, zmęczenie [Regresja jest czasem korzystna, gdyż zwalnia zasoby, ale jak dominuje to niedobrze. Nie przyczynia się do rozwiązania problemu.]
-> ekstrawersja (skierowanie energii do świata zewnętrznego)
-> introwersja (skierowanie energii ku procesom wewnętrznym)
Kompleks - ustrukturalizowana konstelacja uczuć, myśli, spostrzeżeń i wspomnień; grupa części psychicznej, która się odłączyła; składa się z jądra (nośnik znaczenia kompleksu, nie podlega świadomej kontroli) i przyłączających się do niego części; są trudne do wydobycia; pobudza lub hamuje świadome działanie psychiczne; jego rozrastanie się zaburza funkcjonowanie psychiczne; mogą mieć znaczenie pozytywne znaczenie, gdyż jako źródło konfliktów stanowią o dynamice i o rozwoju życia psychicznego.
Nieświadomość zbiorowa - struktura ta ma największą siłę i moc oddziaływania, w zaburzeniach dominuje nad całą psychiką; składa się ze śladów pamięciowych przeszłych pokoleń. Dziedziczymy pewną możliwość ożywienia doświadczeń przeszłych pokoleń. Nieświadomość zbiorowa stanowi wspólne gatunkowi podłoże osobowości. Ignorowanie procesów nieświadomych prowadzi do symptomów fobii i omamów. Jej składnikami są archetypy (wrodzone dyspozycje do określonej reakcji na pewne typowe sytuacje; często się przenikają i łączą nawzajem):
- persona - maska, rola przypisana przez społeczeństwo, ukrywa właściwą naturę jednostki; osobowość publiczna; zagrażająca jest nadmierna identyfikacja ego z personą; wyłania się z archetypu odzwierciedlającego całość stosunków społecznych
- anima (kobiecy aspekt męskiej osbowości) i animus (męski aspekt kobiecej osobowości) - przyczyniają się do zrozumienia osób odmiennej płci, do przejawiania cech męskich/kobiecych; zbiorowe wyobrażenie o mężczyznach/kobietach
- cień - zwierzęce popędy, grzech pierworodny; społecznie nieakceptowane myśli, uczucia i dzialania; persona ukrywa go przed społecznym odbiorem; najsilniej wpływa na ego, odpowiedzialny za złe czyny [Im większa dbałość o poprawność istnieje prawdopodobieństwo tym większego cienia.]
- jaźń - centrum osobowości, wokół którego koncentrują się inne systemy, scala je zapewniając jedność, równowagę i stabilność; jest celem do którego dąży człowiek, motywuje zachowanie; ujawnia się zazwyczaj w wieku średnim, gdyż wymaga dojrzałości innych systemów; łączy świadomość i nieświadomość; z niej wyłania się ego, którego celem jest optymalne uwolnienie się od jaźni i wpływu nieświadomości zbiorowej.
Typy psychologiczne: działanie energii psychicznej przejawia się w czterech podstawowych funkcjach, podzielonych na dwie grupy
- racjonalnych - myślenie i uczucia
- irracjonalnych - percepcja i intuicja.
