Prawo cywilne - część ogólna, System Prawa Prywatnego tom 1

Spis treści

§ 80. Ogólna charakterystyka dóbr osobistych

I. Źródła prawa wzakresie dóbr osobistych

II. Subiektywne czy obiektywne rozumienie dobra osobistego

III. Otwarty charakter katalogu dóbr osobistych

§ 81. Przegląd dóbr osobistych

I. Życie, zdrowie, nietykalność cielesna, integralność seksualna

II. Wolność i swoboda sumienia

III. Cześć człowieka. Dobre imię osoby prawnej

IV. Nazwisko i pseudonim. Nazwa osoby prawnej. Firma. Nazwa zespołu

1. Nazwisko i pseudonim

2. Nazwa osoby prawnej

3. Firma

4. Nazwa zespołu

V. Stan cywilny. Poczucie przynależności do określonej płci

VI. Wizerunek

VII. Tajemnica korespondencji

VIII. Nietykalność mieszkania

IX. Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska

X. Kult po zmarłej osobie bliskiej

XI. Sfera prywatności. Ochrona danych osobowych

XII. Możliwość korzystania z walorów środowiska naturalnego. Ochrona przed hałasem

§ 82. Konstrukcja prawna

§ 83. Ochrona dóbr osobistych

I. Przesłanki ochrony

II. Okoliczności wyłączające bezprawność

1. Zgoda uprawnionego

2. Działanie na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa podmiotowego

3. Nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 KC)

4. Inne

III. Środki ochrony

1. Powództwo o ustalenie (art. 189 KPC)

2. Powództwo o zaniechanie

3. Powództwo o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia

4. Zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny

5. Odszkodowanie na zasadach ogólnych

Literatura: J. Barta, P. Fajgielski, R. Markiewicz, Ochrona danych osobowych. Komentarz, Kraków 2004; J. Barta, R. Markiewicz, Bezprawność naruszenia dobra osobistego wobec rozpowszechnienia w prasie nieprawdziwych informacji, w: Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana (pod red. L. Ogiegły, W. Popiołka i M. Szpunara), Kraków 2005; ciż, Prawo do prywatności w społeczeństwie informatycznym, Ethos 1999, Nr 1–2; ciż, Wokół prawa do wizerunku, ZNUJ PWiOWI 2002, Nr 80; Z. Bidziński, Ochrona dóbr osobistych w zmienionym w 1996 roku kodeksie cywilnym, ZNUJ PWiOWI 1997, Nr 69; Z. Bidziński, J. Serda, Cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych w praktyce sądowej, w: Dobra osobiste i ich ochrona w polskim prawie cywilnym (pod red. J. S. Piątowskiego), Wrocław 1986; A. Bierć, Ochrona prawna danych osobowych w sferze działalności gospodarczej w Polsce – aspekty cywilnoprawne, w: Ochrona danych osobowych (pod red. M. Wyrzykowskiego), Warszawa 1999; J. Błeszyński, Ochrona autorskich dóbr osobistych, w: Naruszenia praw na dobrach niematerialnych (pod red. T. Szymanka), Warszawa 2001; A. Bodnar, Przeciwdziałanie dyskryminacji ze względu na orientację seksualną w sferze prawa cywilnego, w: Przeciwdziałanie dyskryminacji z powodu orientacji seksualnej w świetle prawa polskiego oraz standardów europejskich (pod red. K. Śmiszka), Warszawa 2006; I. Boruta, Ochrona dóbr osobistych pracownika, PiZS 1998, Nr 2; J. Braciak, Prawo do prywatności, Warszawa 2004; J. Chaciński, Prawa podmiotowe a ochrona dóbr osobistych, Lublin 2004; A. Cieśla, Prywatność osoby prawnej jako jedno z jej dóbr osobistych, Rej. 2007, Nr 4; A. Cisek, Dobra osobiste i ich niemajątkowa ochrona w kodeksie cywilnym, Wrocław 1989; W. Czachórski, Dobra osobiste i ich ochrona de lege ferenda w prawie cywilnym. Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci Prof. Z. Radwańskiego, Poznań 1990; M. Czajkowska-Dąbrowska, Kilka uwag na temat praw podmiotowych osobistych, PiP 1987, Nr 7; K. Czub, Prawa osobiste twórców dóbr niematerialnych. Zagadnienia konstrukcyjne, Warszawa 2011; I. Dobosz, Działanie w obronie uzasadnionego interesu jako okoliczność wyłączająca bezprawność naruszenia dóbr osobistych, w: Dobra osobiste i ich ochrona w polskim prawie cywilnym (pod red. J. S. Piątowskiego), Wrocław 1986; taż, Tajemnica korespondencji jako dobro osobiste oraz jej ochrona w prawie cywilnym, Kraków 1989; A. Doliwa, Prawo cywilne – część ogólna, Warszawa 2004; D. Dörre-Nowak, Ochrona godności i innych dóbr osobistych pracownika, Warszawa 2005; I. Dyka, Zasady przyznawania i ustalania wysokości zadośćuczynienia pieniężnego w razie naruszenia dobra osobistego, KPP 2001, Nr 3; A. Dyoniak, Z problematyki ochrony dóbr osobistych pracownika w prawie polskim i RFN, SP 1991, Nr 1; J. Frąckowiak, Ochrona dóbr osobistych jednostek organizacyjnych niebędących osobami, w: Współczesne problemy prawa handlowego. Księga jubileuszowa dedykowana prof. dr hab. Marii Poźniak-Niedzielskiej, Warszawa 2007; B. Gawlik, Dobra osobiste. Zbiór orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Krakowie, Kraków 1999; tenże, Ochrona dóbr osobistych. Sens i nonsens koncepcji tzw. praw podmiotowych osobistych, ZNUJ PPWI, Nr 41, Kraków 1985; P. Granecki, Dobra osobiste w prawie polskim – zagadnienie dóbr osobistych osób prawnych, PS 2002, Nr 5; T. Grzeszak, Reklama a ochrona dóbr osobistych, PPH 2000, Nr 2; K. Grzybczyk, Komercyjne wykorzystanie dóbr niematerialnych (merchandising), w: Valeat aequitas. Księga pamiątkowa ofiarowana Księdzu Profesorowi Remigiuszowi Sobańskiemu (pod red. M. Pazdana), Katowice 2000; taż, Naruszenie dobra osobistego w reklamie, Rej. 1999, Nr 9; taż, Prawo reklamy, Kraków 2004; S. Grzybowski, Ochrona dóbr osobistych według przepisów ogólnych prawa cywilnego, Warszawa 1957; tenże, Osobistości prawa, w: Encyklopedia podręczna prawa prywatnego, t. III (pod red. F. Zolla, J. Wasilkowskiego), Warszawa 1937; tenże, Prawa podmiotowe i prawa człowieka, Krakowskie Studia Prawnicze 1991, Nr 23; tenże, Roszczenia z art. 11 przepisów ogólnych prawa cywilnego i projekt kodeksu cywilnego PRL, PiP 1957, Nr 2; tenże, Rozwój systemu ochrony dóbr osobistych w trzydziestu latach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, PiP 1974, Nr 7; G. Jędrejek, Czy można wyróżnić dobro osobiste w postaci wolności do dokonania aborcji, w: Prawo rodzinne w Polsce i w Europie. Zagadnienia wybrane (pod red. P. Kasprzyka), Lublin 2005; W. Kacprzyk, Prawo do prywatności w prawie kanonicznym i w prawie polskim. Studium prawnoporównawcze, Lublin 2008; L. Kański, Prawo do prywatności, nienaruszalności mieszkania i tajemnicy korespondencji, w: Prawa człowieka. Model prawny, Wrocław 1991; Z. Kędzia, Prawo człowieka do integralności, RPEiS 1989, Nr 3; J. Koczanowski, Ochrona dóbr osobistych osób prawnych, Zeszyty Naukowe Akademii Ekonomicznej Nr 139, Kraków 1999; tenże, Zakres i środki ochrony dóbr osobistych osób prawnych, w: Dobra osobiste i ich ochrona w polskim prawie cywilnym (pod red. J. S. Piątowskiego), Wrocław 1985; A. Kopff, Koncepcja praw do intymności i do prywatności życia osobistego. Zagadnienia konstrukcyjne, SC, t. XX, 1972; tenże, Ochrona praw twórcy, ZNUJ 1978, Nr 81; tenże, Ochrona sfery życia prywatnego jednostki w świetle doktryny i orzecznictwa, ZNUJ Prace Prawnicze 1982, Nr 100; Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (pod red. L. Garlickiego), t. I, Warszawa 2010, t. II, Warszawa 2011; B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona prawa do prywatności, KPP 2000, Nr 1; tenże, Jednostka wobec środków masowego przekazu, Wrocław 1991; tenże, Ochrona dóbr osobistych w znowelizowanym kodeksie cywilnym szwajcarskim, SP 1990, Nr 3; tenże, Prawo do prywatności – aspekty cywilnoprawne, w: Prawo do prywatności. Aspekty prawne i psychologiczne (pod red. K. Motyki), Lublin 2001; tenże, W sprawie obiektywnych i subiektywnych kryteriów naruszania dóbr osobistych, w: Prace z prawa cywilnego, wydane dla uczczenia pracy naukowej prof. J. S. Piątowskiego (pod red. B. Kordasiewicza i E. Łętowskiej), Wrocław 1986; J. Kosik, Zespół praw i jedno prawo podmiotowe jako metody ochrony dóbr osobistych w kodeksie cywilnym, PPA 1977, Nr 9; B. Kosmus, Sprostowanie i odpowiedź prasowa, Warszawa 2006; K. Krzekotowska, Ochrona dóbr osobistych w prawie polskim, Pal. 1985, Nr 5; J. Krzemińska-Vamvaka, Prawo do prywatności w Europie a europejskie prawo do prywatności. Analiza prawnoporównawcza, cz. I, Pal. 2009, Nr 11–12; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste osób prawnych, Kraków 2005; K. W. Kubiński, Ochrona życia prywatnego człowieka, RPEiS 1993, Nr 1; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, W sprawie wykładni art. 448 k.c., PS 1997, Nr 1; M. Lijowska, Koncepcja ogólnego prawa osobistości w niemieckim i polskim prawie cywilnym, KPP 2001, Nr 4; E. Łętowska, Konwencja Europejska w Polsce i nasze myślenie o prawie, KPP 1992, Nr 1–4; L. Łukaszuk, Dobra intelektualne. Problemy międzynarodowej ochrony, Warszawa 2009; P. Majer, Ochrona prywatności w kanonicznym porządku prawnym, w: Ochrona danych osobowych i prawo do prywatności w kościele (pod red. P. Majera), Kraków 2002; R. Markiewicz, Ochrona prac naukowych, Kraków 1990; J. Matys, Dobra osobiste osób prawnych i ich niemajątkowa ochrona, MoP 2006, Nr 10; J. Mazurkiewicz, Non omnis moriar. Ochrona dóbr osobistych zmarłego w prawie polskim, Wrocław 2010; A. Mednis, Ochrona prawna danych osobowych a zagrożenie prywatności – rozwiązania polskie, w: Ochrona danych osobowych (pod red. M. Wyrzykowskiego), Warszawa 1999; A. Michalska, T. Twardowski, Prawo człowieka do integralności genetycznej, PiP 1999 Nr 5; K. Motyka, Prawo do prywatności i dylematy współczesnej ochrony praw człowieka, Lublin 2006; M. Nesterowicz, Prawo medyczne, Toruń 2001; E. Niezbecka, Ujawnianie wynagrodzeń pracowników a ochrona dóbr osobistych osób fizycznych, PiZS 1992, Nr 3 i 8; A. Nowicka, Pomawianie a cywilnoprawna ochrona dóbr osobistych, w: Prawnokarne granice dopuszczalnego pomawiania (pod red. A. J. Szwarca), Poznań 2008; M. A. Nowicki, Europejska Konwencja Praw Człowieka, Kraków 1999; tenże, Swoboda wypowiedzi. Standardy Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – wybrane zagadnienia, w: Obywatel – jego wolności i prawa. Zbiór studiów przygotowanych z okazji 10-lecia urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich (pod red. B. Oliwa-Radzikowskiej), Warszawa 1998; tenże, Wokół Konwencji Europejskiej. Krótki komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Kraków 2000; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1975; K. Piasecki, Kodeks cywilny. Komentarz. Księga pierwsza. Część ogólna, Kraków 2003; J. S. Piątowski, Ewolucja ochrony dóbr osobistych, w: Tendencje rozwoju prawa cywilnego: zbiór studiów (pod red. E. Łętowskiej), Wrocław 1983; J. A. Piszczek, Cywilnoprawna ochrona godności pracowniczej, Toruń 1981; M. Pogłódek, Majątkowa ochrona dóbr osobistych w kodeksie cywilnym, MoP 2004, Nr 13 i 14; M. Poźniak-Niedzielska, Autorstwo dzieła filmowego, Warszawa 1968; taż, Kodeks cywilny a prawo na dobrach niematerialnych, ZN IBPS, Warszawa 1983, Nr 19–20; M. Puwalski, Prawo do prywatności osób publicznych, Toruń 2003; M. Pyziak-Szafnicka, Prawo podmiotowe, SPP 2006, Nr 1; Z. Radwański, Koncepcja praw podmiotowych osobistych, RPEiS 1988, Nr 2; tenże, Zadośćuczynienie pieniężne za szkodę niemajątkową. Rozwój i funkcja społeczna, Poznań 1956; F. Rakiewicz, Poczucie tożsamości narodowej jako dobro osobiste w świetle polskiego prawa cywilnego. Część pierwsza, SPP 2011, Nr 2; S. Rudnicki, Ochrona dóbr osobistych na podstawie art. 23 i 24 k.c. w orzecznictwie Sądu Najwyższego w latach 1985–1991, PS 1992, Nr 1; tenże, Odszkodowanie za naruszenie dobra osobistego. Komentarz do wyroku Trybunału Federalnego RFN, MoP 1996, Nr 5; J. Sadomski, Konflikt zasad – ochrona dóbr osobistych a wolność prasy, Warszawa 2008; tenże, Naruszenie dóbr osobistych przez media. Analiza praktyki sądowej, Warszawa 2003; M. Safjan, Granice autonomii człowieka w prawie współczesnym, Rocznik Polskiej Akademii Umiejętności, rok 2002/2003, Kraków 2004; tenże, Ochrona danych osobowych – granice autonomii informacyjnej, w: Ochrona danych osobowych (pod red. M. Wyrzykowskiego), Warszawa 1999; tenże, Ochrona majątkowa dóbr osobistych po zmianie przepisów Kodeksu cywilnego, PPH 1997, Nr 1; tenże, Prawo do ochrony życia prywatnego, w: Podstawowe prawa jednostki i ich sądowa kontrola (pod red. L. Wiśniewskiego), Warszawa 1997; tenże, Prawo do prywatności osób publicznych, w: Prace z prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci sędziego Janusza Pietrzykowskiego (pod red. Z. Banaszczyka), Warszawa 2000; tenże, Prawo i medycyna, Warszawa 1998; tenże, Refleksje wokół konstytucyjnych uwarunkowań rozwoju ochrony dóbr osobistych, KPP 2002, Nr 1; A. Sakowicz, Prywatność jako samoistne dobro prawne (per se), PiP 2006, Nr 1; R. Siciński, Ochrona czci w drodze postępowania cywilnego, Pal. 1967, Nr 5; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie prywatności osób publicznych przez prasę. Analiza cywilnoprawna, Kraków 2006; taż, Prawo do ochrony sfery intymności jednostki, PiP 2004, Nr 11; taż, Przedmiot, podmiot i charakter prawa do wizerunku, PUG 2003, Nr 8; taż, Rozpowszechnianie wizerunku na gruncie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, R. Pr. 2001, Nr 2; taż, Rozpowszechnianie wizerunku osób powszechnie znanych, PPH 2003, Nr 9; R. Skubisz, Prawo do firmy i jego ochrona, PiP 1993, Nr 1; T. Smyczyński, Integralność człowieka w świetle jego statusu rodzinnego, RPEiS 1988, Nr 2; J. Sobczak, Ustawa Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 1999; M. Sośniak, Funkcje i skuteczność zgody osoby uprawnionej w zakresie ochrony dóbr osobistych, w: Prace z prawa cywilnego. Wydane dla uczczenia pracy naukowej Prof. Józefa St. Piątowskiego (pod red. B. Kordasiewicza, E. Łętowskiej), Wrocław 1985; tenże, Znaczenie zgody uprawnionego w zakresie cywilnej odpowiedzialności odszkodowawczej, ZNUJ Prace Prawnicze, Nr 6, Kraków 1959; R. Stefanicki, Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach granic wolności wypowiedzi dziennikarskiej, PiP 2003, Nr 4; K. Stefaniuk, Naruszenie prawa do wizerunku przez rozpowszechnianie podobizny, PiP 1970, Nr 1; P. Sut, Czy sfera intymności jest dobrem osobistym chronionym w prawie polskim? Pal. 1995, Nr 7–8; tenże, Ochrona sfery intymności w prawie polskim – uwagi de lege lata i de lege ferenda, RPEiS 1994, Nr 4; M. Sykulska, Sądowe mechanizmy ochrony praw jednostki, w: Ochrona praw jednostki (pod red. Z. Brodeckiego), Warszawa 2004; H. Szewczyk, Prawo do prywatności a ujawnianie danych o wynagrodzeniu pracownika, MoP 2001, Nr 6; taż, Prawo pracownika do godności (Uwagi de lege lata i de lege ferenda), PiP 2001, Nr 11; A. Szpunar, Kilka uwag o ochronie dóbr osobistych, PS 2003, Nr 1; tenże, Ochrona czci w prawie cywilnym, SIS 1979, t. 5; tenże, Ochrona dóbr osobistych, Warszawa 1979; tenże, Ochrona dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym, w: Problemy kodyfikacji prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci prof. Z. Radwańskiego, Poznań 1990; tenże, Ochrona prawna kultu osoby zmarłej, Pal. 1978, Nr 8; tenże, O ochronie pamięci osoby zmarłej, Pal. 1984, Nr 7–8; tenże, O ochronie sfery życia prywatnego, NP 1982, Nr 3–4; tenże, Zadośćuczynienie za doznaną krzywdę w nowym prawie prasowym, NP 1984, Nr 7; tenże, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, Bydgoszcz 1998; tenże, Zgoda uprawnionego w zakresie ochrony dóbr osobistych, RPEiS 1990, Nr 1; J. Szwaja, Ochrona dóbr osobistych twórców nauki, ZNUJ 1985, Nr 41; M. Świderska, Zgoda pacjenta na zabieg medyczny, Toruń 2007; M. Wach, Ochrona czci przez naruszeniami w środkach masowego przekazu, Przegląd Prawniczy Uniwersytetu Warszawskiego 2003, Nr 3; tenże, Prawo do prywatności osób publicznych w Stanach Zjednoczonych, PiP 2004, Nr 8; M. Wałachowska, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, Toruń 2007; J. Wawrzyniak, Prawo do prywatności. Zarys problematyki, Warszawa 1994; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, Warszawa 2002; M. Wild, Ochrona prywatności w prawie cywilnym (koncepcja sfer a prawo podmiotowe), PiP 2001, Nr 4; I. Wiszniewska, Polskie prawo reklamy, Warszawa 1998; E. Woch, Sfera życia prywatnego i jej ochrona przed naruszeniami w Cyberprzestrzeni, w: Internet 2000. (Prawo–ekonomia–kultura) (pod red. R. Skubisza), Lublin 2000; A. Wojciechowska, Czy autorskie dobra osobiste są dobrami osobistymi, KPP 1994, Nr 3; A. Wojciszke, Katalog dóbr osobistych w świetle przepisów Konstytucji i kodeksu cywilnego, Gdańskie Studia Prawnicze 2000, t. VII; M. Wojtasik, Naruszenie dóbr osobistych w Internecie, R. Pr. 2001, Nr 6; K. Wojtczak, Prawo człowieka do integralności fizycznej, w: Administracja publiczna u progu XXI wieku (Prace dedykowane J. Szreniawskiemu), Przemyśl 2000; A. Wypiórkiewicz, Refleksyjne spojrzenie na ochronę dóbr osobistych, w: Ars et usus. Księga pamiątkowa ku czci sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005; A. Zielonacki, Wartości życia rodzinnego w świetle ochrony dóbr osobistych, w: Dobra osobiste i ich ochrona w polskim prawie cywilnym (pod red. J. S. Piątowskiego), Wrocław 1986; F. Zoll, Prawa osobiste w zarysie ze stanowiska prawa prywatnego austriackiego, Czasopismo Prawniczo-Ekonomiczne 1903.

§ 80. Ogólna charakterystyka dóbr osobistych

I. Źródła prawa wzakresie dóbr osobistych

W ustawodawstwie II Rzeczypospolitej nie doszło do unormowania w sposób ogólny ochrony dóbr osobistych. Dość wcześnie pojawiły się natomiast przepisy dotyczące niektórych (wybranych) dóbr osobistych. Zostały mianowicie uchwalone ustawy: z 5.2.1924 r. o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych⁴⁴²¹ , z 29.3.1926 r. o prawie autorskim⁴⁴²² , z 2.8.1926 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji⁴⁴²³ oraz 22.3.1928 r. wydano rozporządzenie Prezydenta RP o ochronie wynalazków, wzorów i znaków towarowych⁴⁴²⁴ , które zastąpiło ustawę z 1924 r.

Z kolei, w Kodeksie zobowiązań z 1933 r. pojawiły się przepisy o możliwości przyznania zadośćuczynienia pieniężnego za cierpienia fizyczne i krzywdę moralną w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, pozbawienia życia, pozbawienia wolności lub obrazy czci (art. 165 zd. 1 KZ) albo skłonienia kobiety, małoletniego lub psychicznie upośledzonego mężczyzny za pomocą podstępu gwałtu i nadużycia stosunku zależności lub wyzyskania krytycznego położenia do poddania się czynowi nierządnemu (art. 165 zd. 2 KZ) albo wreszcie zadośćuczynienia za doznaną krzywdę moralną w razie śmierci poszkodowanego najbliższym członkom rodziny zmarłego lub instytucji przez nich wskazanej (art. 166 KZ)⁴⁴²⁵ .

Odszkodowania z tytułu szkody majątkowej powstałej w wyniku naruszenia dobra osobistego można było dochodzić na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych (art. 134 KZ).

W ramach prac Komisji Kodyfikacyjnej RP powstał m.in. projekt części ogólnej Kodeksu cywilnego. Jego autorem był I. Łyskowski, przeciwnik koncepcji prawa podmiotowego osobistego. Uważał on, że koncepcja ta zawęża ochronę dóbr osobistych⁴⁴²⁶ . Wprowadził pojęcie osobistości jako przedmiotu ochrony. W myśl art. 45 projektu z 1928 r. „Pod szczególną ochroną prawa stoi osobistość człowieka, zwłaszcza jego:

-1229-

1) wolność oraz swoboda działania prawnego i wniesienia powództwa w ochronie swych praw;

2) część ustalona przez własne postępowanie;

3) nazwisko;

4) znaki osobiste”.

Przepisy art. 46–49 projektu przewidywały rozbudowany system środków ochrony osobistości człowieka.

W ustawodawstwie powojennym w dekrecie z 29.8.1945 r. – Prawo osobowe⁴⁴²⁷ uregulowana została ochrona nazwiska i pseudonimu (art. 24), ponadto zaś w art. 29 dekretu z 25.9.1945 r.⁴⁴²⁸ – Prawo małżeńskie przewidziano możliwość przyznania w wyroku rozwodowym małżonkowi niewinnemu od małżonka winnego zadośćuczynienia za krzywdę moralną, a w art. 54 § 3 dekretu z 22.1.1946 r. – Prawo rodzinne⁴⁴²⁹ możliwość przyznania matce dziecka zadośćuczynienia za krzywdę moralną od pozamałżeńskiego ojca dziecka, jeżeli przyrzekł on wcześniej małżeństwo matce dziecka.

W projekcie KC z 1948 r. znalazły się następujące propozycje: „Art. 19. Ten, czyj interes osobisty został naruszony działaniami osoby nieuprawnionej, może żądać zaniechania tych działań. Dotyczy to w szczególności naruszenia czci, używania cudzego nazwiska lub pseudonimu, korzystania z cudzego wizerunku lub ujawnienia korespondencji. Art. 20 Ten, komu zaprzeczono nazwiska, może żądać ustalenia, że jest uprawniony do używania tego nazwiska”.

Przepis ogólny o ochronie dóbr osobistych został wprowadzony dopiero do ustawy z 18.7.1950 r. – Przepisy ogólne prawa cywilnego. W myśl art. 11 POPC „ten czyje dobro osobiste zostało naruszone bezprawnym działaniem, może żądać ochrony prawnej, a w szczególności zaniechania tych działań. Dotyczy to zwłaszcza naruszenia czci, używania cudzego nazwiska lub pseudonimu albo korzystania z cudzego wizerunku”. Zdaniem S. Grzybowskiego, autora monografii poświęconej ochronie dóbr osobistych na tle POPC, wspomniany przepis stwarzał podstawę nie tylko dla roszczenia o zaniechanie, lecz również dla roszczenia o podjęcie czynności niezbędnych do usunięcia stanu naruszenia⁴⁴³⁰ .

Do Kodeksu cywilnego z 1964 r. zostało wprowadzone ogólne unormowanie ochrony dóbr osobistych (art. 23 i 24), znajdują się w nim również przepisy szczególne, dotyczące tej problematyki.

W myśl art. 23 KC „dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach”.

Przepis art. 24 KC (po zmianie wprowadzonej w 1996 r.) ma obecnie następujące brzmienie:

„§ 1. Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia

-1230-

może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

§ 2. Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

§ 3. Przepisy powyższe nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, w szczególności w prawie autorskim oraz w prawie wynalazczym”.

I wreszcie, według art. 448 KC (w brzmieniu ustalonym w 1996 r.) „w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia”. Wspomnieć też wypada o przepisie art. 444 KC, regulującym odpowiedzialność z tytułu szkody na osobie oraz art. 445 KC przewidującym możliwość domagania się zadośćuczynienia za doznaną szkodę nie tylko w stanach faktycznych objętych hipotezą normy z art. 444, lecz ponadto w wypadku pozbawienia wolności oraz skłonienia za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu (art. 445 § 2 w brzmieniu z 1996 r.).

Istotne gwarancje dla ochrony dóbr osobistych znajdują się w aktach międzynarodowych. I tak, w art. 12 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 10.12.1948 r. czytamy: „Nie wolno ingerować samowolnie w czyjekolwiek życie prywatne, rodzinne, domowe, ani w jego korespondencję, ani też uwłaczać jego honorowi lub dobremu imieniu. Każdy człowiek ma prawo do ochrony prawnej przeciwko takiej ingerencji lub uwłaczaniu”⁴⁴³¹ . W podobnym duchu został sformułowany art. 17 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych (przyjęty uchwałą Zgromadzenia Ogólnego ONZ z 16.12.1966 r.). Natomiast w art. 16 Paktu podkreślono, że „każdy ma prawo do uznania wszędzie jego podmiotowości prawnej”.

Na uwagę zasługuje również art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności⁴⁴³² , który brzmi:

„(1) Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji. (2) Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób”⁴⁴³³ .

-1231-

Wolność myśli, sumienia i wyznania gwarantuje art. 9, a wolność wyrażania opinii art. 10 Konwencji. W myśl art. 13 każdy, czyje prawa i wolności zawarte w Konwencji zostały naruszone, ma prawo do skutecznego środka odwoławczego do właściwego organu państwowego także wówczas, gdy naruszenia dokonały osoby wykonujące funkcje urzędowe. Warto też wspomnieć o zakazie dyskryminacji ze względu na płeć, rasę, kolor skóry, języka, religii, przekonań politycznych i innych, pochodzenia narodowego lub społecznego, przynależności do mniejszości narodowej, majątek, urodzenie lub z jakichkolwiek innych przyczyn wprowadzonym przez art. 14.

Praktyczną doniosłość Europejskiej Konwencji zapewnia możliwość wniesienia skargi do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka przez podmiot, którego prawa gwarantowane mocą jej postanowień zostały naruszone, a który nie uzyskał satysfakcjonującego go orzeczenia organu krajowego. Postanowienie art. 41 Konwencji dopuszcza możliwość orzeczenia przez Trybunał zadośćuczynienia na rzecz poszkodowanego⁴⁴³⁴ .

Doniosłe wsparcie dla ochrony dóbr osobistych przyniosła Konstytucja RP z 1997 r.⁴⁴³⁵ . Uwagę zwraca przepis art. 30 odwołujący się do „przyrodzonej i niezbywalnej godności człowieka”. Ta zaś stanowi „źródło wolności i praw człowieka i obywatela”, „jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych”. Ochronie wolności człowieka poświęcony został art. 31. W myśl art. 31 ust. 2 „każdy jest obowiązany szanować wolność i prawa innych. Nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje”. Według art. 31 ust. 3 „ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw”.

Wspomnieć też trzeba o dalszych postanowieniach Konstytucji RP, które:

1) zapewniają każdemu człowiekowi prawną ochronę życia (art. 38);

2) zakazują eksperymentów naukowych (w tym medycznych) na człowieku, bez jego zgody (art. 39);

3) zakazują tortur, okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania, karania oraz stosowania kar cielesnych (art. 40);

4) zapewniają nietykalność osobistą i wolność osobistą (art. 41);

5) przyznają każdemu prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz decydowania o własnym życiu osobistym (art. 47);

6) zapewniają wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się (art. 49);

7) zapewniają nienaruszalność mieszkania (art. 50);

8) postanawiają, że nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawniania informacji dotyczących jego osoby (art. 51 ust. 1), gwarantują wolność poruszania się po terytorium RP (art. 52).

-1232-

Jak podkreśla się w piśmiennictwie, oddziaływanie Konstytucji na sferę prawa cywilnego teoretycznie może się przejawiać w trzech postaciach:

1) kreowaniu praw podmiotowych (co zdarzyć się może wyjątkowo), które mogłyby znaleźć bezpośrednie zastosowanie w stosunkach cywilnoprawnych;

2) wpływaniu na wykładnię przepisów prawa cywilnego;

3) inspirowaniu dostosowawczej działalności legislacyjnej⁴⁴³⁶ .

Warto też wspomnieć, że problematyka ochrony dóbr osobistych pojawiła się w dokumentach Soboru Watykańskiego II (w Konstytucji o Kościele i świecie współczesnym – Gaudium et spes – wśród podstawowych praw niezbędnych człowiekowi, by mógł prowadzić życie prawdziwie ludzkie, wymieniono także ochronę życia prywatnego) oraz w art. 220 Kodeksu Prawa Kanonicznego („Nikomu nie wolno bezprawnie naruszać dobrego imienia, które ktoś posiada, ani też naruszać prawa każdej osoby do ochrony własnej intymności”)⁴⁴³⁷ .

II. Subiektywne czy obiektywne rozumienie dobra osobistego

Przy objaśnianiu istoty dóbr osobistych dominowało dawniej podejście subiektywistyczne ukształtowane głównie pod wpływem S. Grzybowskiego. W wypowiedzi z 1957 r. autor ten stwierdził, że dobra osobiste to „indywidualne wartości świata uczuć, stanu życia psychicznego człowieka”. Pogląd ten podtrzymał zasadniczo także w późniejszych publikacjach dodając jednak uwagi osłabiające nieco jego wymowę. Pisał więc, że ochrona dóbr osobistych opiera się na „modelu, odpowiadającym sytuacji w jakiej znajdują się osoby fizyczne o określonym stopniu rozwoju psychicznego. Podmiotem praw osobistości są jednak wszystkie osoby fizyczne, jak również osoby prawne. Wobec tego należy dokonać stosownej transformacji owego modelu poprzez wprowadzenie w niezbędnym zakresie obiektywizacji przesłanek ochrony prawnej”⁴⁴³⁸ .

Współcześnie dominuje pogląd, że zarówno przy wyjaśnianiu istoty dobra osobistego, jak i jego naruszenia należy posługiwać się kryterium obiektywnym, odwołującym się do przyjętych w społeczeństwie ocen⁴⁴³⁹ .

-1233-

Zdaniem A. Szpunara, dobra osobiste są wartościami niemajątkowymi, związanymi z osobowością człowieka, uznanymi powszechnie w danym społeczeństwie⁴⁴⁴⁰ . J. Panowicz-Lipska uważa, że dobra osobiste to niemajątkowe wartości, jakie dla każdego człowieka przedstawiają: jego fizyczna i psychiczna integralność oraz przejawy jego twórczej działalności⁴⁴⁴¹ . Według A. Ciska dobra osobiste to wartości o charakterze niemajątkowym, ściśle związane z osobą ludzką, decydujące o jej bycie, pozycji w społeczeństwie, będące wyrazem jej odrębności psychicznej i fizycznej oraz możliwości twórczych, uznane powszechnie w społeczeństwie i akceptowane przez dany system prawny⁴⁴⁴² . Zdaniem Z. Radwańskiego, omawiany zwrot odnosi się „do uznanych przez system prawny wartości (tj. wysoko cenionych stanów rzeczy), obejmujących fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, co stanowi przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej”⁴⁴⁴³ .

Obiektywne podejście znalazło mocne wsparcie w judykaturze⁴⁴⁴⁴ .

Aprobując taki punkt widzenia należy przyjąć, iż nie dochodzi do naruszenia dobra osobistego, gdy wyrządzona drugiemu przykrość (dolegliwość) jest – według przeciętnych ocen przyjmowanych w społeczeństwie – przykrością (dolegliwością) małej wagi, nie przekracza więc progu, od którego liczyć się już będzie naruszenie dobra osobistego. Stopień przeżywanej przykrości przez dotkniętego naruszeniem może mieć znaczenie dopiero wtedy, gdy próg ten został przekroczony; może on być uwzględniony przez sąd w ostatecznym rozstrzygnięciu sprawy, np. przy określaniu sposobu usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego.

III. Otwarty charakter katalogu dóbr osobistych

Wyliczenie dóbr osobistych osób fizycznych w art. 23 KC nie jest wyczerpujące. To samo można powiedzieć o wspomnianych wyżej postanowieniach Rozdziału II Konstytucji RP.

