Funkcje rodziny wg Ziemskiej:
¬ prokreacyjna – rodzina jako grupa społeczna powiększa się dzięki funkcjom biologicznym, dostarcza nie tylko członków dla swojej (własnej) grupy, lecz dla całego społeczeństwa, równocześnie są zaspokajane potrzeby seksualne męża i żony,
¬ produkcyjna – dostarcza społeczeństwu pracowników i przyczynia się do zwiększania twórczych i wytwórczych sił, wobec możliwości zarobkowania z reguły poza domem członkowie rodziny mogą zaspokajać swoje potrzeby ekonomiczne – tj. potrzeby posiadania niezbędnych środków utrzymania,
¬ usługowo-opiekuńcza – zapewnia wszystkim codzienne usługi (wyżywienie, czystość mieszkania, odzież, itp.), oraz opiekę tym członkom, którzy nie są samodzielni w pełni z powodu wieku lub choroby, kalectwa bądź innych przyczyn; rodzina zaspokaja zarówno potrzeby bytowe oraz opiekuńcze członków, potrzeby troszczenia się o innych i doznawania opieki,
¬ socjalizacyjna – stosowana jest w stosunku do dzięki, które dzięki życiu w rodzinie wzrastają w społeczeństwo, ale i współmałżonków gdyż proces dostosowania się ich w małżeństwie jest procesem socjalizacyjnym. Podobnie potrzeby rodzicielskie wychowania dzieci, a także przekazywania im własnego języka, podstawowych wzorów zachowania obowiązujących w danym społeczeństwie, obyczajów, wprowadza w świat wartości moralnych i w świat kultury kontrolując zachowania swych członków,
¬ psychohigieniczna – dzięki stabilizacji, bezpieczeństwa, możliwości wymiany emocjonalnej i stworzenia warunków dla rozwoju osobowości przyczynia się do ich dojrzałości emocjonalnej i równowagi psychicznej; częściej nazywa się tę funkcję funkcją wymiany emocjonalnej lub funkcją ekspresji uczuć, bądź też rozładowania napięć emocjonalnych czy też funkcją zapewniającą członkom rodziny poczucie bezpieczeństwa. Rodzina przyczynia się do ugruntowania i kultywowania zdrowia psychicznego w społeczeństwie. Dzięki niej w rodzinie zaspokajane są potrzeby emocjonalne: miłości i przynależności, uznania i szacunku, poczucia bezpieczeństwa.
Postawy rodzicielskie wg Ziemskiej:
a) złe:
¬ unikająca,
¬ odrzucająca,
¬ nadmiernie chroniąca,
¬ nadmiernie wymagająca,
b) dobre:
¬ współdziałanie,
¬ akceptacja,
¬ rozumna swoboda,
¬ uznanie praw.
Rodzina jest instytucją ogólnoludzką spotykaną we wszystkich epokach i kulturach.
W socjologii wyróżnia się trzy funkcje rodziny: prokreacyjną, wychowawczą i gospodarczą.
Funkcja prokreacyjna - polega na dążeniu do zaspokajania potrzeb seksualnych i posiadania potomstwa. Zapewnia trwałość biologiczną rodziny i społeczeństwa.
Funkcja wychowawcza - ściśle związana z f. prokreacyjną. Polega na jej niezastąpionym udziale w procesie socjalizacji młodego pokolenia od wczesnego dzieciństwa do założenia własnej rodziny i wykonywania określonego zawodu. W f. wychowawczej wyróżnia się dwie podfunkcję: zachowawczą i twórczą. Zachowawcza polega na przekazywaniu potomstwu dziedzictwa, wzorów zachowań. Twórcza - stwarza warunki dla postępu społecznego przez wychowanie jednostek aktywnych, wykazujących inwencję.
Funkcja gospodarcza - ściśle związana z dwoma poprzednimi. Rodzina jest elementem rynku. Wszystkie rodziny mają swój udział w życiu gospodarczym kraju. Funkcje rodziny są komponentem naszego środowiska, nie mogąca istnieć samodzielnie.
Rodzina stanowi integralną część każdego społeczeństwa, stanowi jego najmniejszą, a zarazem podstawową komórkę. Jest najważniejszą grupą społeczną. Jest dla człowieka, tzw. grupą podstawową, tzn. grupą z którą on jest bardzo ściśle związany znaczną częścią swojej osobowości i ważnymi pełnionymi przez siebie rolami społecznymi (rola męża, ojca, żony, matki, żywiciela rodziny itp.). Jest także przeważnie dlań, tzw. grupą odniesienia, z którą świadomie i mocne identyfikuje się jako jej członek i reprezentant, współtworzy i przejmuje kultywowane w niej poglądy, postawy, obyczaje, wzory zachowania i postępowania.
