Przejawy braku płynności mówienia wg Mystkowskiej

wtręty: samogłoski(yyy, iii) spółgłoski(mmm, zzz) sylabiczne (nono) słowa i wyrażenia nie związane z wypowiedzią, powtórzenia wyrazów i zwrotów jeśli nie są środkami narracji, niedokończone słowa lub zdania;

zacinanie się i jąkanie: powtórzenia wyrazów/sylab lub ich niekończenie;

pauzy w wypowiedziach: najczęściej występują z wtrętami i zacinaniem się;

Klasyfikacja głosek trudnych wg Bartkowskiej

głoski trudne:

I stopnia - samogłoska ‘y’ oraz spółgłoski ‘s, z, c, dz’ (poprawnie wymawiane przez większość trzylatków)

II stopnia - spółgłoska ‘r’ poprawnie wymawiana przez większość czterolatków

III stopnia - ‘sz, ż, cz, dż’ wymawia je większość dzieci czteroletnich

Te głoski były zastępowane innymi, podobnymi pod względem sposobu artykulacji i dźwięczności, ale różniącymi się miejscem artykulacji.

głoski łatwe – wymawiane poprawnie przez wszystkie dzieci ‘a, e, i, o, u’ wszystkie wargowe, wargowo – zębowe, środkowojęzykowe, tylnojęzykowe ‘h’, przedniojęzykowe zwarte ‘t, d, t’, d’’, półotwarte ‘n, ł, l’;

głoski nieco trudne – poprawnie wymawiane przez prawie wszystkie trzylatki ‘k, g’

Fazy nabywania leksyki wg Zarębiny

faza 1 dotyczy początku mowy, dominują wyrazy ekspresywne (wykrzykniki) oraz nazywające (rzeczowniki i czasowniki) – to wyrazy wieloznaczne i nieukształtowane fleksyjnie; występują wyrazy nazywające sekundarne (przymiotniki i przysłówki) oraz wskazujące (zaimki)

faza 2 okres szybkiego przyrostu słownictwa, połowa to rzeczowniki, potem czasowniki, wykrzykniki; mniejsza liczba elementów ekspresywnych i wyrazów wieloznacznych, dochodzą wyrazy szeregujące (liczebniki) i luźne morfemy (przyimki, spójniki)

faza 3 utrwalanie liczebników i morfemów luźnych, do końca 3 roku życia dziecko ma w swoim słowniku już wszystkie kategorie części mowy

Minimum fonologiczne wg Zarębiny

kształtuje się pod koniec pierwszego roku życia, składają się na nie:

3 samogłoski (a, i, u)

9 spółgłosek (d, n, m, b, p, t, s’, c’, dz’)

głoski wchodzą do języka dziecka opozycjami;

Typowe zmiany postaci fonologicznych wg Kaczmarka

sylaby początkowe w roli całego wyrazu – jeśli wyraz jest jednosylabowy, odpada spółgłoska końcowa: ko lub go ‘gorące’; mi ‘miś’; ko ‘koń’; zam ‘zamknij’;

reduplikacje sylaby końcowej kaka ‘kaczka’; kiki ‘trzewiki’; i sylaby akcentowanej popo ‘gosposia’; reduplikowana jest ta sylaba, która się dziecku najłatwiej wraża w pamięć;

powtarzanie wyrazu jednosylabowego de-de-de ‘daj’; nej-nej-nej ‘nie’

opuszczanie sylaby środkowej wyrazu; sylab początkowych wyrazu więcej niż dwusylabowego; sylab końcowych;

skrócenia gigy ‘guziki’; pico ‘portki’; twory te są w pierwszym przypadku reduplikacją, w drugim metatezą;

argumentatywa nuchy ‘nogi’; lońki ‘ręce’; być może, że używanie tych zgrubień jest reakcją psychiczną na zbyt pieszczotliwe wysławianie się otoczenia, zwłaszcza żeńskiego;

metatezy algest ‘agrest’; sifut ‘sufit’; przyczyną metatezy jest wyprzedzanie czynności mówienia, co się zdarza przy wypowiadaniu wyrazów znanych, lub też zapamiętanie wszystkich głosek danego wyrazu, a zapomnienie ich kolejności;

zniekształcenie wyrazu olmpocik ‘kompocik’