Także lista dóbr osobistych osób prawnych jest otwarta. Wpisu na nią dokonywać należy stosując odpowiednio przepisy określające dobra osobiste osób fizycznych. Wprawdzie art. 43 KC stanowi, iż do osób prawnych stosuje się odpowiednio przepisy

-1234-

o ochronie (!) dóbr osobistych osób fizycznych, nie oznacza to jednak ograniczenia zakresu zastosowania tego przepisu odsyłającego tylko do art. 24 KC. Na podstawie art. 43 KC stosować należy odpowiednio do osób prawnych zarówno art. 24, jak i art. 23 KC⁴⁴⁴⁵ . Gdyby ten wniosek odrzucić, trzeba by poszukiwać innego uzasadnienia dla otwarcia możliwości wykorzystywania przepisu art. 23 KC przy konstruowaniu dóbr osobistych osób prawnych. Byłaby to wówczas zapewne propozycja wypełnienia luki istniejącej w odniesieniu do osób prawnych, w taki właśnie sposób, jaki wynika z odpowiedniego stosowania art. 23 KC.

Przepis art. 23 KC ustanawia zasadę cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych, niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach. Zasadę tę – na podstawie art. 43 – należy odnosić także do osób prawnych. Listy wymienionych przykładowo w art. 23 dóbr osobistych osób fizycznych nie da się wprawdzie odnieść wprost do osób prawnych, wskazówki, które z niej wynikają, są jednak wielce pomocne przy konstruowaniu dóbr osobistych po stronie osób prawnych. Skrótem myślowym jest stwierdzenie, iż dobra osobiste „przysługują” osobom prawnym (że to są „ich” dobra). Ściślej należałoby zapewne mówić o przyznanej przez prawo cywilne ochronie określonym „wartościom” przypisywanym (przez to prawo) osobom prawnym.

To co powiedziano wyżej o dobrach osobistych osób prawnych odnieść należy także do dóbr osobistych podmiotów bez osobowości prawnej. Podstawę do tego stwarza art. 33¹ § 1 KC.

Otwartość listy dóbr osobistych osób fizycznych (i innych podmiotów) oznacza, że na taką listę mogą być wpisywane coraz to nowe dobra. Jesteśmy świadkami takiego procesu. Judykatura i doktryna odkrywają ciągle nowe postaci dóbr osobistych. Materia jest jednak niezwykle płynna. Brak ostrych granic między poszczególnymi dobrami⁴⁴⁴⁶ . Liczyć się więc trzeba z wątpliwościami dotyczącymi relacji pomiędzy poszczególnymi dobrami wymienionymi w art. 23 KC oraz pomiędzy nimi a tymi nowymi. Te rzekomo nowe dobra mogą się bowiem okazać nieco bardziej uszczegółowionymi odmianami dóbr wymienionych we wspomnianym przepisie. Dyskusje budzi też relacja pomiędzy poszczególnymi nowymi postaciami dóbr osobistych.

Precyzyjne ustalenie listy dóbr osobistych nie jest w tej sytuacji możliwe. Wykluczona jest też ich ścisła klasyfikacja. Można więc mówić jedynie o niezbyt ostro zarysowanych typach⁴⁴⁴⁷ (grupach) dóbr osobistych.

§ 81. Przegląd dóbr osobistych

I. Życie, zdrowie, nietykalność cielesna, integralność seksualna

Dobra wymienione w tytule tego ustępu stanowią atrybuty wyłącznie osób fizycznych. Spośród tych dóbr w art. 23 KC wymienione zostało jedynie zdrowie. Nie ulega jednak wątpliwości, że najważniejszym dobrem osoby fizycznej jest jej życie. Ochronę

-1235-

życia gwarantuje art. 38 Konstytucji RP, a zapewniają przepisy prawa karnego (zwłaszcza art. 148–155, art. 158 § 3 KK).

W celu ochrony życia może być jednak wykorzystany również art. 24 KC, zwłaszcza konstruowane na jego podstawie roszczenia profilaktyczne w sytuacji zagrożenia życia człowieka⁴⁴⁴⁸ .

Naprawienie szkód w razie śmierci poszkodowanego reguluje art. 446 KC, a w razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia – art. 444 KC. W art. 445 KC przewidziano możliwość zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę w stanach faktycznych opisowych w art. 444 KC lub w wypadku pozbawienia wolności albo skłonienia za pomocą podstępu, gwałtu lub wykorzystania stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu.

Obok zdrowia, wśród dóbr osobistych ściśle związanych z osobą ludzką, wymienić należy nietykalność cielesną człowieka⁴⁴⁴⁹ . Jest ona chroniona również przepisami prawa karnego (por. zwłaszcza art. 217 KK) oraz Konstytucji RP (por. art. 39, 40 i 41).

W piśmiennictwie jest sporne, czy „czystość”, „integralność seksualna”, „swoboda życia seksualnego” mieści się w nietykalności cielesnej⁴⁴⁵⁰ , wolności⁴⁴⁵¹ , czy też stanowi odrębne dobro osobiste⁴⁴⁵² . Jakkolwiek kwestię tę się rozstrzygnie, nie ulega wątpliwości, iż integralność seksualna człowieka powinna być na mocy art. 23 i 24 chroniona, oraz że należy ją ująć na tyle szeroko, by objęła ona nie tylko zachowania uzasadniające przyznanie – w świetle art. 445 § 2 – zadośćuczynienia pieniężnego, lecz by chroniła przed różnymi postaciami molestowania seksualnego w zakładach pracy, więzieniach, szkołach, uczelniach lub innych skupiskach ludzkich⁴⁴⁵³ .

W ramach nowelizacji Kodeksu cywilnego ustawą z 7.1.1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży⁴⁴⁵⁴ do KC wprowadzony został przepis art. 446¹ przyznający nasciturusowi z chwilą urodzenia prawo żądania naprawienia wyrządzonych mu szkód prenatalnych⁴⁴⁵⁵ .

Sąd Najwyższy w wyroku z 12.6.2008 r.⁴⁴⁵⁶ uznał, że prawo kobiety w ciąży do przeprowadzenia badań prenatalnych jest nie tylko emanacją prawa do informacji o stanie płodu, gwarantowanego przez art. 19 ust. 1 pkt 2 obowiązującej wówczas ustawy z 30.8.1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej⁴⁴⁵⁷ , lecz jest również dobrem osobistym chronionym w art. 23 i 24 KC⁴⁴⁵⁸ .

-1236-

Zasady interwencji medycznej w integralność i nietykalność cielesną człowieka regulują odrębne przepisy (więcej o tym supra, rozdz. XIV, Nb 23 i n.). Dużą przy tym rolę odgrywa zgoda osoby, o którą chodzi.

Zgoda ta jest bez znaczenia w odniesieniu do najważniejszego dobra osobistego człowieka jakim jest jego życie. Nikt nie może pozbawić drugiego człowieka życia nawet za jego zgodą.

II. Wolność i swoboda sumienia

Wolność i swoboda sumienia zostały wyraźnie wymienione w art. 23 KC.

Trzeba też wspomnieć o art. 446 § 2 KC, w myśl którego osoba pozbawiona wolności może dochodzić zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

Ochronę wolności człowieka przewiduje art. 31 ust. 1 Konstytucji RP, a wolności osobistej – art. 41 ust. 1. W Konstytucji zagwarantowana jest również wolność i ochrona tajemnicy komunikowania się (art. 49), wolność poruszania się po terytorium RP oraz wyboru miejsca zamieszkania i pobytu (art. 52 ust. 1), swoboda opuszczenia terytorium RP (art. 52 ust. 2), wolność sumienia i religii (art. 53 ust. 1) oraz wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji (art. 54 ust. 1).

Z wolnością jako dobrem osobistym łączono dawniej jedynie fizyczną swobodę poruszania się (przemieszczania się)⁴⁴⁵⁹ . Dziś dominuje szersze rozumienie wolności. Obejmuje ona ponadto stan wolny od obawy i strachu, od działania pod przymusem, użycia przemocy lub groźby przez inną osobę⁴⁴⁶⁰ . To szersze ujęcie znalazło też ostatnio wsparcie w judykaturze⁴⁴⁶¹ .

Swoboda sumienia oznacza⁴⁴⁶² stan wolny od ingerencji w sferę przekonań, poglądów i wyobrażeń. Obejmuje ona także swobodę wyznawania lub niewyznawania religii, wykonywania lub niewykonywania praktyk religijnych.

Swoboda sumienia to dobro wyłącznie osób fizycznych. Także wolność wiązana jest zwykle głównie z osobami fizycznymi. Wydaje się jednak, iż osobom prawnym oraz podmiotom bez osobowości prawnej należy – stosując odpowiednio przepis o wolności osób fizycznych – przyznać swobodę prowadzenia działalności statutowej⁴⁴⁶³ . Osoby prawne (oraz podmioty bez osobowości prawnej) mogą więc – z powołaniem się na przepisy art. 23, 43 KC – bronić się, przy użyciu środków określonych w art. 24 KC, przed działaniami paraliżującymi działalność statutową ich organów. W razie bezprawnego pozbawienia wolności członków zarządu spółki dochodzi nie tylko do naruszenia

-1237-

dóbr osobistych poszczególnych członków zarządu jako osób fizycznych, lecz ponadto do naruszenia odpowiedniego dobra osobistego spółki, której organ stanowią.

Z wolności rozumianej jako swoboda poruszania się wyprowadzane bywa prawo do niezakłóconego komunikowania się (komunikacji)⁴⁴⁶⁴ . Prawo to przysługuje nie tylko osobom fizycznym, lecz również osobom prawnym (i podmiotom bez osobowości prawnej).

III. Cześć człowieka. Dobre imię osoby prawnej

Cześć człowieka wiąże się ściśle z jego godnością. Jej waga jest znaczna. Została ona wyraźnie wymieniona w art. 23 KC. Jej ochronę gwarantuje ponadto art. 47 Konstytucji RP. Chronią ją również przepisy prawa karnego (por. art. 212–216 KK).

Odpowiednikiem czci człowieka jest w odniesieniu do osób prawnych i podmiotów bez osobowości prawnej dobre imię (dobra sława, reputacja) tych podmiotów⁴⁴⁶⁵ .

W czci człowieka wyróżnia się dwie jej strony⁴⁴⁶⁶ : stronę wewnętrzną, nazywaną godnością osobistą, obejmującą wyobrażenie człowieka o własnej wartości oraz oczekiwanie szacunku ze strony innych ludzi⁴⁴⁶⁷ oraz stronę zewnętrzną, oznaczającą dobrą sławę, dobrą opinię innych ludzi, szacunek, którym obdarza daną osobę otoczenie. Dobra sława (dobre imię) obejmuje wszystkie dziedziny aktywności życiowej osoby: jej życie osobiste, zawodowe i społeczne⁴⁴⁶⁸ .

Dobre imię osoby prawnej (lub podmiotu bez osobowości prawnej) zasadniczo ma tylko jedną stronę, tj. stronę zewnętrzną⁴⁴⁶⁹ .

Do naruszenia czci może dojść w rozmaity sposób. Rozwój techniki i pojawianie się nowych sposobów porozumienia się na odległość, poza wielu pozytywami, przynosi także następstwa negatywne. Otwiera mianowicie nowe możliwości naruszania dóbr osobistych, w tym zwłaszcza czci lub dobrego imienia, często bezkarnego, wobec trudności w ustaleniu sprawcy⁴⁴⁷⁰ . Do naruszenia czci lub dobrego imienia może dojść

-1238-

w rozmaity sposób: za pośrednictwem mowy lub pisma, w wypowiedziach w radiu, telewizji, w parlamencie, na wiecach przedwyborczych, w listach, pismach kierowanych do urzędów, publikacjach prasowych lub książkach.

Wśród wypowiedzi naruszających cześć lub dobre imię odróżnia się wypowiedzi opisowe (dotyczące faktów) i oceniające (wyrażające opinię)⁴⁴⁷¹ . Te ostatnie są dozwolone, jeżeli mieszczą się w granicach rzeczowej i konstruktywnej krytyki.

Tylko te pierwsze mogą podlegać weryfikacji z punktu widzenia kryterium prawdy i fałszu.

Przeprowadzenie wyraźnej linii demarkacyjnej między obu postaciami wypowiedzi nie jest możliwe⁴⁴⁷² .

Zniesławiający charakter mogą mieć zasadniczo wypowiedzi w formie oznajmiającej. Jednak w pewnych sytuacjach do zniesławienia może dojść także w wypowiedzi w formie pytania (gdy pytanie opisuje zniesławiające fakty)⁴⁴⁷³ , czy też w wypowiedzi warunkowej lub alternatywnej (jeżeli w wypowiedzi zawarta jest sugestia co do ziszczenia się warunku lub spełnienia się alternatywy stawiającej kogoś w złym świetle).

Krytyczna ocena osoby, jej zachowania lub dzieła nie uzasadnia powstania roszczeń służących do ochrony czci, jeżeli jest rzeczowa i rzetelna. Te jej cechy wykluczają bowiem bezprawność zachowania się krytykującego. Zwykle też bezprawność naruszenia jest wykluczona jeżeli wypowiedź ma charakter satyryczny⁴⁴⁷⁴ . Jednak wypowiedź satyryczna nie może przekraczać trudnych zresztą do określenia ram, wynikających ze zwyczajów, zasad przyzwoitości i dobrego smaku.

W sprawie o obrazę (naruszenie godności wewnętrznej) słusznie wywiódł Sąd Najwyższy, że przy ocenie naruszenia czci należy uwzględniać nie tylko znaczenie użytych słów, ale również cały kontekst sytuacyjny oraz jego społeczny odbiór, oceniany według kryteriów właściwych dla ludzi rozsądnych i uczciwych. Konieczne jest więc zachowanie należytych proporcji i umiaru⁴⁴⁷⁵ .

Zwykle też w polemikach pomiędzy profesjonalnymi krytykami w dziedzinie nauki lub sztuki za dopuszczalne uważa się sformułowania bardziej ostre⁴⁴⁷⁶ , niż w wymianie zdań pomiędzy innymi osobami. Bardziej ostre oceny i sformułowania wolno też kierować pod adresem osób pełniących funkcje publiczne⁴⁴⁷⁷ .

Trudno uznać za ostatecznie rozstrzygniętą kwestię czy można dochodzić ochrony czci w sytuacji postawienia przez dziennikarza pod adresem osoby sprawującej funkcje publiczne zarzutu zniesławiającego, opartego na nieprawdziwych faktach.

-1239-

Jedni sądzą, że działanie dziennikarza ma w takim przypadku zawsze charakter działania bezprawnego⁴⁴⁷⁸ , inni zaś uważają że tylko wtedy, gdy dziennikarz nie dopełnił należytej staranności w ustalaniu faktów⁴⁴⁷⁹ , z którymi wiązał zarzut prowadzący do zniesławienia.

W wyroku z 5.4.2002 r.⁴⁴⁸⁰ Sąd Najwyższy stwierdził, że rozszerzone granice dopuszczalnej krytyki osób sprawujących funkcje publiczne nie pozwalają na publikowanie nieprawdy, ani na nierzetelne wykorzystywanie materiałów prasowych. W uzasadnieniu SN zajął się też wykładnią wyrażeń „prawda”, „prawdziwy” występujących w ustawie z 26.1.1984 r. – Prawo prasowe (m.in. w art. 6 ust. 1 pkt 1, art. 31 pkt 1 i w art. 41). We wszystkich tych przypadkach pojęcie „prawda” rozumiane jest tak, jak w języku potocznym, a więc jako zgodność (adekwatność) myśli (wypowiedzi – w znaczeniu logicznym) z rzeczywistością (z „faktami” i „danymi”). W tym sensie wypowiedź o rzeczywistości jest prawdziwa tylko wtedy, gdy głosi tak, jak jest w rzeczywistości.

Odmienne stanowisko zajął SN w wyroku z 14.5.2003 r., stwierdzając: „jeżeli dziennikarz, działając w obronie interesu społecznie uzasadnionego, zachował szczególną staranność i rzetelność przy zbieraniu i wykorzystaniu materiału prasowego, jego opublikowanie nie jest działaniem bezprawnym także wtedy, gdy okaże się, że materiał ten zawiera informacje nieprawdziwe”⁴⁴⁸¹ .

Pogląd ten spotkał się słusznie z krytyką⁴⁴⁸² . Jeżeli bowiem działaniem naruszającym dobra osobiste jest wypowiedź o faktach dotyczących określonej osoby, bezprawność wyłączona jest tylko wtedy, gdy wypowiedź zawiera informacje prawdziwe. Okoliczności przytoczone przez SN (zachowanie szczególnej staranności i rzetelności) wyłączają jedynie winę dziennikarza, a nie bezprawność naruszenia dobra osobistego. Trudno zresztą zakładać, by w społecznie uzasadnionym interesie leżało publikowanie nieprawdziwych, zniesławiających informacji⁴⁴⁸³ . Dziwne byłoby społeczeństwo, uznające takie wartości.

-1240-

Tylko nieznacznie SN zmienił swój pogląd w uchwale (7) z 18.1.2005 r.⁴⁴⁸⁴ , w której znalazło się następujące stwierdzenie: „Wykazanie przez dziennikarza, że przy zbieraniu i wykorzystaniu materiałów prasowych działał w obronie społecznie uzasadnionego interesu oraz wypełnił obowiązek zachowania szczególnej staranności i rzetelności, uchyla bezprawność dziennikarza. Jeżeli zarzut okaże się nieprawdziwy, dziennikarz zobowiązany jest do jego odwołania”. Różnica polega na dodaniu zdania drugiego. Zaprzecza ono w sposób oczywisty konsekwencjom płynącym ze zdania pierwszego. Jeżeli bowiem zachowaniu dziennikarza nie można zarzucić bezprawności, na jakiej podstawie prawnej można wymagać od niego jakichkolwiek działań, a zwłaszcza odwołania wysuniętych przez niego zarzutów?

Nic więc dziwnego, że także uchwała (7) z 18.2.2005 r. spotkała się z zasłużoną krytyką⁴⁴⁸⁵ .

Fakt pełnienia przez osobę krytykowaną funkcji publicznych podwyższa próg tolerancji dla ostrości ocen wyrażanych przez media wobec działań związanych z wypełnianiem tych funkcji, nie usuwa jednak wymagania prawdziwości zarzutów, na których krytyka jest oparta.

Tak też można odczytywać zarówno Rezolucję 1003 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 1.7.1993 r. w sprawie etyki dziennikarskiej, jak i orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka⁴⁴⁸⁶ .

Wprawdzie w myśl art. 10 ust. 1 Konwencji z 4.11.1950 r. o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności⁴⁴⁸⁷ „każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii”, ale wolność ta nie ma charakteru absolutnego. Tendencyjność i rażąca nieadekwatność ocen i opinii prasowych nie jest objęta gwarancją wynikającą z art. 10 ust. 1⁴⁴⁸⁸ .

Podzielić należy pogląd wyrażony przez Sąd Najwyższy w wyroku z 21.9.2006 r.⁴⁴⁸⁹ , że członek partii politycznej, wobec której podniesiono zniesławiające zarzuty, może skutecznie domagać się ochrony swych dóbr osobistych, gdy wykaże, że zarzuty dotyczą także bezpośrednio jego osoby⁴⁴⁹⁰ .

IV. Nazwisko i pseudonim. Nazwa osoby prawnej. Firma. Nazwa zespołu

1. Nazwisko i pseudonim

O nazwisku i pseudonimie była już mowa w rozdziale XIV, Nb 81 i n. Nazwisko i pseudonim zostały wyraźnie zaliczone do dóbr osobistych człowieka w art. 23 KC.

-1241-

Każdy może więc żądać by inna osoba nie używała bezprawnie jego nazwiska. Autor utworu opublikowanego pod pseudonimem może domagać się by inna osoba nie posługiwała się takim samym pseudonimem. Ujawnienie pseudonimu bez zgody autora stanowi naruszenie dóbr osobistych⁴⁴⁹¹ .

Jeżeli w określonej sytuacji zastrzeżona może być anonimowość, ten kto anonimowość zastrzegł może oczekiwać (i ma do tego prawo) poszanowania jego anonimowości, a zachowanie odmienne oznaczać będzie naruszenie dobra osobistego. Przykładu dostarcza art. 15 ust. 2 pkt 1 PrPras, który stanowi, że dziennikarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy danych umożliwiających identyfikację autora materiału prasowego, listu do redakcji lub innego materiału, o tym charakterze, jak również innych osób udzielających informacji opublikowanych albo przekazanych do opublikowania, jeżeli osoby te zastrzegły nieujawnianie powyższych danych. Wyjątek od tego wprowadza art. 16 ust. 1 PrPras.

Naruszenia prawa do nazwiska dopatrzył się Sąd Najwyższy w następującym stanie faktycznym: powód skierował do redakcji tygodnika list z przeznaczeniem do publikacji w rubryce „Listy do redakcji”. Tymczasem redakcja udostępniła dziennikarzowi, którego powód krytykował, tekst tego listu. Następnie zaś ogłosiła jedynie imienną polemikę tego dziennikarza z zawartością listu. Doszło więc – zdaniem SN – do naruszenia prawa do nazwiska (nazwiskiem powoda posłużono się bowiem bez jego zgody)⁴⁴⁹² .

Zachowanie godzące w omawiane dobro narusza czasem równocześnie inne dobra osobiste człowieka. Nie zawsze kwalifikacja zachowania sprawcy naruszenia jest łatwa. Trzeba się też liczyć z tym, że nawet dozwolone posłużenie się w publikowanym tekście cudzym nazwiskiem może mimochodem narazić na szwank dobra osobiste osób trzecich⁴⁴⁹³ .

Charakterem nazwy „użytkownika” serwisu internetowego zajął się SN w wyroku z 11.3.2008 r.⁴⁴⁹⁴ . Z jednej strony stwierdził, że nazwa ta nie jest dobrem osobistym, z drugiej jednak strony wyraził pogląd, że „podlega ochronie prawnej na takiej podstawie, na jakiej ochronie podlega nazwisko, pseudonim lub firma”⁴⁴⁹⁵ .

2. Nazwa osoby prawnej

Odpowiednikiem nazwiska osoby fizycznej jest nazwa osoby prawnej⁴⁴⁹⁶ (lub podmiotu bez osobowości prawnej). Pozwala ona odróżnić dany podmiot od innego. Służy do indywidualizacji podmiotu.

-1242-

Trafnie SN w wyroku z 28.10.1998 r.⁴⁴⁹⁷ stwierdził, że naruszenie nazwy osoby prawnej (jako jej dobra osobistego) może nastąpić także w razie używania przez nieuprawnionego części nazwy, jeżeli jest to część spełniająca w sposób wystarczający funkcję indywidualizującą osobę prawną, umożliwiająca jej jednoznaczną identyfikację i odróżnienie od innych osób. Na podstawie art. 23 i 24 KC można więc domagać się zakazania osobom trzecim używania bez zgody danego podmiotu identycznego lub podobnego oznaczenia w charakterze nazwy w sposób stwarzający ryzyko konfuzji.

Jeżeli osoby prawne rozpoczęły używanie tej samej nazwy, decydujące znaczenie przy rozstrzyganiu występującej na tym tle kolizji należy przyznać zasadzie pierwszeństwa używania (prior tempore, potior iure)⁴⁴⁹⁸ .

Powyższe uwagi o nazwach osób prawnych odnieść należy także do podmiotów bez osobowości prawnej⁴⁴⁹⁹ .

Obok nazwy mogą niekiedy funkcjonować inne oznaczenia służące do indywidualizacji osoby prawnej (np. herby, godła). Jeżeli w obrocie spełniają one funkcje identyfikacyjne nie można wykluczyć traktowania ich jako odrębnych dóbr osobistych⁴⁵⁰⁰ .

Nie jest do tego niezbędne konstruowanie po stronie osób prawnych dobra osobistego w postaci wizerunku⁴⁵⁰¹ .

3. Firma

Firma to oznaczenie przedsiębiorcy. W myśl art. 43² § 1 przedsiębiorca działa pod firmą. Firmą przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną jest w zasadzie jej imię i nazwisko

-1243-

(art. 43⁴ zd. 1 KC). Od tego istnieją wyjątki (np. art. 43⁴ zd. 2, art. 43⁸ § 2 i 3, art. 43⁹ § 2 i 3, art. 43⁹ § 2 KC).

Firmą osoby prawnej jest jej nazwa (art. 43⁵ § 1 KC). Od tej zasady istnieją wyjątki (por. art. 43⁵ § 3, art. 43⁷ zd. 2, art. 43⁸ § 1 i 3, art. 43⁹ § 2), które stosuje się odpowiednio do podmiotów bez osobowości prawnej.

Przepis art. 43¹⁰ KC przewiduje następujące środki w celu ochrony firmy:

1) przedsiębiorca, którego prawo do firmy zostało zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne;

2) w razie dokonanego naruszenia może on także żądać:

– usunięcia jego skutków;

– złożenia oświadczenia lub oświadczeń o odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie;

– naprawienia na zasadach ogólnych szkody majątkowej lub

– wydania korzyści uzyskanej przez osobę, która dopuściła się naruszenia.

Przed wejściem w życie tego przepisu ochronę firmy regulował art. 37 KH.

W doktrynie istniał spór co do charakteru prawa do firmy. Niektórzy autorzy dostrzegali osobisty charakter tego prawa, inni eksponowali jego majątkowy charakter. I wreszcie reprezentowany był pogląd, iż prawo do firmy ma charakter mieszany osobisto-majątkowy⁴⁵⁰² . Ze względu na ów pierwiastek osobisty firmy za dopuszczalne uważano korzystanie w celu ochrony firmy także z przepisów Kodeksu cywilnego regulujących dobra osobiste (art. 23, 24 i 43 KC).

Po wejściu w życie nowego unormowania firmy (mocą noweli KC z 2003 r.) ten ostatni pogląd zyskał dodatkowy argument. W świetle nowych przepisów firma nie stanowi bowiem składnika przedsiębiorstwa i nie dzieli jego losów. Tę funkcję spełnia bowiem oznaczenie przedsiębiorstwa.

Na tle obowiązującego stanu prawnego tym bardziej więc uzasadniony wydaje się pogląd, iż prawo do firmy ma podwójny osobisto-majątkowy charakter⁴⁵⁰³ . Interes majątkowy uprawnionego chroniony jest przez art. 43¹⁰ KC. Nie jest jednak wykluczone korzystanie również z art. 24 KC głównie w celu ochrony interesów niemajątkowych uprawnionego. Także ten ostatni przepis znajdzie zastosowanie zarówno wtedy gdy

-1244-

przedsiębiorcą jest osoba fizyczna, jak i wtedy gdy przedsiębiorcą jest osoba prawna (art. 43 KC) lub podmiot bez osobowości prawnej (art. 33¹ § 1 KC)⁴⁵⁰⁴ .

Jest oczywiste, że przepis art. 43¹⁰ KC nie zamyka drogi do ochrony prawa do nazwiska osoby fizycznej lub nazwy osoby prawnej (podmiotu bez osobowości prawnej) na podstawie art. 24 KC także wtedy gdy owo nazwisko lub nazwa używana jest przez ten podmiot jako oznaczenie przedsiębiorcy (spełnia rolę firmy).

4. Nazwa zespołu

Nazwa zespołu utworzonego przez ludzi, funkcjonującego w życiu gospodarczym lub społecznym, który nie jest ani osobą prawną, ani podmiotem bez osobowości prawnej, może być traktowana jako wspólne dobro osobiste członków tego tworu. Na tej zasadzie nazwę zespołu artystycznego można uważać za dobro osobiste członków tego zespołu⁴⁵⁰⁵ , a nazwę spółki cywilnej za dobro osobiste wspólników⁴⁵⁰⁶ .

V. Stan cywilny. Poczucie przynależności do określonej płci

O stanie cywilnym (pojęciu i księgach stanu cywilnego) była już mowa w poprzednim rozdziale (rozdz. XIV, Nb 80). W tym miejscu wypada podkreślić, iż stan cywilny traktowany jest w doktrynie i judykaturze jako dobro osobiste⁴⁵⁰⁷ . Mimo, że nie został wymieniony w art. 23 KC, dopuszcza się korzystanie w celu jego ochrony ze środków przewidzianych w prawie cywilnym dla ochrony dóbr osobistych (art. 24 KC, art. 189 KPC). Odnieść to należy nie tylko do stanu cywilnego w wąskim ujęciu, oznaczającego pozycję osoby w rodzinie, lecz także do stanu cywilnego w szerokim ujęciu, obejmującego nadto cechy osobiste człowieka takie jak płeć, wiek i inne.

Na oddzielne omówienie zasługują zagadnienia związane z ustalaniem płci. Były one przedmiotem żywego zainteresowania doktryny⁴⁵⁰⁸ . Powstało również na ten temat dość bogate orzecznictwo.

Początkowo w judykaturze – pod rządem dekretu z 8.6.1955 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego⁴⁵⁰⁹ – dopuszczano możliwość zmiany w drodze postępowania sądowego

-1245-

treści aktu stanu cywilnego, na skutek zmiany płci, w drodze sprostowania aktu urodzenia ze skutkiem ex nunc (art. 26 wymienionego wyżej dekretu)⁴⁵¹⁰ . Do tego stanowiska odwoływano się także w doktrynie⁴⁵¹¹ .

Już pod rządem ustawy z 29.9.1986 r. – Prawo o aktach stanu cywilnego (art. 31) w uchwale (7) z 22.6.1989 r.⁴⁵¹² Sąd Najwyższy zajął inne stanowisko stwierdzając: „występowanie transseksualizmu nie daje podstaw do sprostowania w akcie urodzenia wpisu określającego płeć”. Starano się w ten sposób przywrócić właściwy sens pojęciu sprostowania. Sprostować można bowiem tylko to co jest błędne od początku. W rozważanych przypadkach nie o taką sytuację chodzi. Ostrze uchwały skierowane było przeciwko pojawiającej się praktyce „sądowej zmiany płci” na żądanie transseksualisty przy wykorzystaniu instytucji sprostowania aktu urodzenia. Ten punkt widzenia zyskał poparcie w doktrynie⁴⁵¹³ . Wypowiadano w niej również zdania skrajne, że nawet poczucie przynależności do płci odmiennej i zgodne z nim chirurgiczne zabiegi korekcyjne nie pozwalają na sądową zmianę płci zgodnie z żądaniem transseksualisty⁴⁵¹⁴ .

Rozwiązanie kompromisowe znalazł Sąd Najwyższy w postanowieniu

-1246-

z 22.3.1991 r.⁴⁵¹⁵ , stwierdzając, że „poczucie przynależności do danej płci może być uznane za dobro osobiste i jako takie podlega ochronie również w drodze powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 KPC”⁴⁵¹⁶ . Orzeczenie spotkało się zarówno z aprobatą⁴⁵¹⁷ jak i krytyką. Krytycznie do tego orzeczenia odniósł się M. Safjan⁴⁵¹⁸ zarzucając niejasność relacji pomiędzy zakresem (i koncepcją) ochrony dobra osobistego, jakim jest poczucie przynależności do danej płci (należącej do szerzej rozumianej sfery prywatności życia), a ochroną płci stanowiącej składnik stanu cywilnego oraz niebezpieczeństwa płynące z nieograniczonego dopuszczenia ustalania stanu cywilnego na podstawie art. 189 KPC. Dla uzasadnienia interesu transseksualisty przy ustalaniu jego płci wystarczające jest – jego zdaniem – uzmysłowienie sobie, że zmierza on do prawidłowego ustalenia stanu osobistego, niekoniecznie zaś podpieranie się przepisem art. 23 KC.

Rozważanymi zagadnieniami zajął się ponownie Sąd Najwyższy w uchwale z 22.9.1995 r.⁴⁵¹⁹ . Podzielił on główny pogląd wyrażony wcześniej w postanowieniu z 22.3.1991 r.⁴⁵²⁰ stwierdzając, że „dopuszczalne jest dochodzenie w procesie ustalenia płci transseksualisty (art. 189 KPC), pozwanymi w procesie powinni być rodzice powoda”. Droga do zmian w akcie urodzenia prowadzi więc przez instytucję wzmianki dodatkowej, o której mowa w art. 21 ust. 2 PrASC.

Wspomnieć jeszcze można o wyroku SA w Katowicach z 30.4.2004 r.⁴⁵²¹ , w którym Sąd uznając płeć człowieka za jego dobro osobiste, dopuścił możliwość ustalenia płci na podstawie art. 189 KPC, zastrzegł jednak, iż takie ustalenie nie może opierać się wyłącznie na poczuciu danej osoby o przynależności do określonej płci.

W piśmiennictwie wysuwane są również propozycje by transseksualista mógł zaspokajać swój interes poprzez zmianę imienia i nazwiska, na podstawie przepisów ustawy z 17.10.2008 r. o zmianie imion i nazwiska⁴⁵²² . Transseksualizm mógłby uchodzić wówczas za ważny wzgląd uzasadniający żądanie takich zmian⁴⁵²³ .

VI. Wizerunek

Wizerunek⁴⁵²⁴ należy do dóbr osobistych wyraźnie wymienionych w art. 23 KC. Rozpowszechnianie wizerunku reguluje art. 81 PrAut stanowiąc, iż wymaga ono zezwolenia osoby na nim przedstawionej. W razie braku wyraźnego odmiennego zastrzeżenia, zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba, o której wizerunek chodzi, otrzymała umówioną za pozowanie zapłatę (art. 81 ust. 1 zd. 2). Według art. 81 ustawy, zezwolenia nie wymaga rozpowszechnianie wizerunku:

1) osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych lub zawodowych;

2) osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Także szereg dalszych przepisów dopuszcza różne formy utrwalania i rozpowszechniania wizerunku bez zgody osoby, o której wizerunek chodzi. Wspomnieć tu wypada o:

-1247-

– art. 13 ust. 3 PrPras (właściwy prokurator lub sąd może zezwolić, ze względu na ważny interes społeczny, na ujawnienie danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze lub sądowe; warto w tym kontekście odnotować wyrok TK z 18.7.2011 r.⁴⁵²⁵ , w którym Trybunał uznał art. 13 ust. 3 PrPras za niezgodny z art. 45 ust. 1 i art. 77 ust. 2 Konstytucji RP w zakresie, w jakim nie przewiduje zażalenia do sądu na wydane przez prokuratora zezwolenie na ujawnienie danych osobowych i wizerunku osób, przeciwko którym toczy się postępowanie przygotowawcze);

– art. 279 § 1 i art. 280 KPK (list gończy) i

– art. 357 § 1 KPK (sąd może zezwolić przedstawicielom radia, telewizji, filmu i prasy na dokonywanie za pomocą aparatury utrwaleń obrazu i dźwięku z przebiegu rozprawy, gdy uzasadniony interes społeczny za tym przemawia, dokonywanie tych czynności nie będzie utrudniać prowadzenia rozprawy, a ważny interes uczestnika postępowania temu się nie sprzeciwia).