Funkcjonowanie rodziny zależne jest od więzów panujących w rodzinie, a szczególnie między rodzicami.
Ze względu na więzy A. Kelm wyróżnia cztery kategorie rodzin: wzorową, przykładową, formalną i rozbitą
wzorowa - trwałe więzy między wszystkimi członkami, a zwłaszcza małżonkami,
przykładowa - występują konflikty, ale nie zagrażają jej rozbiciu,
formalna - brak silniejszej więzi, a każdy członek układa swoje sprawy wg własnych interesów,
rozbita - konflikty stają się jedynym przejawem wzajemnych kontaktów. Małżonkowie zrywają wzajemne stosunki i przestają prowadzić wspólne gospodarstwa.
SFERY WPŁYWÓW RODZINY I ICH ZNACZENIE
W rodzinie dziecko uczy się zaspokajania pierwszych potrzeb, reagowania na odczuwane braki, wyrażania takich uczuć, jak zadowolenie, radość, niepokój, gniew, lęk. Dziecko spotyka się po raz pierwszy z wartościowaniem: dorośli z najbliższego otoczenia określają coś jako dobre lub złe. Te bardzo proste w swojej formie informację tworzą ząb wiedzy małego dziecka o cenionym w najbliższym mu otoczeniu kręgu społecznym systemie wartości. W rodzinie małe dziecko uczy się także po raz pierwszy norm postępowania, jest wdrażane do funkcjonowania w czekających je rolach społecznych: członka rodziny, przedszkolaka, ucznia, kolegi, członka szerszej zbiorowości.
Rodzina kształtuje pierwsze wyobrażenie dziecka o otaczającym je świecie, panujących między ludźmi stosunkach zarówno w układach ścisłej bliskości (między członkami rodziny), jak i w tych dalszych, bardziej sformalizowanych, wynikających z konieczności wchodzenia w różnego rodzaju styczności z osobami obcymi.
Ta socjalizująca dziecko sfera wpływów rodziny jest bardzo ważna, a jej społeczno-wychowawcze konsekwencje mają niejednokrotnie decydujące znaczenie.
Problem uwidacznia się gdy rodzice staja wobec poważnych trudności wychowawczych. Całe społeczne tło życia rodziny, postawy rodziców wobec siebie i innych ludzi, wobec różnych problemów i zjawisk otaczającego świata stanowią źródło nieprawidłowych zachowań dziecka.
Silnie oddziałującym czynnikiem na dziecko w rodzinie jest właściwy dla niej klimat psychiczny. Dobry klimat psychiczny zespala rodzinę jako całość, sprzyja porozumiewaniu się i wzajemnemu zrozumieniu, ułatwia rozładowywanie konfliktów, pozwala na tworzenie i doskonalenie systemu wychowania najbardziej korzystnego z punktu widzenia rozwoju osobowości dziecka i jego przygotowania do życia hamuje dążenia egoistyczne, pobudza wyobraźnię, wzbogaca całe życie rodzinne o wartości najcenniejsze, bo niewymierne.
Klimat psychiczny wywiera największy wpływ na to, jakie jest podstawowe środowisko życia dziecka. Warunki ekonomiczne tworzą oprawę codziennej egzystencji, pozwalają na pełniejsze zaspokajanie potrzeb materialnych, są także ważne ze względu na większe możliwości zaspokajania potrzeb kulturalnych, ale nie stanowią wyznacznika poziomu kulturalnego rodziny i jej członków. Najbardziej negatywne zjawiska rodzą się w sferze klimatu psychicznego, który tworzy układ stosunków między ludźmi, ich postawy i cechy osobowościowe. Nie eliminują ich takie czynniki, jak wykształcenie, pozycja dorosłych, ich indywidualne aspiracje, osiągane sukcesy, społeczny prestiż rodziny. Wyższy poziom kulturalny dorosłych może jedynie osłabić drastyczność niektórych sytuacji. Trzeba jednak mieć na uwadze również i to, że z wyższą kulturą osobistą wiąże się na ogół większa wrażliwość na stresy, nabrzmiałe konflikty, brak wzajemnego zrozumienia. Są to dyspozycje wzmacniające tendencje do uwolnienia się poprzez rozwód od związku, który z różnych względów stał się trudny do zaakceptowania. Nie trzeba uzasadniać, w jakim stopniu zagraża to trwałości rodziny.