Etapy rozwoju w pierwszym roku życia wg Jacobson’a

1 okres refleksyjnej wokalizacji (4 – 8 tygodni)

2 głużenie (2 – 4 miesięcy) pojawia się zwarcie welarne (tylnojęzykowe)

3 zabawa głosem – vocal play; skoncentrowane okresy powtórzeń dźwiękowych określonego typu (4 - 7/8 miesięcy)

4 gaworzenie (7 – 10 miesięcy) powtarzanie sylab o strukturze CV - CV

5 etap zmiennego lub niepowtarzalnego gaworzenia (10 – 14 miesięcy) pseudofrazy zróżnicowane intonacyjnie i akcentowo, sylaby w jednej serii zawierające różne spółgłoski i samogłoski

6 etap przejściowy od zachowania prewerbalnego do językowego – okres tzw. prototypów wyrazowych, czyli względnie stałych elementów dźwiękowych używanych jako symbole zjawisk, obiektów, czynności. Nakłada się na etapy 4 i 5.

Kolejność tych etapów jest uniwersalna, nie czas ich występowania; przejście od gaworzenia do tworzenia pierwszych wyrazów jest najważniejszy i decydujący. Smoczyński ten przełom wyznacza na 2 – 3 rok życia.

Tezy rozwoju języka wg Jacobson’a

1 dziecko jest inicjujące i jednocześnie kreatywne

2 prawie wszystkie elementy języka dziecka stanowią odbicie procesu zmian dźwiękowych w aspekcie historycznym w różnych językach świata

3 w okresie gaworzenia dziecko wytwarza różnego typu dźwięki w torze głosowym, które nie mają żadnego odniesienia do zachowania językowego; dzieci produkują dźwięki uniwersalne, różnorodne w barwie, wykorzystując dowolne miejsca artykulacji

4 w czasie przechodzenia od etapu gaworzenia do akwizycji pierwszych wyrazów może nastąpić utrata zdolności generowania wielu dźwięków; może nastąpić okres bez wokalizacji lub nakładanie się obu etapów, najczęściej dziecko uczy się na nowo tego, co już artykulacyjnie umie

5 nabywanie dźwięków mowy przeciwnie niż gaworzenie polega na umiejętności rozpoznawania dźwięków, których dziecko jest producentem i odbiorcą; zapamiętuje je i łączy ze znaczeniem

6 kolejność przyswajania poszczególnych elementów systemu fonologicznego jest uniwersalna i ściśle regulowana przez strukturalne prawa języka; prędkość nabywania tego systemu może być zróżnicowana 7 pierwszy etap rozwoju systemu dźwiękowego dotyczy przyswajania największego kontrastu (sylaby typu ta-pa) i ma charakter najbardziej uniwersalny. Zdaniem Jacobsona nie może istnieć język bez spółgłosek zwartych, stąd zwarte są najbardziej prymarnymi (obok samogłosek) dźwiękami mowy

Dowody zapamiętania mowy w okresie prenatalnym wg Kornas – Bieli

1 dziecko pamięta głos matki – wywołuje on reakcję skupienia u dziecka, w przeciwieństwie do głosu innej kobiety