Zazwyczaj silnie rozwija się jedna z tych funkcji i za jej pomocą jednostka orientuje się i przystosowuje do rzeczywistości
Poziomy osobowości człowieka
Reykowski:
Osobowość stanowi nadrzędny system regulacji i integracji czynności. Dwa poziomy funkcjonowania osobowości:
- mechanizmy popędowo-emocjonalne - potrzeby, popędy, emocje; potrzeby (wyznaczane przez struktury biologiczne i psychiczne) leżą u podstaw popędów (działają z zgodnie z zasadą homeostatyczną i hedonistyczną) i emocji (pobudzenie popędu rodzi negatywne emocje)
- struktury poznawcze
sieć wartości, kształtuje się na skutek wzbudzania ocen negatywnych (przykrości) i pozytywnych (przyjemności) różnych elementów rzeczywistości; wartości działają na zasadzie zgodności ewaluatywnej tzn. przypisanie cechy pozytywnej wiąże się z przypisaniem dalszych pozytywnych cech [efekt halo]
sieć operacji: operacje stanowią czynności wykonywane na przedmiotach lub ich reprezentantach. Wykonywanie operacji przejawia się antycypacji, tworzeniu planów na przyszłość, ocenianiu prawdopodobieństwa
McAdams:
- poziom I - ogólnie niezależny od kontekstu cechy, dyspozycje do przejawiania określonych sposobów zachowania; opisują ogólne, stabilne różnice indywidualne; odpowiadają za spójność zachowania
- poziom II - zmienne poznawczo-motywacyjne i rozwojowe, akie jak dążenia osobiste, plany, strategie, wartości, mechanizmy obronne; opisują osobistą adoptacje do zadań o charakterze motywacyjnym, poznawczym i rozwojowym; przystosowanie odnosi się do czasu, miejsca, sytuacji, roli społecznej; zmienne te zależą od kontekstu, wiążą się z intencjonalną aktywnością, ukierunkowaniem osobowości
- poziom III - tożsamość, przejawia się w zdolności do określenia kierunku całej aktywności jednej osoby [Człowiek potrafi ogólnie siebie charakteryzować.]; wewnętrzna historia ja, integracja temporalna, jedność, sens i cel życia
Mądrzycki - poziomy wrodzonych dyspozycji:
- popędowo-emocjonalne - u ich podstaw leżą potrzeby, potrzeba stanowi wymóg, którego spełnienie jest niezbędnym warunkiem prawidłowego funkcjonowania, życia i rozwoju
- temperamentalne - dot. formalnych właściwości zachowania występujących niezależnie od treści
- instrumentalne (poznawcze i wykonawcze) - wrodzone zdolności, możliwości.
Za włączeniem zdolności i temperamentu do osobowości przemawia:
- niemożność wyjaśniania zachowania, działania człowieka bez tych zmiennych (skuteczności i sposobu konstruowania strategii)
- zdolności poznawcze w procesie rozwoju wpływają na kształtowanie się osobowości
- zdolności i temperament stanowią najbardziej trwałe własności psychiczne, temperamen wyjaśnia poziom aktywności
- zdolności i temperament wpływają na poziom samooceny, aspiracji
Poziom świadomości - najmłodszy, najbardziej elastyczny i efektywny związany z myśleniem abstrakcyjnym i językiem poziom funkcjonowania osobowości.
Regulacja zachowania - możliwe Ja i ukierunkowania
System Ja bywa ujmowany w kategoriach schematów poznawczych. Efekty posiadania odpowiedniego schematu poznawczego: szybsze przetwarzanie informacji, szybsza ocena, lepsze przewidywania, większy opór wobec opinii niezgodnych. Schematy Ja są poznawczymi uogólnieniami nt. Ja pochodzącymi z przeszłych doświadczeń, które organizują i ukierunkowują przewarzanie informacji dot. Ja, objętych społecznymi doświadczeniami jednostki (Markus):
- Ja możliwe posiadają następujące właściwości:
są wyobrażone
najczęściej rzutowane w przyszłości
giętkie
pożądane lub nie
Jego funkcje:
poznawcza - opracowanie stanów możliwych i przygotowanie się do nich
motywacyjna - wyobrażanie sobie siebie w okolicznościach, które mają nadejść silnie motywuje do osiągania lub unikania tego stanu
modelująca - funkcjonowanie jak gdyby
modyfikująca samoocenę - w zależności od Ja możliwych realny obraz siebie uzyskuje pozytywną lub negatywną samoocenę.
- Ja robocze to aktualnie aktywizowana koncepcja siebie w związku z określoną sytuacją
Dziecko wykształca system przekonań odnośnie tego, czego się od niego oczekuje tworzy się system regulacji zachowań zorientowanych na nagrody (ideal self-guide) - maksymalizacja obecności wyników pozytywnych i minimalizacja ich nieobecności. Rodzice, którzy kładą największy nacisk na powinności dziecka względem nich samych oraz systemu społecznego wykształcają u dziecka system przekonań odnośnie powinności i obowiązków ukierunkowanych przez negatywne wyniki (ought self-guide) - maksymalizacja braku negatywnych wyników i minimalizacja ich obecności.
Kontekst rodzinny sprzyjający kształtowaniu się silnego Ja (samokontrolującego się, świadomego, wysoko wartościowanego) zawiera następujące cechy (Csikszentmihalyi):
- jasność - cele i informacji zwrotne są jednoznaczne i zrozumiałe
- centralizacja - poczucie bycia obiektem zainteresowania rodziców
- wybór - świadomość możliwości wyboru z wielu różnych opcji, mogą łamać prawa, ale ponoszą za o konsekwencje)
- zaangażowanie - zaufanie, które pozwala dziecku czuć się na tyle bezpiecznie, że może zrezygnować z mechanizmów obronnych
- wyzwanie - zapewnienie dziecku coraz bardziej złożonych możliwości działania.