Ochronę wizerunku w prawie autorskim reguluje art. 83 PrAut. Nakazuje on w tym celu stosować odpowiednio przepis art. 78 ust. 1 PrAut. Na tej podstawie uprawnionemu (temu o czyj wizerunek chodzi) przysługują następujące roszczenia:

1) roszczenie o zaniechanie działań stwarzających zagrożenie naruszenia wizerunku;

2) roszczenie o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia (w szczególności złożenie oświadczenia o odpowiedniej treści i formie), jeżeli do naruszenia wizerunku doszło;

3) jeżeli naruszenie było zawinione ponadto roszczenie o zapłatę na swoją rzecz odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub uiszczenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez powoda cel społeczny.

Nasuwa się pytanie o wzajemny stosunek do siebie wspomnianych przepisów Prawa autorskiego oraz przepisów art. 23 i 24 KC. Od odpowiedzi na to pytanie zależy rozstrzygnięcie wielu spornych zagadnień o dużej doniosłości praktycznej i teoretycznej. Próba znalezienia odpowiedzi zostanie podjęta w dalszych rozważaniach.

Poglądy doktryny na temat stosunku przepisów prawa autorskiego (art. 78, 81–83, PrAut) i przewidzianej w nich ochrony wizerunku do przepisów art. 23 i 24 KC oraz możliwej na podstawie tych przepisów ochrony nie są jednolite. Jedni przyjmują, iż wspomniane przepisy PrAut mają charakter przepisów szczególnych w stosunku do ogólnej regulacji dóbr osobistych w art. 23 i 24 KC⁴⁵²⁶ . Działa więc w tym zakresie ogólna reguła: lex specialis derogat legi generali.

W tym duchu wypowiedzieli się m.in. J. Barta i R. Markiewicz, podkreślając, iż w kwestiach w art. 81–83 PrAut nieuregulowanych zwracać się trzeba ku unormowaniom ogólnym KC (np. co do tworzenia wizerunku i jego eksploatacji innej niż przez rozpowszechnianie, możliwości stwierdzenia bezprawności rozpowszechnienia mimo spełnienia przesłanek z art. 81 ust. 2 PrAut, np. w przypadku wykorzystania wizerunku osoby powszechnie znanej w reklamie)⁴⁵²⁷ .

-1248-

T. Grzeszak⁴⁵²⁸ zwraca uwagę, iż przedmiotem prawa do wizerunku na tle art. 81 PrAut jest wizerunek, a nie sam uprawniony (jak w przypadku klasycznych praw osobistych). Na jego treść składają się uprawnienia pozytywne i zakazowe: do zezwolenia na rozpowszechnianie wizerunku i do zakazywania innym jego rozpowszechniania. Oznacza to, iż jest ono w znacznym stopniu wyemancypowane. Rozpowszechnianie wizerunku może prowadzić do naruszenia wielu praw osobistych⁴⁵²⁹ . Przepis art. 24 § 3 KC otwiera drogę do stosowania: art. 78 ust. 1 (w zw. z art. 83) PrAut, art. 448 KC i art. 31–33 PrPras (dotyczących sprostowania, odpowiedzi⁴⁵³⁰ ). Zbieg roszczeń może mieć charakter alternatywny (roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne oparte bądź na art. 78 ust. 1 PrAut, bądź na art. 448 KC) lub kumulatywny (np. roszczenie o zadośćuczynienie, przeproszenie i odszkodowanie, w związku ze szkodą majątkową)⁴⁵³¹ . Porównując ochronę z art. 24 KC z ochroną udzielaną wizerunkowi przez przepisy Prawa autorskiego autorka nie bez racji stwierdza, iż środki ochrony w obu przypadkach są podobne, ale nie identyczne.

I wreszcie, zdaniem J. Sieńczyło-Chlabicz, w rozważanym zakresie mamy do czynienia z kumulatywnym zbiegiem przepisów⁴⁵³² . Wyłączone jest w związku z tym stosowanie reguł interpretacyjnych, w myśl których przepis szczególny wyłącza przepis ogólny (lex specialis derogat legi generali) oraz ustawa późniejsza uchyla ustawę wcześniejszą (lex posterior derogat priori). Jest zaś dopuszczalne kumulatywne albo alternatywne stosowanie środków ochrony⁴⁵³³ przewidzianych w przepisach, o których mowa. Wybór należy do powoda.

Wizerunek jest dobrem osobistym jedynie osób fizycznych⁴⁵³⁴ . Słusznie Sąd Najwyższy odmówił tego przymiotu osobom prawnym stwierdzając w orzeczeniu z 23.5.1977 r.⁴⁵³⁵ , że nie jest wizerunkiem osoby prawnej ani wizerunek miejsca jej siedziby, ani osób wchodzących w skład jej organów, ani też całego zespołu jej elementów ujętych łącznie.

Należy przeciwstawić się próbie tworzenia pojęcia wizerunku sensu largo, obejmującego dobre imię, dobrą sławę, renomę, które można by odnosić także do osób prawnych⁴⁵³⁶ . Propozycja ta prowadzi do niepotrzebnego zamieszania terminologicznego. Dobre imię (dobra sława, renoma) stanowi wszak odrębne autonomiczne dobro osobiste osób prawnych (lub podmiotów bez osobowości). Traktowanie ich jako odmiany wizerunku jest zupełnie zbędne.

Pojęcie wizerunku było różnie określane w doktrynie. Według S. Rittermana „wizerunek danej osoby obejmuje głowę, jak i całą postać indywidualizującą tę osobę jako

-1249-

jednostkę fizyczną”⁴⁵³⁷ . Dla S. Grzybowskiego dobrem osobistym (na tle art. 11 POPC i art. 24 PrAut z 1952 r.) jest obraz fizyczny osoby, natomiast wizerunek i portret są tylko podobiznami tego dobra)⁴⁵³⁸ . Zdaniem E. Wojnickiej, „wizerunek to dostrzegalne, fizyczne cechy człowieka, tworzące jego wygląd i pozwalające na identyfikację osób wśród innych ludzi”⁴⁵³⁹ . T. Grzeszak omawianym terminem obejmuje „skonkretyzowane ustalenie obrazu fizycznego człowieka, zdatne do zwielokrotnienia i do rozpowszechnienia”⁴⁵⁴⁰ . Jego synonimem jest słowo podobizna. Od wizerunku odróżnia ona:

– obraz fizyczny człowieka (jego wygląd), będący atrybutem jego tożsamości, stanowiący jego dobro osobiste;

– portret (utwór o tematyce portretowej), będący przedmiotem obrotu autorskiego i praw autorskich osobistych i

– materialny egzemplarz, w którym wizerunek (a często i portret) jest utrwalony, będący przedmiotem prawa własności.

I wreszcie, zdaniem J. Barty i R. Markiewicza, „wizerunek użyty w art. 81 PrAut oznacza wytwór niematerialny, który za pomocą środków plastycznych przedstawia rozpoznawalną podobiznę danej osoby (lub danych osób). Obok klasycznych portretów malarskich są to także fotografie i karykatury”⁴⁵⁴¹ .

W doktrynie⁴⁵⁴² i judykaturze⁴⁵⁴³ pojawiły się wypowiedzi o potrzebie ochrony głosu jako dobra osobistego. Sporna jest jednak pozycja prawna głosu. Jedni uważają, iż stanowi on element wizerunku człowieka (dźwięczny wizerunek)⁴⁵⁴⁴ , inni nadają mu charakter odrębnego dobra osobistego⁴⁵⁴⁵ .

Zakres zastosowania art. 81–83 PrAut jest niejasny. Nasuwa się mianowicie pytanie czy przepisy te należy stosować również do wizerunku utrwalonego nie w utworze. W doktrynie najczęściej była dawniej (pod rządem PrAut z 1952 r.) i jest obecnie (na tle art. 81) udzielana na to pytanie odpowiedź twierdząca⁴⁵⁴⁶ . W judykaturze odwoływano się czasem w rozważanym zakresie do przepisów KC⁴⁵⁴⁷ .

Szerokie ujęcie zakresu zastosowania przepisów art. 81–83 PrAut zmniejsza potrzebę sięgania do przepisów KC.

-1250-

Roszczenia służące do ochrony wizerunku kierują się przeciwko każdemu kto (bezprawnie) rozpowszechnia wizerunek.

Rozpowszechnianie wizerunku, o którym mowa w art. 81 PrAut, polega na publicznym (a więc przeznaczone dla niezamkniętego grona osób) udostępnieniu wizerunku za pomocą dowolnego medium (filmu, telewizji, prasy, plakatu, publikacji książkowej, pocztówki, kalendarza, w Internecie, prezentacji na wystawie itp.).

Bezprawność rozpowszechnienia wyłącza „zezwolenie” uprawnionego (art. 81 ust. 1 PrAut). W istocie rzeczy chodzi tu o zgodę uprawnionego, wyłączającą bezprawność zachowania polegającego na rozpowszechnieniu wizerunku przez inny podmiot. Tym innym podmiotem może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna lub podmiot bez osobowości prawnej.

Uzyskanie ochrony na podstawie art. 81 PrAut wymaga wykazania, że doszło do rozpowszechnienia wizerunku niemieszczącego się w wyjątkach z art. 81 ust. 2 PrAut, na które uprawniony nie zezwolił. Samo pojęcie wizerunku powinno być na tle tych przepisów oraz art. 23 KC rozumiane podobnie⁴⁵⁴⁸ .

Zgoda (zezwolenie) może być udzielona w dowolnej formie⁴⁵⁴⁹ oraz w dowolny sposób (a więc także per facta concludentia). Powinna dotyczyć określonego wizerunku.

Poglądy doktryny na temat jej charakteru prawnego są podzielone. Wydaje się, że tak jak i w innych przypadkach, gdy przypisuje się znaczenie prawne zgodzie na naruszenie dobra osobistego wystarczy, iż ma ona postać działania prawnego (czynu zgodnego z prawem)⁴⁵⁵⁰ , niekoniecznie zaś musi (choć może) być oświadczeniem woli.

W przypadku gdy jest jedynie działaniem prawnym, jest zdarzeniem zbliżonym (podobnym) do oświadczeń woli. Podobieństwo to otwiera drogę do odpowiedniego stosowania do tej zgody przepisów o oświadczeniach woli i czynnościach prawnych.

W literaturze napotkać można także pogląd odmienny, przyjmujący, że zezwolenie na wykonywanie prawa do wizerunku jest zawsze czynnością prawną (jednostronną czynnością prawną o charakterze upoważniającym)⁴⁵⁵¹ . Zgoda (zezwolenie) na rozpowszechnianie wizerunku nie prowadzi ani do przeniesienia ani do ograniczenia prawa do wizerunku, nie ma więc charakteru rozporządzającego⁴⁵⁵² . Dotyczy jedynie sfery wykonywania prawa. Upoważnia inną osobę do korzystania z wizerunku (jego rozpowszechniania), niekoniecznie we własnym interesie. Usuwa przesłankę bezprawności korzystania z wizerunku przez inną osobę. Można więc rzec, iż pośrednio upoważnia inny podmiot do wkroczenia w sferę przysługującą wyłącznie osobie, o której wizerunek chodzi. Zgoda na rozpowszechnianie wizerunku jest więc co najmniej działaniem zbliżonym do czynności prawnych upoważniających⁴⁵⁵³ .

-1251-

Istotną jej właściwością jest jej odwołalność, wypływająca z charakteru dobra o jakie w tym przypadku chodzi.

W ostatnich czasach zgoda bywa coraz częściej wprowadzana do odpłatnych umów dwustronnie zobowiązujących. Jesteśmy bowiem świadkami zjawiska komercjalizacji niektórych dóbr osobistych. Przeważa pogląd o dopuszczalności takich umów⁴⁵⁵⁴ . Jako składnik umowy zgoda jest wówczas oświadczeniem woli. Nie pozbawia to jej jednak cechy odwołalności. Jeśli nawet umieszczona jest w umowie, zachowuje zasadniczo swój odwołalny charakter⁴⁵⁵⁵ . Nie wyklucza to dopuszczalności zobowiązania⁴⁵⁵⁶ się uprawnionego do nieodwołania zgody oraz zastrzeżenia kary umownej (lub odszkodowania umownego) na wypadek odwołania zgody⁴⁵⁵⁷ .

Stosunek zobowiązaniowy, z którym mamy wówczas do czynienia, jest dość swoisty. Uprawniony z tego stosunku nie może bowiem dochodzić wykonania zobowiązania (zaniechania odwołania zgody), chyba że chodziłoby o dochodzenie zapłaty kary umownej w razie jej zastrzeżenia.

W literaturze napotkać możemy też nieśmiałe wypowiedzi o dopuszczalności zrzeczenia się roszczeń związanych z konkretną eksploatacją wizerunku, gdy leży ona wyłącznie w interesie uprawnionego do wizerunku⁴⁵⁵⁸ .

De lege ferenda wysuwany jest zasługujący na rozważenie postulat ustanowienia w naszym prawie nowego majątkowego prawa w ramach własności intelektualnej, zbliżonego do amerykańskiego right of publicity, będącego prawem do ekonomicznej eksploatacji oznaczeń identyfikujących daną osobę, obejmujących wizerunek, nazwisko, głos, charakterystyczne rekwizyty wskazujące jednoznacznie na określonego człowieka⁴⁵⁵⁹ .

VII. Tajemnica korespondencji

Przepis art. 23 KC wśród dóbr osobistych wymienia tajemnicę korespondencji. Jest ona chroniona również przez Konstytucję (art. 49 zd. 1: „zapewnia się wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się”) oraz przepisy Prawa autorskiego (art. 82 i 83 PrAut).

W myśl art. 82 PrAut, jeżeli adresat korespondencji nie wyraził innej woli, rozpowszechnianie korespondencji w okresie dwudziestu lat od jego śmierci, wymaga zezwolenia małżonka, a w jego braku kolejno zstępnych, rodziców lub rodzeństwa. Z kolei przepis art. 83 PrAut nakazuje stosować odpowiednio art. 78 ust. 1 PrAut, jeżeli doszło

-1252-

do rozpowszechnienia korespondencji bez zezwolenia osoby, do której została skierowana. Roszczeń przewidzianych w art. 78 ust. 1 nie można dochodzić po upływie dwudziestu lat od śmierci adresata korespondencji.

Odrębnie uregulowana jest w naszym prawie tajemnica telekomunikacyjna (por. art. 159 ustawy z 16.7.2004 r. – Prawo telekomunikacyjne)⁴⁵⁶⁰ . Przepisy te nie wyłączają jednak stosowania art. 23, 24 i 43 KC.

Tajemnica korespondencji jest dobrem osobistym nie tylko osób fizycznych, lecz również osób prawnych⁴⁵⁶¹ i podmiotów bez osobowości prawnej. Brak powodów, by ochrony pozbawiać osoby prawne i podmioty bez osobowości prawnej. Trudno sobie wyobrazić prowadzenie przez te podmioty normalnej działalności statutowej bez ochrony tajemnicy korespondencji. Jest ona ściśle związana z ochroną dobrego imienia podmiotów, o których mowa.

Ochrona przysługuje nie tylko adresatowi korespondencji, lecz również jej nadawcy (autorowi). Nadawca może wyłączyć poufność listu nadając mu charakter listu otwartego, skierowanego do szerszego grona adresatów. Jeżeli jednak kieruje korespondencję do określonego adresata, ma prawo oczekiwać, iż ten uszanuje zasadę poufności, a uzyskane z korespondencji informacje, dotyczące jego sfery prywatności, zachowa w tajemnicy⁴⁵⁶² . U podstaw ochrony udzielanej nadawcy korespondencji może więc znajdować się potrzeba ochrony jego sfery prywatności. Jałowe byłyby jednak próby precyzyjnego rozgraniczenia stykających się dóbr osobistych i odpowiadających im praw podmiotowych (tajemnicy korespondencji i sfery prywatności).

Z kolei ochronę tajemnicy korespondencji można też wiązać z prawem do niezakłóconego komunikowania się, które wyprowadzane bywa z wolności rozumianej jako swoboda poruszania się⁴⁵⁶³ .

W roli nadawcy korespondencji może wystąpić zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna⁴⁵⁶⁴ lub podmiot bez osobowości prawnej. Korespondencja może być uznana za pochodzącą od podmiotu niebędącego osobą fizyczną, gdy spełnione są przesłanki skutecznej reprezentacji tego podmiotu (korespondencja pochodzi więc od piastunów organów lub osób przez nich do prowadzenia korespondencji upoważnionych). Jednak przymiot twórcy oraz wynikające z tego tytułu prawo autorskie może przysługiwać jedynie

-1253-

osobie fizycznej (art. 8 PrAut). W kategoriach czysto cywilistycznych należy natomiast rozpatrywać kwestię własności i posiadania listu, czy też innego materialnego nośnika korespondencji.

Naruszenie tajemnicy korespondencji może przybierać postać różnych zachowań. Chodzić tu może o bezprawne zapoznanie się z korespondencją zaadresowaną do innej osoby (otwarcie i przeczytanie cudzego listu), przejęcie i przywłaszczenie sobie cudzej korespondencji, zniszczenie cudzej korespondencji, uniemożliwienie dotarcia do niej adresatowi i zapoznania się z nią, rozpowszechnienie cudzej korespondencji, wtargnięcia do systemu komunikacji elektronicznej („złamanie” stosowanych zabezpieczeń), a nawet o brak staranności po stronie nadawcy w zapewnieniu poufności przekazywanych informacji dotyczących sfery prywatności adresata⁴⁵⁶⁵ .

Z prawa do tajemnicy korespondencji wyprowadzane jest prawo do decydowania o rozpowszechnianiu korespondencji⁴⁵⁶⁶ . Prawo to przysługuje łącznie nadawcy i adresatowi korespondencji. Rozpowszechnianie wymaga więc zgody ich obu. Stosowanie tej zasady nie napotka na trudności, gdy oba te podmioty żyją (istnieją).

Z chwilą śmierci nadawcy gasną jego dobra osobiste, w tym także tajemnica jego korespondencji. Nie można jednak wykluczyć sprzeciwu wobec zamiaru rozpowszechnienia korespondencji ze względu na kult po zmarłej osobie bliskiej ze strony osób, którym takie dobro przysługuje⁴⁵⁶⁷ .

Sprawę zgody na rozpowszechnienie korespondencji skierowanej do osoby fizycznej po jej śmierci (w ciągu dwudziestu lat od daty śmierci) reguluje wspomniany już wyżej art. 82 PrAut. Nakazuje on w pierwszej kolejności brać pod uwagę wolę adresata korespondencji. Może on albo zakazać rozpowszechniania korespondencji albo też wyrazić na to zgodę. Dopiero w braku wyrażenia przez niego woli, rozpowszechnienie wymagać będzie zgody wymienionych w art. 82 PrAut osób, a mianowicie (kolejno) zstępnych, rodziców lub rodzeństwa. Jeżeli zgody oczekuje się od kilku osób równocześnie, zgoda będzie udzielona tylko w razie jednomyślności osób udzielających zgody. W obrębie zstępnych należy posługiwać się zasadą ograniczonej reprezentacji. A więc, w pierwszej kolejności zgody udzielać będą dzieci adresata korespondencji, jeżeli zaś któreś z dzieci nie przeżyło adresata korespondencji, w miejsce tego dziecka wstąpią jego dzieci. Uprawnienie z art. 82 PrAut jest szczególnym uprawnieniem osobistym. Nie zależy ono od tego czy osoba, o którą chodzi ma kwalifikacje spadkobiercy względem adresata korespondencji.

Wola adresata korespondencji, o której jest mowa w art. 82 PrAut, może być wyrażona w dowolny sposób (a nie tylko w testamencie).

Przepis art. 82 PrAut nie uchyla praw nadawcy korespondencji do współdecydowania o rozpowszechnianiu korespondencji. Osoby wymienione w art. 82 PrAut muszą więc – po śmierci adresata – uzyskać zgodę nadawcy na rozpowszechnienie korespondencji. Także upływ dwudziestu lat od śmierci adresata (o czym mowa w art. 82 PrAut)

-1254-

nie wpływa na prawa nadawcy. Jednakże po upływie dwudziestu lat od śmierci adresata, jeśli nie żyje też (nie istnieje) nadawca, na przeszkodzie w rozpowszechnieniu publikacji mogą stanąć jedynie osoby mogące się powołać na kult po osobie zmarłej.

Oparcie dla prawa do decydowania o rozpowszechnianiu korespondencji stanowi czasem prawo do prywatności. Już sam fakt prowadzenia korespondencji z określoną osobą (a nie tylko jej treść) może należeć do zasługującej na ochronę sfery prywatności nadawcy (autora) korespondencji⁴⁵⁶⁸ .

Ochrona korespondencji przewidziana w przepisach Prawa autorskiego nie jest ograniczona jedynie do listów będących utworami w rozumieniu tego prawa. Rozciągana jest także na listy (korespondencję) niebędące utworami⁴⁵⁶⁹ .

Zarówno roszczenia z art. 24 KC, jak i roszczenia wynikające z zastosowania art. 82 i 78 ust. 1 PrAut są skuteczne przeciwko każdemu kto rozpowszechnia korespondencję⁴⁵⁷⁰ .

Forma korespondencji (pismo, nagranie dźwiękowe itp.) oraz sposób jej prowadzenia (poczta, kurier specjalny, fax itp.) nie mają znaczenia dla omawianej ochrony. Spełniona musi być jednak przesłanka poufności oraz indywidualnego charakteru przesyłki. Listy niewysłane, listy otwarte (podane do publicznej wiadomości przez autora), ulotki nie są korespondencją zarówno w rozumieniu art. 23 KC, jak i art. 82 PrAut⁴⁵⁷¹ .

Jeżeli korespondencja stanowi przedmiot prawa autorskiego (por. art. 1 i n. PrAut) dla jej rozpowszechnienia wymagana jest zgoda podmiotu majątkowych praw autorskich (art. 8, 11, 12, 17 PrAut), a w razie pierwszego udostępnienia publiczności – ponadto zgoda twórcy, jeśli autorskie prawo majątkowe przysługuje innej osobie (art. 16 pkt 4 PrAut)⁴⁵⁷² .

Oddzielnymi przepisami chronione są tajemnice przedsiębiorstwa⁴⁵⁷³ . W myśl art. 3 ust. 2 ZNKU naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa stanowi czyn nieuczciwej konkurencji. Czynem nieuczciwej konkurencji jest również przekazanie, ujawnienie lub wykorzystanie cudzych informacji stanowiących tajemnicę przedsiębiorstwa albo ich nabycie od osoby nieuprawnionej, jeżeli zagraża lub narusza interes przedsiębiorcy (art. 11 ust. 1 ZNKU)⁴⁵⁷⁴ . Sposoby ochrony przed czynami nieuczciwej konkurencji określa art. 18 ZNKU. W myśl tego przepisu w razie dokonania czynu nieuczciwej konkurencji przedsiębiorca, którego interes został zagrożony lub naruszony może żądać:

1) zaniechania niedozwolonych działań;

2) usunięcia skutków takich działań;

3) złożenia jednokrotnego lub wielokrotnego oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie;

4) naprawienia wyrządzonej szkody na, zasadach ogólnych;

-1255-

5) wydania bezpodstawnie uzyskanych korzyści, na zasadach ogólnych;

6) zasądzenia odpowiedniej sumy na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej lub ochroną dziedzictwa narodowego – jeżeli czyn nieuczciwej konkurencji był zawiniony.

Na wniosek uprawnionego sąd może orzec również o wyrobach, ich opakowaniach, materiałach reklamowych i innych przedmiotach bezpośrednio związanych z popełnieniem czynu nieuczciwej konkurencji (w szczególności może orzec ich zniszczenie lub przepadek z zaliczeniem na poczet odszkodowania)⁴⁵⁷⁵ .

Tajemnice przedsiębiorstwa same w sobie nie stanowią dobra osobistego⁴⁵⁷⁶ . Są niematerialnym dobrem majątkowym⁴⁵⁷⁷ . Ochrona przewidziana w art. 11 i 18 ZNKU nie jest więc skierowana na ochronę dóbr osobistych⁴⁵⁷⁸ . Ochrona tajemnicy korespondencji może pośrednio służyć do ochrony tajemnic przedsiębiorstwa, jeśli te stają się treścią korespondencji.

VIII. Nietykalność mieszkania

Nietykalność mieszkania została wyraźnie wymieniona w art. 23 KC. Dotyczy jej również art. 50 Konstytucji, który stanowi: „Zapewnia się nienaruszalność mieszkania. Przeszukanie mieszkania, pomieszczenia lub pojazdu może nastąpić jedynie w przypadkach określonych w ustawie i w sposób w niej określony”.

Sformułowanie przepisu konstytucyjnego zachęca do szerokiego rozumienia pojęcia mieszkania, występującego w art. 23 KC. Pojęcie to obejmuje nie tylko lokale mieszkalne, lecz całą zagrodę (domostwo), a więc także pomieszczenia niemieszkalne (np. garaże, oranżerie), ogród okalający dom mieszkalny, czy też pojazdy⁴⁵⁷⁹ .

Nie da się jednak objąć ochroną z art. 23 i 24 KC gruntów rolnych, łąk, pastwisk lub lasów należących do właściciela domu czy też wchodzących w skład należącego do niego przedsiębiorstwa.

Ochrona nietykalności mieszkania na podstawie art. 23 KC nie ma na celu ochrony lokatora przed szkodami wyrządzonymi w zajmowanym przez niego mieszkaniu przez osoby trzecie. Temu celowi służą inne przepisy. Jak słusznie podkreślono w orzeczeniu SA w Gdańsku z 29.12.2000 r.⁴⁵⁸⁰ przy ustalaniu treści prawa nietykalności mieszkania powinien być brany pod uwagę aspekt niematerialny. Chodzi w nim o ochronę przed bezprawnym wtargnięciem osoby trzeciej w sferę określonego stanu psychicznego i emocjonalnego, jaki daje człowiekowi poczucie bezpiecznego i niezakłóconego

-1256-

korzystania z własnego kąta, w którym ześrodkowana jest jego aktywność życiowa i z którym związana jest jego prywatność.

Duże praktyczne znaczenie⁴⁵⁸¹ ma postanowienie SN z 18.10.1967 r., w którym stwierdzono, że naruszenie nietykalności mieszkania może też polegać na utrudnieniach stwarzanych przez współlokatora w korzystaniu z mieszkania. Stanowisko to spotkało się z aprobatą ze strony doktryny⁴⁵⁸² .

Naruszenie nietykalności mieszkania nie wymaga fizycznego wtargnięcia do cudzego mieszkania. Mamy z nim do czynienia także w razie zainstalowania ukrytych kamer, urządzeń podsłuchowych, czy też zwykłego podglądactwa.

Przepis art. 43 KC stwarza podstawę do poszukiwania analogicznego dobra osobistego po stronie osób prawnych lub podmiotów bez osobowości prawnej. To zdaje się nie budzić wątpliwości w naszej doktrynie⁴⁵⁸³ . Sporny jest jednak zasięg dobra, które nazywać można nietykalnością pomieszczeń osoby prawnej lub podmiotu bez osobowości.

Z uwagi na fakt, iż chodzi tu o dobro osobiste tych podmiotów, zasięg nietykalności pomieszczeń należy ograniczyć do pomieszczeń związanych z funkcjonowaniem danego podmiotu⁴⁵⁸⁴ . Chodzić więc będzie o biura zajmowane przez organy danego podmiotu i ich personel, pomieszczenia, w których zainstalowane są urządzenia techniczne umożliwiające funkcjonowanie danego podmiotu, sale konferencyjne, samochody używane przez piastunów organów i ich personel itp. Nie ma też znaczenia czy są to pomieszczenia w siedzibie centrali, czy też w siedzibie oddziału danego podmiotu.

Jest natomiast wysoce wątpliwe czy zasięgiem omawianego dobra osobistego należy objąć wszelkie pomieszczenia należące do danego podmiotu (hale fabryczne, magazyny, budynki gospodarcze w przedsiębiorstwie rolnym lub hodowlanym, środki transportu w przedsiębiorstwach transportowych)⁴⁵⁸⁵ . Nie wydaje się, by taką interpretację wymuszało orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach o naruszenie nietykalności pomieszczeń osób prawnych⁴⁵⁸⁶ .

Trzeba też pamiętać, że prawa majątkowe do tych przedmiotów korzystają z reguły z szerokiej ochrony. Zwykle też możliwe jest skorzystanie ze środków przysługujących

-1257-

w ramach ochrony posesoryjnej. Sięganie w celu ich ochrony do środków służących do ochrony dóbr osobistych jest nieuzasadnione.

IX. Twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska

Przepis art. 23 KC do dóbr osobistych człowieka zaliczył niemajątkowe wartości towarzyszące twórczości naukowej, artystycznej, wynalazczej i racjonalizatorskiej. Chodzi tu niewątpliwie – jak zauważa Z. Radwański – „tylko o niemajątkowe wartości jakie dla autora, wynalazcy i racjonalizatora stanowi fakt, że jest on twórcą pewnego pomysłu i ten właśnie wytwór intelektu ludzkiego jest przedmiotem ochrony przewidzianej w art. 24 KC”⁴⁵⁸⁷ . Wartościom tym odpowiadają odpowiednie prawa osobiste.

Efekty omawianej aktywności człowieka są też chronione innymi przepisami, a mianowicie Prawem autorskim i Prawem własności przemysłowej.

Konstrukcją autorskiego prawa osobistego posłużył się ustawodawca w art. 16 PrAut. W myśl tego przepisu, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem, a w szczególności prawo do:

1) autorstwa utworu;

2) oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępnienia go anonimowo;

3) nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania;

4) decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności;

5) nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Środki ochrony określa art. 78 ust. 1 PrAut stanowiąc, że twórca którego autorskie prawa osobiste zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania. W razie dokonanego naruszenia może żądać, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności, aby złożyła publiczne oświadczenie o odpowiedniej treści i formie. Jeżeli naruszenie było zawinione, sąd może przyznać twórcy odpowiednią sumę pieniężną tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub – na żądanie twórcy – zobowiązać sprawcę, aby uiścił odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez twórcę cel społeczny. Sprawę wykonywania autorskich praw osobistych po jego śmierci oraz wytaczanie powództw o ochronę autorskich praw osobistych zmarłego – na wypadek braku innej wyrażonej przez niego woli – reguluje art. 78 ust. 2–4 PrAut. Prawo do wytaczania powództw i wykonywania autorskich praw osobistych po śmierci twórcy przyznano mianowicie – kolejno – zstępnym, rodzicom, rodzeństwu, zstępnym rodzeństwa (art. 78 ust. 2 i 3 PrAut). Przyznano też legitymację do wytaczania powództw (w braku odmiennej woli twórcy) właściwemu stowarzyszeniu twórców lub organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi (art. 78 ust. 4 PrAut).

Twórca może też korzystać z możliwości, które stwarza art. 189 KPC.

W razie wyrządzenia szkody twórca może dochodzić odszkodowania według zasad ogólnych.

Nasuwa się pytanie o stosunek przepisów Prawa autorskiego do przepisów KC, regulujących ochronę dóbr osobistych.

-1258-

Zdania doktryny są podzielone. Jedni sądzą, że przepisy KC obejmują ochronę tylko tych niemajątkowych interesów twórców, które nie korzystają z ochrony na podstawie przepisów Prawa autorskiego⁴⁵⁸⁸ . Zdaniem innych – i do tego stanowiska wypada się przychylić – autorskie dobra osobiste są tylko jedną z postaci dobra określanego w art. 23 mianem „twórczość naukowa i artystyczna”, dopuszczalne jest więc kumulatywne stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego i ustawy o prawie autorskim⁴⁵⁸⁹ .

W razie różnicy między obu reżimami należy stosować przepisy korzystniejsze dla osoby, której dobro ma być chronione⁴⁵⁹⁰ .

Nie bez racji podkreśla E. Wojnicka, iż przedmiotem ochrony twórczości naukowej i artystycznej jest wynikająca „z autorstwa oznaczonego dzieła swoboda (wolność) decydowania o postaci i o losach rezultatu pracy intelektualnej”⁴⁵⁹¹ .

Z natury rzeczy dobra osobiste związane z twórczością mogą być udziałem jedynie osób fizycznych⁴⁵⁹² .

W życiu pojawiają się czasem w ramach twórczości naukowej lub artystycznej sytuacje wymykające się spod zakresu zastosowania Prawa autorskiego. Sięgać wówczas można – w celu ochrony uprawnionych – jedynie do przepisów KC.

Autorskie prawa osobiste – zgodnie z Prawem autorskim – powstają z chwilą ustalenia utworu. Do tej chwili twórca może więc korzystać z ochrony wynikającej z art. 23 i 24 KC⁴⁵⁹³ . Przepisy te mogą służyć również jako podstawa ochrony przed przywłaszczeniem sobie przez osobę trzecią nazwiska lub pseudonimu twórcy⁴⁵⁹⁴ .

Wyniki badań naukowych, nieucieleśnione w utworze, chronione są przepisami KC (art. 23 i 24 KC)⁴⁵⁹⁵ . To samo odnieść można do rozwiązania naukowo-technicznego, które nie stało się składnikiem utworu w rozumieniu art. 1 PrAut, a które pozbawione jest zdolności patentowej, w związku z czym nie może liczyć na ochronę patentową⁴⁵⁹⁶ .

-1259-

Także na tle Prawa własności przemysłowej do praw osobistych należy zaliczyć autorstwo projektu wynalazczego⁴⁵⁹⁷ . Przepisy ustawy z 30.6.2000 r. – Prawo własności przemysłowej dopuściły ustalanie autorstwa projektu wynalazczego w drodze postępowania cywilnego (art. 284 pkt 1). Przewidziały też odpowiedzialność karną za przypisanie sobie autorstwa albo wprowadzenie w błąd innej osoby co do autorstwa cudzego projektu wynalazczego albo naruszenia w inny sposób praw twórcy projektu wynalazczego (art. 303 ust. 1 PrWłPrzem).

Pochodną prawa do autorstwa projektu wynalazczego jest prawo twórcy do ujawnienia nazwiska (w patencie – art. 4^ter Konwencji paryskiej, w opisach, rejestrach oraz innych dokumentach i publikacjach wynalazku, wzoru użytkowego, wzoru przemysłowego oraz topografii układu scalonego – art. 8 ust. 1 pkt 3 PrWłPrzem, co na mocy art. 8 ust. 2 zd. 2 PrWłPrzem dotyczy również projektów racjonalizatorskich)⁴⁵⁹⁸ .

Nie ulega wątpliwości dopuszczalność zastosowania – w celu ochrony dóbr osobistych twórcy projektu wynalazczego – przepisu art. 24 KC⁴⁵⁹⁹ . Mamy tu do czynienia z kumulatywną ochroną udzielaną przez przepisy KC oraz przepisy Prawa własności przemysłowej⁴⁶⁰⁰ .