2 po porodzie rozpoznaje głos matki i reaguje na niego zmianą tempa bicia serca

3 dziecko preferuje bajki, które były czytane w czasie trwania ciąży

4 dziecko najszybciej uczy się języka, którym matka mówiła w czasie ciąży

5 preferuje słuchanie rytmu serca matki nad innymi dźwiękami

6 dobra kontrola nad ruchami ust i warg

Stadia rozwoju form narracji wg M. Kielar – Turskiej

stadium przedwerbalne – dziecko zaczyna opowiadać znacznie wcześniej zanim przyswoi język; używając środków niejęzykowych (miny, gesty, spojrzenia) dziecko informuje otoczenie o swoich doznaniach i przeżyciach; bohaterem tych opowiadań jest ono samo (podmiot działania)

stadium wypowiedzi jednoklasowej (wyrazu) – w okresie opanowywania pierwszych słów wzrastają możliwości narracyjne dziecka; poprzez wypowiedź jednoklasową zwraca ono uwagę odbiorcy na te elementy otoczenia, które go interesują; na tym etapie wyodrębnia przedmiot opowiadania

stadium wypowiedzi dwuklasowej (zdania) – dziecko ma możliwość przekazywania informacji o innych elementach struktury opowiadania (działania): warunkach, sposobach, środkach i przebiegu działania

wiek przedszkolny – doskonali się i bogaci struktura opowiadania

a) najpierw opowiadania mają nieskomplikowaną budowę (zwykle bohaterem opowiadań jest samo dziecko, jego czyny i przygody)

b) dziecko opowiadania o działaniach, które łączy jedynie następstwo w czasie

c) następnie wiąże działania bohatera w sposób przyczynowo – skutkowy, wyjaśniając w ten sposób splot przedstawianych zdarzeń

koniec wieku przedszkolnego – dziecko wyraża w opowiadaniu zależność między zachowaniem się bohatera a warunkami, w jakich ono się dokonuje

a) początkowo zachowanie bohatera jest niespójne i zmienia się w zależności od sytuacji

b) następnie dziecko odnajduje i wyraża związek między cechami bohatera a jego zachowaniem się w różnych sytuacjach; jest to moment przełomowy w rozwoju umiejętności opowiadania; schemat kompozycyjny opowiadania pomaga przy powtarzaniu, tworzeniu i rozumieniu nowego opowiadania

Schemat kompozycji opowiadania wg Labov’a

wprowadzenie stylizowany sposób wskazania, że to, co nastąpi jest narracją a nie inną formą komunikacji językowej; (Był sobie…; Był rok…; Dawno temu…; Był sobie dziad i baba…)

streszczenie występuje na początku narracji i podsumowuje całą historię lub jej wynik; służy ukazaniu odbiorcy typu narracji i jej cech wyróżniających; (Film → zbrodnia na początku)

orientacja stanowią ją fragmenty tekstu orientujące odbiorcę w roli osób, czasie, miejscu, rekwizytach i sytuacjach opowiadania;

komplikacja fragmenty tekstu opisujące serię wydarzeń;

ocena część narracji, która ujawnia stosunek narratora do tego, co przedstawia w opowiadaniu; (może być wpisana w narrację przez kreację bohatera)

wynik zawarty zazwyczaj w ostatnim zdaniu narracji;

Z badań D. J. Uniker – Sebeck przeprowadzonych w grupie 62 dzieci w wieku 3, 4, 5 lat wynika, że w opowiadaniach badanych dzieci wystąpiły wszystkie składniki narracji wyróżnione przez Labov’a. Najczęściej występowały dwa składniki:

- ogólnie 79% opowiadań zawiera co najmniej jeden składnik orientacji – najczęściej są to orientacje czasowe (33%) i społeczne (28%); bardzo rzadko pojawiają się opisy rekwizytów (9%) i orientacje przestrzenne (8%)

- większość narracji (57%) zawiera wprowadzenie

- znacznie rzadziej pojawiają się: wynik (21%), ocena (18%), streszczenie (17%); ich udział wzrasta z wiekiem dzieci; jeśli dziecko przyswoi strukturę aktu działania, to będzie umiało to opowiedzieć; opowiadanie to opis zdarzeń;