Silne standardy sprzyjają samoregulacji i prospołecznym zachowaniom dziecka.
W procesie wychowawczym matki zwykle stawiają większe wymagania, głownie w zakresie zachowań społecznych, dziewczynkom niż chłopcom. Te różnice wpływają na kształtowanie się Ja: dziewczynki nabywają silniejszych niż chłopcy standardów Ja. W rezultacie silniejsza samoregulacja u kobiet, mniej problemów związanych z kontynuowaniem zachowań ukierunkowanych na cele, więcej problemów w procesie socjalizacji u chłopców. W okresie szkoły podstawowej dziewczynki mają wyższą samoocenę i doświadczają więcej emocji pozytywnych związanych z własną osobą; w mniejszym stopniu podatne na depresje. W okresie dorastania, gdy następuje zmiana szczególnie istotnych atrybutów własne osoby, oceniają się bardziej negatywnie, pojawia się znaczna rozbieżność pomiędzy systemami regulacji zachowań, doświadczają depresji, podwyższonego lęku, większej ilości konfliktów intrapsychicznych, niepewności itp.
Ucieczka od Ja - dylematy tożsamości
Człowiek dąży do ucieczki od Ja z trzech podstawowych powodów:
- aby uniknąć myślenia o sobie źle zwykle w obliczu klęski
- aby uzyskać chwilową ulgę od napięcia wywołanego koniecznością urzymania pozyywnego obrazu Ja
- aby poszukiwać transcendencji w zagubieniu własnego ja
Procesy poznawcze towarzyszące ucieczce od Ja:
- odrzucenie zaprzeczenia - poprzez zaprzeczenie myślenia o wartościowym Ja jednostka unika emocjonalnych konsekwencji ewentualnych konsekwencji
- skrócenie FTP (PPC) - stan, w którym wszystko co wykracza poza tu i teraz nie ma żadnego znaczenia, nie istnieją związki między Ja aktualnym, a Ja przyszłym; jednostka angażuje się w aktywność nie mającą żadnego znaczenia; teraźniejszość staje się nieskończonym wymiarem czasu
- koncentracja na detalach, ścisłych procedurach - co ogranicza myślenie o celach, przyszłości, własnych wynikach i osiągnięciach
- sztywność i banalność myślenia - zwężenie mentalne prowadzi do zamknięcia poznawczego na nowe idee i możliwości; umysł staje się mało elastyczny i skoncentrowany na dopływających bodźcach; przetwarzanie informacji staje się powierzchniowe i są one mało znaczące
Konsekwencje ucieczki:
- pasywność i impulsywność - Ja pozbawione znaczenia pozbawia się swoich podstawowych funkcji: refleksji, podejmowania decyzji, ewaluacji, planowania itp.; pasywność umożliwia unikanie zobowiązania, odpowiedzialności; impulsywne - jednostka nie jest w pełni świadoma swojego działania
- stłumienie emocji - zaniechanie myślenia o problemach mających istotne znaczenie dla Ja prowadzi do wyłączenia systemu emocjonalnego odbierania rzeczywistości; istnieje ścisły związek między Ja a powstaniem stanów emocjonalnych - ucieczka od Ja prowadzi do zamknięcia ich przyczyny
- usunięcie zakazów - ucieczka od Ja prowadzi do zanikania przyczyn dla których określone zachowania nie były podejmowane; badania wskazują na istnienie ścisłego związku między nadającymi znaczenie Ja stanem samoświadomości a kontrolą zachowania z poziomu nakazów, ucieczka prowadzi do zmiany tego wzorca i pozbycia się przyczyn dla których określone zachowania nie były podejmowane
- irracjonalność, fantazje, brak spójności - wraz ze stanem ucieczki regulatory przestają funkcjonować; stany upojenia alkoholowego czy presamobójcze charakteryzują się utratą zdolności do kierowania się tymi regułami, osłabia się przy tym krytycyzm, co skutkuje nieracjonalnym, pozbawionym kontaktu z rzeczywistością przebiegiem procesów poznawczych; zachowanie staje się niespójne z dotychczasowymi wzorcami postępowania, podzielone na brak zachowania, którym również brak wewnętrznej relacji
Samobójstwo jest rezultatem sprzyjających długoterminowych okoliczności i krótkoterminowych niesprzyjających. Kryzys nie wystarczy aby popełni samobójstwo, istotnym czynnikiem jest przypisywanie samemu sobie odpowiedzialności za porażkę, czy pogarszająca się gwałtownie sytuacja życiowa. Samooskarżenie okazało się najbardziej znaczącym pojedynczym czynnikiem wyjaśniającym próby samobójcze. Samooskarżenie powoduje, że problem zmienia się z niezadowolenia z osiągnięć na niezadowolenie z samego siebie. Skierowanie uwagi na Ja jest bardzo istotną charakterystyką stanu presamobójczego.