X. Kult po zmarłej osobie bliskiej

Kult pamięci po zmarłej bliskiej osobie, mimo że nie został wymieniony wyraźnie w art. 23 KC, powszechnie uznawany jest za dobro osobiste⁴⁶⁰¹ . Jest to samoistne dobro osób bliskich zmarłego. Wynikające z tego dobra prawo osoby bliskiej obejmuje uprawnienie do pochowania zwłok⁴⁶⁰² , ich przeniesienia lub ekshumacji, wybudowania nagrobka i ustalenia na nim napisu, odwiedzania i pielęgnacji grobu, odbywania ceremonii religijnych.

Podobnie traktowana jest „tradycja rodzinna rozumiana jako dziedzictwo, spuścizna, utożsamianie się z dokonaniami i wartościami reprezentowanymi przez przodków”⁴⁶⁰³ .

-1260-

Sąd apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 23.9.2005 r.⁴⁶⁰⁴ uznał więź rodziców z dzieckiem za dobro osobiste rodziców i dzieci.

XI. Sfera prywatności. Ochrona danych osobowych

Koncepcja prawa do prywatności (right of privacy) jest wytworem doktryny amerykańskiej⁴⁶⁰⁵ . W Polsce utorował jej drogę A. Kopff⁴⁶⁰⁶ . Sformułował on tezę, że sfera życia prywatnego człowieka należy do jego dóbr osobistych i podlega ochronie przewidzianej w art. 23 i 24 KC⁴⁶⁰⁷ . „Dobrem osobistym w postaci życia prywatnego – jak pisał – jest to wszystko, co ze względu na uzasadnione odosobnienie się jednostki od ogółu społeczeństwa służy jej do rozwoju fizycznej i psychicznej osobowości oraz zachowania osiągniętej pozycji społecznej”. Sfera życia prywatnego w jego ujęciu dzieli się na dwie „podsfery”: sferę intymnego życia osobistego i sferę prywatnego życia osobistego. Sferę życia intymnego ujmował on szerzej niż wynikałoby to ze znaczenia przypisywanego temu zwrotowi w języku potocznym. Zaliczał do niej te przeżycia osobiste człowieka, którymi nie dzieli się on zwykle z innymi ludźmi, a jeśli już to tylko z osobami najbliższymi. Ich ujawnienie przez osoby trzecie wywołuje zwykle uczucie wstydu, zakłopotania lub udręki⁴⁶⁰⁸ . Jako dobro osobiste sfera życia intymnego powinna podlegać pełnej ochronie prawnej. Nic nie może usprawiedliwiać wnikania w nią osobom trzecim.

Inaczej rzecz się ma ze sferą prywatnego życia osobistego. Obejmuje ona okoliczności życia osobistego i rodzinnego (nienależące do sfery intymnego życia osobistego), które wprawdzie są udostępniane bliskim i znajomym, ale zwykle są dostępne tylko tym osobom. Sfera ta nie jest już tak mocno chroniona, jak sfera intymnego życia osobistego. Ingerencja w tę sferę może być usprawiedliwiona ze względu na czynnik „usprawiedliwionego zainteresowania”. Czynnik ten przemawia za węższą ochroną prywatności osób pełniących funkcje publiczne, niż pozostałych jednostek⁴⁶⁰⁹ .

Poglądy te spotkały się zasadniczo z akceptacją⁴⁶¹⁰ .

Pojawiły się jedynie propozycje nieznacznych retuszy albo też nieco inne ujęcie niektórych kwestii.

W szczególności A. Szpunar kwestionował potrzebę odróżnienia sfery intymności od sfery prywatnego życia osobistego podkreślając, że w omawianym zakresie mamy

-1261-

do czynienia z jednym dobrem osobistym, w obrębie którego wyróżnić można różne sfery o płynnych granicach⁴⁶¹¹ . W podobnym duchu wypowiadał się B. Kordasiewicz podkreślając, że orzecznictwo w sprawie ochrony dóbr osobistych dostarcza jedynie rozstrzygnięć dotyczących konkretnych wartości w kontekście określonych sytuacji faktycznych. Stworzenie na tej podstawie spójnej koncepcji ochrony dóbr osobistych oraz przeprowadzenie ścisłej linii demarkacyjnej pomiędzy sferami prywatności i intymności oraz powszechnej dostępności nie jest możliwe⁴⁶¹² . Pojawiły się też głosy, iż sfera życia intymnego jest odrębnym dobrem osobistym w stosunku do sfery życia prywatnego⁴⁶¹³ .

Tylko nieliczni autorzy⁴⁶¹⁴ wsparli tezę A. Kopffa⁴⁶¹⁵ , iż ochrona sfery życia intymnego ma charakter absolutny. Przeważa pogląd odmienny⁴⁶¹⁶ .

Niejednakowo rozkładały się też akcenty przy określaniu istoty prywatności. A. Szpunar podkreślał, że sfera życia prywatnego jest „prawem na którego podstawie każdy może domagać się, aby nieuprawnione osoby nie mieszały się do jego życia prywatnego, zwłaszcza przez rozpowszechnianie wiadomości, choćby prawdziwych”⁴⁶¹⁷ . Według B. Kordasiewicza prawo do prywatności obejmuje nie tylko prawo do odosobnienia się jednostki lecz również prawo do oczekiwania, iż będzie ona przedstawiana w prawdziwym świetle⁴⁶¹⁸ . Zdaniem M. Safjana prywatność to „obszar niedostępności, chroniony przed ciekawością i wścibstwem innych, sfera wolna od zewnętrznych ingerencji, w której każdy ma prawo schronić się przed innymi”⁴⁶¹⁹ . Autor ten jest zwolennikiem koncepcji ujmującej prywatność jako autonomię jednostki (zarówno w relacji do państwa i władz publicznych, jak i przy kształtowaniu własnego życia osobistego)⁴⁶²⁰ . Z kolei w ujęciu A. Sakowicza „prywatność jest dobrem samoistnym, przyrodzonym i stałym, wyrażającym się przez sferę odosobnienia przysługującej każdej jednostce, w obrębie której jednostka korzystając z prawa do prywatności kreuje własną osobowość, decyduje o sprawach osobistych – fizycznych i psychicznych – wtedy, gdy sobie tego życzy, a także chroni prywatność, gdy ta jest naruszona”⁴⁶²¹ .

W piśmiennictwie wysunięty został postulat wyodrębnienia osobnej kategorii w postaci rodzinnych dóbr osobistych (wartości życia rodzinnego)⁴⁶²² . Jego przeciwnicy nie

-1262-

bez racji podnosili, iż wartości życia rodzinnego objęte są prawem do prywatności⁴⁶²³ , nie ma więc potrzeby wyodrębniania takiego dobra.

Mało użyteczne są też sugestie, by prawo do ochrony życia prywatnego traktować jako kategorię nadrzędną, chroniącą wiele dóbr jednostkowych (poza prywatnością sensu stricto także m.in. cześć, wolność przekonań i obyczajów, tajemnicę korespondencji, ochronę wizerunku)⁴⁶²⁴ . Wprowadzają one zbędne zamieszanie pojęciowe.

Koncepcja prawa do prywatności z trudem torowała sobie drogę w judykaturze. W latach 70. oraz na początku lat 80. zapadły orzeczenia SN, w których możliwość sięgnięcia do omawianej koncepcji nie została wykorzystana⁴⁶²⁵ . Dopiero w orzeczeniach z połowy lat 80. Sąd Najwyższy odwołał się do tej koncepcji⁴⁶²⁶ .

W latach 90. pojawiły się nowe impulsy zmierzające do ugruntowania koncepcji zakładającej istnienie odrębnego dobra osobistego w postaci sfery życia prywatnego⁴⁶²⁷ :

1) dokonana w 1990 r. nowelizacja art. 14 ust. 6 PrPras (skreślenie słów zezwalających na publikację danych dotyczących prywatnej sfery życia prywatnego, jeżeli przemawia za tym obrona społecznie uzasadnionego interesu);

2) przystąpienie Polski do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka;

3) wejście w życie Konstytucji RP z 1997 r.⁴⁶²⁸ , której art. 47 stanowi: „Każdy ma prawo do poszanowania życia prywatnego, rodzinnego (...) oraz do decydowania

-1263-

o swoim życiu osobistym”; według art. 51 ust. 1 Konstytucji „Nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawnienia informacji dotyczących jego osoby” i wreszcie zgodnie z art. 76 „Władze publiczne chronią konsumentów, użytkowników i najemców przed działaniami zagrażającymi ich (...) prywatności”.

Równocześnie w Konstytucji podkreślono prawo obywatela do informacji o osobach pełniących funkcje publiczne (art. 61 ust. 1) oraz zasadę wolności prasy i innych środków społecznego przekazu (art. 14).

Wspomniany wyżej art. 14 ust. 6 PrPras (w brzmieniu nadanym nowelą z 1990 r.), stanowi: „Nie wolno bez zgody osoby zainteresowanej publikować informacji oraz danych dotyczących prywatnej sfery życia, chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby”. Na jego tle nasuwa się pytanie czy sfera intymna jednostki może mieć związek z jej działalnością publiczną?

Zwolennicy bezwzględnej ochrony sfery intymnej człowieka, z reguły odnoszą ją również do osób publicznych⁴⁶²⁹ . Według innego poglądu sfera intymna zasługuje wprawdzie na większą ochronę, niż inne postaci prywatności, ochrona ta nie może być jednak absolutna⁴⁶³⁰ .

Podzielając ten ostatni punkt widzenia należy jednak postulować wąskie rozumienie pojęcia osoby prowadzącej działalność publiczną na tle art. 14 ust. 6 PrPras⁴⁶³¹ . Przy ocenie przesłanek zastosowania końcowego fragmentu tego przepisu, wprowadzającego dopuszczalność publikowania informacji oraz danych dotyczących „prywatnej sfery życia” bez zgody osoby zainteresowanej, należy na serio liczyć się z wymaganiem wynikającym ze słowa „bezpośrednio”. Chodzi o to, aby te informacje lub dane były rzeczywiście bezpośrednio związane z działalnością publiczną danej osoby. Wchodzą oczywiście w grę wyłącznie dane lub informacje prawdziwe.

Z góry można założyć, że zdecydowana większość informacji ze sfery życia intymnego nie jest z natury rzeczy powiązana z ewentualną działalnością publiczną danej osoby.

Na odrębną wzmiankę zasługuje kwestia ochrony danych osobowych. Dotyczy jej wprost art. 51 Konstytucji RP, który stanowi że:

1) nikt nie może być obowiązany inaczej niż na podstawie ustawy do ujawnienia informacji dotyczących jego osoby;

2) władze publiczne nie mogą pozyskiwać, gromadzić i udostępniać innych informacji o obywatelach niż niezbędne w demokratycznym państwie prawnym;

3) każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędowych dokumentów i zbiorów danych (ograniczenie tego prawa może określić ustawa);

4) każdy ma prawo do żądania sprostowania oraz usunięcia informacji nieprawdziwych, niepełnych lub zebranych w sposób sprzeczny z ustawą.

-1264-

Problematykę tę reguluje też odrębna ustawa z 29.8.1997 r. o ochronie danych osobowych⁴⁶³² . Ustawa przyznaje każdemu prawo do ochrony dotyczących go danych osobowych (art. 1 ust. 1). Przetwarzanie danych osobowych może mieć miejsce ze względu na dobro publiczne, dobro osoby, której dane dotyczą, lub dobro osób trzecich w zakresie i trybie określonym ustawą (art. 1 ust. 2).

W rozumieniu ustawy za dane osobowe uważa się wszelkie informacje dotyczące zidentyfikowanej lub możliwej do zidentyfikowania osoby fizycznej (art. 6 ust. 1). Przesłanki dopuszczalności przetwarzania danych określa art. 23 wymienionej ustawy (w ust. 1 uzależnia to od zgody osoby zainteresowanej, chyba że chodzi o usunięcie dotyczących jej danych).

W literaturze jest sporne czy dane osobowe traktować jako odrębne dobro osobiste człowieka⁴⁶³³ , czy też jako szczególną postać prywatności⁴⁶³⁴ . Proponowane jest też rozwiązanie pośrednie, w myśl którego pomiędzy ochroną prawa do prywatności (na płaszczyźnie prawa konstytucyjnego i cywilnego) a ochroną danych osobowych (dostrzeganą w Konstytucji i regulowaną ustawą o ochronie danych z 1997 r.) zachodzi stosunek krzyżowania⁴⁶³⁵ . Są to przy tym reżimy od siebie niezależne. W praktyce mogą się więc zdarzyć sytuacje gdy przetwarzanie danych nie zostanie uznane za naruszenie prawa do prywatności. Według tego poglądu, w przypadku gdy przetwarzanie danych osobowych stanowi równocześnie naruszenie prawa do prywatności występuje ochrona kumulatywna⁴⁶³⁶ .

Wydaje się, że rację należy przyznać temu trzeciemu poglądowi. Zakładana w jego ramach różnorodność sytuacji życiowych jest wysoce prawdopodobna.

Doświadczenia judykatury są w rozważanym zakresie niezbyt duże. Trzeba jednak wspomnieć o wyroku SA w Gdańsku z 15.3.1996 r.⁴⁶³⁷ , w którym stwierdzono, że nie można przyjąć, by posłużenie się danymi osobowymi osoby fizycznej w ofercie handlowej do niej skierowanej było bezprawnym działaniem oferenta. Dopóki dane osobowe człowieka są używane zgodnie z regułami społecznymi, nie można mówić o bezprawności działań innych osób, ani o zagrożeniu dóbr osobistych tymi działaniami⁴⁶³⁸ .

W doktrynie przeważa pogląd, iż prawo do prywatności przysługuje jedynie osobom fizycznym⁴⁶³⁹ . Ostatnio pojawiają się jednak wypowiedzi⁴⁶⁴⁰ , że także osoby prawne (czy też podmioty bez osobowości prawnej) mają sferę wewnętrznej autonomii chronionej przed ingerencją z zewnątrz. W jej ramach podmioty te powinny móc swobodnie kształtować

-1265-

swoje postępowanie. Stanowi to ich sferę prywatności. Nie oznacza to jednak, że jest ona chroniona podobnie intensywnie, jak sfera prywatności osób fizycznych.

Nie wydaje się by sugestie płynące z tych wypowiedzi należało z góry odrzucić. Sprawa wymaga dalszych badań. Nie należy jednak – jak sądzę – jako dobra osobistego objętego sferą prywatności traktować tzw. tajemnic przedsiębiorstwa⁴⁶⁴¹ , czy też tajemnic handlowych. Są to bowiem niematerialne dobra majątkowe przedsiębiorcy, a nie jego dobra osobiste.

Prywatność osoby prawnej (lub podmiotu bez osobowości prywatnej) można rozpatrywać jedynie w zakresie ściśle związanym z jej funkcjonowaniem jako osoby prawnej (lub innego podmiotu). Najczęściej wystarczająca okaże się tutaj ochrona ze względu na inne dobra przypisywane tym podmiotom (swobodę prowadzenia działalności statutowej, nietykalności pomieszczeń, tajemnicę korespondencji itp.).

W piśmiennictwie rozpatrywana jest potrzeba rozciągnięcia ochrony danych także na osoby prawne (lub podmioty bez osobowości prawnej)⁴⁶⁴² . Wśród argumentów wysuwanych przeciw temu rozwiązaniu nie bez racji podnosi się, że w odniesieniu do osób prawnych (i podmiotów bez osobowości prawnej) jawność wielu danych stanowi jeden z czynników gwarantujących pewność obrotu. Ułatwia też ochronę konsumentów.

XII. Możliwość korzystania z walorów środowiska naturalnego. Ochrona przed hałasem

Obywatelskie „prawo do korzystania z wartości środowiska naturalnego” proklamował w naszym prawie znowelizowany art. 71 Konstytucji z 1952 r. W Konstytucji RP z 1997 r. znalazły się postanowienia nakładające na władze publiczne daleko idące powinności związane z ochroną środowiska. W art. 74 ust. 1 stwierdzono, iż władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom. Z dalszych postanowień tego artykułu wynika, że:

1) ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych;

2) każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska;

3) władze publiczne mają wspierać działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska.

Obowiązek zapobiegania negatywnym dla zdrowia skutkom degradacji środowiska nakłada na władze publiczne art. 68 ust. 4 Konstytucji. Stosownie do art. 86 Konstytucji obowiązek dbałości o stan środowiska ciąży na każdym. Ma więc charakter powszechny.

O „prawie obywateli do korzystania z wartości środowiska” wspomniano w preambule ustawy z 31.1.1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska⁴⁶⁴³ (po zmianie ustawą z 29.8.1997 r. o zmianie ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska oraz o zmianie niektórych ustaw)⁴⁶⁴⁴ . Ustawę tę zastąpiła ustawa z 27.4.2001 r. – Prawo ochrony środowiska⁴⁶⁴⁵ . Wspomnieć też należy o ustawie z 16.4.2004 r. o ochronie przyrody⁴⁶⁴⁶ .

-1266-

Przy określaniu pojęcia środowiska użyteczna może być definicja przyjęta w ustawie – Prawo ochrony środowiska z 2001 r.

Środowiskiem – w myśl art. 3 pkt 39 wyżej wymienionej ustawy – jest ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta i rośliny oraz klimat⁴⁶⁴⁷ . Stan naturalny nie jest więc konieczną przesłanką środowiska naturalnego w znaczeniu przyjętym w tych rozważaniach.

Dość dawno pojawiło się pytanie czy listę dóbr osobistych wymienionych w art. 23 KC należy uzupełnić umieszczając na niej możność korzystania z walorów środowiska naturalnego.

Próbę odpowiedzi na to pytanie podjął Sąd Najwyższy w wyroku z 10.7.1975 r.⁴⁶⁴⁸ stwierdzając, że „prawo człowieka do nieskażonego środowiska biologicznego i do zaspokajania uczuć estetycznych pięknem krajobrazu” nie jest osobistym prawem podmiotowym; może być ono chronione środkami przewidzianymi w art. 24 KC tylko wtedy gdy pogwałcenie tego prawa stanowi równocześnie naruszenie lub zagrożenie praw osobistych, których przedmiotem są dobra osobiste w rozumieniu art. 23 KC. Rozstrzygnięcie to spotkało się z krytycznymi ocenami⁴⁶⁴⁹ . Odmienny pogląd wyraził SN w postanowieniu z 20.7.1984 r.⁴⁶⁵⁰ , uznając istnienie prawa do korzystania z walorów nieskażonego środowiska jako podmiotowego prawa osobistego w rozumieniu art. 23 KC, choć w rozpatrywanym przypadku odmówił jego ochrony.

Poglądy doktryny są podzielone. Jeszcze pod rządem Konstytucji z 1952 r. (na tle art. 71) pojawiły się wypowiedzi o istnieniu oddzielnego dobra osobistego i odpowiadającego mu prawa osobistego do korzystania z nieskażonego środowiska⁴⁶⁵¹ . Wypowiedzi w podobnym duchu spotkać można także współcześnie⁴⁶⁵² (po wejściu w życie nowej Konstytucji).

Inni sądzą⁴⁶⁵³ , że działania pogarszające środowisko naturalne prowadzić mogą do zagrożenia lub naruszenia wielu dóbr osobistych, a zwłaszcza zdrowia, możliwości swobodnego korzystania z mieszkania (z ciszy domowej), prywatności, co otwiera drogę do korzystania z ochrony przewidzianej w art. 24 KC; brak jednak podstaw do formułowania samoistnego dobra osobistego w postaci możliwości korzystania z walorów naturalnego środowiska.

Jeszcze inni ograniczają się do stwierdzenia, że zagadnienie jest dyskusyjne⁴⁶⁵⁴ .

-1267-

W ścisłym powiązaniu z ochroną możliwości korzystania z walorów naturalnego środowiska pozostaje zagadnienie ochrony przez hasłem wytwarzanym w sąsiedztwie. Było ono rozpatrywane w judykaturze⁴⁶⁵⁵ .

„Ciszę domową” jako dobro osobiste uznał Sąd Najwyższy w wyroku z 25.4.1985 r.⁴⁶⁵⁶ . W glosie do tego orzeczenia B. Kordasiewicz nie bez racji podniósł, że cisza domowa jest tylko stanem faktycznym, określonym elementem środowiska, a naruszonym dobrem osobistym może być „możność korzystania z walorów nieskażonego środowiska naturalnego” lub wręcz samo zdrowie⁴⁶⁵⁷ . Z kolei „spokój psychiczny” został uznany za dobro osobiste w orzeczeniu SN z 13.3.1988 r.⁴⁶⁵⁸ . Sąd Najwyższy stwierdził, iż „cywilnoprawne roszczenie z art. 24 § 1 o wstrzymanie działalności powodującej przekroczenie dopuszczalnych norm natężenia hałasu przysługuje także po wejściu w życie ustawy z 31.1.1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska”.

Odnosząc się przychylnie do poglądu dopuszczającego stosowanie art. 24 KC w celu ochrony możliwości korzystania z walorów środowiska naturalnego trudno uwolnić się od wątpliwości czy byłoby to uzasadnione bez powiązania z innymi dobrami człowieka, zwłaszcza zaś z jego zdrowiem zarówno fizycznym, jak i psychicznym. Niełatwo wyobrazić sobie naruszenie dobra w postaci możliwości korzystania z walorów naturalnego środowiska, niegodzącego jednocześnie w jakieś inne dobro (czy też dobra).

§ 82. Konstrukcja prawna

Nikt dziś nie kwestionuje potrzeby ochrony dóbr osobistych. Dyskusje dotyczą jedynie zakresu i sposobów tej ochrony oraz konstrukcji jurydycznych, w ramach których ochrona ta jest urzeczywistniana.

Od dawna w polskiej doktrynie dominuje pogląd, że cywilnoprawną ochronę dóbr osobistych należy oprzeć na konstrukcji prawa podmiotowego. Sformułowany został przez F. Zolla⁴⁶⁵⁹ na początku ubiegłego stulecia, a ugruntowany dzięki pracom S. Grzybowskiego⁴⁶⁶⁰ , A. Szpunara⁴⁶⁶¹ i Z. Radwańskiego⁴⁶⁶² . Wspiera go wielu innych autorów⁴⁶⁶³ .

-1268-

Przyjmuje się też na ogół, że prawa te są prawami podmiotowymi niemajątkowymi, bezwzględnymi (skutecznymi erga omnes). Są ściśle związane z ich przedmiotem. W związku z tym są niezbywalne (nie można ich przenieść na inną osobę, ani się ich zrzec) i niedziedziczne (gasną wraz ze śmiercią uprawnionego).

W dawniejszych wypowiedziach wskazywano, że przedmiotem ochrony jest w istocie sam człowiek: jego ciało, życie, cześć i wolność⁴⁶⁶⁴ . Współcześnie podkreśla się, iż przedmiotem tym są określone wartości związane z osobą ludzką obejmujące życie, zdrowie, nietykalność i integralność fizyczną i psychiczną, cześć i wolność, niektóre wytwory jego intelektu i sfery wyłączności, umożliwiające mu samorealizację (np. prywatność, tajemnica korespondencji). Dobra osobiste są wartościami niemajątkowymi ściśle związanymi z osobowością człowieka. Istnieją natomiast trudności w precyzyjnym wskazaniu oddzielnego substratu każdego z wchodzących w grę osobistych praw podmiotowych. Nie da się też wytyczyć dokładnie zasięgu poszczególnych dóbr osobistych⁴⁶⁶⁵ . Zachodzą one bowiem na siebie (krzyżują się). Lista zarówno dóbr osobistych, jak i odpowiadających im praw podmiotowych jest otwarta⁴⁶⁶⁶ . Dzięki temu nie grozi skostnienie jurydycznych form ochrony dóbr osobistych. Mają one charakter dynamiczny. Praktyka może zaś reagować na nowe pojawiające się potrzeby.

Propozycję alternatywną sformułował B. Gawlik⁴⁶⁶⁷ . Uważa on, że ochrona dóbr osobistych jest realizowana „nie przez przyznanie praw podmiotowych względem poszczególnych atrybutów osoby, lecz przez ustanowienie norm postępowania, regulujących konflikty wartości i interesów we wzajemnych oddziaływaniach społecznych” (koncepcja tzw. ochrony instytucjonalnej).

Dobra osobiste są bowiem wartościami inherentnymi (a nie zewnętrznymi) osoby, nie mogą więc stanowić, z natury rzeczy, zewnętrznego w stosunku do osoby, samoistnego przedmiotu (nośnika) praw podmiotowych.

Wsparcia udzielili tej koncepcji M. Czajkowska-Dąbrowska⁴⁶⁶⁸ , B. Kordasiewicz⁴⁶⁶⁹ i M. Lijowska⁴⁶⁷⁰ .

Gruntownej jej krytyki dokonał Z. Radwański⁴⁶⁷¹ . Podniósł on, iż w strukturze prawa podmiotowego, poza podmiotem, któremu ono przysługuje i podmiotem lub podmiotami korelatywnie w jego ramach obowiązanymi, należy wyróżnić jako element istotny i konieczny jedynie treść prawa. Natomiast przedmiot prawa spełnia jedynie rolę subsydiarną i niejednolitą w różnych typach praw podmiotowych. Nie stanowi – jak sądzi B. Gawlik – samodzielnego, koniecznego, zewnętrznego elementu prawa podmiotowego. To, że dobra osobiste chroni się przy użyciu praw podmiotowych oznacza – zdaniem Z. Radwańskiego – w istocie zakaz ich naruszania przez inne osoby.

-1269-

Brak w naszej doktrynie zwolenników skrajnego ujęcia koncepcji monistycznej dóbr osobistych, w myśl której istnieje jedno dobro osobiste i jedno odpowiadające mu prawo podmiotowe.

Nie oznacza to jednolitości poglądów. Rozbieżnych odpowiedzi udzielano zwłaszcza na pytanie czy istnieje jakieś „ogólne dobro osobiste”. Zachętę do pozytywnej odpowiedzi stanowiło spostrzeżenie, iż w ostatecznym rozrachunku to człowiek jest punktem odniesienia ochrony dóbr osobistych, to on jest przedmiotem ochrony⁴⁶⁷² . Zdaniem J. Kosika, „przedmiotem ogólnego prawa osobistości jest ostatecznie ogólne dobro, jakie stanowi sama osoba uprawnionego, cały zespół psychicznych i fizycznych elementów składających się na nią”⁴⁶⁷³ . Niewiele od tego odbiega wypowiedź A. Ciska, który stwierdza: „(...) chroniąc nie tylko poszczególne dobra osobiste, ale i kompleksy dóbr czy całe sfery życia człowieka chronimy w istocie jednostkę ludzką jako pewną złożoną całość psychofizyczną, a poszczególne dobra osobiste wynikają z tej całości będąc ze sobą powiązane funkcjonalnie”⁴⁶⁷⁴ .

Podzielić można pogląd S. Grzybowskiego, iż pytanie czy mamy tylko poszczególne dobra osobiste, czy też jedno „ogólne prawo osobistości” jest pytaniem źle postawionym. W istocie mamy bowiem „pojęciowo nieograniczoną, ale konkretnie zawsze skończoną ilość poszczególnych dóbr osobistych i praw osobistych, o zmiennym – przynajmniej częściowo – składzie i przy tendencji do zjawiania się coraz to nowych praw osobistych”⁴⁶⁷⁵ . Ostateczna konkluzja brzmi więc następująco: „(...) należy uznać istnienie tylko poszczególnych praw osobistych (nie wymienionych jednak wyczerpująco w obowiązujących przepisach) oraz odpowiadających im poszczególnych dóbr osobistych. Nie ma więc «ogólnego» dobra osobistego”⁴⁶⁷⁶ . W późniejszej wypowiedzi zauważył, iż ze względu na przykładowy jedynie charakter wyliczenia dóbr osobistych w art. 23 KC „koncepcja ogólnego dobra osobistego oraz konstrukcja ogólnego prawa osobistości zachowuje swoje znaczenie o tyle, o ile zaprzeczają one istnieniu tylko skończonej ilości określonych dóbr osobistych i praw osobistości”⁴⁶⁷⁷ .

Za koncepcją wielości dóbr osobistych i odpowiadających im praw podmiotowych opowiedzieli się: A. Szpunar⁴⁶⁷⁸ , Z. Radwański⁴⁶⁷⁹ , B. Kordasiewicz⁴⁶⁸⁰ , J. Panowicz-Lipska⁴⁶⁸¹ , J. S. Piątowski⁴⁶⁸² , A. Cisek⁴⁶⁸³ oraz wielu innych autorów⁴⁶⁸⁴ .

-1270-

W nieco innym kierunku szły propozycje A. Kopffa⁴⁶⁸⁵ . Wysunął on koncepcję jednolitego prawa osobistości, które chroni „wiele jednostkowych dóbr osobistych” i obejmuje „różne uprawnienia (prawa), kształtowane m.in. w zależności od rodzaju dóbr będących przedmiotem tych uprawnień”. W tym ujęciu (co stanowi słabą stronę tej koncepcji), prawo osobistości rozpatrywane być musi na wysokim stopniu ogólności. Nie przekonuje też porównanie do prawa własności, rozpatrywanego w oderwaniu od rodzaju rzeczy, stanowiącej jego przedmiot.

Zwolennikiem koncepcji jednolitego prawa osobistości jest M. Safjan⁴⁶⁸⁶ . Prawo to – jak pisze – obejmuje wiele różnorodnych dóbr osobistych, znajdujących uzasadnienie w naturze osobowej godności człowieka. Jest ono „źródłem innych podmiotowych praw osobistych, którym odpowiadają dostatecznie skonkretyzowane dobra osobiste. Wyróżnienie poszczególnych praw osobistych, stanowiących swoisty wycinek prawa osobistości, ma charakter pewnej konwencji prawnej związanej z tradycyjnym ujęciem formuły kodeksowej wyodrębniającej konkretne dobra osobiste”.

Koncepcja ta – jego zdaniem – pozwala wyjaśnić obserwowany w judykaturze proces odkrywania „nowych” dóbr osobistych. Otwartość katalogu dóbr osobistych zakłada istnienie wspólnego źródła (korzeni) dla już znanych i nowoodkrytych dóbr osobistych. „Bez względu na różnorodność ujęć dóbr osobistych, przy każdej próbie ich definiowania możemy odnaleźć elementy odwołujące się do wartości związanych z osobowością i godnością każdej osoby, sfery uczuć oraz emocji każdego człowieka, do wartości cenionych ze względu na integralność psychiczną i fizyczną każdej osoby, a więc w istocie rzeczy do tego, co doskonale odpowiada pojęciu ogólnego prawa osobistego, a na gruncie konstytucyjnym łączy się z podstawowym dla katalogu praw i wolności konstytucyjnych pojęciem niezbywalnej i przyrodzonej godności każdego człowieka (nie bez powodów określonych przez samą konstytucję jako źródło praw i wolności człowieka i obywatela)”⁴⁶⁸⁷ .

Zgodzić się można z tezą, że wszystkie dobra osobiste, zarówno te wymienione w art. 23 KC, jak i te odkrywane przez judykaturę i doktrynę, wywodzą się z jednego pnia (źródła), jednej nadrzędnej wartości. Wartości tej można upatrywać w rozumianej szeroko godności ludzkiej (czy też godności człowieczeństwa). Inspirującą przy tym rolę mogą odegrać art. 30 i inne przepisy Konstytucji RP dotyczące dóbr osobistych. Próbować też można zdefiniować tę ogólnie ujmowaną wartość, ustalić jej cechy i składniki. Wyniki tego rodzaju zabiegów mogą być przydatne przy odkrywaniu kolejnych nowych dóbr osobistych i odpowiadających im podmiotowych praw osobistych oraz przy weryfikacji dóbr wcześniej odkrytych. Liczyć się trzeba ze zmiennością cech tej ogólnie ujmowanej wartości oraz zmiennością jej składników.

Można też tolerować nazywanie tej ogólnie ujętej nadrzędnej wartości dobrem osobistym sensu largo (ogólnym dobrem osobistym) z zastrzeżeniem jednak, iż nie będą

-1271-

temu towarzyszyć próby konstruowania ogólnego prawa osobistości jako prawa podmiotowego stanowiącego kategorię prawa cywilnego, odpowiadającego temu dobru. Tak ogólnie ujęte prawo podmiotowe byłoby całkowicie pozbawione praktycznej doniosłości. Stanowiłoby więc konstrukcję sztuczną i zbędną.

Na rzecz bronionej tutaj koncepcji wielości dóbr osobistych i wielkości odpowiadających im praw osobistych przemawia też – jak podkreśla Z. Radwański – „(...) walor jej operatywności. Pozwala ona bowiem ustalać treść poszczególnych praw uwzględniając odpowiednie zespoły norm pozakodeksowych odnoszących się do poszczególnych dóbr osobistych i to w sposób nadający się do stosowania przez sądy”⁴⁶⁸⁸ .

§ 83. Ochrona dóbr osobistych

I. Przesłanki ochrony

Na czoło wysuwa się przesłanka bezprawności. W myśl art. 24 KC ochrona przysługuje jedynie przed bezprawnym zagrożeniem lub naruszeniem dobra osobistego. Przepis ten nie wymaga by naruszenie było zawinione.

Z tego stwierdzenia wynika, że nie każde zagrożenie lub naruszenie dobra osobistego uzasadnia jego ochronę⁴⁶⁸⁹ . W razie wystąpienia okoliczności wyłączających bezprawność zagrożenia lub naruszenia dobra osobistego ochrona dobra nie przysługuje. Nie pociąga takich skutków brak zawinienia wywołania zagrożenia lub naruszenia dobra osobistego.

O bezprawności decyduje zatem wyłącznie kryterium obiektywne⁴⁶⁹⁰ . Zagrożenie naruszenia lub naruszenie dobra osobistego zostanie uznane za bezprawne jeżeli jest ono sprzeczne z szeroko rozumianym porządkiem prawnym, a więc z normami prawnymi lub regułami postępowania wynikającymi z zasad współżycia społecznego⁴⁶⁹¹ .

-1272-

Przykładów bezprawności ze względu na sprzeczności z regułami postępowania wypływającymi z zasad współżycia społecznego dostarcza judykatura⁴⁶⁹² . W wyroku z 12.7.1968 r.⁴⁶⁹³ Sąd Najwyższy trafnie stwierdził, że poszanowanie dla bólu spowodowanego śmiercią dziecka jest nakazem moralnym głęboko w społeczeństwie zakorzenionym, dlatego wszelkie działania z nim sprzeczne muszą być uznane za bezprawne z powodu ich sprzeczności z zasadami współżycia społecznego.

Słusznie też Sąd Najwyższy nie uznał za bezprawne zachowanie się kobiety ujawniającej otoczeniu (w tym przełożonym i żonie przypuszczalnego ojca jej dziecka), nazwisko mężczyzny, który jest ojcem mającego się urodzić dziecka⁴⁶⁹⁴ .