Komunikowanie niewerbalne - pozagłosowe, towarzyszące komunikacji werbalnej, dopełniające ją, czasami zastępujące; wszelkie komunikowanie się ludzi zamierzone i niezamierzone obejmujące gesty, ruchy ciała, wyraz twarzy, postawę ciała, kontakt dotykowy, dystans fizyczny, spojrzenie; przekazywanie informacji za pomocą statycznych i dynamicznych właściwości ciała ludzkiego;

Typy i przykłady zachowań niewerbalnych

emblematy gesty i zachowania mimiczne odczytywane przez konwencjonalne kody kulturowe (mogą zastępować komunikaty werbalne np. ruchy głową tak/nie)

ilustratory zachowania niejęzykowe stanowiące komentarz do wypowiedzianego tekstu (uzupełnienie, wizualizacja treści np. wskazanie ręką ‘to jest tam’)

wskaźnik emocji gesty mimiczne odbijające przeżywane stany uczuciowe, zmiana intonacji, zmiana pozycji ciała (ekspozycja własnej ekspresji, akcent, intonacja)

regulatory konwersacyjne zachowanie niejęzykowe organizujące tok rozmowy (np. podniesienie ręki w celu zabrania głosu podczas dyskusji)

adaptatory zachowania niejęzykowe mające na celu osiągnięcie najwygodniejszej pozycji ciała stosowanej do danego typu rozmowy (rozłożenie się w fotelu, przestępowanie z nogi na nogę; autoadaptatory są charakterystyczne dla danej osoby)

Definicja znaczenia; kierunki opanowywania znaczeń wg Clark

znaczenie zespół cech semantycznych binarnych (przeciwstawnych)

cecha semantyczna - minimalna część zawartości słowa znacząca mniej niż słowo; wszystkie cechy mają charakter binarny, dziecko opanowuje je parami przeciwstawiając je sobie; pierwsze cechy mają charakter uniwersalny, potem kulturowy; dziecko dostrzega najpierw najbardziej charakterystyczną cechę obiektu i dołącza kolejne cechy semantyczne;

kolejność opanowywania znaczeń warunkowana jest przez semantyczną złożoność znaczeń i frekwencję występowania wyrazów w języku;

kolejność opanowania par znaczeń w zakresie (4;0-5;5)

a) terminów dymensyjnych (duży-mały, długi-krótki, stary-młody)

b) terminów przestrzenno – czasowych (w górę-w dół, od-do, nad-pod, wcześnie-późno) ZJAWISKA TOWARZYSZĄCE

rozszerzanie znaczeniowe (hipergeneralizacja) dziecko wyodrębnia najbardziej charakterystyczną cechę i nazywa wiele obiektów (mających tę cechę) identycznie np. wszystko co okrągłe to piłka;

zawężanie znaczeniowe dziecko wyróżnia cechy wyraziste i łączy je tylko z jednym przedmiotem;

rozmijanie się znaczeń- nazwę np. zwierzęcia wiąże tylko z np. dużymi psami i innymi zwierzętami o podobnej wielkości;

znaczenia nabywa w sposób uporządkowany:

-od jednej cechy do kilku;

-od prostych do złożonych;

-od pozytywnych do negatywnych cech;

-od ogółu do szczegółu

strategie nabywania znaczeń

- nielingwistyczne strategie nabywania znaczeń (do 2 roku życia)

- łączenie wiedzy spostrzeżonej i językowej (2 – 3 rok życia)

- językowa strategia przeciwstawiania znaczeń (od 3 roku życia)

Koncepcja E. Clark:

Proces nabywania znaczeń rozpoczyna się we wczesnych fazach autogenezy wraz z przyswajaniem pierwszych słów nazywających konkretne elementy najbliższego otoczenia. Ruch jest najwcześniej zauważalną przez dziecko charakterystyką przedmiotu. Oddziałując na przedmioty dzieci dostrzegają ich cechy użytkowe – na ich podst tworzą pewne klasy rzeczy. Wraz z rozwojem percepcyjnym dzieci dostrzegają cechy sensoryczne, które łączą z cechami funkcjonalnymi i poszerzają pole znaczeniowe nazwy. Zestawiają nazwy i odpowiednie im pola znaczeniowe, co prowadzi do rozgraniczenia obszarów znaczeń słów oraz odróżnienie jednych znaczeń od innych.

