Termin „dyslalia” pochodzi z greckiego – dys – oznacza „zaburzenie”, lalia – „mowa”. Po raz pierwszy użył tego terminu profesor Uniwersytetu Wileńskiego – Józef Frank w 1823 roku.
Do najczęściej spotykanych zaburzeń mowy u dzieci należy nieprawidłowa artykulacja. Dla określenia zaburzeń artykulacyjnych zwykło się używać terminu „dyslalia”. Nie jest to termin jednoznaczny. Określa się nim:
• wszystkie nieprawidłowości wymowy, wywołane najrozmaitszymi czynnikami;
• jedynie zaburzenia artykulacji pochodzenia korowego;
• jedynie zaburzenia wymowy pochodzenia obwodowego
Wynika z tego, iż dyslalia to nazwa kategorii zaburzeń, których istotą jest nieprawidłowa realizacja dźwięków mowy.
Istnieje, zatem, wśród autorów zgodność, iż jest to zaburzenie przejawiające się nieprawidłowościami w sferze wymowy. Natomiast nie ma jednomyślności, co do tego, czy wszystkie zaburzenia ujawniające się w płaszczyźnie segmentalnej powinno się określać mianem dyslalii. Wynika to z faktu, iż nieprawidłowości wymowy mogą mieć różne pochodzenie.
Wśród wielu definicji dyslalii zwraca się uwagę na szereg aspektów tego zjawiska.
G. Demelowa definiuje dyslalię jako „nieprawidłowość w realizacji jednej głoski, wielu głosek, a nawet wszystkich, lub niemal wszystkich głosek od razu, krańcowy stan dyslalii nazywa się bełkotem. Zachowane są rytm, melodia i akcent, sama wymowa jest jednak zatarta, mało zrozumiała lub zupełnie niezrozumiała”.
Według H. Spionek dyslalia to „zaburzenie mowy polegające na niemożności prawidłowego wymawiania określonych dźwięków”.
Według L. Kaczmarka – to „wadliwa realizacja fonemów, odbiegająca od ustalonej przez tradycję normy”.
Natomiast H. Rodak uważa dyslalię jako „symptom zaburzenia rozwoju mowy, dotyczący tylko jednego aspektu języka – aspektu artykulacyjnego”.
W zależności od poziomu uszkodzenia mechanizmów mowy wyróżnia się:
• dyslalię pochodzenia ośrodkowego – wynikającą z nieprawidłowej struktury lub funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego; zaburzenia charakterystyczne dla tego typu dyslalii związane są z niemożnością prawidłowego różnicowania słuchowego dźwięków oraz wykonywania ruchów artykulacyjnych;
• dyslalię motoryczną – jej przyczyna zlokalizowana jest w obrębie drogi odśrodkowej, biegnącej od kory mózgowej do nerwów obwodowych;
• dyslalię sensoryczną – wynikającą z uszkodzeń na drodze wstępującej, tj. od obwodu do kory mózgowej.
Inne klasyfikacje uwzględniają lokalizację uszkodzenia narządu mowy; ze względu na to kryterium wyróżnia się:
• dyslalię korową – wywołana jest przez uszkodzenia w obrębie kory mózgowej;
• dyslalię podkorową – w której uszkodzenia obejmują struktury podkorowe;
• dyslalię obwodową – wynikającą z defektu obwodowego, wywołującego wyłącznie zakłócenia w sferze dźwięków, którym nie towarzyszą inne patologiczne zjawiska językowe.
W zależności od jakości defektu wyróżnia się dyslalię :
• czynnościową – ujmowaną jako wadliwa wymowa głosek przy braku uszkodzeń organicznych w budowie aparatu artykulacyjnego;
• organiczną – uwarunkowaną obwodowymi uszkodzeniami: niedosłuchem, anomaliami w budowie narządu jamy ustnej, uzębienia, języka czy podniebienia.
W zależności od tego, czy zaburzenia artykulacji są zjawiskiem izolowanym, pierwotnym, czy wtórnym wywołanym przez inne zaburzenia rozwojowe, dyslalię dzieli się na:
• audiogenną – występującą w mowie dzieci z uszkodzonym narządem słuchu;
• sprzężoną z innymi zaburzeniami rozwojowymi.
L. Kaczmarek zaproponował podział dyslalii przyjmując kryterium objawowe. Wyróżnia trzy rodzaje dyslalii:
• dyslalię jednoraką – gdy odmiennie realizowany jest tylko jeden fonem; może być ona: prosta – zniekształcenie dotyczy tylko jednej cechy dystynktywnej fonemu ( np.: dźwięczności czy miejsca arykulacji); złożona – zniekształcenie dotyczy kilku cech dystynktywnych naraz (np.: miejsca artykulacji, dźwięczności i miękkości);
• dyslalię wieloraką – kiedy kilka lub kilkanaście fonemów realizowanych jest niezgodnie z tradycyjną normą; może być ona: prosta – wadliwa realizacja fonemu w obrębie jednej strefy artykulacyjnej, zniekształceniu ulega jedna cecha dystynktywna fonemu (np.: dźwięczne g zamieniane na bezdźwięczne k); złożona – zniekształcenie kilku cech dystynktywnych równocześnie (np.: g substytuowane jest przez t, czyli zamiana dźwięczności i miejsca artykulacji);
• dyslalię całkowitą (alalia motoryczna, bełkot, słuchoniemota motoryczna) – wadliwa wymowa w obrębie kilku stref artykulacyjnych. Wypowiedź jest realizowana za pomocą elementów prozodycznych – rytmu, akcentu, melodii.
Do dyslalii zalicza się następujące wady wymowy:
• sygmatyzm – nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych [s, z, c, z; š, ž, č, ž; ś, ź, ć, ź];
• rotacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [r];
• kappacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [k];
• lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [l];
• gammacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [g];
• betacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski [b];
• mowę bezdźwięczną – wymawianie głosek dźwięcznych jako ich bezdźwięczne odpowiedniki;
• szadzenie – nieprawidłowa wymowa głosek dentalizowanych szeregu [s, z, c, z] jako [š, ž, č, ž], (używanie š zamiast s, np.: šova zamiast sova);
• inne odchylenia od normy artykulacyjnej.