Ochrona przewidziana w art. 23 i 24 KC nie przysługuje gdy zachowanie sprawcy zostało podjęte i mieści się w ramach porządku prawnego. Działaniem takim jest sporządzenie ekspertyzy przez biegłego⁴⁶⁹⁵ , złożenie zeznań przez świadka lub biegłego, postawienie zarzutów w akcie oskarżenia lub w piśmie procesowym⁴⁶⁹⁶ , umieszczenie na świadectwie szkolnym niskiej oceny z zachowania, ocena niedostateczna na egzaminie, prowadzenie w zakładzie pracy postępowania wyjaśniającego czy pracownik nie popełnił przestępstwa⁴⁶⁹⁷ , zawiadomienie przez pracodawcę organów ścigania o przestępstwie popełnionym przez pracownika⁴⁶⁹⁸ , działania podjęte w ramach funkcjonowania komisji rewizyjnej, jeżeli mieszczą się w granicach jej kompetencji⁴⁶⁹⁹ , uchwała właściwego organu statutowego koła łowieckiego o skreśleniu z listy członków, jeśli nawet została przez organ nadrzędny zmieniona⁴⁷⁰⁰ .

Sąd Najwyższy nie uznał jednak za naruszenie bezprawne dóbr osobistych funkcjonariusza kuratorium oświaty, krytyki wyrażonej przez nauczyciela wizytowanego przez tego funkcjonariusza, co do prawidłowości wizytacji i trafności ocen oraz sformułowanego przez niego zarzutu niekompetencji kontrolującego⁴⁷⁰¹ . Przy innej okazji stwierdził też, że satyryczny charakter utworu stanowi istotną, ale niewystarczającą przesłankę wyłączającą bezprawność działania autora⁴⁷⁰² .

-1273-

Z art. 24 KC wynika domniemanie bezprawności, co w sposób korzystny dla pokrzywdzonego wpływa na rozłożenie ciężaru dowodu oraz ryzyka niewyjaśnienia okoliczności stanu faktycznego, od których bezprawność zależy. Z domniemania bezprawności pokrzywdzony korzysta więc zawsze wtedy, gdyby bez tego domniemania ochrona nie byłaby mu przyznana. Przykładów dostarczają sprawy o ochronę czci, gdy pozwanego obciąża dowód prawdziwości postawionych zarzutów, a ustalenie bezspornego i niebudzącego wątpliwości rzeczywistego stanu rzeczy w toku postępowania sądowego okazało się niemożliwe⁴⁷⁰³ . Sądy orzekają często w takich przypadkach o obowiązku przeproszenia powodów oraz odwołania nieprawdziwych zarzutów. Wyrażona w piśmiennictwie (przez J. Sadomskiego)⁴⁷⁰⁴ krytyka stwierdzania w wyrokach tego pierwszego obowiązku budzić może wątpliwości. Przeproszenie dotyczy wszak sytuacji, gdy postawienie zarzutów naruszających cześć miało miejsce i gdy naruszający nie był w stanie wykazać ich prawdziwości. Może więc być i tak, iż są one po prostu nieprawdziwe. Jest więc za co przepraszać.

Nie wydaje się, by wzajemność naruszeń dóbr osobistych mogła wyłączać ochronę. Taki też punkt widzenia przeważa w doktrynie⁴⁷⁰⁵ i judykaturze⁴⁷⁰⁶ . Nie brak jednak również innych wypowiedzi tak w judykaturze⁴⁷⁰⁷ , jak i w doktrynie. Podnosi się w szczególności wątpliwość czy w sytuacji gdy uzasadnienia bezprawności wzajemnych naruszeń odwołują się do zasad współżycia społecznego można dochodzić ochrony, skoro w myśl ogólnie akceptowanej zasady ten kto sam narusza zasady współżycia społecznego nie może bronić się zarzucając drugiemu, iż jego żądanie jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego⁴⁷⁰⁸ . Wydaje się jednak, iż ta ogólna zasada ma znaczenie głównie przy rozpatrywaniu przesłanek obrony pozwanego, opartej na art. 5 KC. W rozpatrywanej sytuacji sprzeczność zachowania się sprawcy naruszenia dobra osobistego z zasadami współżycia społecznego ma przesądzać o bezprawnym charakterze tego naruszenia, jako przesłance ochrony. W tym więc zakresie powyższej ogólnej zasady nie powinno się stosować.

Przewidziana w art. 24 KC ochrona dobra osobistego przysługuje w razie powstania stanu zagrożenia jego naruszenia lub w sytuacji gdy doszło do naruszenia dobra osobistego. Skutki te – jak to wynika z art. 24 § 1 KC – mają być wynikiem „cudzego działania”. Nie musi to być jednak – jak już była o tym mowa – działanie zawinione. Wywołanie stanu zagrożenia lub spowodowanie naruszenia cudzego dobra osobistego nie musi być objęte zamiarem sprawcy zagrożenia lub naruszenia. Jednakże ochrona przysługuje jedynie przeciwko takiemu zachowaniu, które może być uznane za działanie sprawcy. Jeżeli sprawca jest osobą fizyczną liczy się tylko zachowanie zdeterminowane

-1274-

przez jego wolę. Jeżeli zaś sprawca jest osobą prawną lub podmiotem bez osobowości prawnej muszą być spełnione przesłanki, od których zależy możliwość przypisania określonego zdarzenia i jego skutków temu podmiotowi. Chodzi tu w szczególności o przesłanki przypisania osobie prawnej lub podmiotowi bez osobowości prawnej skutków zachowania, niekoniecznie będącego oświadczeniem woli, podjętego przez piastuna lub piastunów ich organów.

Zachowanie piastuna organu naruszające cudze dobra osobiste może być traktowane jako jego działanie, za które on sam ponosi odpowiedzialność, zawsze wtedy gdy pojawiają się wątpliwości co do istnienia przesłanek do przypisania jego zachowania osobie prawnej lub podmiotowi bez osobowości prawnej.

Ze względu na trudności w rozgraniczeniu zachowań osoby pełniącej funkcje organu osoby prawnej (lub podmiotu bez osobowości prawnej) zaliczanych na konto tego podmiotu od zachowań, które przypisane mu być nie mogą, należałoby dopuścić możliwość wyboru przez osobę, której dobro osobiste zostało zagrożone lub naruszane⁴⁷⁰⁹ pozwanego: albo osoby fizycznej pełniącej funkcje organu albo osoby prawnej (lub podmiotu bez osobowości prawnej), której naruszenie może być przypisane.

II. Okoliczności wyłączające bezprawność

1. Zgoda uprawnionego

Rola zgody uprawnionego była różnie oceniana w doktrynie. S. Grzybowski⁴⁷¹⁰ sądził, że wyłącza ona samo naruszenie dobra osobistego, a nie jego bezprawność. Spotkało się to z uzasadnioną krytyką⁴⁷¹¹ . Dziś więc przeważa pogląd, iż zgoda uprawnionego jest okolicznością wyłączającą bezprawność zagrożenia lub naruszenia dobra⁴⁷¹² . Zdaniem Z. Radwańskiego, znajduje to uzasadnienie „w konstrukcji prawa podmiotowego, które zakłada swobodę korzystania z niego”⁴⁷¹³ .

-1275-

Zgoda nie może mieć charakteru ogólnego, lecz powinna dotyczyć określonego dobra osobistego⁴⁷¹⁴ . Dotyczyć może wyłącznie dobra osoby udzielającej zgody. Jest więc bezskuteczna gdy naruszenie dobra osoby udzielającej zgody pociągnęłoby siłą rzeczy naruszanie dobra także innej osoby. Skutki prawne ma zgoda wyrażona przed spowodowaniem zagrożenia lub naruszeniem dobra, najpóźniej jednak w chwili naruszenia dobra⁴⁷¹⁵ . Zgoda udzielona ex post nie wyłącza bezprawności naruszenia⁴⁷¹⁶ .

Cofnięcie zgody przed podjęciem działania, na które się zgodzono jest skuteczne⁴⁷¹⁷ . Cofnięcie może nastąpić także w trakcie trwania działań naruszających dobro osobiste, na które udzielono wcześniej zgody⁴⁷¹⁸ . Wywołuje ono skutki ex nunc.

W literaturze sporny jest charakter prawny zgody. Niektórzy sądzą, iż jest ona jednostronną czynnością prawną⁴⁷¹⁹ . Przeważa jednak pogląd odmienny, w myśl którego do istnienia zgody wystarczy, że przybierze postać działania prawnego (czynu zgodnego z prawem)⁴⁷²⁰ . Nie musi więc pojawić się w postaci oświadczenia woli. Wśród działań prawnych (czynów zgodnych z prawem) należy ją jednak zaliczać do podgrupy działań podobnych do czynności prawnych, co ma znaczenie przy poszukiwaniu dla niej ocen prawnych.

Nie wyklucza to przybrania in concreto przez nią postaci oświadczenia woli. Dzieje się tak zwłaszcza wtedy, gdy wprowadzona zostaje do umowy jako jej składnik. Przykładów dostarczają umowy ilustrujące przybierające na sile zjawisko komercjalizacji dóbr niematerialnych, w tym także osobistych⁴⁷²¹ .

-1276-

Zgoda może być zasadniczo wyrażona w dowolny sposób, a więc tak w sposób wyraźny, jak i dorozumiany (per facta concludentia)⁴⁷²² . Ewentualny wymóg zachowania formy pisemnej może wynikać z przepisów szczególnych. Brak jednak jednolitości poglądów co do zgody wyrażonej w sposób dorozumiany. Obok poglądów przychylnych szerokiej gamie sposobów wyrażenia zgody w sposób dorozumiany⁴⁷²³ , pojawiają się wypowiedzi, iż zgoda musi być niewątpliwa, w związku z czym „nie można jej domniemywać ze sposobu zachowania się powoda”⁴⁷²⁴ .

Godzi się podkreślić, iż zgoda wyrażona w sposób dorozumiany jest zgodą rzeczywistą. Musi ona wynikać z zachowania udzielającego zgody, tyle że nie chodzi tu o zachowanie podjęte wprost w celu wyrażenia zgody.

W Kodeksie cywilnym brak regulacji przesłanek istnienia i skuteczności działań zgodnych z prawem (czynów dozwolonych). Można więc rozważać czy nie wykorzystać w tych celach przepisów normujących przesłanki istnienia, ważności lub skuteczności czynności prawnych zakładając z góry, iż chodzić może co najwyżej o odpowiednie stosowanie tych przepisów.

Wynik tych rozważań może być różny w odniesieniu do poszczególnych przesłanek.

Wydaje się więc, iż zawsze wtedy gdy zgoda jest jedynie działaniem prawnym (czynem zgodnym z prawem) nie jest uzasadnione sięganie do przepisów o zdolności do czynności prawnych. Zadowolić się należy tym, iż udzielający zgody działa z rozeznaniem⁴⁷²⁵ .

Inne podejście może być uzasadnione w odniesieniu do wad oświadczenia woli. Na uwagę zasługiwać będzie zwłaszcza unormowanie przesłanek prawnej doniosłości poszczególnych wad. W tym zakresie należy więc stosować odpowiednio przepisy art. 82–87 KC. Inaczej jednak niż w art. 88 KC należy ująć skutki wystąpienia wady. W razie spełnienia się przesłanek którejkolwiek wady należy przyjąć, iż zgoda jest bezskuteczna.

Doniosłą rolę przy ocenie skuteczności zgody odegra też art. 58 KC. W odniesieniu do niektórych dóbr (takich jak życie) zgoda jest całkowicie niedopuszczalna. Gdyby doszło do jej udzielenia (np. zgoda na eutanazję) byłaby bezskuteczna. Ograniczenia swobody dyspozycji dotyczą też niektórych innych dóbr. Pobieranie organów może odbywać się tylko w ramach określonych w przepisach szczególnych⁴⁷²⁶ . W piśmiennictwie występuje rozbieżność zdań co do dopuszczalności zgody na naruszenie czci⁴⁷²⁷ .

-1277-

2. Działanie na podstawie przepisu lub w wykonaniu prawa podmiotowego

Obie wymienione w tytule okoliczności uznawane są tak w judykaturze⁴⁷²⁸ , jak i doktrynie⁴⁷²⁹ za okoliczności wyłączające bezprawność.

Działanie na podstawie przepisu (albo w ramach porządku prawnego) obejmuje te liczne sytuacje gdy przepisy prawa (normy prawne) zezwalają na ingerencję w sferę cudzych dóbr osobistych. Na równi z tym należy sytuować przypadki gdy uprawnienie do ingerencji w sferę cudzych dóbr osobistych wypływa z prawa podmiotowego.

Wśród przykładów wymienić należy:

– wiele przepisów KPK (np. art. 74 § 2 – oględziny i badania oskarżonego, art. 75 § 2 – możliwość zatrzymania i przymusowego sprowadzenia oskarżonego, art. 173 § 1 – możliwość okazania osobie przesłuchiwanej innej osoby, art. 192a – możliwość pobrania odcisków daktyloskopijnych, wymazu ze śluzówki policzków, włosów, śliny, próbę pisma, zapachów, wykonanie fotografii osoby, utrwalenia głosu, art. 217 § 5 – odebranie rzeczy, art. 218 § 1 – uprawnienie prokuratora i sądu do otwierania korespondencji, art. 223 – przeszukanie osoby, art. 237 – kontrola i utrwalanie rozmów telefonicznych, art. 243–248 – zatrzymanie, art. 249–277 – środki zapobiegawcze, art. 279–280 – list gończy⁴⁷³⁰ );

– art. 10 ustawy z 21.8.1997 r. o ograniczeniu prowadzenia działalności gospodarczej przez osoby pełniące funkcje publiczne⁴⁷³¹ , przewidujący składanie oświadczeń o stanie majątkowym;

– ustawę z 11.4.1997 r. o ujawnieniu pracy lub służby w organach bezpieczeństwa lub współpracy z nimi w latach 1944–1990 osób pełniących funkcje publiczne⁴⁷³² ustanawiającą obowiązek składania przez określone w niej osoby tzw. oświadczeń lustracyjnych i przewidującą podawanie do publicznej wiadomości prawomocnych orzeczeń sądu stwierdzających niezgodność z prawdą wspomnianych oświadczeń;

– art. 14 ust. 6 PrPras dopuszczający publikowanie informacji oraz danych dotyczących prywatnej sfery życia, jeżeli wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby (o przepisie tym była już mowa w Nb 28–32) oraz art. 41 PrPras dotyczący publikacji i krytyki prasowej;

-1278-

– art. 11 ustawy z 13.10.1995 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników i płatników⁴⁷³³ regulujący zasady posługiwania się numerami identyfikacji podatkowej;

– przepisy OrdPU o kontroli podatkowej (art. 281 i n.) i dostępie do informacji pochodzących z banku lub innej instytucji finansowej (art. 295);

– art. 343 § 2 zd. 2 KC dopuszczający możliwość zastosowania dozwolonej samopomocy;

– art. 95 KRO przyznający rodzicom sprawującym władzę rodzicielską pieczę nad osobą dziecka oraz nakładający na dziecko obowiązek posłuszeństwa;

– art. 423 KC dopuszczający obronę konieczną.

Nie zawsze jest łatwe stwierdzenie czy określone zachowanie mieści się w granicach dozwolonych przez porządek prawny. Przykładów trudnych do oceny sytuacji dostarczają judykaty odnoszące się do wypowiedzi składanych w ramach postępowania przygotowawczego lub sądowego. Istnieją zarówno orzeczenia, które wypowiedzi takie bez jakichś dodatkowych zastrzeżeń uznały za mieszczące się w ramach porządku prawnego⁴⁷³⁴ , jak i orzeczenia w których za bezprawne uznano podanie o przeciwniku procesowym niekorzystnych informacji, jeżeli były one nieprawdziwe⁴⁷³⁵ . Bezprawne naruszenie dobra osobistego może też nastąpić w wypowiedzi w piśmie procesowym lub na sali sądowej niezwiązanej ze sprawą (np. w razie ataku ad personam na przeciwnika procesowego lub jego pełnomocnika procesowego)⁴⁷³⁶ .

Ta druga tendencja zasługuje na wsparcie. Trudno bowiem uznać za mieszczące się w ramach porządku prawnego podawanie przez uczestników postępowania organom ścigania lub sądowi informacji niezgodnych z prawdą. Niekiedy zachowanie takie stanowi przestępstwo. Nie można też akceptować ataków ad personam na przeciwników procesowych lub ich pełnomocników.

Zawsze trzeba jednak uwzględniać okoliczności konkretnego przypadku. Słusznie więc SN w wyroku z 5.5.1999 r.⁴⁷³⁷ nie dopatrzył się bezprawności w zachowaniu policjanta, który sporządził notatkę służbową niekorzystną dla powoda na podstawie wywiadu środowiskowego w związku ze staraniami powoda o zezwolenie na posiadanie broni⁴⁷³⁸ .

Celowe i świadome złożenie zawiadomienia o przestępstwie, które nie zostało popełnione, jest bezprawnym naruszeniem dobra osobistego⁴⁷³⁹ .

W razie powołania się pozwanego na wykonywanie prawa podmiotowego sąd musi niekiedy rozstrzygnąć kolizję praw podmiotowych powoda i pozwanego⁴⁷⁴⁰ .

-1279-

3. Nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 KC)

W myśl art. 5 KC, nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.

Przepis ten odnieść należy także do osobistych praw podmiotowych⁴⁷⁴¹ .

Z tego S. Grzybowski wyprowadza następujący wniosek: „(...) zagrożenie lub naruszenie dobra osobistego przez działanie podjęte w obronie zasługującego na ochronę interesu nie będzie działaniem bezprawnym, jeżeli sprzeciwienie się takiemu działaniu i żądanie ochrony prawnej byłoby sprzeczne z zasadami współżycia społecznego, a zatem nie stanowiłoby wykonywania prawa osobistości (art. 5 KC). Zasada ta ma charakter ogólny, wobec czego dotyczy tak niektórych wypadków naruszenia czci krytyką prasową lub innego rodzaju (np. na zebraniach członków różnych organizacji), jak też np. naruszenia nietykalności mieszkania, jeżeli byłoby to konieczne w celu zatelefonowania do lekarza i uratowania życia lub nawet tylko zdrowia człowieka”⁴⁷⁴² .

4. Inne

Najwięcej sporów dotyczy pytania, czy za samodzielną okoliczność wyłączającą bezprawność zagrożenia lub naruszenia dobra osobistego może być uznane działanie w obronie uzasadnionego interesu społecznego lub prywatnego. Na pytanie to udzielane są zarówno odpowiedzi twierdzące⁴⁷⁴³ , jak i przeczące⁴⁷⁴⁴ .

Rację przyznać należy zwolennikom odpowiedzi przeczącej. Wprowadzenie tej okoliczności wyłączającej bezprawność znacznie ograniczałoby ochronę dóbr osobistych. Prawo polskie „uzasadnionego interesu” nie uznaje za ogólną przesłankę wytyczającą granice każdego prawa podmiotowego⁴⁷⁴⁵ . Klauzula ta może więc odgrywać jakąś rolę tylko w razie odwołania się do niej przepisu szczególnego (por. przyjęte w art. 1 ust. 2 ustawy z 29.8.1997 r. o ochronie danych osobowych kryterium „dobra publicznego”). Warto w tym kontekście zwrócić uwagę na zmianę brzmienia art. 14 ust. 6 PrPras dokonaną

-1280-

ustawą z 11.4.1990 r. o uchyleniu ustawy o kontroli publikacji i widowisk, zniesieniu organów tej kontroli oraz o zmianie ustawy – Prawo prasowe⁴⁷⁴⁶ i usunięcie z tego przepisu zwrotu dopuszczającego naruszenie sfery prywatności, gdy „wymaga tego obrona społecznie uzasadnionego interesu” (pozostawiono zwrot: „wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną tej osoby”).

Nie może też okoliczności wyłączającej bezprawność stanowić brak zasługującego na ochronę interesu, jeżeli odrzuca się koncepcję ogólnego dobra osobistego i ogólnego prawa osobistości (por. Nb 88)⁴⁷⁴⁷ .

O dopuszczalności powołania się na art. 5 KC była już mowa wyżej.

W sprawach o ochronę czci nie stanowi okoliczności wyłączającej bezprawność zagrożenia lub naruszenia dobra negatywny obraz w opinii innych osoby, o którą chodzi, czy też jej złe prowadzenie się.

Warto tu przytoczyć znamienną wypowiedź SA w Krakowie w wyroku z 21.3.1995 r.: „Godność osobista przysługuje każdej osobie i podlega ochronie prawnej niezależnie od tego, w jaki sposób kształtuje się obraz danej osoby w opinii innych. O przyznaniu takiej ochrony rozstrzyga z normatywnego punktu widzenia – uznanie podmiotowości każdego człowieka, z aksjologicznego zaś punktu widzenia – fundamentalny postulat szanowania w każdym człowieku jego osoby ludzkiej. Również osobom, które dopuszczają się naruszenia porządku prawnego i moralnego przysługuje ochrona w razie bezprawnej ingerencji w ich godność osobistą”⁴⁷⁴⁸ .

III. Środki ochrony

1. Powództwo o ustalenie (art. 189 KPC)

W myśl art. 189 KPC „powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny”.

Początkowo w judykaturze istniały wątpliwości co do możliwości wykorzystania tego przepisu w celu ochrony dóbr osobistych. Ich ukoronowaniem była uchwała SN (7) z 24.2.1967 r.⁴⁷⁴⁹ , ustalająca zasadę prawną, przeciwną dopuszczalności powództwa o ustalenie w zakresie dóbr osobistych. W uzasadnieniu podniesiono, że powództwo o ustalenie nie spełniłoby celu, dla którego ochrona w art. 23 i 24 KC została ustanowiona, nie usunęłoby bowiem skutków naruszenia dobra osobistego, ani nie zapobiegło dalszym naruszeniom. Brak też byłoby interesu prawnego w wytoczeniu takiego powództwa.

Uchwała ta spotkała się z krytycznymi ocenami⁴⁷⁵⁰ . Przeciw jej ustaleniom skierowało się też późniejsze orzecznictwo Sądu Najwyższego⁴⁷⁵¹ . Współcześnie dominuje

-1281-

więc pogląd o dopuszczalności wykorzystywania art. 189 KPC, w celu ochrony dóbr osobistych⁴⁷⁵² . Podnosi się, iż uzyskanie wyroku ustalającego „niekiedy wystarczy, aby zapobiec dalszym jego naruszeniom albo aby uchylić niebezpieczeństwo dokonania naruszeń”⁴⁷⁵³ . Co więcej, może stanowić wystarczającą satysfakcję także w przypadku naruszenia dobra. Decyzja co do sposobu ochrony powinna należeć do podmiotu, o którego dobro osobiste chodzi. Także więc wtedy, gdy doszło już do naruszenia dobra osobistego powód powinien mieć możliwość wytoczenia powództwa jedynie ustalającego⁴⁷⁵⁴ .

Przesłanką jest oczywiście istnienie interesu prawnego⁴⁷⁵⁵ . Do przyjęcia, iż interes prawny istnieje wystarczające jest to, że wyrok usunie mającą charakter obiektywny niepewność stanu prawnego. To obiektywne podejście można uzupełnić o element subiektywny wyrażający się w przekonaniu powoda o potrzebie udzielenia mu ochrony prawnej w tej właśnie formie, jeżeli przekonanie to ma oparcie w obiektywnie istniejących okolicznościach. Dodajmy też, że dopuszczalne jest żądanie ustalenia faktu, jeżeli fakt, o który chodzi, ma charakter prawotwórczy. Nie ulega zaś wątpliwości, że spowodowanie powstania stanu zagrożenia dobra osobistego lub jego naruszenie prowadzi do powstania stosunku prawnego pomiędzy sprawcą a podmiotem, którego dobro jest zagrożone lub zostało naruszone.

2. Powództwo o zaniechanie

Przepis art. 24 § 1 zd. 1 KC stanowi, że „ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne”.

Jak wynika z tego przepisu, zaniechania naruszenia można domagać się tylko wtedy, gdy obawa naruszenia dobra osobistego jest w świetle okoliczności danego przypadku i doświadczenia życiowego uzasadniona. Nie chodzi o to czy po stronie powoda powstał stan obawy, lecz wymagane jest powstanie ujmowanego w kategoriach obiektywnych stanu zagrożenia naruszenia dobra⁴⁷⁵⁶ . Innymi słowy: w świetle okoliczności danego przypadku można się spodziewać, iż do naruszenia dobra osobistego dojdzie, wiele bowiem na to wskazuje.

-1282-

Powód może dochodzić zaniechania określonych przez siebie działań⁴⁷⁵⁷ . Nie mogłoby więc zostać uwzględnione powództwo, w którym powód domagałby się zaniechania wszelkich działań mogących stanowić w przyszłości naruszenie jego dóbr osobistych. Powinien wskazać zarówno zagrożone dobro osobiste, jak i zachowania, od których pozwany ma się powstrzymać.

Żądanie zaniechania może pojawić się w pozwie albo jako jedyne żądanie główne, gdy dobro osobiste zostało tylko zagrożone cudzym działaniem albo też może wystąpić obok żądania usunięcia skutków naruszenia, gdy do naruszenia dobra osobistego już doszło⁴⁷⁵⁸ .

W pierwszej sytuacji mamy do czynienia z dochodzeniem roszczenia, które ma zapobiec naruszeniu dobra osobistego (roszczenie to spełnia więc wyłącznie funkcje prewencyjne).

W drugiej sytuacji, roszczenie o zaniechanie może być dochodzone zarówno wtedy gdy w wyniku naruszenia dobra osobistego powstał swoisty stan ciągły (np. naruszenie nietykalności mieszkania przez jego zajęcie, umieszczenie w internecie zniesławiającej informacji), jak i wtedy gdy naruszenie miało postać pojedynczego aktu, istnieje jednak uzasadniona obawa ponowienia przez sprawcę tego rodzaju zachowań. Także wtedy, gdy do naruszenia dobra osobistego już doszło powód może dochodzić jedynie zaniechania naruszeń (np. gdy naruszenie wywołało skutki nieodwracalne, a zastępczymi sposobami uzyskania satysfakcji nie jest zainteresowany).

W praktyce żądanie zaniechania naruszeń rzadko dochodzone jest przed naruszeniem dobra, nie często spełnia więc rolę powództwa o charakterze prewencyjnym. Najczęściej występuje w towarzystwie innych żądań⁴⁷⁵⁹ .

Stosownie do tego co powiedziano już wyżej, orzeczenie uwzględniające powództwo o zaniechanie działania zagrażającego lub naruszającego dobro osobiste nie może ograniczać się do sformułowania ogólnego jedynie zakazu zagrażania lub naruszania dobra, ale powinno określać możliwie precyzyjnie czego się od pozwanego w ramach zaniechania oczekuje. Nie należy też wykluczać określenia czynności, które powinny być podjęte w celu usunięcia powstałego stanu zagrożenia (usunięcie urządzeń przygotowanych do podjęcia określonej działalności, jeżeli ich używanie grozi hałasem przekraczającym dopuszczalne miary, usunięcie z gabloty fotografii wystawionej bez zgody osoby na niej przedstawionej, zniszczenie poufnej opinii)⁴⁷⁶⁰ .

-1283-

Naruszenie dobra osobistego bardzo często wywołuje skutki nieodwracalne. Dlatego też doniosłą rolę odgrywają w tym zakresie środki zabezpieczające, stosowane po powstaniu stanu zagrożenia, ale przed naruszeniem dobra osobistego⁴⁷⁶¹ . Instrumentem tym należy posługiwać się z umiarem i tylko wtedy gdy są rzeczywiście spełnione przesłanki zabezpieczenia (por. art. 730 i n. KPC). Nadużywanie tego środka może bowiem paraliżować życie społeczne.

3. Powództwo o dopełnienie czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia

Z art. 24 § 1 zd. 2 KC wynika, że w razie naruszenia dobra osobistego ten czyje dobro zostało naruszone może żądać także, aby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków. W końcowym fragmencie tego przepisu przykładowo wskazano, iż czynność potrzebna do usunięcia skutków naruszenia może polegać na złożeniu oświadczenia odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Jak już była o tym mowa, usunięcia skutków można domagać się obok żądania zaniechania naruszeń.

Treść żądania usunięcia skutków naruszenia powinna być dostosowana do charakteru i rodzaju naruszenia dobra osobistego⁴⁷⁶² .

Powód może więc ograniczyć się do żądania usunięcia stanu naruszenia jego dobra osobistego⁴⁷⁶³ (np. domagać się wycofania ze sprzedaży i zniszczenia nakładu książki zawierającej informacje zniesławiające powoda, zniszczenia opinii⁴⁷⁶⁴ , usunięcia fotografii z nagrobka⁴⁷⁶⁵ , przeniesienia zwłok do innego grobu⁴⁷⁶⁶ , uchylenia uchwały walnego zgromadzenia członków spółdzielni⁴⁷⁶⁷ ).

Może też domagać się podjęcia czynności zmierzających do usunięcia skutków naruszenia. Odróżnia się wśród nich takie, które mają stać się wyłącznie źródłem satysfakcji pokrzywdzonego (list adresowany do niego z wyrazami ubolewania lub przeprosinami), od takich, które ponadto mają dotrzeć do osób trzecich (przeprosiny ogłoszone w prasie, radiu lub telewizji, odwołanie w podobny sposób informacji nieprawdziwych). Stosownie do okoliczności może domagać się podjęcia kilku czynności⁴⁷⁶⁸ .

Za rodzaj oświadczenia prowadzącego do usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego traktowane jest przeproszenie pokrzywdzonego lub złożenie wyrazów ubolewania.

-1284-

Nie bez racji Sąd Najwyższy w wyroku z 19.1.1982 r.⁴⁷⁶⁹ zalecił, by w sentencji wyroku zamieszczać dokładnie sformułowaną treść przeproszenia⁴⁷⁷⁰ . Od sądu należy oczekiwać spełniania w omawianym zakresie aktywnej roli. Bez wątpienia sąd może bądź zmodyfikować treść przeproszenia proponowaną przez powoda bądź ją sformułować, jeśli tego nie zrobił powód⁴⁷⁷¹ . Powinien też czuwać nad tym, aby treść przeproszenia nie poszerzyła pola naruszeń, z czego powód, proponując treść oświadczenia przepraszającego, może sobie nie zdawać sprawy. Sąd nie powinien pozostawiać ustalenia brzmienia przeproszenia pozwanemu.

Dużą praktyczną doniosłość ma żądanie usunięcia skutków naruszenia czci przez sprostowanie nieprawdziwych, a naruszających cześć zarzutów⁴⁷⁷² . Także w tych przypadkach sąd powinien czuwać nad prawidłowością brzmienia sprostowania⁴⁷⁷³ .

Jest sporne czy osoba prawna jako pokrzywdzony z powodu naruszenia dobrego imienia może domagać się jedynie sprostowania faktów, czy również przeproszenia.

Wbrew opiniom wyrażanym w doktrynie⁴⁷⁷⁴ Sąd Najwyższy dopuścił w wyroku z 16.4.1999 r.⁴⁷⁷⁵ także możliwość żądania przeproszenia. Wydaje się, że jest to rozstrzygnięcie trafne⁴⁷⁷⁶ . Po pierwsze – należy w tych sprawach liczyć się ze stanowiskiem powoda, któremu z uzasadnionych powodów może zależeć na przeprosinach. Po drugie – naruszenie dobrego imienia osoby prawnej (lub podmiotu bez osobowości prawnej) może pośrednio dotknąć liczne grono osób utożsamiających się z określoną osobą prawną (np. absolwenci określonej wyższej uczelni). Osobom tym nie przysługuje wprawdzie legitymacja czynna w razie naruszenia dobrego imienia osoby prawnej, ale ze względu także na te osoby żądanie przeproszenia przez osobę prawną może zasługiwać na uwzględnienie.

4. Zadośćuczynienie pieniężne lub zapłata na cel społeczny

Nastawienie do zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę oraz unormowanie tej instytucji w prawie polskim ulegały wielokrotnym zmianom⁴⁷⁷⁷ . Zmieniały się też

-1285-

przepisy o możliwości orzeczenia o obowiązku zapłaty na cel społeczny⁴⁷⁷⁸ . Stanowić to będzie przedmiot szerszych analiz w opracowaniach prawa zobowiązań. W tym miejscu można więc ograniczyć się do skrótowego przedstawienia aktualnego stanu prawnego oraz odesłania do bogatego piśmiennictwa na ten temat⁴⁷⁷⁹ .

W myśl art. 24 § 1 zd. 3 KC (wprowadzonego nowelą z 1996 r.) ten czyje dobro osobiste zostało naruszone, może żądać – na zasadach przewidzianych w KC – zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

Przepis ten odsyła nas do art. 445 i 448 KC. Przewidują one możliwość zasądzenia zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę, natomiast art. 448 KC dopuszcza alternatywnie (jest to – mimo użycia spójnika „lub” – alternatywa rozłączna)⁴⁷⁸⁰ zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany przez powoda cel społeczny.

Dolegliwości (cierpień fizycznych lub psychicznych) będących następstwem naruszenia dóbr osobistych nie można mierzyć jednostkami pieniężnymi i wyrównywać w sposób przyjęty dla szkód majątkowych. Mimo to przyjmuje się obecnie pogląd o kompensacyjnym charakterze zadośćuczynienia pieniężnego⁴⁷⁸¹ . Łagodzi ono przykre przeżycia oraz umożliwia zaspokojenie potrzeb dotkniętego naruszeniem. Zasądzenie sumy pieniężnej na cel wskazany przez dotkniętego naruszeniem stanowi źródło jego satysfakcji. Ono także spełnia funkcje kompensacyjne⁴⁷⁸² .

Przepisy art. 445 i 448 KC umiejscowione zostały w Tytule VI KC regulującym czyny niedozwolone. W doktrynie wysuwane są zasługujące na uwagę postulaty ich odpowiedniego stosowania w drodze analogii również w ramach odpowiedzialności kontraktowej⁴⁷⁸³ .

-1286-

Postanowienia art. 445 § 1 i 2 KC odnoszą się do trzech grup naruszeń dóbr osobistych:

1) uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia opisane w art. 444 KC;

2) pozbawienie wolności;

3) skłonienie za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu.

W stosunku do art. 448 zd. 1 KC są więc przepisami szczególnymi, wyłączającymi jego zastosowanie⁴⁷⁸⁴ . Pogląd ten nie jest powszechnie podzielany. Proponuje się mianowicie⁴⁷⁸⁵ , by oba przepisy sytuować na tej samej płaszczyźnie. Przy takim podejściu przepis art. 445 stanowi wyłączną podstawę prawną przyznania zadośćuczynienia w razie naruszenia wymienionych w nim dóbr osobistych, natomiast art. 448 dotyczy pozostałych dóbr. In concreto stosować więc można tylko jeden z nich. Relacja między nimi – w tym ujęciu – nie ma charakteru lex generalis – lex specialis.