Znaczenie, prototyp, kierunki opanowywania znaczeń wg Rosh

znaczenie słowa – pole o określonej strukturze złożonej z jądra znaczenia utworzonego z najlepszych przykładów kategorii oraz z przykładów położonych w różnej odległości od jądra znaczenia (lepsze i gorsze przykłady kategorii)

prototyp – najbardziej wyrazisty bodziec kategorii, centralny przykład, punkt odniesienia opanowywany wcześnie w ontogenezie; kategorie o charakterze percepcyjnym – kolor, kształt; kategorie o charakterze niepercepcyjnym – owoc, zwierzę; prototypy kategorii mają charakter uniwersalny (występują w każdym języku);

przykłady stanowiące jądro znaczenia są bardziej wyraziste, szybciej odkrywane, określone krótszymi nazwami, szybciej zapamiętywane;

Trzy grupy nazw o różnym poziomie abstrakcji odnoszące się do trzech poziomów segmentacji świata:

- wyższy (np. pojazdy, owoce)

- podstawowy (samochód, jabłko)

- niższy (audi, antonówka)

Przykłady z poziomu podstawowego stanowią prototypy kategorii

kolejność nabywania znaczeń: nazwy z poziomu podstawowego, nazwy z poziomu wyższego i nazwy z poziomu niższego; dziecku trudno jest zaakceptować, że tak dużo różnych rzeczy mają jedną nazwę;

Indywidualne uwarunkowania mowy

1 Ogólny poziom intelektualny dziecka – uchwytny w testowych badaniach rozwoju inteligencji

2 Poziom zdolności specyficznych związanych z mową i jej rozwojem:

a) wg L. L. Thurstone’e są to: rozumienie słów (ujawnia się w sytuacjach wyjaśniania znaczeń słów, czytania ze zrozumieniem, itp.) i płynność słowna (polega na umiejętności szybkiego odnajdywania właściwych słów na daną okazję, np.: dobierania rymów lub wyrazów zaczynających się na daną literę); wieloczynnikowa teoria zdolności umysłowych - autor wyróżnia 7 czynników, pozostałe to: czynnik liczbowy, przestrzenny, percepcyjny, pamięć i rozumowanie;

b) wg J. B. Carolla istnieje ogólny czynnik werbalny (zdolność do uczenia się różnych konwencjonalnych reakcji i utrzymywania ich przez dłuższy czas), czynniki bardziej specyficzne: płynność ekspresji (zdolność do szybkiego wyboru reakcji spośród zestawu możliwych reakcji alternatywnych), płynność ideacyjna (zdolność do szybkiego podawania serii pomysłów), zdolność nazywania (zdolność do szybkiego nazywania rzeczy);

3 Aktywność dziecka – wg A. Matczak różnice dotyczą: ogólnego poziomu aktywności; preferowanego kierunku aktywności wyrażającego dominację jednej z dwu potrzeb czynnościowych: poznawania lub ekspresji;

4 Płeć – szybszy rozwój wymowy, rzadsze zaburzenia mowy u dziewczynek niż u chłopców wynika z większego tempa ogólnego rozwoju fizycznego dziewczynek (szybki rozwój anatomiczno – fizjologiczny narządów artykulacyjnych); odmienność sytuacji dziecka w rodzinie; odmienność oddziaływania wychowawczego – różnice w zakresie więzi emocjonalnych w relacjach matka – córka, matka – syn;