Wychowawczej działalności rodziny nie jest w stanie zastąpić żadne inne środowisko ze względu na typ więzi łączących z rodziną oraz obyczajowo i społecznie usankcjonowany fakt konieczności jej posiadania. Wychowania w prawidłowej rodzinie nie jest w stanie zastąpić żadna placówka opiekuńczo-wychowawcza.
W odczuciach społeczeństwa, a także jednostki mieć rodzinę, to znaczy mieć własne zaplecze społeczne, własne wyraźnie określone miejsce w jakiejś strukturze, jej obyczajowości, tradycjach, kulturze.
Do podstawowych dziedzin planowego oddziaływania rodziny zaliczyć należy:
troskę o prawidłowy rozwój fizyczny dziecka
troskę o prawidłowy rozwój intelektualny dziecka
zaspokajanie potrzeb emocjonalnych (uczuciowych)
wdrażanie w kulturę własnego społeczeństwa, grupy społecznej
rozbudzanie potrzeb kulturalnych i zainteresowań
wpajanie społecznie akceptowanych zasad i norm moralnych
uspołecznianie dziecka poprzez kształtowanie postawy otwartej na problemy otaczającego świata
przygotowanie go do samodzielnego życia
uczenie organizowania własnego życia zgodnie z potrzebami i warunkami
uodparnianie na napotykane trudności, kształtowanie silnej woli
rozbudzanie u dziecka poczucia godności osobistej, narodowej
rozwijanie dyspozycji do doskonalenia siebie
kształtowanie ambicji i aspiracji na poziomie własnych możliwości
uczenie umiaru i skromności
uczenie tolerancji dla wszelkiej odmienności poglądów (jeżeli nie są szkodliwe społecznie)
rozwijanie uczuć patriotycznych, szacunku dla tradycji narodowych.
Rodzeństwo w rodzinie pełni ważna rolę, ponieważ przede wszystkim dzieci mają się w kim bawić. Zazwyczaj rodzice nie poprzestając na jednym dziecku i chcą mieć ich dwoje nawet troje. Rożnica wieku jest bardzo różna. Jeśli jest ona niewielka wtedy dzieciaki bawią się ze sobą razem przez wiele lat. Poza tym ludzie mają mniej wydatków ponieważ rzeczy czy zabawki można przekazywać rodzeństwu nawzajem. Rodzeństwo jest bardzo ze sobą spokrewnione i dlatego jeśli jest między nimi dobra relacja wówczas pomagają sobie nawzajem. Kiedy są już dorosłymi ludźmi to zapraszają się nawzajem do domu i rozmawiają o swoich sprawach. Rodzeństwo bardzo potrafi sobie pomóc. Czasami jest tak że nie chce się mówić rodzicom o problemach ponieważ uznają to za zamartwianie się. Natomiast rodzeństwo przyjmuje to zupełnie inaczej i staje na wysokości zadania. Wiele osób mających rodzeństwo jest z tego dumnych ponieważ może się pochwalić tym przed innymi. Wchodzą tutaj szczególnie wyjątkowe sukcesy jednego z rodzeństwa.
Stosunki między dziadkami a wnukami są istotna strona życia rodzinnego; można przypuszczać, że w tych właśnie relacjach tkwi możliwość wzmacniania więzi między pokoleniami.
Dziadkowie i wnukowie, przedzieleni jednym pokoleniem, mają większe szanse na bardziej obiektywne wzajemne spojrzenie. Te relacje mogą być korzeniami tradycji, tolerancji, zrozumienia istoty człowieczeństwa, a przy tym - pozbawione doraźnej manipulacji, użytecznej dla jednego czy dwóch pokoleń. Natomiast relacje między pokoleniem rodziców a dzieci mają podstawy biologiczne i są bardziej zależne od zmiennych prądów społeczno-obyczajowych.
Kontakty dziadków z wnukami, oczywiście, nie mogą być zastąpione przez inne związki, ale nie ulega wątpliwości, że dziadkowie i wnukowie wzajemnie się potrzebują; ich spotkaniu towarzyszy specyficzna "wewnętrzność", zaprawiona przez dziadków refleksjami z własnego życia, ze świadomości błędów wychowawczych popełnionych w wychowaniu własnych dzieci.
W swoje role dziadkowie wchodzą stopniowo. Babcia zaczyna ją pełnić wcześniej niż dziadek, wykorzystując doświadczenia z własnego macierzyństwa. Bliskość uczuciowa, skłonność do ponownego matkowania, jednakowe traktowanie wnuczek i wnuków, to niektóre cechy roli babć. Babcia wprowadza wnuków w historie rodziny, opowiada o krewnych, dba o przekazywanie zwyczajów rodzinnych, podtrzymuje kult rodziny jako rodu.