Zastosowanie art. 445 KC nie zależy od zasady odpowiedzialności sprawcy czynu niedozwolonego. Może do niego dojść zarówno wtedy gdy opiera się ona na zasadzie winy, jak i wtedy gdy jest oparta na zasadzie ryzyka lub słuszności⁴⁷⁸⁶ .

W piśmiennictwie przeważa pogląd odrzucający kumulację roszczeń opartych na art. 445 i 448 KC⁴⁷⁸⁷ . Nie wyklucza to połączenia w jednym pozwie żądań opartych na obu tych przepisach, w nawiązaniu do jednego stanu faktycznego, jeżeli to samo zachowanie sprawcze naruszało dobra osobiste mieszczące się w art. 445 KC oraz dobra tym przepisem nieobjęte (dla których podstawę żądania stanowi art. 448 KC)⁴⁷⁸⁸ .

Wysuwana jest też propozycja przyznania pokrzywdzonemu wyboru między roszczeniem z art. 445 i 448 KC⁴⁷⁸⁹ .

Przepis art. 448 KC obejmuje sytuacje „naruszenia dobra osobistego”. Chodzi zarówno o dobra wymienione w art. 23 KC, jak i w tym przepisie niewymienione. Nasuwa się jednak pytanie jakie należy przyjąć dalsze – poza naruszeniem dobra osobistego – przesłanki stosowania tego przepisu: czy wystarczająca jest bezprawność naruszenia⁴⁷⁹⁰ , czy wymagać ponadto winy sprawcy naruszenia⁴⁷⁹¹ , czy też przyjmować, iż naruszenie

-1287-

ma stanowić czyn niedozwolony⁴⁷⁹² . Wydaje się, że trafne jest ostatnie rozwiązanie, choć prawdą jest, że w praktyce sądy sięgać będą najczęściej do tego przepisu, gdy sprawcy naruszenia przypisać będzie można winę.

W art. 448 KC użyto zwrotu „sąd może przyznać (...) lub zasądzić”. Nie oznacza to jednak niczym nieograniczonej arbitralności oceny sędziowskiej⁴⁷⁹³ . O przyznaniu zadośćuczynienia i jego wysokości decydować powinny rozmiar i intensywność doznanej krzywdy, stopień i rozmiar ujemnych następstw naruszenia dobra osobistego dla dotkniętego tym naruszeniem, stopień ewentualnej winy sprawcy⁴⁷⁹⁴ . Trudno też całkowicie pomijać sytuację majątkową sprawcy, choć wskazówka ta powinna mieć jedynie posiłkowe znaczenie⁴⁷⁹⁵ . Nie ma zaś znaczenia to czy naruszenie dobra osobistego pociągnęło za sobą także szkodę majątkową. Jej rekompensata może nastąpić według ogólnych zasad odpowiedzialności majątkowej.

Podobnymi zasadami powinien kierować się sąd przy zasądzaniu określonej sumy na cel społeczny. O celu tym decyduje zasadniczo osoba, której dobro osobiste zostało naruszone. Może ona wskazać podmiot, który cel ten ma realizować. W braku wskazania przez powoda wyboru podmiotu dokona sąd. Sąd nie może bowiem poprzestać na określaniu w sentencji wyroku jedynie celu, którego osiągnięciu ma służyć zasądzona suma⁴⁷⁹⁶ . Sądowi nie przysługuje kompetencja do wartościowania i hierarchizowania celów społecznych, o które może chodzić. Nie może on więc oddalić żądania z powodu

-1288-

niskiej doniosłości społecznej celu⁴⁷⁹⁷ . Decyzja w tym zakresie należy do powoda. Nie może to być jednak cel sprzeczny z prawem lub zasadami współżycia społecznego.

Przy ustalaniu wysokości zasądzonej kwoty sąd powinien zachować umiar. Omawiana instytucja nie powinna pełnić funkcji represyjnych⁴⁷⁹⁸ .

Zadośćuczynienie z art. 448 KC może być przyznane także osobie prawnej⁴⁷⁹⁹ lub podmiotowi bez osobowości prawnej.

Z przepisu art. 448in fine wynika, że możliwa jest kumulacja zadośćuczynienia z niemajątkowymi środkami ochrony przewidzianymi w art. 24 KC⁴⁸⁰⁰ .

Możliwa jest też kumulacja zadośćuczynienia z roszczeniem odszkodowawczym o wynagrodzenie szkody majątkowej⁴⁸⁰¹ .

5. Odszkodowanie na zasadach ogólnych

Przepis art. 24 § 2 KC stanowi, że jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych. Nie wystarczy wówczas spełnienie przesłanek ochrony z art. 24 § 1, lecz muszą być równocześnie spełnione przesłanki, od których zależy odpowiedzialność odszkodowawcza. Nie jest wykluczona kumulacja roszczeń odszkodowawczych zarówno z roszczeniami opartymi na przepisie art. 24 § 1 KC, jak i z żądaniem zadośćuczynienia pieniężnego na podstawie art. 445 lub 448 KC lub z żądaniem zapłaty stosownej kwoty na cel społeczny na podstawie art. 448 KC.

-1289-

4421 ⁴⁴²¹ Dz.U. Nr 31, poz. 306 ze zm.

4422 ⁴⁴²² Tekst jedn.: Dz.U. z 1935 r. Nr 36, poz. 260.

4423 ⁴⁴²³ Tekst jedn.: Dz.U. z 1930 r. Nr 56, poz. 467 ze zm.

4424 ⁴⁴²⁴ Dz.U. Nr 39, poz. 384 ze zm.

4425 ⁴⁴²⁵ Por. E. Jarra, Szkody moralne a polski kodeks zobowiązań, Themis Polska (seria VII), t. IX 1935, s. 1 i n.; Z. Radwański, Zadośćuczynienie, s. 12 i n.; S. Grzybowski, Ochrona, s. 53.

4426 ⁴⁴²⁶ I. Łyskowski, Kilka uwag o zadaniach naszego prawnictwa, Gazeta Sądowa Warszawa 1927, Nr 44, s. 605 i n.; Z. Radwański, Zadośćuczynienie, s. 15 i n.; S.Grzybowski, Ochrona, s. 50 i n.

4427 ⁴⁴²⁷ Dz.U. Nr 40, poz. 223.

4428 ⁴⁴²⁸ Dz.U. Nr 48, poz. 270.

4429 ⁴⁴²⁹ Dz.U. Nr 6, poz. 52 ze zm.

4430 ⁴⁴³⁰ S. Grzybowski, Ochrona, s. 135 i n.

4431 ⁴⁴³¹ Por. F. Compagnoni, Prawa człowieka. Geneza, historia i zaangażowanie chrześcijańskie, Kraków 2000, s. 292; P. Majer, Ochrona, s. 84; J. Braciak, Prawo do prywatności, Warszawa 2004, s. 61 i n.

4432 ⁴⁴³² Polska podpisała konwencję 26.11.1991 r., a ratyfikowała 19.1.1993 r., Dz.U. Nr 61, poz. 285 ze zmianami wprowadzonymi przez Protokół 11, który wszedł w życie 1.11.1998 r., Dz.U. Nr 147, poz. 962.

4433 ⁴⁴³³ Por. E. Łętowska, Konwencja Europejska w Polsce i nasze myślenie o prawie, KPP 1992, Nr 1–4, s. 147 i n.; M. A. Nowicki, Europejska Konwencja Praw Człowieka, Kraków 1999, s. 23 i n.; tenże, Wokół Konwencji Europejskiej, Kraków 2000, s. 241 i n.; J. Braciak, Prawo do prywatności, s. 68; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 252 i n.; L. Garlicki, w: Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, t. I. Komentarz do artykułów 1–18 (pod red. L. Garlickiego), Warszawa 2010, s. 479 i n.

4434 ⁴⁴³⁴ Por. A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 274 i n.

4435 ⁴⁴³⁵ Por. M. Wojtyczka, Horyzontalny wymiar praw człowieka zagwarantowanych w Konstytucji RP, KPP 1999, Nr 2, s. 231 i n.; M. Safjan, Refleksje, s. 225 i n.; M. Puwalski, Prawo do prywatności, s. 136 i n.; J. Braciak, Prawo do prywatności, s. 146 i n.

4436 ⁴⁴³⁶ M. Safjan, Refleksje, s. 225. Por. też E. Łętowska, Wpływ Konstytucji na prawo cywilne, w: Konstytucyjne podstawy systemu prawa (pod red. M. Wyrzykowskiego), Warszawa 2001, s. 125 i n.; J. Limbach, „Promieniowanie” Konstytucji na prawo cywilne, KPP 1999, Nr 3, s. 405 i n.; B. Wierzbicki, Stosowanie przepisów konstytucji przez sądy, w: Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997, s. 583 („przy różnych możliwościach rozumienia tekstu prawnego należy wybrać takie rozumienie, które pozwoli uznać dany akt normatywny za zgodny z konstytucją”).

4437 ⁴⁴³⁷ Por. P. Majer, Ochrona, s. 86 i n.

4438 ⁴⁴³⁸ S. Grzybowski, Ochrona, s. 78. Por. też Wolter, Prawo cywilne, 1967, s. 154 oraz Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 2001, s. 182; E. Skowrońska-Bocian, Prawo cywilne. Część ogólna. Zarys wykładu, Warszawa 2005, s. 97, a w judykaturze por. wyr. SN z 19.9.1968 r., II CR 291/68, OSN 1969, Nr 11, poz. 200 z glosą A. Kędzierskiej-Cieślak, PiP 1970, Nr 5, s. 818 i n. oraz orz. SN z 12.7.1968 r., OSN 1970, Nr 1, poz. 18 z glosą A. Kędzierskiej-Cieślak, PiP 1970, Nr 8–9, s. 417 i n. Krytyki tego ujęcia dokonali w szczególności J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona, s. 30 i n.; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 104 i n.

4439 ⁴⁴³⁹ Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 106 i n.; J. Kosik, Zespół praw, s. 52; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona, s. 29; J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 20 i n.; B. Kordasiewicz, W sprawie, s. 19; A. Cisek, Dobra osobiste, s. 39; S. Rudnicki, Ochrona, s. 34; Radwański, Prawo cywilne, 1999, s. 59; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 160, 161, Nb 372; B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 2002, s. 92 (w duchu poglądu wyrażonego przez SN w wyr. z 16.1.1976 r., II CR 692/75, OSN 1976, Nr 11, poz. 251, które nazywa kompromisowym); A. Doliwa, Prawo cywilne, s. 135; J. Chaciński, Prawa podmiotowe, s. 105 i n.; S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2004, s. 100; M. Pazdan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 120, Nb 5; K. Grzybczyk, Prawo reklamy, s. 30; J. Braciak, Prawo do prywatności, s. 131; M. Pyziak-Szafnicka, Prawo podmiotowe, s. 65. S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 108, pkt 9; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 242, pkt 6; A. Cisek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 56, Nb 2.

4440 ⁴⁴⁴⁰ A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 106.

4441 ⁴⁴⁴¹ J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona, s. 29.

4442 ⁴⁴⁴² A. Cisek, Dobra osobiste, s. 39.

4443 ⁴⁴⁴³ Radwański, Prawo cywilne, 1999, s. 51; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 160, 161.

4444 ⁴⁴⁴⁴ Por. uchw. SN (7) z 28.5.1971 r., III PZP 33/70, OSN 1971, Nr 11, poz. 188; wyr. SN z 16.1.1976 r., II CR 692/75, OSN 1976, Nr 11, poz. 251 („przy ocenie naruszenia czci należy mieć na uwadze nie tylko subiektywne odczucie osoby żądającej ochrony prawnej, ale także obiektywną reakcję w opinii społeczeństwa”) z glosą w zasadzie apr. J. S. Piątowskiego, NP 1977, Nr 7–8, s. 1144 i n.; wyr. SN z 25.4.1989 r., I CR 143/89, OSP 1990, Nr 9, poz. 330 z apr., co do zasady, glosą A. Szpunara, s. 709–712; wyr. SA w Krakowie z 13.12.1991 r., I ACr 363/91, OSA w Krakowie, rocznik I, Bielsko-Biała 1993, poz. 62, s. 218; wyr. SA w Łodzi z 28.8.1996 r., I ACr 341/96, OSA 1997, Nr 7–8, poz. 43 z glosą T. Grzeszak, MoP 1997, Nr 8, s. 318; wyr. SN z 11.3.1997 r., III CKN 33/97, OSN 1997, Nr 6–7, poz. 93; wyr. SN z 10.6.1997 r., II CR 187/77, Legalis; wyr. SN z 23.5.2002 r., IV CKN 1076/00, OSN 2003, Nr 9, poz. 121 (przy ocenie naruszenia czci należy uwzględniać nie tylko znaczenie użytych słów, ale również cały kontekst sytuacyjny oraz jego społeczny odbiór oceniany według kryteriów właściwych dla ludzi rozsądnych i uczciwych. Konieczne jest więc zachowanie należytych proporcji i umiaru); wyr. SN z 28.2.2003 r., V CK 308/02, OSN 2004, Nr 5, poz. 82 (uzasadnienie).

4445 ⁴⁴⁴⁵ Odmiennie P. Granecki, Dobra osobiste, s. 13, sądzi, że przepisu art. 23 KC nie można stosować, nawet tylko odpowiednio, do osób prawnych.

4446 ⁴⁴⁴⁶ Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 121; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 242, pkt 8.

4447 ⁴⁴⁴⁷ Za podejściem typologicznym opowiedział się Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 161, 162.

4448 ⁴⁴⁴⁸ Por. Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 162, Nb 374.

4449 ⁴⁴⁴⁹ Por. S. Grzybowski, Ochrona, s. 82; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 122; J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 29.

4450 ⁴⁴⁵⁰ Tak J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 30.

4451 ⁴⁴⁵¹ Por. P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 269, pkt 87.

4452 ⁴⁴⁵² Tak S. Grzybowski, Ochrona, s. 90; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 154.

4453 ⁴⁴⁵³ Por. Radwański, Prawo cywilne, 1999, s. 156; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 168; J. Warylewski, Molestowanie seksualne w miejscu pracy, PiP 1999, Nr 3, s. 60 i n.; K. Piasecki, Kodeks cywilny. Komentarz. Księga pierwsza. Część ogólna, Kraków 2003, s. 173, pkt 6.

4454 ⁴⁴⁵⁴ Dz.U. Nr 17, poz. 78 ze zm.

4455 ⁴⁴⁵⁵ Więcej na ten temat K. Michałowska, Artykuł 446¹ k.c. jako podstawa dochodzenia roszczeń z tytułu szeroko rozumianych szkód prenatalnych, w: Rozprawy prawnicze. Księga pamiątkowa Profesora Maksymiliana Pazdana, Kraków 2005, s. 1181 i n.

4456 ⁴⁴⁵⁶ III CSK 16/08, OSN 2009, Nr 3, poz. 48.

4457 ⁴⁴⁵⁷ Tekst jedn.: Dz.U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 ze zm.

4458 ⁴⁴⁵⁸ Por. A. Górski, Roszczenia związane z uniemożliwieniem legalnego przerwania ciąży w aktualnym orzecznictwie Sądu Najwyższego, PS 2007, Nr 5, s. 25 i n.; S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 108, pkt 7 (por. też przytoczone tamże wcześniejsze orzeczenie SN); S. Rudnicki, glosa do wyr. SN z 21.11.2003 r., V CK 16/03, MoP 2004, Nr 10, s. 475.

4459 ⁴⁴⁵⁹ Tak. S. Grzybowski, Ochrona, s. 85. Por. też M. Safjan, Refleksje, s. 228, który szersze rozumienie wiąże z wolnością w znaczeniu konstytucyjnym (można tym uzasadniać jego zdaniem przyjęciem szerszego ujęcia wolności na tle art. 23 KC).

4460 ⁴⁴⁶⁰ Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 124 i n.; J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 29; I. Dyka, Zasady przyznawania, s. 609; J. Chaciński, Prawa podmiotowe, s. 121 i 122; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 163, Nb 374.

4461 ⁴⁴⁶¹ Por. wyr. SA w Białymstoku z 1.3.1994 r., III APr 10/94, PS 1995, Nr 3, s. 22 (wkładka); wyr. SA w Katowicach z 28.11.1996 r., III APr 36/96, OSA 1998, Nr 7–8, poz. 28.

4462 ⁴⁴⁶² Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 143; J. Chaciński, Prawa podmiotowe, s. 122.

4463 ⁴⁴⁶³ Por. M. Pazdan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 213, Nb 14.

4464 ⁴⁴⁶⁴ Por. J. Barta, R. Markiewicz, Internet a prawo, Kraków 1998, s. 27.

4465 ⁴⁴⁶⁵ W judykaturze por. post. SN z 30.5.1969 r., II CZ 54/69, OSP 1971, Nr 2, poz. 32, s. 69 i n. z glosą J. Klimkowicza; wyr. SN z 14.11.1986 r., II CR 295/86, OSN 1988, Nr 2–3, poz. 40, s. 54 i n.; orz. SA w Krakowie z 17.11.1993 r., I ACr 470/93, PS 1996, Nr 4 (wkładka); wyr. SN z 16.4.1999 r., II CKN 279/98, Legalis (chodziło o użycie pod adresem osoby prawnej obraźliwych słów). We wspomnianym wyżej wyroku z 14.11.1986 r. stwierdzono, że „dobra osobiste osób prawnych – to wartość niemajątkowa, dzięki którym osoba prawna może funkcjonować zgodnie ze swym zakresem działania”; w wyr. SN z 9.6.2005 r., III CK 622/04, Legalis stwierdzono: „Dobre imię osoby prawnej jest łączone z opinią, jaką o niej mają inne osoby ze względu na zakres jej odpowiedzialności (…). Dobre imię osoby prawnej naruszają wypowiedzi, które obiektywnie oceniając, przypisują osobie prawnej niewłaściwe postępowanie mogące spowodować utratę do niej zaufania potrzebnego do prawidłowego funkcjonowania w zakresie swych zadań”. W piśmiennictwie por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 33; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 173; S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 166, pkt 3; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 395, pkt 17; M. Pazdan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 210, Nb 10; E. Gniewek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 97, Nb 4.

4466 ⁴⁴⁶⁶ Por. J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 60 i n.; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 163, Nb 374.

4467 ⁴⁴⁶⁷ W judykaturze por. wyr. SN z 8.10.1987 r., II CR 269/87, OSN 1989, Nr 4, poz. 66; SA w Krakowie z 21.3.1995 r., I ACr 113/95; B. Gawlik, Dobra osobiste. Zbiór orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Krakowie, Kraków 1999, s. 19.

4468 ⁴⁴⁶⁸ Por. wyr. SN z 29.10.1971 r., II CR 445/71, OSN 1972, Nr 4, poz. 77.

4469 ⁴⁴⁶⁹ Por. J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 68.

4470 ⁴⁴⁷⁰ Por. M. Wojtasik, Naruszenie, s. 40 i n.; M. Wach, Ochrona, s. 109 i n.; M. Świerczyński, Delikty internetowe w prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 2006, s. 24.

4471 ⁴⁴⁷¹ Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 34; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 108 i n.

4472 ⁴⁴⁷² Por. J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 110 i n. oraz 130 i n.

4473 ⁴⁴⁷³ Por. J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 118.

4474 ⁴⁴⁷⁴ Por. Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 163, Nb 374.

4475 ⁴⁴⁷⁵ Wyr. SN z 23.5.2002 r., IV CKN 1076/00, OSN 2003, Nr 9, poz. 121. Por. też wyr. SN z 28.2.2003 r., V CK 308/02, OSN 2004, Nr 5, poz. 82 (uzasadnienie).

4476 ⁴⁴⁷⁶ Por. wyr. SN z 18.10.1968 r., II CR 291/68, OSN 1969, Nr 11, poz. 200 oraz uzasadnienie wyr. SN z 14.11.1986 r., II CR 295/86, OSN 1988, Nr 2–3, poz. 40.

4477 ⁴⁴⁷⁷ Por. B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 15 i n.; Z. Radwański, glosa do wyr. SN z 14.5.2003 r., I CKN 463/01, OSP 2004, Nr 2, poz. 22, s. 94 i n.; Z. Rudnicki, Wybrane problemy 2005, s. 271; J. Sieńczyło-Chlabicz, glosa do uchw. SN (7) z 18.2.2005 r., III CZP 53/04, PiP 2005, Nr 2, s. 113 i n.

4478 ⁴⁴⁷⁸ Por. Z. Bidziński, J. Serda, Cywilnoprawna ochrona, s. 43 (jednak tylko wtedy gdy podejmujący krytykę nie tylko nie wiedział o nieprawidłowości podniesionych przez siebie zarzutów, ale wykazał należytą staranność w zbieraniu i ocenie materiału; im bardziej poważne zarzuty, tym większa powinna być staranność dziennikarska); J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 137 i n.; T. Grzeszak, glosa do wyr. SN z 14.5.2003 r., I CKN 463/01, PPH 2004, Nr 3, s. 55; J. Barta, R. Markiewicz, Bezprawność odrzucenia, s. 796 i n. (jednak tylko w szczególnych sytuacjach, i po uprzednim podjęciu przez dziennikarza racjonalnych starań, zmierzających do weryfikacji informacji).

4479 ⁴⁴⁷⁹ Wyr. SN z 5.4.2002 r., II CKN 1095/99, OSN 2003, Nr 3, poz. 42; OSP 2003, Nr 7–8, poz. 96 z glosą apr. R. Stefanickiego, s. 412–415. Por. też wyr. SN z 14.7.2004 r., IV 588/03, MoP 2004, Nr 16, s. 728 (pracownik ma wprawdzie prawo krytykować przełożonego w sprawach dotyczących organizacji pracy, krytyka nie może jednak przekraczać dopuszczalnych form, ani być złośliwa); wyr. SA w Katowicach z 4.11.1999 r., I ACa 536/99, Wok. 2001, Nr 2, s. 40; wyr. SN z 10.9.1999 r., III CKN 539/95, OSN 2000, Nr 3, poz. 56 oraz J. Forystek, glosa do wyr. SN z 3.12.1986 r., I CR 378/86, NP 1990, Nr 4–6, s. 211.

4480 ⁴⁴⁸⁰ II CKN 1095/99, OSN 2003, Nr 3, poz. 42.

4481 ⁴⁴⁸¹ Zob. wyr. SN z 14.5.2003 r., I CKN 463/01, OSP 2004, Nr 2, poz. 22 z glosami: Z. Radwańskiego, s. 94–97 oraz M. Tymca, PiP 2004, Nr 4, s. 120–124; T. Grzeszak, PPH 2004, Nr 3, s. 55 i n. Krytyczny charakter miały dwie pierwsze glosy. W judykaturze por. również idący w podobnym kierunku wcześniejszy wyr. SN z 5.3.2002 r., I CKN 535/00, Legalis.

4482 ⁴⁴⁸² Por. Z. Radwański, glosa do wyr. SN z 14.5.2003 r., I CKN 463/01, OSP 2004, Nr 2, poz. 22, s. 95 i n.

4483 ⁴⁴⁸³ Por. Z. Radwański, glosa do wyr. SN z 14.5.2003 r., I CKN 463/01, OSP 2004, Nr 2, poz. 22, s. 95, który pisze „w interesie społecznym leży uzyskiwanie tylko prawdziwych informacji o zdarzeniach publikowanych w prasie”.

4484 ⁴⁴⁸⁴ III CZP 53/04, OSN 2005, Nr 7–8, poz. 114.

4485 ⁴⁴⁸⁵ Por. Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 164; J. Sieńczyło-Chlabicz, glosa do uchw. SN (7) z 18.2.2005 r., III CZP 53/04, PiP 2005, Nr 2, s. 113 i n.

4486 ⁴⁴⁸⁶ Por. R. Stefanicki, Orzecznictwo, s. 87 i n. (zwłaszcza orzeczenia omawiane na s. 89 i n.); J. Sieńczyło-Chlabicz, glosa do uchw. SN (7) z 18.2.2005 r., PiP 2005, Nr 2, s. 117; Z. Radwański, glosa do uchw. SN z 18.2.2005 r., III CZP 53/04, OSP 2005, Nr 9, poz. 110, s. 496. Por. jednak odmienne wnioski wysnuwane z orzecznictwa Trybunału w uzasadnieniu uchw. SN (7) z 18.2.2005 r., III CZP 53/04, s. 488 i polemikę z tymi wnioskami Z. Radwańskiego (jak wyżej).

4487 ⁴⁴⁸⁷ Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.

4488 ⁴⁴⁸⁸ Por. sprawa Fuentos Bobov. Hiszpania, orz. z 25.11.1999 r., skarga Nr 23118/93; zob. więcej R. Stefanicki, Orzecznictwo, s. 92.

4489 ⁴⁴⁸⁹ I CSK 118/06, OSN 2007, Nr 5, poz. 77 z glosą M. Kowalskiego, Pal. 2008, Nr 1–2, s. 311.

4490 ⁴⁴⁹⁰ Por. też P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 255, pkt 41.

4491 ⁴⁴⁹¹ Zdaniem K. Piaseckiego, Kodeks cywilny. Komentarz, s. 179 zachowanie takie stanowi naruszenie prawa do prywatności.

4492 ⁴⁴⁹² Wyr. SN z 16.10.1990 r., I CR 531/90; por. S. Rudnicki, Ochrona, s. 42 i n.

4493 ⁴⁴⁹³ Por. orz. SN z 25.4.1989 r., I CR 128/87, niepubl; S. Rudnicki, Ochrona, s. 42 (chodziło o posłużenie się w reportażu prawdziwym nazwiskiem mordercy, co mogło stanowić naruszenie „spokoju psychicznego i dobrego imienia” rodziny mordercy); w wyr. z 11.12.1998 r., I ACa 776/98 Sąd Apelacyjny nie dopatrzył się naruszenia prawa do nazwiska w sytuacji gdy autor reportażu zastrzegł, iż nazwiska są fikcyjne; B. Gawlik, Dobra osobiste, s. 359–365.

4494 ⁴⁴⁹⁴ II CSK 539/07, OSN, Nr D, poz. 125.

4495 ⁴⁴⁹⁵ Por. S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 109, który zwraca uwagę na wewnętrzną sprzeczność w stanowisku SN. Pozytywnie ocenił ten wyrok P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 261, pkt 60.

4496 ⁴⁴⁹⁶ Por. S. Grzybowski, w: System, t. I, 1985, s. 305; A. Poźniak-Niedzielska, Nazwa osoby prawnej jako przedmiot ochrony prawa cywilnego, w: Rozprawy z prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci prof. W. Czachórskiego, Warszawa 1985, s. 296; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym, s. 37; S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 166, pkt 3; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 189; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 146 i n.; J. Matys, Dobra osobiste, s. 524. W judykaturze por. orz. SN z 26.9.1991 r., II CR 753/90, PG 1993, Nr 5, s. 18 z glosą R. Skubisza, PS 1993, Nr 1, s. 91 i n. A. Kidyba, w: Kidyba, Komentarz KC, t. I, 2009, s. 188, pkt 4; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 392 i n.

4497 ⁴⁴⁹⁷ II CKN 25/98, OSN 1999, Nr 4, poz. 80; por. M. Allerhand, Kodeks handlowy. Komentarz, Lwów 1935, s. 66; T. Opalski, Ochrona nazwy handlowej w Polsce, PUG 1980, Nr 11, s. 318 i n.; J. Koczanowski, Zakres i środki, s. 281 i n.; tenże, Ochrona, s. 98 i n.; A. Cisek, Dobra osobiste, s. 65; S. Włodyka, Prawo spółek, Kraków 1991, s. 210; R. Stefanicki, Prawo do nazwy (firmy) i jego ochrona, Kraków 1999, s. 28 i n. Por. też w judykaturze wyr. SN z 30.8.1990 r., IV CR 224/90, OSP 1991, Nr 3, poz. 98.

4498 ⁴⁴⁹⁸ Por. S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1947, s. 68 i n.; S. Grzybowski, Ochrona, s. 92; J. Szwaja, O przyszłym uregulowaniu firmy, PiP 1994, Nr 12, s. 46 (sięganie w judykaturze do przepisów regulujących ochronę dóbr osobistych w celu ochrony firmy prowadzi – jego zdaniem – do niedobrych rezultatów). W judykaturze por. wyr. SA w Łodzi z 14.3.1991 r., I AG 23/91, OSP 1991, Nr 11–12, poz. 281 z kryt. komentarzem R. Skubisza, OG 1992, Nr 2, poz. 26; wyr. SA w Gdańsku z 9.6.1994 r., I ACr 267/94, OSA 1994, Nr 11–12, poz. 66.

4499 ⁴⁴⁹⁹ Por. J. Frąckowiak, Ochrona dóbr osobistych jednostek organizacyjnych, s. 65 i n.; S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 166, Nb 4 (z zaznaczeniem, że jest to zagadnienie dyskusyjne); E. Gniewek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 97, Nb 2 (z uwagą, iż nie można współcześnie powątpiewać co do trafności tego poglądu).

4500 ⁴⁵⁰⁰ Por. J. Frąckowiak, w: System PrPryw, t. 1, 2007, s. 1081; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 394.Por. też w judykaturze wyr. SN z 7.3.2003 r., I CKN 100/01, Legalis.

4501 ⁴⁵⁰¹ Por. E. Traple, Dobra osobiste w reklamie, w: Prawo reklamy i promocji (pod red. E. Traple), Warszawa 2007, s. 822–823; J. Balcarczyk, Prawo do wizerunku i jego komercjalizacja. Studium cywilnoprawne, Warszawa 2009, s. 92 i n.; P. Ślęzak, Ochrona prawa do wizerunku, Katowice 2009, s. 25.

4502 ⁴⁵⁰² Por. S. Buczkowski, w: Komentarz KC, t. I, 1972, s. 121; M. Poźniak-Niedzielska, Nazwa osoby prawnej jako przedmiot ochrony prawa cywilnego, w: Rozprawy z prawa cywilnego, Warszawa 1985, s. 199; M. Modrzejewska, Zasady obierania firmy spółki kapitałowej, PUG 1988, Nr 1, s. 8; K. Piasecki, w: KC z Komentarzem, t. I, 1989, s. 57; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym, s. 38; R. Skubisz, Prawo do firmy i jego ochrona, PiP 1993, Nr 1, s. 28 i n.; tenże, Zasady prawa firmowego, Rej. 1993, Nr 1, s. 12; Radwański, Prawo cywilne, 1994, s. 148; J. Szwaja, w: Komentarz KH, t. I, 1994, s. 307.

4503 ⁴⁵⁰³ Por. M. Kępiński, w: Prawo handlowe (pod red. A. Kocha i J. Napierały), s. 71; J. Szwaja, w: Komentarz KSH, t. V, 2004, s. 409. Osobisty charakter prawa do firmy akcentują M. Załucki, Nowe uregulowanie firmy w prawie polskim (zagadnienia wybrane), Rej. 2004, Nr 1, s. 30; J. Sitko, Firma w świetle przepisów kodeksu cywilnego, PPH 2003, Nr 5, s. 32 (zauważa, iż firma jest dobrem osobistym przedsiębiorcy niepodlegającym zbyciu na rzecz innej osoby, jednocześnie podkreśla autonomiczny charakter ochrony z art. 43¹⁰ KC); A. Kołodziej, Licencja firmy. O naturze prawa do firmy po nowelizacji kodeksu cywilnego, KPP 2004, Nr 1, s. 54 i n.; W. Popiołek, w: Komentarz KC, t. 1, 2011, s. 245, Nb 3; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 165. Odmiennie K. Kopczewska, R. L. Kwaśnicki, Autonomia woli w kształtowaniu firmy spółek kapitałowych, MoP 2003, Nr 9, s. 397.

4504 ⁴⁵⁰⁴ Por. W. Popiołek, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 248, Nb 12.

4505 ⁴⁵⁰⁵ Por. wyr. SN z 30.5.1988 r., I CR 124/88, OSN 1989, Nr 5, poz. 87.

4506 ⁴⁵⁰⁶ Por. A. Jędrzejewska, Ochrona nazwy spółki cywilnej (problematyka podobieństwa nazw), PS 1993, Nr 11–12, s. 61 i n.; K. Pietrzykowski, w: Komentarz KC, t. II, 2011, s. 833, Nb 28. W judykaturze por. wyr. SN z 14.12.1990 r., I CR 529/90, OSN 1992, Nr 7–8, poz. 136, PS 1991, Nr 4, s. 98 (glosy J. Krauss, M. Modrzejewska, PUG 1991, Nr 7, poz. 1, s. 122; R. Skubisz, PS 1992, Nr 11–12, s. 107 i n., OG 1992, Nr 2, poz. 25, s. 5 z komentarzem W. Tobora); wyr. SN z 26.3.2002 r., III CKN 777/00, OSN 2003, Nr 3, poz. 40 (uzasadnienie).

4507 ⁴⁵⁰⁷ Por. J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 35; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 165, Nb 374.

4508 ⁴⁵⁰⁸ Por. M. Filar, Prawne i społeczne aspekty transseksualizmu, PiP 1987, Nr 7, s. 76 i n.; A. Zielonacki, Zmiana płci w świetle prawa polskiego, RPEiS 1988, Nr 2, s. 52 i n.; K. Rozental, O zmianie płci metrykalnej de lege ferenda, PiP 1991, Nr 10, s. 64 i n.; M. Filar, Tzw. sądowa zmiana płci w świetle prawa polskiego, w: Pochodzenie dziecka i przysposobienie w prawie polskim i obcym. Transseksualizm – zagadnienia prawne, Lublin 1999, s. 178–193; C. Gromadzki, Zmiana oznaczenia płci w akcie urodzenia transseksualistów na podstawie ich psychicznego poczucia do płci odmiennej – zagadnienia materialnoprawne, w: Pochodzenie, s. 194–227; A. Michalska, T. Twardowski, Prawo człowieka do integralności genetycznej, PiP 1999, Nr 5, s. 32 i n.; K. Wojtczak, Prawo człowieka do integralności fizycznej, w: Administracja publiczna u progu XXI wieku (Prace dedykowane J. Szreniawskiemu), Przemyśl 2000, s. 687 i n.

4509 ⁴⁵⁰⁹ Dz.U. Nr 25, poz. 151 ze zm.