Zmiany w systemie znaczeń osobistych, narracje
Znaczenie jest podstawową kategorią w podejściu narracyjnym. Jednostka nieustannie porządkuje, porównuje, selekcjonuje i integruje doświadczenia. W ten sposób dokonuje ich interpretacji nadając im znaczenia.
Hermans system wartościowań nazywa systemem znaczeń narracyjnych. Narracyjny sposób myślenia polega na tworzeniu historii o zmienności ludzkich intencji organizowanych w czasie. Psychologowie powinni zajmować się badaniem opowiadanych przez ludzi historii, ponieważ są one naturalnym sposobem, w jaki ludzie wytwarzają sens życia w czasie (Bruner, McAdams, Hermans).
W ujęciu Hermansa człowiek jest isotą umieszczoną w czasie i przestrzeni, intencjonalnie zorientowaną na własną sytuację psychologiczną. Najważniejszymi elementami tej sytuacji są: osobista teraźniejszość, przyszłość i przyszłość. Osobowość jest procesem doświadczenia, której podstawowe funkcje to: interakcja i strukturyzacja. Obie związane są ze zdolnością do używania symboli. Proces tworzenia struktury doświadczeń nazywa Hermans wartościowaniem. Wartościowanie to także efekt procesu w postaci określonej interpretacji doświadczenia, któremu towarzyszy emocjonalny stosunek. Wartościowanie jako najbardziej podstawowy elemnt narracji osobistej, traktowane jest jako jednostka znaczeniowa, której treść jest: subiektywnie ważna, osobista, specyficzna. Na strukturę wartościowania składają się dwa poziomy:
- jawny - dotyczy treści wartościowania
-ukryty - motywów, które porządkują i organizują doświadczenia w jedną całość [Co nie oznacza, że nie jest to ujawniane.]; poziom ukryty wartościowania można opisać przez dwa motywy:
- S (dążenia do umacniania siebie, samorozwoju, ekspansja Ja)
- O (pragnienie kontaktu i zjednoczenia z kimś lub z czymś)
Ukryty poziom wartościowania można także opisać przez dwa rodzaje uczyć:
- pozytywne
- negatywne.
Ja jest dialogicznym procesem dynamicznych oddziaływań między tymi pozycjami, przestrzenią rozciągniętą między nimi.
Alexander wprowadził 9 wskazówek dla badaczy pomagających oczyszczać i grupować dane z autonarracji, te zaznaczone wiążą się z mechanizmami obronnymi:
- reguła pierwszeństwa - co pojawia się jako pierwsze
- reguła częstości
- reguła unikatowości
- reguła negacji - co zostało wyparte, co odwrócone
- reguła wyrazistości - co jest przecenione, podkreślone, oznaczone stresem, napięciem, silnymi dodatnimi lub ujemnymi emocjami
- reguła opuszczenia - co jest podejrzane przez swoją nieobecność
- reguła błędu - co wydaje się być omyłkową treścią
- reguła izolacji - samotne treści, wyizolowane, bez połączenia z całością
- reguła niekompletności - co wydaje się być niedokończone
Przekazywanie historii życia na potrzeby zewnętrznych czy wewnętrznych odbiorców odbywa się zarówno świadomie jak i nieświadomie.