Biologiczne uwarunkowania mowy wg E. Lenneberg’a

Oznaki wrodzonego zaprogramowania człowieka jako gatunku do czynności mówienia:

- przystosowanie morfologiczne (właściwości budowy niektórych organów, takich jak zęby, usta, język, krtań, płuca, mózg);

- przystosowanie fizjologiczne (czynności organów wewnętrznych):

a) koordynacja czynności nerwowo – mięśniowych podczas mówienia – równoczesne łączenie w całości trzech czynności automatycznie, tj. bez udziału świadomości:

• wydawanie dźwięków

• formułowanie zwrotów w gotowej do użycia postaci fonetycznej

• planowanie reszty wypowiedzi:

• ustalanie prawidłowej kolejności wypowiedzi oparte na regule rytmu pozwalającej formować język w czasie

• podstawowa jednostka czasu w tworzeniu mowy to ¹/₆ sekundy

b) rytm oddechu w czasie mówienia

• zmniejszona liczba oddechów na minutę

• skrócony wdech

• wydłużony wydech

Dowody wskazujące na mowę jako uwarunkowanie biologiczne:

- zachowanie uwarunkowane biologicznie pojawia się zanim wystąpi oczywista potrzeba jego pojawienia się, tzn. zanim stanie się przydatne czy niezbędne do biologicznego funkcjonowania organizmu

- wystąpienie zachowania nie wynika ze świadomej decyzji jednostki

- zachowanie nie jest wywołane przez jakieś wydarzenia zewnętrzne

- przebiega wg określonych stadiów rozwojowych

­ - istnieje okres krytyczny sprzyjający nabyciu takiego zachowania (od 2 do 14 roku życia)

- żadne działania wewnętrzne nie przyspieszą pojawienia się zachowania ani też nie pozwolą pominąć żadnego z jego stadiów rozwoju

procedura oznajmiania – polega na ustaleniu związku między tematem a komentarzem do niego; jakiś obiekt może być tematem a to, co się z nim robi jest komentarzem lub tematem może być działanie a komentarzem różne przedmioty wykorzystywane do działania; ta procedura pomaga rozwijać umiejętność tworzenia wypowiedzi;

specyficzny rejestr mowy – sposób mówienia do małych dzieci, który w znacznym stopniu różni się od mówienia do osób dorosłych; poziom fonologiczny: podniesiony głos, podwyższenie tonu przy końcu wypowiedzi, zróżnicowana modulacja głosu, nasilony akcent, zwolnione tempo mowy, rytm, proste, krótkie wyrazy; semantyka: mowa ‘tu i teraz’, matka mówi o tym, co dobrze zna, jej wypowiedzi są przewidywalne, wypowiedzi są proste i zrozumiałe; syntaktyka: krótkie zdania, powtarzania zdań, pojawiają się pytania, przeczenia i rozkazy

procedura odnoszenia – gdy dziecko zacznie dostrzegać elementy statyczne i interesować się nimi zaczyna też sygnalizować, że chce konkretny przedmiot; najpierw robi to całym sobą (gestami, wokalizacjami, ruchami całego ciała), z czasem tylko wyciąga rękę i wskazuje na przedmiot; matka widzi to i nazywa daną rzecz; przy oglądaniu książeczek widać tylko symbol przedmiotu – pojawia się znak; nie da się go wziąć, można tylko na niego wskazać ręką; obraz zastępuje obiekt;

luźny dyskurs – matka traktuje dziecko jako przedłużenie samej siebie a nie odrębną istotę; mówi do dziecka o wszystkim i o niczym; matka mówi jakiś tekst i nie przejmuje się czy nawiązała kontakt z dzieckiem czy nie; zalewa dziecko potokiem słów, daje mu tym sposobem dostęp do języka; dzięki luźnemu dyskursowi dziecko przyswaja sobie gotowe wyrażenia