4510 ⁴⁵¹⁰ Tak orz. SN z 11.11.1958 r., 2 CR 798/58, OSN 1959, poz. 101; orz. SW dla m.st. Warszawy z 24.9.1964 r., II CR 515, PiP 1965, Nr 10, s. 600 i n. z glosą apr. J. Litwina, s. 602 i n.; uchw. SN z 22.2.1978 r., III CZP 100/77, OSP 1983, Nr 10, poz. 217 z glosą kryt. M. Sośniaka, s. 516–518 i apr. S. Dulki i K. Imielińskiego: („w wypadku wyjątkowym sąd może sprostować akt urodzenia przez zmianę płci także przed dokonaniem korekcyjnego zabiegu operacyjnego zewnętrznych narządów płciowych, jeżeli cechy nowo kształtującej się płci są przeważające i stan ten jest nieodwracalny”). Por. też S. Dulko, Stwierdzenie zmiany płci w drodze sądowej, NP 1982, Nr 9–10, s. 71 i n.

4511 ⁴⁵¹¹ Por. J. Ignatowicz, w: System PrRodz, s. 794; K. Gandorek, A. Ustowska, Prawo o aktach stanu cywilnego z komentarzem, Warszawa 1991, s. 141, pkt 10.

4512 ⁴⁵¹² III CZP 37/89, OSN 1989, Nr 12, poz. 188 z glosami: Z. Radwańskiego, OSP 1991, Nr 2, poz. 35; G. Rejman, OSP 1991, Nr 2, poz. 35; J. Pisulińskiego, PiP 1991, Nr 6; M. Filara, PiP 1990, Nr 10, s. 118. Pogląd SN w istocie podzieliła G. Rejman. Z. Radwański opowiedział się zaś za rozwiązaniem problemu na podstawie art. 23 i 24 KC, przy wykorzystaniu art. 189 KPC.

4513 ⁴⁵¹³ M. Filar, Transseksualizm jako problem prawny, PS 1996, Nr 1, s. 79, 80.

4514 ⁴⁵¹⁴ Por. M. Filar, Transseksualizm, s. 79, 80.

4515 ⁴⁵¹⁵ III CRN 28/91, PS 1991, Nr 5–16, s. 118–121; z glosą kryt. M. Safjana, PS 1993, Nr 2, s. 78–90.

4516 ⁴⁵¹⁶ W tym duchu w doktrynie wypowiadał się wcześniej A. Zielonacki, Zmiana płci, s. 52 i n.

4517 ⁴⁵¹⁷ Por. S. Rudnicki, Ochrona, s. 61 i n.; A. Czajkowska, w: A. Czajkowska, E.Pachniewska, Prawo o aktach stanu cywilnego, Warszawa 2004, s. 64, pkt 5.

4518 ⁴⁵¹⁸ M. Safjan, glosa do post. z 22.3.1991 r., III CRN 28/91, PS 1993, Nr 2, s. 85–88.

4519 ⁴⁵¹⁹ III CZP 118/95, OSN 1996, Nr 1, poz. 7 z glosą J. Ignatowicza, OSP 1996, Nr 1, poz. 7.

4520 ⁴⁵²⁰ III CRN 28/89 – postanowienie powołane w uzasadnieniu uchw. SN z 22.9.1995 r., przyp. 99.

4521 ⁴⁵²¹ I ACa 276/04, OSA 2004, Nr 10, poz. 31 z glosą P. Daniluka, Pal. 2006, Nr 7–8, s. 307 i n.

4522 ⁴⁵²² Dz.U. Nr 220, poz. 1414.

4523 ⁴⁵²³ Por. C. Gromadzki, Zmiana, s. 226, 227. Co do zmiany imienia w trybie administracyjnym por. J. Ignatowicz, w: System PrRodz, s. 795.

4524 ⁴⁵²⁴ Spośród bogatej literatury dotyczącej wizerunku por. S. Ritterman, Komentarz do ustawy o prawie autorskim, Kraków 1937, s. 120 i n.; S. Grzybowski, Ochrona, s. 96; K. Stefaniuk, Naruszenie prawa, s. 64 i n.; E. Wojnicka, Prawo do wizerunku w ustawodawstwie polskim, ZNUJ. Prace z Wynalazczości i Ochrony Własności Intelektualnej 1990, Nr 56, s. 101 i n.; T. Grzeszak, Reklama, s. 7 i n.; J. Barta, R. Markiewicz, Wokół prawa, s. 11 i n.; T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2002, s. 496 i n.; J. Sieńczyło-Chlabicz, Przedmiot, s. 17 i n.; taż, Rozpowszechnianie wizerunku, s. 39 i n.; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona wizerunku, KPP 2004, Nr 2, s. 317 i n.; J. Barta, R. Markiewicz, w: J. Barta, M. Czajkowska-Dąbrowska, Z. Ćwiąkalski, R. Markiewicz, E. Traple, Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Komentarz, Warszawa 2005; J. Balcarczyk, Roszczenia odszkodowawcze oparte na normie art. 24 § 2 KC służące w razie naruszenia prawa do wizerunku osoby powszechnie rozpoznawalnej, w: Odpowiedzialność w prawie cywilnym (pod red. P. Machnikowskiego), AUWr Prawo 2006, t. CCC, s. 9 i n.; J. D. Sieńczyło-Chlabicz, Prawo do wizerunku a komercjalizacja dóbr osobistych, PiP 2007, Nr 6, s. 19 i n.; J. Balcarczyk, Prawo do wizerunku i jego komercjalizacja, Studium cywilnoprawne, Warszawa 2009; P. Ślęzak, Ochrona prawa do wizerunku, Katowice 2009; J. Mazurkiewicz, Non omnis moriar, s. 367–418.

4525 ⁴⁵²⁵ K 25/09, OTK-A 2011, Nr 6, poz. 57.

4526 ⁴⁵²⁶ Por. K. Grzybczyk, Prawo reklamy, s. 38.

4527 ⁴⁵²⁷ J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie i prawa pokrewne, Kraków 2005, s. 636, 637.

4528 ⁴⁵²⁸ T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 539 i n.

4529 ⁴⁵²⁹ T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 545 i n.

4530 ⁴⁵³⁰ Warto zwrócić uwagę na uwagi krytyczne B. Kosmusa, w: Prawo prasowe. Komentarz (pod red. B. Kosmusa, G. Kuczyńskiego), Warszawa 2011, s. 351 i n. o wyroku TK z 1.12.2010 r., K 41/07, Dz.U. Nr 235, poz. 1551, który uznał, że art. 31 PrPras jest niezgodny z Konstytucją RP.

4531 ⁴⁵³¹ T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 538, 546 i n.

4532 ⁴⁵³² Por. J. Sieńczyło-Chlabicz, Przedmiot, s. 18.

4533 ⁴⁵³³ Ibidem.

4534 ⁴⁵³⁴ A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym, s. 33.

4535 ⁴⁵³⁵ CR 159/77, niepubl.

4536 ⁴⁵³⁶ Por. I. Wiszniewska, Polskie prawo reklamy, s. 85; K. Grzybczyk, Prawo reklamy, s. 40.

4537 ⁴⁵³⁷ S. Ritterman, Komentarz do ustawy o prawie autorskim, s. 120.

4538 ⁴⁵³⁸ S. Grzybowski, Ochrona, s. 95, 96.

4539 ⁴⁵³⁹ E. Wojnicka, Prawo do wizerunku, s. 107.

4540 ⁴⁵⁴⁰ T. Grzeszak, Reklama, s. 10, przyp. 22; taż, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 539 i n.

4541 ⁴⁵⁴¹ J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 628.

4542 ⁴⁵⁴² Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 155; J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 35, 36. J. D. Sieńczyło-Chlabicz, Rozpowszechnianie wizerunku, s. 40; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 264, pkt 72. Przeciw temu wypowiedział się na tle art. 11 POPC. S. Grzybowski, Ochrona, s. 96 (środki oraz sposoby rozpowszechniania cudzego głosu są – jego zdaniem – bardzo nieuchwytne, zaś cechy charakterystyczne głosu są o wiele mniej indywidualne niż rysy twarzy czy budowy ciała).

4543 ⁴⁵⁴³ Por. wyr. SA w Gdańsku z 21.6.1991 r., I ACr 127/91, OSA 1992, Nr 1, s. 43–45, PS 1992, Nr 7–8, s. 89, 90.

4544 ⁴⁵⁴⁴ Por. A. Karpowicz, Poradnik prawny dla ludzi twórczych, Warszawa 1995, s. 60; J. Sieńczyło-Chlabicz, Rozpowszechnianie wizerunku, s. 40; taż, Przedmiot, podmiot i charakter praw do wizerunku, PUG 2003, Nr 8, s. 20.

4545 ⁴⁵⁴⁵ Por. K. Piasecki, Kodeks cywilny. Komentarz, s. 180, pkt 14 oraz autorzy powołani przez J. Sieńczyło-Chlabicz, Rozpowszechnianie wizerunku, s. 40, przyp. 6; T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 543 dopuszcza stosownie do zapisu głosu per analogiamart. 81 PrAut.

4546 ⁴⁵⁴⁶ Por. K. Stefaniuk, Naruszenie prawa, s. 66; A. Kopff, Ochrona sfery życia, s. 49; I. Dobosz, Tajemnica, s. 102; E. Wojnicka, Prawo do wizerunku, s. 102; T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2002, s. 495.

4547 ⁴⁵⁴⁷ Por. wyr. SN z 2.2.1967 r., I CR 496/66, OSN 1967, Nr 9, poz. 161.

4548 ⁴⁵⁴⁸ Por. A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona, s. 321.

4549 ⁴⁵⁴⁹ Por. T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 548, 556 (i orzeczenia powołane w przyp. 4).

4550 ⁴⁵⁵⁰ Por. M. Sośniak, Funkcje, s. 63; A. Cisek, Dobra osobiste, s. 100; A. Szpunar, Zgoda uprawnionego, s. 41 i n.; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona, s. 330; M. Pazdan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 159, Nb 9; J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 637; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 174.

4551 ⁴⁵⁵¹ Tak S. Grzybowski, Ochrona, s. 122; K. Stefaniuk, Naruszenie prawa, s. 67; T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 556, Nb 34.

4552 ⁴⁵⁵² Por. A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona, s. 330.

4553 ⁴⁵⁵³ Zdaniem T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 556, Nb 34, zezwolenie jest „upoważnieniem, które musi być zgodne z ustawą i zasadami współżycia społecznego (art. 58 KC). Przeciw upoważniającemu charakterowi zezwolenia wypowiedzieli się m.in. J. Barta, R. Markiewicz, Wokół prawa, s. 29; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona, s. 330; J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 638.

4554 ⁴⁵⁵⁴ Por. T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 557, Nb 36; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona, s. 330; J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 638.

4555 ⁴⁵⁵⁵ Por. J. Barta, R. Markiewicz, Wokół prawa, s. 299; T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 556, Nb 34; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona, s. 330; J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 638.

4556 ⁴⁵⁵⁶ Por. T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 557, Nb 36 (koncepcja pactum de non petendo).

4557 ⁴⁵⁵⁷ Por. J. Barta, R. Markiewicz, Wokół prawa, s. 29; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona, s. 330; J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 635 (jednak, ich zdaniem, „brak możliwości odwołania zgody na wykorzystanie wizerunku, w każdym razie w odniesieniu do takiej eksploatacji, która została wyraźnie określona przy udzieleniu zgody na posługiwanie się wizerunkiem, jak i nie wywołuje ujemnych konsekwencji w zakresie dóbr osobistych, nie dających się przewidzieć w chwili wyrażenia zgody”).

4558 ⁴⁵⁵⁸ Por. A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona, s. 330.

4559 ⁴⁵⁵⁹ Por. T. Grzeszak, Reklama, s. 9; J. Barta, R. Markiewicz, Wokół prawa, s. 30; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona, s. 331.

4560 ⁴⁵⁶⁰ Dz.U. Nr 171, poz. 1800 ze zm. Por. A. Krasuski, Prawo telekomunikacyjne. Komentarz, Warszawa 2005, s. 421 i n. Co do poprzedniej regulacji w art. 67 ustawy z 21.7.2000 r. – Prawo telekomunikacyjne, Dz.U. Nr 73, poz. 852 ze zm.; por. S. Piątek, Prawo telekomunikacyjne, Warszawa 2001, s. 513 i n.

4561 ⁴⁵⁶¹ Por. S. Grzybowski, Ochrona, s. 110 (zalicza do dóbr osobistych osób prawnych „w pewnym zakresie dobra należące do sfery tajemnicy”); A. Cisek, Dobra osobiste, s. 62; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym, s. 38; S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 166, Nb 63; E. Skowrońska-Bocian, Prawo cywilne, s. 112; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 189, Nb 415; M. Pazdan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 213, Nb 14; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 131 i 178; J. Matys, Dobra osobiste, s. 524; J. Frąckowiak, Ochrona dóbr osobistych jednostek organizacyjnych, s. 73; A. Kidyba, w: Kidyba, Komentarz KC, t. I, s. 110; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 396, pkt 21; E. Gniewek, w: Gniewek, Komentarz KC, s. 97, Nb 4; Odmiennie T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 544, Nb 14; J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 640 utrzymują że ochrona przysługuje jedynie adresatom będącym osobami fizycznymi.

4562 ⁴⁵⁶² Por. I. Dobosz, Tajemnica, s. 109; A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 119; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 166; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 180.

4563 ⁴⁵⁶³ Por. J. Barta, R. Markiewicz, Internet a prawo, Kraków 1998, s. 27.

4564 ⁴⁵⁶⁴ J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 640.

4565 ⁴⁵⁶⁵ Por. wyr. SA w Łodzi z 7.11.1995 r., I ACr 529/95, OSA 1995, Nr 11–12, s. 70, OSP 1996, Nr 7–8, poz. 143 z glosą apr. J. Panowicz-Lipskiej, w którym chodziło o przesłane dłużnikowi przez wierzyciela upomnienie do zapłaty w sposób umożliwiający osobom trzecim zapoznanie się z jego treścią oraz J. Chaciński, Prawa podmiotowe, s. 123; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 166.

4566 ⁴⁵⁶⁶ Por. T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 536, Nb 3.

4567 ⁴⁵⁶⁷ Por. więcej: J. Mazurkiewicz, Non omnis moriar, s. 303 i n.

4568 ⁴⁵⁶⁸ Por. T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 536, Nb 3.

4569 ⁴⁵⁶⁹ Por. I. Dobosz, Tajemnica, s. 102; T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 537, Nb 6.

4570 ⁴⁵⁷⁰ Por. T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 537, Nb 7.

4571 ⁴⁵⁷¹ Por. T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 544, Nb 16; J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 639.

4572 ⁴⁵⁷² Por. J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 641.

4573 ⁴⁵⁷³ Co do relacji pomiędzy know-how a tajemnicą przedsiębiorstwa por. E. Wojcieszko-Głuszko, Ochrona prawna know-how w prawie polskim na tle prawnoporównawczym, Kraków 2002, s. 62 i n.

4574 ⁴⁵⁷⁴ Por. S. Sołtysiński, w: Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Komentarz (pod red. J. Szwaji), Warszawa 2000, s. 308 i n.; E. Nowińska, M. du Vall, Komentarz do ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, Warszawa 2001, s. 85 i n.

4575 ⁴⁵⁷⁵ Por. J. Szwaja, w: Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Komentarz, Warszawa 2000, s. 499 i n.; E. Nowińska, M. du Vall, Komentarz do ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, s. 186 i n.

4576 ⁴⁵⁷⁶ Por. S. Grzybowski, Ochrona, s. 98, 99. Odmiennie J. Dalewski, W. Walewski, Ochrona własności przemysłowej i tajemnic produkcyjnych, Warszawa 1975, s. 166 i 176; J. Koczanowski, Ochrona, s. 131, 132. Z kolei J. D. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 122 uważa, że tajemnice przedsiębiorstwa można uznać za odpowiednik prawa do prywatności osób prawnych.

4577 ⁴⁵⁷⁷ Co do kwestii czy uzasadniona jest konstrukcja prawa podmiotowego do know-how (lub do tajemnicy przedsiębiorstwa) por. E. Wojcieszko-Głuszko, Ochrona prawna know-how, s. 162 i n. i literatura tam powołana.

4578 ⁴⁵⁷⁸ Por. S. Sołtysiński, w: Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, s. 318: „przepis art. 11 nie chroni interesów osobistych (niemajątkowych) dysponenta poufnych informacji (tajemnic przedsiębiorstwa)”.

4579 ⁴⁵⁷⁹ Por. Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 166, 167.

4580 ⁴⁵⁸⁰ I CA 910/00, OSA 2002, Nr 2, poz. 11. Por. też J. Chaciński, Prawa podmiotowe s. 122.

4581 ⁴⁵⁸¹ II CZ 92/67, OSP 1968, Nr 10, poz. 208.

4582 ⁴⁵⁸² Por. glosy S. Grzybowskiego, PiP 1968, Nr 7, s. 179 oraz Z. Radwańskiego, OSP 1968, Nr 10, poz. 208 oraz Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 167.

4583 ⁴⁵⁸³ W tym duchu S. Grzybowski, Ochrona, s. 110; J. Koczanowski, Ochrona, s. 119; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym, s. 38; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 189, Nb 415; E. Skowrońska-Bocian, Prawo cywilne, s. 112; M. Pazdan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 212, Nb 13; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 185–187; J. Matys, Dobra osobiste, s. 524.

4584 ⁴⁵⁸⁴ Por. S. Grzybowski, Ochrona, s. 110 (wspomina o nietykalności lokalu); Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 189 (wspomina o biurach osoby prawnej); E. Gniewek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 97, Nb 4.W piśmiennictwie proponuje się, by zakresem omawianej ochrony objąć pomieszczenia, w których osoba prawna wypełnia swoje statutowe funkcje (z tym trzeba się zgodzić) oraz gdzie prowadzi swoją działalność (por. J. Frąckowiak, w: System PrPryw, t. 1, 2007, s. 1082, Nb 172; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 186–187; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, t. I, s. 396, pkt 22.Wiele zależy od sposobu rozumienia wypełnienia przez osobę prawną swoich statutowych funkcji oraz miejsca prowadzenia działalności.

4585 ⁴⁵⁸⁵ W tym duchu J. Koczanowski, Ochrona, s. 119; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 187 („miejsca w których koncentruje się faktyczna działalność”).

4586 ⁴⁵⁸⁶ Na przykład wyr. z 16.4.2002 r. w sprawie Sté Colas Est et Autres c. France, Nr 37971/97; M. A. Nowicki, Europejski Trybunał Praw Człowieka. Orzecznictwo 2002, cz. I, Warszawa 2003, s. 137–139.

4587 ⁴⁵⁸⁷ Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 167.

4588 ⁴⁵⁸⁸ Por. J. Błeszyński, Prawo autorskie, Warszawa 1988, s. 116 i n.; A. Wojciechowska, Czy autorskie dobra osobiste są dobrami osobistymi prawa cywilnego, KPP 1994, Nr 3, s. 371 i n.

4589 ⁴⁵⁸⁹ Por. J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona, s. 168; A. Kopff, Ochrona praw twórcy, s. 14 i n.; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, s. 116 i 148; R. Markiewicz, Dzieło literackie i jego twórca w polskim prawie autorskim, Kraków 1984, s. 89–91; J. Preussner-Zamorska, Prawo do autorstwa wynalazku, Warszawa–Kraków 1974, s. 5 i n.; J. Szwaja, Ochrona, s. 185 i n.; E. Wojnicka, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 225, Nb 1; J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 232; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 268, pkt 83.

4590 ⁴⁵⁹⁰ Por. S. Grzybowski, w: System, t. I, 1985, s. 300; J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 232. Por. też wyr. SN z 3.9.1998 r., I CKN 818/97, OSP 1999, Nr 7–8, poz. 142; wyr. SN z 5.1.2001 r., V CKN 499/00, Legalis. Por. odmienny pogląd SA w Krakowie w wyr. z 7.2.1995 r., I ACr 697/94, niepubl., w którym przepisy KC uznano za lex generalis, mające zastosowanie do kwestii nieuregulowanych w prawie autorskim (por. J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 233).

4591 ⁴⁵⁹¹ E. Wojnicka, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 228, Nb 4. Jednak M. Poźniak-Niedzielska, Autorstwo, s. 214 zauważa, iż przedmiotem ochrony jest w tym przypadku „szczególne uczucie, jakie może żywić do swego dzieła jego twórca”.

4592 ⁴⁵⁹² Por. M. Poźniak-Niedzielska, Autorstwo, s. 214.

4593 ⁴⁵⁹³ Por. J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 229. Pod rządem Prawa autorskiego z 1952 r. M. Poźniak-Niedzielska, Autorstwo, s. 235 wspomina ponadto o możliwości wykorzystania art. 24 KC w stanie zagrażającym dobrom twórcy.

4594 ⁴⁵⁹⁴ Por. R. Markiewicz, Ochrona, s. 87 i n.; J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 235.

4595 ⁴⁵⁹⁵ Por. J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 83 i 235. Por. też J. Szczotka, Prawnoautorska ochrona wyników prac naukowych, w: Wynalazczość i ochrona własności intelektualnej, Kielce 1994, s. 101. W judykaturze por. wyr. SN z 8.2.1978 r., II CR 515/77, OSP 1979, Nr 3, poz. 52 z glosą M. Czajkowskiej--Dąbrowskiej, Gazeta Prawna 1979, Nr 23. Nietrafne było wyr. SA w Warszawie z 29.3.1996 r., I ACr 104/96 zacieśniające pojęcie twórczości naukowej (por. J. Barta, R. Markiewicz, w: Prawo autorskie, s. 83, 84).

4596 ⁴⁵⁹⁶ Por. R. Markiewicz, Ochrona, s. 87.

4597 ⁴⁵⁹⁷ Por. J. Szwaja, Prawa osobiste wynalazców w nowej ustawie – Prawo własności przemysłowej, w: Zagadnienia prawa własności intelektualnej (ZNUJ 2002, Nr 80), Kraków 2002, s. 234 (boleje on nad tym, że w art. 8 PrWłPrzem nie znalazł się przepis stwierdzający wyraźnie, iż twórcy przysługuje autorstwo projektu wynalazczego); M. du Vall, w: E. Nowińska, U. Promińska, M. du Vall, Prawo własności przemysłowej, Warszawa 2005, s. 173, 174; M. du Vall, Wprowadzenie do Prawa własności przemysłowej, Kraków 2005, s. 51, 52.

4598 ⁴⁵⁹⁸ Por. A. Szewc, G. Jyż, Prawo własności przemysłowej, Warszawa 2003, s. 308; M. du Vall, Wprowadzenie, s. 51.

4599 ⁴⁵⁹⁹ Por. M. du Vall, Wprowadzenie, s. 52; H. Żakowska-Henzler, w: A. Nowicka, M. Poźniak-Niedzielska, U. Promińska, H. Żakowska-Henzler, Prawo własności przemysłowej, Warszawa 2005, s. 162; A. Kubiak-Cyrul, J. Szwaja, w: System PrPryw, t. 14A, s. 378, Nb 91.

4600 ⁴⁶⁰⁰ Por. M. du Vall, Wprowadzenie, s. 52.

4601 ⁴⁶⁰¹ Por. A. Szpunar, Ochrona prawna kultu osoby zmarłej, Pal. 1978, Nr 8, s. 29 i n.; S. Rudnicki, Prawo do grobu. Zagadnienia cywilistyczne, Kraków 1999, s. 37; J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 30 i n.; K. Piasecki, Kodeks cywilny. Komentarz, s. 182; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 167; E. Skowrońska-Bocian, Prawo cywilne, s. 97; S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 109, pkt 11; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 269 i n.; M. Pazdan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 141, Nb 61. W judykaturze por. wyr. SN z 7.6.1966 r., I CR 346/65, niepubl.; wyr. SN z 12.7.1968 r., I CR 252/68, OSN 1970, Nr 1, poz. 18; wyr. SN z 10.2.1975 r., II CR 851/74, OSP 1977, Nr 1, poz. 4; wyr. SN z 23.5.1975 r., II CR 193/75, OSP 1977, Nr 1, poz. 5; wyr. SN z 31.3.1980 r., II CR 88/80, Legalis; wyr. SN z 14.5.1982 r., IV CR 171/82, OSN 1983, Nr 1, poz. 12.

4602 ⁴⁶⁰² Na temat pochowania zwłok por. rozdz. XIV, Nb 23.

4603 ⁴⁶⁰³ Por. wyr. SN z 28.2.2003 r., V CK 308/02, OSN 2004, Nr 5, poz. 82; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 272, pkt 98.

4604 ⁴⁶⁰⁴ I ACa 554/05, Pal. 2006, Nr 9–10, s. 308 z glosami apr.: M. Kowalskiego, s. 308–315 i M. Wałachowskiej, PS 2007, Nr 1, s. 135 i n.

4605 ⁴⁶⁰⁵ Por. obszerne omówienia doktryny amerykańskiej: M. Puwalski, Prawo do prywatności, s. 39 i n.; J. Braciak, Prawo do prywatności, s. 29 i n.; M. Wach, Prawo do prywatności, s. 81 i n.; A. Sakowicz, Prywatność, s. 16 i n.; K. Motyka, Prawo do prywatności, s. 19 i n.; J. D. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 260 i n.

4606 ⁴⁶⁰⁶ A. Kopff, Koncepcja praw, s. 3–40.

4607 ⁴⁶⁰⁷ A. Kopff, Koncepcja praw, s. 9 i n., 31 i n.

4608 ⁴⁶⁰⁸ Por. A. Kopff, Koncepcja praw, s. 32 i n.

4609 ⁴⁶⁰⁹ Por. A. Kopff, Koncepcja praw, s. 35; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 153; K. Kubiński, Ochrona, s. 61; B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona, s. 39. W judykaturze por. wyr. SA w Gdańsku z 10.1.1995 r., ACr 1015/94 oraz wyr. SA w Gdańsku z 7.5.1997 r., I ACa 240/97 (omawiane przez B. Kordasiewicza, Cywilnoprawna ochrona, s. 40 oraz przyp. 54–56).

4610 ⁴⁶¹⁰ Por. J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 34; Z. Bidziński, J. Serda, Cywilnoprawna ochrona, s. 68 i n.; S. Rudnicki, Ochrona, s. 31; K. W. Kubiński, Ochrona, s. 61 i n.; B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona, s. 20–51; J. Braciak, Prawo do prywatności, s. 135; A. Sakowicz, Prywatność, s. 28; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 62.

4611 ⁴⁶¹¹ A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 152. Por. też I. Dobosz, Tajemnica korespondencji, s. 60, 61.

4612 ⁴⁶¹² B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 217.

4613 ⁴⁶¹³ Por. P. Sut, Czy sfera, s. 54. Przeciw temu poglądowi J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 142.

4614 ⁴⁶¹⁴ Por. A. Szpunar, O ochronie sfery, s. 6; P. Sut, Czy sfera, s. 54; tenże, Ochrona, s. 103

4615 ⁴⁶¹⁵ A. Kopff, Ochrona sfery życia, s. 41; tenże, glosa do wyr. SN z 11.3.1986 r., I CR 4/86, OSP 1987, Nr 4, poz. 86, s. 180 i n.

4616 ⁴⁶¹⁶ Por. B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona, s. 32; M. Wild, Ochrona, s. 54 i n.; M. Safjan, Refleksje, s. 239; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 170.

4617 ⁴⁶¹⁷ A. Szpunar, O ochronie sfery, s. 5.

4618 ⁴⁶¹⁸ B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 85.

4619 ⁴⁶¹⁹ M. Safjan, Refleksje, s. 232.

4620 ⁴⁶²⁰ M. Safjan, Refleksje, s. 233. Cechę autonomii podkreśla też J. Braciak, Prawo do prywatności, s. 57 i n.

4621 ⁴⁶²¹ A. Sakowicz, Prywatność, s. 27.

4622 ⁴⁶²² Por. A. Zielonacki, Wartości, s. 231; Z. Radwański, Kodeks cywilny a prawo regulujące zagadnienia rodziny, w: Problemy współczesnego prawa cywilnego, Warszawa 1982, s. 333 i n.; A. Matlak, Cywilnoprawna ochrona wizerunku, KPP 2004, Nr 2, s. 330 i n.; J. Barta, R. Markiewicz, w: Komentarz PrAut, 2005, s. 638; T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 557 i n.; T. Sokołowski, w: Kidyba, Komentarz KC, t. I, 2009, s. 116, pkt 15; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 272, pkt 98.

4623 ⁴⁶²³ Por. J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 102.

4624 ⁴⁶²⁴ Propozycję taką wysunęła J. Braciak, Prawo do prywatności, s. 46.

4625 ⁴⁶²⁵ Por. wyr. SN z 12.1.1977 r., I CR 377/77, niepubl.; wyr. SN z 13.9.1979 r., IV CR 291/79, OSP 1980, Nr 11, poz. 22 z glosą kryt. J. Panowicz-Lipskiej oraz krytyką A. Szpunara, O ochronie sfery, s. 5 i n.; wyr. SN z 12.10.1977 r., I CR 377/77, niepubl.; wyr. z 13.6.1980 r., IV CR 182/80, OSN 1981, Nr 2–3, poz. 30 (por. też uwagi krytyczne A. Szpunara, O ochronie sfery, s. 15). Por. na ten temat B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona, s. 24; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 62 i n.

4626 ⁴⁶²⁶ Por. wyr. SN z 18.1.1984 r., I CR 400/83, OSN 1984, Nr 11, poz. 195, s. 26 i n. z glosą apr. B. Kordasiewicza, NP 1987, Nr 4, s. 126–130; wyr. SN z 11.3.1986 r., I CR 4/86, OSP 1987, Nr 4, poz. 86 z glosą A. Kopffa, s. 181 i n.; wyr. SN z 26.12.1990 r., I CR 575/90, OSP 1992, Nr 10, poz. 214 z apr., co do zasady, glosą A. Szpunara, PS 1992, Nr 1, s. 89–96; wyr. SA w Krakowie z 11.4.2001 r., I ACa 244/01, TPP 2002, Nr 3, s. 125–130 (podkreślono w nim potrzebę zróżnicowania zakresu ochrony sfery życia intymnego w porównaniu z innymi przejawami sfery życia prywatnego i stwierdzono, iż tylko wyjątkowo mogą pojawić się okoliczności usprawiedliwiające ujawnienie faktów cudzego życia intymnego, np. gdy pozostaje to w związku z dochodzeniem lub ochroną własnych praw przed sądem). Za naruszenie dóbr osobistych zostało uznane ujawnienie niektórych informacji dotyczących określonej osoby. Tak np. w wyr. SA w Białymstoku z 14.6.1995 r., I ACr 143/95, OSA 1996, Nr 4, poz. 49, s. 35 jako naruszenie prawa do prywatności potraktowano opublikowanie przez spółdzielnię mieszkaniową informacji o stanie zadłużenia czynszowego jej członków. Jednakże w wyr. NSA we Wrocławiu z 6.5.1997 r., II SA/Wr 929/96, ONSA 1998, Nr 2, poz. 54 uznano, iż wysokość wynagrodzenia członków zarządu gminy, ze względu na ich funkcje publiczne, nie należy do wyłącznej sfery prywatności osób piastujących te stanowiska; podobnie SN w wyr. z 12.9.2001 r., V CKN 440/00, OSN 2002, Nr 5, poz. 68 (w tym wypadku chodziło o prezesa zarządu spółdzielni mieszkaniowej). Z kolei w uchw. SN (7) z 16.7.1993 r., I PZP 28/93, OSN 1994, Nr 1, poz. 2, stwierdzono, że uprawnienie związków zawodowych do kontrolowania przestrzegania prawa pracy obejmuje także uprawnienie do sprawdzania wysokości wynagrodzenia pracowników. Nie oznacza to jednak uprawnienia do żądania od pracodawcy udzielenia informacji o wysokości wynagrodzenia pracownika bez jego zgody, Ujawnienie takie może stanowić naruszenie dobra osobistego w rozumieniu art. 23 i 24 KC. Por. też orzecznictwo niepublikowane omawiane przez Z. Bidzińskiego, J. Serdę, Cywilnoprawna ochrona, s. 70–72 oraz J. Sadomskiego, Naruszenie, s. 39 i n.

4627 ⁴⁶²⁷ Zwraca na to uwagę B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona, s. 25 i n.

4628 ⁴⁶²⁸ Por. M. Safjan, Refleksje, s. 231 i n.; J. Braciak, Prawo do prywatności, w: Prawa i wolności obywatelskie w Konstytucji RP (pod red. B. Banaszaka, A. Preisnera), Warszawa 2002, s. 347; taż, Prawo do prywatności, s. 157 i n.

4629 ⁴⁶²⁹ Por. A. Kopff, Koncepcja praw, s. 33; S. Rudnicki, Ochrona, s. 59, 60.

4630 ⁴⁶³⁰ Por. I. Dobosz, Tajemnica korespondencji, s. 61; J. Serda, glosa do wyr. SN z 6.12.1990 r., I CR 575/90, OSP 1992, Nr 10, poz. 214, s. 453; M. Safjan, Refleksje, s. 239; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 170; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 254, 255. Por. też w judykaturze orz. SN z 18.1.1984 r., I CR 400/83, OSN 1984, Nr 11, poz. 195.

4631 ⁴⁶³¹ Podobnie J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 256 i n.

4632 ⁴⁶³² Tekst jedn.: Dz.U. z 2002 r. Nr 101, poz. 926 ze zm.

4633 ⁴⁶³³ Tak A. Bierć, Ochrona, s. 112, 113. Por. też J. Barta, R. Markiewicz, Internet a prawo, Kraków 1998, s. 32, którzy przed ośmiu laty pisali: „na gruncie Kodeksu cywilnego dopuszczalne jest rekonstruowanie dobra osobistego w postaci prawa decydowania o dopuszczalności gromadzenia i udostępniania danych osobowych dotyczących osoby fizycznej (prawo do dysponowania swoimi danymi osobowymi)”.

4634 ⁴⁶³⁴ Tak A. Mednis, Ochrona, s. 168; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 170.

4635 ⁴⁶³⁵ Tak J. Barta, P. Fajgielski, R. Markiewicz, Ochrona danych osobowych, s. 178 i n.

4636 ⁴⁶³⁶ J. Barta, P. Fajgielski, R. Markiewicz, Ochrona danych osobowych, s. 179.

4637 ⁴⁶³⁷ ACr 33/96, OSA 1996, Nr 7–8, poz. 31.

4638 ⁴⁶³⁸ W piśmiennictwie por. K. Zajączkowska-Weremczuk, T. Białek, Ochrona danych osobowych przedsiębiorcy będącego osobą fizyczną, PUG 2007, Nr 3, s. 20–26.

4639 ⁴⁶³⁹ Tak A. Cisek, Dobra osobiste, s. 64; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym, s. 33; M. Pazdan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 213; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 121.