Teoria funkcjonowania osobowości
Teorie funkcjonalne:
- homeostatyczne (tradycja lockowska) - głównym pojęciem jest przystosowanie
np. Cattel - dwa rodzaje przystosowania:
wewnętrzne - dobroć mechanizmów wewnętrznych dzięki którym możliwa jest adaptacja (wysoki poziom integracji osobowości, zdolność do rozwiązywania konfliktów wewnętrznych lub ich brak, odporność na sres itp.)
zewnętrzne - oznacza adaptację do norm, wartości, poglądów, ról społecznych, zwyczajów; dokonuje się poprzez uczenie się, wychowanie, socjalizację
- heterostatyczne (tradycja leibnizowska) - akcentują odmienność motywacji człowieka od motywacji zwierząt, dążenie do rozwoju, aktualizacji potencjału, osiągnięcia celów, podnoszenia poziomu aspiracji
np. Dąbrowski - teoria dezintergacji pozytywnej
Wszechstronne przystosowanie jest charakterystyczne dla osób u których intelekt jest na usługach popędów; człowiek rodzi się wyposażony jedynie w potencjał do uformowania osobowości i tożsamości , nie są one dane [To odróżnia ten model od innych.].
Uformowanie się tożsamości i osobowości wymaga przekroczenia biologicznego cyklu rozwojowego oraz kulturowo-społecznych schematów doświadczenia i reagowania, czasowej rezygnacji z równowagi, zgodny na dysharmonię, niestabilność i niepewność.
Dezintegracja może mieć charakter:
negatywny (rozpad osobowości)
pozytywny (rozwój) - korzystne z punku widzenia rozwoju rozluźnienie struktur psychicznych.
O potencjalne rozwojowym decydują trzy czynniki:
wrodzone właściwości
wpływy kulturowo-społeczne
ośrodek dyspozycyjno-kierowniczy psychiki (autonomia, autentyczność osób).
Występuje pięć poziomów rozwoju:
integracja pierwotna
struktura psychiczna jest spójna, impulsywna, popędowa, działa mechanicznie
funkcje psychiczne są dobrze zorganizowane i nieświadome
celem jest przyjemność
nie występuje niestabilność środowiska
brak skłonności do refleksji, postrzeganie jednostronne
regulacja zachowania pod wpływem aktualnie działających bodźców
niski poziom uczuciowości wyższej; większość społeczeństwa oraz psychopaci
dezintegracja jednopoziomowa
czynniki wywołujące: przemiany sytuacji życiowej wymagające nowych form przystosowania, choroby, urazy, ambiwalencje, ambitendencję powodujące liczne konflikty wewnętrzne, proces nie obejmuje całej struktury psychicznej, ale jeden jej poziom, dominacja mechanizmów automatycznych słabo poddających się kontroli
silne zintegrowanie popędów
mała plastyczność
wąski zakres zdolności,
łatwość przystosowania się do różnych warunków i przyjmowania różnych postaw;
brak czynnika trzeciego, który pozwala na świadomą regulację przekształceń, brak hierarchii wartości, która wytycza kierunek zmian rozwojowych
dezintegracja wielopoziomowa spontaniczna - impulsywna
rozbicie dotyczy wielu struktur (tworzy się hierarchia), struktury różnych poziomów są opozycyjne (wewnętrzne konflikty)
impulsywna i niedostatecznie zorganizowana
poziomy nerwicy: fobia na czynnik zewnętrzny, fobia wywołana lękiem egzystencjalnym
przekraczanie cyklu biologicznego
trzeci czynnik: autorefleksja, samoocena, ideał osobowości
pojawiają się nowe elementy doświadczenia indywidualnego
pojęcie trudu przemian
konflikty- napięcie psychiczne - nerwice
funkcjonowanie na tym poziomie jest zróżnicowane i dynamiczne [Dostępne są różne sposoby działania. Nie tak łatwo przewidzieć jego działanie.]
kształtuje się czynnik trzeci, który stopniowo przejmuje kontrole nad zachowaniem
hierarchia wartości i celów - znaczenie w regulacji odczuwania i zachowania
niepokój egzystencjalny, konflikty moralne
formuje się ideał osobowości
Dynamizmy:
zadziwienie w stosunku do siebie i do świata
zaniepokojenie sobą
poczucie niższości w stosunku do samego siebie
poczucie wstydu i winy [Niezbędne dla rozwoju,]
niezadowolenie z siebie
pozytywne nieprzystosowanie do poziomu niższego
dynamizm twórcze [Osoba zaczyna mieć zdolność bycia, twórczym - w wymiarze subiektywnym.]