Rola dziadka nie jest wyraźnie określona, pojawia się w momencie przyjścia na świat wnuka, a często jeszcze przed jego narodzeniem. Wchodzenie w tę rolę, jej uczenie się, odbywa się w sposób stopniowy i naturalny. Dziadek staje się historykiem i kronikarzem rodziny, przyjacielem dla starszego wnuka, a bohaterem i czarownikiem - dla młodszego. Jest dla wnuków nauczycielem, który w pełni akceptuje swego młodszego partnera i na nim koncentruje całą swoją uwagę.
Jest mnóstwo czynników współdecydujących o interakcjach między najstarszym a najmłodszym pokoleniem w rodzinie. Jest jednak zawsze ważne, aby rola dziadków była pełniona z radością, miłością i w mądry sposób. Dziadkowie mogą być dla rodziny prawdziwym skarbem; to oni kształtują poczucie trwałości rodziny, obdarzają wnuków zainteresowaniem i akceptacją, których, zdana się, brakuje dzieciom ze strony rodziców. Wolny czas, którym dysponują dziadkowie, zaangażowanie w życie rodziny i doświadczenie życiowe sprzyjają przełamywaniu barier komunikacyjnych, wyciszają lęki dzieci po porażkach, stwarzają atmosferę wzajemnego zrozumienia, tolerancji, solidarności i lojalności. W kontaktach dziadków z wnukami realizują się przyjaźnie, partnerstwo i dialog.
Normalne dziadkowanie istnieje w rodzinach, w których trzy pokolenia funkcjonują w harmonijny sposób. U podstaw wzajemnych relacji leży wspólna pomoc, głęboka więź emocjonalna, osobiste zaangażowanie i akceptacja przez rodzinę takiej właśnie filozofii życia.
Istotą dziadkowania jest pełnienie swoich ról w sposób pełny, to znaczy oparty na więzi emocjonalnej. Dziadkowie tworzą dla wnuków emocjonalną świątynię, z dala od codziennego świata, w której wspólne przebywanie daje poczucie miłości i bezpieczeństwa. Wychowawcza rola dziadków ma charakter bezpośredni - realizuje się przez opiekę nad dzieckiem i pośredni - jest wsparciem dla rodziców dziecka (A. Kornhaber).
Ciągłość: dziecko - rodzic - dziadek jest naturalna; znany i zrozumiały jest zakres kompetencji poszczególnych członków rodziny. W razie trudności taka właśnie rodzina szuka siły w sobie, zanim zwróci się o pomoc do społeczeństwa.
Tym, co czyni najcenniejszymi wzajemne relacje dziadków z wnukami, jest ich dialogowość. Postawa dialogu polega na stałej gotowości dążenia przez rozmowę (jak też przez inne środki) do zrozumienia innych, zbliżenia się do nich i w miarę możności współdziałania z nimi (J. Tarnowski). Dialog może być podstawowym sposobem bycia reprezentowanym przez dziadków i wyzwalanym przez nich w dziecku. Proponowane przez J. Tamowskiego różne formy dialogu mogą posłużyć do rozróżnienia stylów dziadkowania. I tak, można wyróżnić dziadkowanie oparte na dialogu rzeczowym, dialogu personalnym i dialogu egzystencjalnym.
Dziadkowanie oparte na rzeczowym dialogu ma tę cechę, iż skupia się na świecie zewnętrznym. Celem dialogu rzeczowego jest prawda, wyrażająca obiektywną rzeczywistość. Jego warunkiem zaś jest posiadanie przez partnerów kompetencji w danym zakresie. Uważam, iż różnice kompetencyjne między dziadkami a wnukami w niczym nie uniemożliwiają tego dialogu. Zawsze istnieje możliwość przedstawienia świata i jego problemów tak, aby podany sens (istota) była zrozumiała dla dziecka w każdym wieku. Dialog personalny daje partnerom możliwość zjednoczenia, do którego dochodzi wtedy, gdy najstarsi i najmłodsi uzewnętrzniają własne uczucia, radości, klęski; gdy stają się wobec siebie otwarci. Wzajemne zaufanie jest podstawą tej postaci dziadkowania.
Dialog egzystencjalny, może najtrudniejszy, jest oparty na całkowitym, wzajemnym darowaniu siebie. Celem jest wzajemne ofiarowanie sobie dobra, które jest w każdy człowieku.