dezintegracja wielopoziomowa zorganizowana
wyższy poziom usystematyzowania
wyraźny czynnik trzeci, hierarchia wartości i celów
autorefleksja i samoocena uformowane w stopniu pozwalającym na celowe przekształcenie własnej struktury psychicznej wobec postaw otoczenia [Ale to ma swoje koszty.]
przypisuje się im etykiety braku równowagi emocjonalnej, nerwicy, zaburzeń psychicznych
Dynamizmy:
wysoki poziom empatii
przekształcenia wewnętrznego
świadomości i samokontroli [Umiejętność kontynuowania mimo trudności; bycie wytrwałym; samoregulacja.]
dynamizm samowychowania i autopsychoterapii
przejście do czynności autonomicznych - samodoskonalenie
integracja wtórna [Od tego momentu tylko zmiany ilościowe.]
ponowne zintegrowanie struktury wewnętrznej na wyższym poziomie
uformowana zostaje tożsamość
struktura psychiczna staje się osobowością [Dopiero tutaj mamy tożsamość; zdolność regulowania przez osobowość - i już nie ma powrotu.]
najwyższy poziom samoświadomości i empatii
autonomia i autentyzm[Czujemy się przy nich komfortowo, bo są autentyczni.]
odpowiedzialność
ukształtowanie wszystkich ważniejszych zainteresowań i uzdolnień
ideał osobowości
najsilniej działa ideał osobowości budowany na esencji indywidualnej i społecznej
esencja indywidualna: trwałe zainteresowania, związki przyjaźni i miłości, perspekywa temporalna [Czyli perspektywa czasowa.]
esencja społeczna: empatia, odpowiedzialność, autonomia, wysoki poziom świadomości społecznej
Zmienne konatywne - projekty, dążenia, zadania jako właściwości opisujące osobowość
Projekt osobisty - całość zarówno w sensie struktury jak i funkcji zawierająca cel oraz sekwencję działań zmierzających do jego realizacji (Little; patrz Mądrzycki)
Ważne wymiary:
- znaczenie: posiadanie ważnych projektów, zadowolenie, utożsamienie, zgodność z wartościami, stopień zaangażowania
- struktura: posiadanie możliwych do zrealizowania projektów; stopień kontroli, autonomia, odpowiedniość czasowa, negatywny wpływ na inne plany [Kilka rzeczy w tym samym czasie.]
- posiadanie projektów wspieranych przez innych: dostrzeganie planu przez innych, opinia innych
- posiadanie projektów nie podnoszących ogólnego poziomu napięcia: stopień trudności, poziom stresu, wyzwanie; zdolność osiągania celów (odpowiedni poziom oczekiwań): ocena dotychczasowych wyników, postęp w realizacji planów
Projekty osobiste szczególnie wyraziste dla ekspresji ja - funkcje wobec ja:
- wyrażanie ja - ekstrawersja wiążę się z identyfikacją z własnymi projektami; projekty wyrażające ja są ważniejsze, lepiej ustrukturalizowane, bardziej skutecznie realizowane, lepiej wspierane przez innych; projekty te zdają się tworzyć relację pomiędzy osobistą i społeczną sferą funkcjonowania osobowości
- podnoszenie warości ja - wartość ja związana z idenyfikacją z projektem spójnością projektu, wsparciem społecznym, skutecznością, poziomem trudności
- wyjaśnianie i zrozumienie ja - projekty intrapersonalne; duża liczba projektów intrapsychicznych:
niższe poczucie tożsamości
mniejsze prawdopodobieństwo sukcesu
większy stres
poczucie trudności
poczucie przerastania sił i możliwości podmiotu
- tworzenie nowego, przyszłego ja
Zadania życiowe
Koncepcja Cantor kładzie nacisk na procesy zachodzące pomiędzy myślą, a działaniem. [Nur społeczno-poznawczy.] Funkcjonowanie osobowości polega na pobieraniu, przetwarzaniu informacji i ich integrowaniu oraz generowaniu przewidywań, tworzeniu programów działania, kontroli motywacji i uczuć oraz bieżącym zarządzaniu własnym zachowaniem.
Cele rozumiane jako zadania życiowe - sformułowany przez jednostkę problem, który uznaje ona za własny i stara się go rozwiązać poświęcając mu w jakimś okresie życia wiele energii i czasu oraz spostrzega go jako organizujący jej codzienną aktywność.
Inteligencja społeczna - wysoce zindywidualizowane sposoby poznawczej obróbki i tworzenia rozwiązań pojawiających sie problemów. Dzięki temu rzeczywistość psychologiczna zyskuje znaczenie. Inteligencja społeczna:
- charakter celowy
- pragmatyczny
- kontekstowy
Wiedza deklaratywna - znajomość różnych faktów, zdarzeń, osób, zwierząt itp.; wiem, że...
Wiedza proceduralna - zasady nabywania, przekształcania i odzyskiwania informacji w celu rozwiązywania problemów i planowania zachowania; ukryta, przejawia się dzięki działaniu; wiem jak...
Główne strategie realizacji zadań życiowych:
- obronny pesymizm (niskie oczekiwania, wysoki lęk, inwestowanie dużego wysiłku) - niski poziom oczekiwań, który łagodzi lęk przed porażką, równocześnie praca by uniknąć porażki
- strategie optymistyczne - wysokie oczekiwania, tylko pozytywne informacje są uznawane za prawdziwe, modyfikacja napływających informacji tak aby podwyższały samoocenę, oczekiwanie sukcesu w sytuacjach zadaniowych, dostrzeganie w sobie źródła sukcesu, a w czynnikach zewnętrznych odpowiedzialności za porażkę
- strategia samoograniczenia - jednostka zmniejsza swoje obiektywne szanse sukcesu, gdy dozna porażki znajduje uzasadnienie, które nie obniża jej samooceny
- wycofanie - nie podjęcie działań zmierzających do celu wynikające z sytuacji konfliktowej unikanie-dążenie
- społeczny przymus
Koncepcja dążeń osobistych Emmonsona - struktura osobowości jest poziomowa:
- poziom I - dyspozycje motywacyjne - ogólne, nomotetyczne, wspólne wszystkim ludziom motywy, nie stanowią źródła informacji o indywidualności człowieka
- poziom II - dążenia osobiste - informują o tym, do realizacji czego jednostka typowo zmierza lub czego typowo unika; stanowią wyraz indywidualnej organizacji osobowości
- poziom III - przejawy dążeń osobistych - w postaci planów, celów, projektów, zadań, strategii osiągania tych celów
- poziom IV - konkretne działania
Dążenia osobiste - wzory zmierzenia lub unikania, nadrzędne kategorie i wartości, które wyrażają się poprzez cele jednocząc różne działania wokół jakiejś wartości; jeden cel nadrzędny może być realizowany na wiele różnych sposobów.
Główne charakterystyki:
- orientacja na cele - odzwierciedla różnice indywidualne w zakresie sposobu w jaki jednostka formułuje własne zamierzenia, tworzy ich mentalne reprezentacje
- wymiar aktywność-reaktywność - informuje o sposobie tworzenia celów: wewnętrzne lub zewnętrzne warunki; odzwierciedla różnice indywidualne w zakresie kierowania się motywacją wewnętrzną i zewnętrzną
- dążenie, unikatowość systemu informuje o tym, czy cele są postrzegane jako stany do osiągnięcia (pozytywne) czy do unikania (negatywne); różnice indywidualne, prowadzą do różnych wzorców zachowań, osoby unikające mają mniej pozytywnych wspomnień i podają mniej zakończonych sukcesem działań realizacyjnych, osoby unikające doświadczają więcej psychologicznego cierpienia, rzadziej przeżywają pozytywny nastrój
- orientacja bezradności-mistrzostwa informuje o tym, czy cele są ukierunkowane na rozwój osobisty czy na utrzymanie istniejącego stanu
- poziom konkretności-absrakcyjności system dążeń - indywidualnie zmienny poziom, intraindywidualnie stabilna charakterystyka
Konflikt w systemie celów:
- jest bardzo silnym predykatorem SWB
- jest nieunikniony jako rezultat stale ścierających się tendencji motywacyjnych
- konflikty dotyczą różnych poziomów abstrakcyjności (ważności) celów
- konflikt prowadzi do nasilonej ruminacji, obniża zaangażowanie, co go wtórnie nasila
- szczególnie negatywnie oddziałują cele, które są silnie powiązane z ważnymi dla jednostki wartościami i pozostają w konflikcie
- Emmons mówi o konflikcie (między celami) i ambiwalencjami (dążenie-unikanie)
- ogólnie obie zmienne obniżają SWB
- konflikt wewnąrz- i międzydążeniowy powoduje negatywne stany emocjonalne, pogorszenie stanu zdrowia psychicznego