4640 ⁴⁶⁴⁰ Tak A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 200; A. Cieśla, Prywatność, s. 149 i n.; J. Frąckowiak, Ochrona dóbr osobistych jednostek organizacyjnych, s. 73.

4641 ⁴⁶⁴¹ Odmiennie J. Koczanowski, Ochrona, s. 127; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 122.

4642 ⁴⁶⁴² Por. J. Barta, P. Fajgielski, R. Markiewicz, Ochrona danych osobowych, s. 219.

4643 ⁴⁶⁴³ Tekst jedn.: Dz.U. z 1994 r. Nr 49, poz. 196 ze zm.

4644 ⁴⁶⁴⁴ Dz.U. Nr 133, poz. 885.

4645 ⁴⁶⁴⁵ Tekst jedn.: Dz.U. z 2008 r. Nr 25, poz. 150 ze zm.

4646 ⁴⁶⁴⁶ Tekst jedn.: Dz.U. z 2009 r. Nr 151, poz. 1220 ze zm.

4647 ⁴⁶⁴⁷ Por. P. Mazur, Prawo osobiste do korzystania z wartości środowiska naturalnego, PiP 1999, Nr 11, s. 54 (omawia definicję z art. 1 ust. 2 ustawy z 31.1.1980 r. o ochronie i kształtowaniu środowiska, tekst jedn.: Dz.U. z 1994 r. Nr 49, poz. 196 ze zm.); A. Lipiński, Prawne podstawy ochrony środowiska, Kraków 2005, s. 29.

4648 ⁴⁶⁴⁸ CR 356/75, OSP 1976, Nr 12, poz. 232.

4649 ⁴⁶⁴⁹ S. Grzybowski, glosa do wyr. SN z 10.7.1975 r., I CR 356/75, OSP 1976, Nr 12, poz. 232, s. 540–542.

4650 ⁴⁶⁵⁰ II CR 5/84, PiP 1988, Nr 2, s. 140 i n. z glosą B. Kordasiewicza, s. 143, 144.

4651 ⁴⁶⁵¹ Por. W. Radecki, Cywilnoprawna ochrona środowiska, Problemy Praworządności 1976, Nr 11–12, s. 37, 38; tenże, Cywilna actio popularis w ochronie środowiska naturalnego, Pal. 1979, Nr 11–12, s. 2 i n.; J. J. Skoczylas, Ochrona środowiska według przepisów o dobrach osobistych, NP 1980, Nr 7–8, s. 38.

4652 ⁴⁶⁵² P. Mazur, Prawo osobiste, s. 53 i n.; E. Skowrońska-Bocian, Prawo cywilne, s. 97.

4653 ⁴⁶⁵³ Por. M. Smólska-Korpała, Ochrona dóbr osobistych w świetle ustawy o ochronie i kształtowaniu środowiska, NP 1981, Nr 3, 5 i n.; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 171; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 277, pkt 111.

4654 ⁴⁶⁵⁴ Por. Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 2001, s. 183.

4655 ⁴⁶⁵⁵ Por. w judykaturze wyr. SN z 24.2.1971 r., II CR 619/70, OSN 1971, Nr 10, poz. 182; wyr. SN z 20.10.1976 r., I CR 324/76, OSN 1977, Nr 8, poz. 135 z apr. glosą W. Chrzanowskiego, OSP 1978, Nr 6, poz. 109; wyr. SN z 2.4.1981 r., I CR 80/81, OSN 1981, Nr 12, poz. 241 z glosą W. J. Katnera, NP 1983, Nr 5, s. 121–126.

4656 ⁴⁶⁵⁶ IV CR 122/85, OSN 1986, Nr 6, poz. 98.

4657 ⁴⁶⁵⁷ I CR 64/88, OSP 1987, Nr 4, poz. 84.

4658 ⁴⁶⁵⁸ OSP 1989, Nr 2, poz. 35 z glosą kryt. J. Szachułowicza.

4659 ⁴⁶⁵⁹ Por. F. Zoll, Prawa osobiste w zarysie ze stanowiska prawa prywatnego austriackiego, Czasopismo Prawno-Ekonomiczne, Kraków 1903, s. 538 i n.; tenże, Austriackie prawo prywatne. Część ogólna, Kraków 1909, s. 118; tenże, Polska ustawa o prawie autorskim i konwencja berneńska, Warszawa 1926, s. 141 i n.; tenże, Prawo cywilne w zarysie, t. I. Część ogólna, Kraków 1948, s. 128 i n.

4660 ⁴⁶⁶⁰ Por. S. Grzybowski, Ochrona osobista stosunku do dzieła po śmierci twórcy, Kraków 1933, s. 237 i n., 260 i n., 277 i n., 447 i n.; tenże, Osobistości prawa, w: Encyklopedia Podręczna Prawa Prywatnego, t. III, s. 1245 i n.; tenże, Ochrona, s. 15 i n.

4661 ⁴⁶⁶¹ Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, s. 11 i 101.

4662 ⁴⁶⁶² Por. Z. Radwański, Koncepcja, s. 1 i n.

4663 ⁴⁶⁶³ Por. np. J. Chaciński, Kilka uwag o podstawowych konstrukcjach jurydycznych z zakresu ochrony dóbr osobistych, MoP 1995, Nr 2, s. 39.

4664 ⁴⁶⁶⁴ Por. F. Zoll, Prawo cywilne w zarysie. Część ogólna, t. I, Kraków 1948, s. 128.

4665 ⁴⁶⁶⁵ Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, s. 121; tenże, Ochrona dóbr osobistych przysługujących osobom prawnym, s. 32; M. Poźniak-Niedzielska, Nazwa 1985, s. 296.

4666 ⁴⁶⁶⁶ Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, s. 120 i n.; M. Pyziak-Szafnicka, Prawo podmiotowe, s. 66.

4667 ⁴⁶⁶⁷ B. Gawlik, Ochrona, s. 137 i n.

4668 ⁴⁶⁶⁸ M. Czajkowska-Dąbrowska, Kilka uwag, s. 87 i n.

4669 ⁴⁶⁶⁹ B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 154 i n. Por. też uwagi krytyczne A. Szpunara pod adresem omawianej koncepcji w recenzji z monografii B. Kordasiewicza, PiP 1991, Nr 12, s. 100 i n.

4670 ⁴⁶⁷⁰ M. Lijowska, Koncepcja, s. 795 i n.

4671 ⁴⁶⁷¹ Z. Radwański, Koncepcja, s. 3 i n.

4672 ⁴⁶⁷² Por. F. Zoll, Prawo cywilne w zarysie, s. 128: „przedmiotem ochrony jest człowiek: jego ciało i życie, cześć i wolność”; A. Cisek, Dobra osobiste, s. 49.

4673 ⁴⁶⁷³ J. Kosik, Zespół praw, s. 52.

4674 ⁴⁶⁷⁴ A. Cisek, Dobra osobiste, s. 48.

4675 ⁴⁶⁷⁵ S. Grzybowski, Ochrona, s. 79.

4676 ⁴⁶⁷⁶ S. Grzybowski, Ochrona, s. 79; tenże, w: System, t. I, 1985, s. 298.

4677 ⁴⁶⁷⁷ S. Grzybowski, w: System, t. I, 1985, s. 298 i 300.

4678 ⁴⁶⁷⁸ A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, s. 105 i n., 115 i n.; tenże, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 96.

4679 ⁴⁶⁷⁹ Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 171.

4680 ⁴⁶⁸⁰ B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 152 i n.

4681 ⁴⁶⁸¹ J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona, s. 6 i n., 28.

4682 ⁴⁶⁸² J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 25 i n., 38 i n.

4683 ⁴⁶⁸³ A. Cisek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2006, s. 57.

4684 ⁴⁶⁸⁴ Por. np. H. Dąbrowski, w: Komentarz KC, t. I, 1972, s. 91; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 2001, s. 182 i n.; E. Radomska, glosa do wyr. SN z 29.10.1971 r., II CR 455/71, PiP 1973, Nr 6, s. 167 i n.; J. Piszczek, Ochrona godności pracowniczej, Toruń 1981, s. 15 i n.; K. Piasecki, w: KC z Komentarzem, t. I, 1989, s. 38; S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 106, pkt 5; M. Pyziak-Szafnicka, Prawo podmiotowe, s. 66; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 242 i 243, pkt 8; A. Cisek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 59, Nb 2; M. Pazdan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 151, Nb 78. Przeciw koncepcji ogólnego dobra osobistego wypowiedziała się też M. Lijowska, Koncepcja, s. 777 i n., zwł. 787 i n. (uznała ją za koncepcję „chybioną”). W judykaturze por. wyr. SN z 6.4.2004 r., I CK 484/03, OSN 2005, Nr 4, poz. 69.

4685 ⁴⁶⁸⁵ A. Kopff, Koncepcja, s. 5 i n.

4686 ⁴⁶⁸⁶ M. Safjan, Refleksje, s. 245, 246. Por. też A. Wypiórkiewicz, Refleksyjne spojrzenie na ochronę dóbr osobistych, w: Arst usus. Księga pamiątkowa ku czci sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005, s. 341 i n.

4687 ⁴⁶⁸⁷ M. Safjan, Refleksje, s. 244.

4688 ⁴⁶⁸⁸ Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 172.

4689 ⁴⁶⁸⁹ Odmiennie I. Łyskowski, Kodeks cywilny Rz.P., projekt wraz z uzasadnieniem – Komisja Kodyfikacyjna 1948, s. 55 (uzasadnienie): „Nie ma żadnego przypadku, nie ma żadnej podstawy, ani faktycznej, ani prawnej, gdzie dotknięcie człowieka byłoby dopuszczalne”

4690 ⁴⁶⁹⁰ Por. A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 214; J. Sadomski, Naruszenie, s. 42; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 172. W judykaturze wyr. SN z 6.12.1967 r., II CR 328/67, BSN 1968, Nr 3, poz. 52; wyr. SN z 6.12.1967 r., II CR 318/67 (wina naruszyciela na tle art. 24 § 1 jest prawnie obojętna), Gazeta Sądowa i Penitencjarna 1968, Nr 10, s. 2; por. wyr. SN z 11.9.1981 r., II CR 297/81, Legalis; wyr. SN z 25.10.1982 r., I CR 239/82, Legalis; wyr. SA w Katowicach z 24.9.1992 r., I ACr 340/92, OSA 1993, Nr 6, s. 32–34; wyr. SA w Poznaniu z 27.7.1999 r., I ACa 280/99, OSA 2000, Nr 1, poz. 1; wyr. SN z 19.10.1999 r., I CKN 979/98, Legalis; wyr. SN z 10.9.1999 r., III CKN 939/98, OSN 2000, Nr 3, poz. 56 z glosą J. Sobczaka, OSP 2000, Nr 6, poz. 94; wyr. SA w Warszawie z 2.12.1999 r., III APa 53/99, OSA 2000, Nr 7–8, poz. 35; wyr. SA w Katowicach z 24.5.2002 r., I ACa 1459/01, OSA 2003, Nr 7, poz. 30, s. 57–61; wyr. SN z 7.11.2002 r., II CKN 1293/00, OSN 2004, Nr 2, poz. 27 z glosą J. Sieńczyło-Chlabicz, PiP 2004, Nr 4, s. 116 i n.; wyr. SN z 14.5.2003 r., I CKN 463/01, OSP 2004, Nr 2, poz. 22 z glosami: Z. Radwańskiego, OSP 2004, Nr 2, poz. 22, s. 94–97; R. Tymieca, PiP 2004, Nr 4, s. 120 i n. oraz orzeczenia sądów okręgowych omawiane przez J. Sadomskiego, Naruszenie, s. 44.

4691 ⁴⁶⁹¹ Por. A. Szpunar, Nadużycie prawa podmiotowego, Kraków 1948, s. 125; M. Sośniak, Bezprawność zachowania jako przesłanka odpowiedzialności cywilnej, Kraków 1959, s. 103, 118 i n.; A. Kędzierska-Cieślak, glosa do wyr. SN z 19.9.1968 r., II CE 291/68, PiP 1970, Nr 5, s. 822; K. Piasecki, Kodeks cywilny. Komentarz, s. 191 (pkt 6); J. Sadomski, Naruszenie, s. 42; S. Dmowski, w: Komentarz KC, t. I, 2009, s. 113, pkt 4; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 215; A. Cisek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 61, Nb 12.

4692 ⁴⁶⁹² Naruszenie zasad współżycia społecznego jako przyczynę bezprawności powołano m.in. w wyr. SN z 13.8.1975 r., I CR 452/75, Legalis; wyr. SN z 19.7.1982 r., I CR 225/82, Legalis; wyr. SN z 25.10.1982 r., I CR 239/82, Legalis; wyr. SN z 10.9.1999 r., III CKN 939/98, OSN 2000, Nr 3, poz. 56; wyr. SA w Krakowie z 6.2.1992 r., I ACr 364/91; B. Gawlik, Dobra osobiste, s. 13.

4693 ⁴⁶⁹³ I CR 252/68, OSN 1970, Nr 1, poz. 18.

4694 ⁴⁶⁹⁴ Zob. wyr. SN z 13.9.1979 r., IV CR 291/79, OSP 1980, Nr 11, poz. 202.

4695 ⁴⁶⁹⁵ Słusznie przyjął SA w Krakowie w wyr. z 17.2.1998 r., I ACa 44/98 (B. Gawlik, Dobra osobiste, s. 301 i n.), iż ocena wiarygodności zeznań świadka, przedstawiona w opinii biegłego psychologa, sporządzonej na polecenie prokuratora, a następnie powołana w uzasadnieniu postanowienia prokuratora, nie stanowi bezprawnego naruszenia dobra osobistego.

4696 ⁴⁶⁹⁶ W wyr. z 1.7.1997 r., I ACa 328/97, SA w Krakowie stwierdził: „Granice wolności słowa i pisma w czynnościach adwokata jako pełnomocnika procesowego wyznaczają zadania adwokatury i przepisy prawa (prawo o adwokaturze). Przedstawienie w piśmie procesowym adwokata zarzutów zniesławiających przeciwnika procesowego przekracza granice wolności słowa i pisma, jeśli podniesienie tych zarzutów nie służy ustaleniu okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy” (B. Gawlik, Dobra osobiste, s. 363 i n.).

4697 ⁴⁶⁹⁷ Por. uchw. SN z 30.3.1994 r., I PZP 9/94, OSN 1994, Nr 2, poz. 26.

4698 ⁴⁶⁹⁸ Por. wyr. SN z 26.3.1998 r., I PKN 573/97, OSN 1999, Nr 6, poz. 197.

4699 ⁴⁶⁹⁹ Por. wyr. SN z 9.5.2000 r., IV CKN 31/00, Pal. 2000, Nr 11–12, s. 201.

4700 ⁴⁷⁰⁰ Por. wyr. SN z 11.2.1998 r., III CKN 355/97, OSN 1998, Nr 9, poz. 149.

4701 ⁴⁷⁰¹ Por. wyr. SN z 16.2.2001 r., IV CKN 252/00, OSP 2001, Nr 9, poz. 137 z glosą kryt. A. Szpunara.

4702 ⁴⁷⁰² Por. orz. z 10.6.2001 r., I CKN 1153/98, OSP 2001, Nr 12, poz. 181.

4703 ⁴⁷⁰³ Por. B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 26 i 156; J. Sadomski, Naruszenie, s. 44 i n. i omawiane tamże judykaty sądów okręgowych.

4704 ⁴⁷⁰⁴ J. Sadomski, Naruszenie, s. 46.

4705 ⁴⁷⁰⁵ Por. S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 119 pkt 9; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 173.

4706 ⁴⁷⁰⁶ Por. wyr. SN z 30.4.1970 r., II CR 103/70, OSP 1971, Nr 4, poz. 83; wyr. SN z 25.4.1990 r., I CR 147/90, Legalis; wyr. SN z 24.1.2000 r., III CKN 553/98, Legalis.

4707 ⁴⁷⁰⁷ Por. wyr. z 3.7.1987 r., I CR 135/87, Legalis, w którym znalazł się wywód: „Ostre polemiki prasowe, w których adwersarze prześcigają się w używaniu obraźliwych argumentów ad personam nie zasługują na społeczną aprobatę. Prawo cywilne (art. 23 i 24 KC) nie chroni żadnego z autorów biorących udział w takiej polemice”.

4708 ⁴⁷⁰⁸ Por. S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 119.

4709 ⁴⁷⁰⁹ Przypomnieć tu warto wyr. SN z 6.12.1972 r., I PR 352/72, OSN 1973, Nr 6, poz. 115, s. 72–75; wyr. SN z 11.10.1983 r., II CR 292/83, OSP 1985, Nr 1, poz. 3, s. 9 z glosą J. Panowicz-Lipskiej, w którym SN stwierdził, że nie można skutecznie bronić się w procesie o ochronę dobra osobistego tym, że pozwany działał nie w imieniu własnym, lecz jako organ osoby prawnej lub funkcjonariusz państwowy. Jednak brak legitymacji biernej sędziego co do naruszenia dóbr osobistych w ramach czynności jurysdykcyjnych przyjął SN w wyr. z 8.2.1991 r., I CR 792/90, niepubl. Nie wyklucza to odpowiedzialności Skarbu Państwa, o ile są spełnione przesłanki tej odpowiedzialności.

4710 ⁴⁷¹⁰ S. Grzybowski, Ochrona, s. 120; tenże, w: System, t. I, 1985, s. 301, 302.

4711 ⁴⁷¹¹ Por. Z. Radwański, Koncepcja, s. 13, który przeciw tej koncepcji wysunął następujące argumenty: po pierwsze – w jej ujęciu pojęcie naruszenia dobra zatraca swój obiektywny sens, co prowadzi do pomieszania naruszenia dobra i bezprawności, po drugie – „nie docenia doniosłości praktycznej, jaką ma dopuszczalność zgody, agrawując związane z nią niebezpieczeństwo”, po trzecie – trudno jest ją pogodzić z pojęciem prawa podmiotowego, które uprawnienia podmiotu łączy z wolnością działania. Por. również A. Cisek, Dobra osobiste, s. 93 i n.

4712 ⁴⁷¹² Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 161; J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 44; M. Sośniak, Funkcje, s. 66; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 155; J. Sadomski, Naruszenie, s. 77 i n.; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 173 i 174; M. Pazdan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 158; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 219; A. Cisek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 62, Nb 17; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 432 i 451 (z zaznaczeniem jednak konieczności indywidualnego rozpatrzenia w odniesieniu do konkretnego dobra osobistego; w odniesieniu do ochrony prawa prywatności zgoda wyłącza bezprawność naruszenia dobra).

4713 ⁴⁷¹³ Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 173.

4714 ⁴⁷¹⁴ Por. M. Sośniak, Funkcje, s. 69; A. Szpunar, Zgoda uprawnionego, s. 55; A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 220; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 442 i n. Por. też orzeczenia sądów okręgowych w Gdańsku i Wrocławiu omawiane przez J. Sadomskiego, Naruszenie, s. 79 i 80 oraz wyr. SA w Warszawie z 19.4.2000 r., I ACa 1455/99, OSA 2001, Nr 5, poz. 27.

4715 ⁴⁷¹⁵ Por. A. Szpunar, Zgoda uprawnionego, s. 55; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 174; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 442.

4716 ⁴⁷¹⁶ Zgodę udzieloną ex post sąd powinien traktować w toczącym się postępowaniu jako jedną z okoliczności stanu faktycznego. Należy jednak powątpiewać by była ona równoznaczna ze zrzeczeniem się dochodzenia ochrony prawnej lub zwolnieniem sprawcy z odpowiedzialności (tak sądzą A. Kubiak-Cyrul, Dobra osobiste, s. 221; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 442).

4717 ⁴⁷¹⁷ Por. A. Szpunar, Zgoda uprawnionego, s. 55; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 158; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 442.

4718 ⁴⁷¹⁸ Por. J. Wierciński, glosa do wyr. SN z 6.5.1998 r., II CKN 734/97, PiP 2000, Nr 1, s. 105.

4719 ⁴⁷¹⁹ Tak S. Grzybowski, Ochrona, s. 120 i n.; K. Stefaniuk, Naruszenie prawa, s. 67; T. Grzeszak, w: System PrPryw, t. 13, 2007, s. 556; Z. Banaszczyk, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 1562, Nb 34; W. Dubis, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 709. Co do zgody na zabieg medyczny tak M. Nesterowicz, Kontraktowa i deliktowa odpowiedzialność lekarza za zabieg leczniczy, Warszawa–Poznań 1972, s. 20–21; M. Filar, Lekarskie prawo karne, Kraków 2000, s. 249; M. Świderska, Zgoda pacjenta, s. 29; w judykaturze por. wyr. SN z 17.12.2004 r., II CK 303/04, OSP 2005, Nr 11, poz. 131 z apr. glosami: M. Świderskiej, OSP 2005, Nr 11, poz. 131 i M. Nesterowicza, PS 2006, Nr 6, s. 144.

4720 ⁴⁷²⁰ Por. M. Sośniak, Znaczenie zgody, s. 142; tenże, Funkcje, s. 67 i n.; tenże, Cywilna odpowiedzialność lekarza, Warszawa 1989, s. 124; M. Safjan, Prawo i medycyna, Warszawa 1998, s. 35, 176–177; Z. Radwański, Koncepcja, s. 14; A. Cisek, Dobra osobiste, s. 97 i n.; A. Szpunar, Zgoda uprawnionego, s. 46; tenże, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 139; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 154; J. Sadomski, Naruszenie, s. 76; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 174; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 441; P. Księżak, w: Pyziak-Szafnicka, Komentarz KC, s. 284, pkt 10. W judykaturze por. SN z 11.4.2006 r., I CSK 191/05, OSN 2007, Nr 1, poz. 18.

4721 ⁴⁷²¹ Na temat tego zjawiska por. M. Czajkowska, I. Wiszniewska, Merchandising – czyli komercjalizacja popularnych symboli, PPH 1998, Nr 10, s. 1 i n.; T. Grzeszak, Reklama, s. 7 i n.; K. Grzybczyk, Komercyjne wykorzystanie dóbr niematerialnych, s. 147 i n.

4722 ⁴⁷²² Por. J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 157; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 444 i n.

4723 ⁴⁷²³ Por. J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 157. W judykaturze por. wyr. SA w Warszawie z 3.4.1997 r., I ACa 148/97, Wok. 1998, Nr 4, s. 40; wyr. SA w Krakowie z 20.5.1998 r., I ACa 187/98; B. Gawlik, Dobra osobiste, s. 324 i n.

4724 ⁴⁷²⁴ Por. orzeczenia sądów okręgowych w Poznaniu, Łodzi i Gdańsku omawiane przez J. Sadomskiego, Naruszenie, s. 78 i n.; orz. SN z 27.4.1997 r., I CR 127/77, niepubl.; wyr. SA w Rzeszowie z 17.3.1994 r., I ACr 19/94, niepubl.; wyr. SA w Warszawie z 19.4.2000 r., I ACa 1455/99, OSA 2001, Nr 5, poz. 27.

4725 ⁴⁷²⁵ Por. M. Sośniak, Znaczenie zgody, s. 142; tenże, Funkcje, s. 67 i n.; A. Szpunar, Zgoda uprawnionego, s. 4; tenże, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 139; M. Pazdan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 160, Nb 12; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 441.

4726 ⁴⁷²⁶ Por. M. Safjan, Prawo i medycyna, s. 175 i n.; A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 140.

4727 ⁴⁷²⁷ Za dopuszczalnością m.in. M. Sośniak, Funkcje, s. 65 i n.; A. Szpunar, Zgoda uprawnionego, s. 54; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 155. Przeciw był S. Grzybowski, Ochrona, s. 123, 124.

4728 ⁴⁷²⁸ Por. wyr. SN z 28.20.1971 r., I CR 425/7, niepubl.; wyr. SN z 19.10.1989 r., II CR 419/89, OSP 1990, Nr 11–12, poz. 377; wyr. z 13.6.1997 r., I CKN 208/97, Legalis; wyr. SN z 24.1.2000 r., III CKN 553/98, Legalis; wyr. SN z 4.6.2002 r., I PKN 249/01, OSP 2003, Nr 6, poz. 83.

4729 ⁴⁷²⁹ Por. S. Grzybowski, Ochrona, s. 115 i n.; tenże, w: System, t. I, 1985, s. 300; A. Cisek, Dobra osobiste, s. 71 i n.; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 158; K. Piasecki, Kodeks cywilny. Komentarz, s. 191, 192; J. Sadomski, Naruszenie, s. 48; J. Chaciński, Prawa podmiotowe, s. 117; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 174, 175; A. Dörre-Nowak, Ochrona, s. 82; A. Cisek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 61, Nb 15 i 16; J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 433 i n.

4730 ⁴⁷³⁰ Co do listów gończych por. Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 175. Por. również wyr. SA w Krakowie z 12.1.1994 r., I ACr 314/93; B. Gawlik, Dobra osobiste, s. 100 i n., w którym nie chodziło o list gończy sensu stricto, lecz publikację prasową, której nadano postać listu gończego (w uzasadnieniu SA stwierdził, iż w świetle ustalonych w sprawie okoliczności zachodziły podstawy do przypisania pozwanemu zamiaru poniżenia powoda w opinii czytelników, uznania publikacji za napastliwą, przekraczającą granice dozwolonej krytyki i zakazanie jej rozpowszechniania).

4731 ⁴⁷³¹ Tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 216, poz. 1584 ze zm.

4732 ⁴⁷³² Tekst jedn.: Dz.U. z 1999 r. Nr 42, poz. 428 ze zm.

4733 ⁴⁷³³ Tekst jedn.: Dz.U. z 2004 r. Nr 269, poz. 2681 ze zm.

4734 ⁴⁷³⁴ Por. wyr. SN z 28.10.1971 r., I CR 425/71, Legalis. Por. jednak wyr. SA w Katowicach z 28.6.2000 r., I ACa 353/00, OSA 2001, Nr 3, poz. 14: zarzut, że świadek kłamał, mieści się w granicach dopuszczalnej obrony strony, o ile strona jest przekonana o nieprawidłowości zeznań i nie można jej zarzucić niedorzeczności, celowego poniżania świadka lub szykany.

4735 ⁴⁷³⁵ Por. wyr. SN z 19.7.1978 r., I CR 254/78, OSN 1979, Nr 6, poz. 121; wyr. SN z 13.4.2000 r., III CKN 777/98, Legalis.

4736 ⁴⁷³⁶ Por. wyr. SA w Lublinie z 10.7.1998 r., I ACa 202/98, OSA 2000, Nr 2, poz. 6 – jeżeli użyte w piśmie procesowym sformułowania przypisują wprost powódce cechy naganne, do naruszenia dóbr osobistych dochodzi.

4737 ⁴⁷³⁷ Wyr. SN z 5.8.1999 r., III CKN 248/98, Legalis

4738 ⁴⁷³⁸ Orzeczenie to ocenia pozytywnie J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 164.

4739 ⁴⁷³⁹ Por. wyr. SA w Gdańsku z 11.10.2000 r., I Aca 505/00, OSA 2002, Nr 2, poz. 12.

4740 ⁴⁷⁴⁰ Por. wyr. SN z 13.9.1979 r., IV CR 291/79, OSP 1980, Nr 11, poz. 202 z glosą J. Panowicz-Lipskiej; A. Cisek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 61, Nb 16.

4741 ⁴⁷⁴¹ Por. S. Grzybowski, Ochrona, s. 118 i 127; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 139; tenże, Stosowanie art. 5 kodeksu cywilnego w sprawach o prawa stanu, PiP 1981, Nr 6, s. 47; S. Grzybowski, w: System, t. I, 1985, s. 301; T. Justyński, Nadużycie prawa w polskim prawie cywilnym, Kraków 2000, s. 69; J. Chaciński, Prawa podmiotowe s. 117; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 175.

4742 ⁴⁷⁴² S. Grzybowski, w: System, t. I, 1985, s. 301.

4743 ⁴⁷⁴³ Por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, s. 161; tenże, Zgoda uprawnionego, s. 55; J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 44; K. Piasecki, Kodeks cywilny. Komentarz, s. 191; J. Sadomski, Naruszenie, s. 50 (z uwagą, że nie ma przekonujących argumentów przeciwko konstruowaniu kontratypu działania w obronie uzasadnionego interesu, oraz że przemawia za tym utrwalone stanowisko judykatury); J. Sieńczyło-Chlabicz, Naruszenie, s. 439 (zauważa jednak, iż okoliczność ta nie ma charakteru samodzielnego, samoistnego w przypadku naruszenia dobra w postaci sfery życia prywatnego i występuje łącznie z przesłanką określoną w art. 14 ust. 6 PrPras). W judykaturze por. wyr. SN z 19.9.1968 r., II CR 291/68, OSN 1969, Nr 11, poz. 200; wyr. SN z 29.10.1971 r., II CR 455/71, OSN 1972, Nr 4, poz. 77; wyr. SN z 14.11.1986 r., II CR 295/86, OSN 1988, Nr 2–3, poz. 40; wyr. SN z 19.10.1989 r., II CR 419/89, OSP 1990, Nr 11–12, poz. 377; wyr. SA w Krakowie z 8.3.1995 r., I ACr 80/95; B. Gawlik, Dobra, s. 146–154; wyr. SN z 16.4.2002 r., V CKN 1010/00, OSN 2003, Nr 4, poz. 56.

4744 ⁴⁷⁴⁴ Por. S. Grzybowski, Ochrona, s. 127; tenże, w: System, t. I, 1985, s. 301; A. Cisek, Dobra osobiste, s. 102; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 175; A. Cisek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 63, Nb 20 i 21 (zaznacza jednak, iż zagadnienie jest wysoce kontrowersyjne).

4745 ⁴⁷⁴⁵ Por. Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 175.

4746 ⁴⁷⁴⁶ Dz.U. Nr 29, poz. 173.

4747 ⁴⁷⁴⁷ Por. S. Grzybowski, Ochrona, s. 126. Odmiennie (za uznaniem braku zasługującego na ochronę interesu za przyczynę wyłączenia bezprawności) K. Piasecki, Kodeks cywilny. Komentarz, s. 192.

4748 ⁴⁷⁴⁸ I ACr 113/95, zob. więcej B. Gawlik, Dobra osobiste, s. 155 i n.

4749 ⁴⁷⁴⁹ III PZP 41/66, OSN 1967, Nr 11, poz. 191.

4750 ⁴⁷⁵⁰ Por. R. Siciński, Ochrona, s. 29; H. Dąbrowski, w: Komentarz KC, t. I, 1972, s. 78, 97–99; A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 249 i n.; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona, s. 10.

4751 ⁴⁷⁵¹ Por. wyr. SN z 30.8.1974 r., I CR 384/74, OSP 1977, Nr 10, poz. 161; wyr. SN z 6.11.1986 r., I CR 317/86, Legalis; post. SN z 22.3.1991 r., III CRN 28/91, PS 1991, Nr 5–6, s. 118; uchw. z 22.9.1995 r., III CZP 118/95, OSN 1996, Nr 1, poz. 7.

4752 ⁴⁷⁵² W tym duchu wypowiadał się już dawniej S. Grzybowski, Ochrona, s. 129 i n. W okresie obowiązywania KC por. A. Szpunar, Ochrona dóbr osobistych, 1979, s. 249 i n.; E. Warzocha, Ustalenie stosunku prawnego lub prawa, Warszawa 1982, s. 19 i n.; J. S. Piątowski, Ewolucja, s. 49 i n.; S. Grzybowski, w: System, t. I, 1985, s. 303; A. Cisek, Dobra osobiste, s. 131 i n.; B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 134 i n.; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 188; B. Ziemianin, Prawo cywilne. Część ogólna, Poznań 2002, s. 97; J. Sadomski, Naruszenie, s. 101; S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 123; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 176; D. Dörre-Nowak, Ochrona, s. 89 i n.; A. Cisek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 66 i 67.

4753 ⁴⁷⁵³ Por. Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 176.

4754 ⁴⁷⁵⁴ W tym duchu wypowiadał się już S. Grzybowski, Ochrona, s. 131, 132. Por. też D. Dörre-Nowak, Ochrona, s. 91.

4755 ⁴⁷⁵⁵ Co do pojęcia interesu prawnego por. T. Rowiński, Interes prawny w procesie cywilnym i postępowaniu nieprocesowym, Warszawa 1971, s. 22 i n.; E. Warzocha, Ustalenie 1982, s. 50.

4756 ⁴⁷⁵⁶ Por. A. Szpunar, Ochrona czci, 1979, s. 239; A. Cisek, Dobra osobiste, s. 119 i n.; B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 130 i n.; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 177; A. Cisek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 65. Nie przesądza tej kwestii D. Dörre-Nowak, Ochrona, s. 84 dopuszczając i takie ujęcie: „zagrożenie to także zachowanie, które obiektywnie biorąc mogło wywołać stan obawy, że w efekcie doprowadzi do naruszenia dobra osobistego”. W judykaturze por. wyr. SN z 26.2.1965 r., II CR 13/65, OSN 1965, Nr 10, poz. 174.

4757 ⁴⁷⁵⁷ Por. S. Grzybowski, Ochrona, s. 133; S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 120; D. Dörre-Nowak, Ochrona, s. 84. W judykaturze por. wyr. SN z 9.7.1971 r., II CR 220/71, OSN 1972, Nr 1, poz. 19 oraz orz. SN z 7.2.1974 r., I PZ 2/74, Legalis; wyr. SN z 22.12.1997 r., II CKN 546/97, OSN 1998, Nr 7–8, poz. 119. Por. też orzeczenia sądów okręgowych omawiane przez J. Sadomskiego, Naruszenie, s. 100, w których sąd oddalił żądanie „zakazania pozwanym zamieszczania w przyszłości, wszelkich informacji i publikacji naruszających jego dobre imię i cześć” oraz jego krytyczne uwagi o innym orzeczeniu (s. 101), w którym zakaz ujęty został zbyt ogólnie.

4758 ⁴⁷⁵⁸ Por. H. Dąbrowski, w: Komentarz KC, t. I, 1972, s. 96; Z. Bidziński, J. Serda, Cywilnoprawa ochrona, s. 79 i n.; S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2004, s. 108 i n. W judykaturze por. wyr. SN z 16.2.1965 r., II CR 13/65, OSN 1965, Nr 10, poz. 174 z glosą S. Grzybowskiego, OSP 1966, Nr 10, poz. 221; wyr. SN z 3.12.1986 r., I CR 378/86, OSN 1988, Nr 4, poz. 47.

4759 ⁴⁷⁵⁹ Por. J. Sadomski, Naruszenie, s. 96 i n.

4760 ⁴⁷⁶⁰ Por. A. Cisek, Dobra osobiste, s. 122 i n. W judykaturze por. post. SN z 8.3.1966 r., I PZ 77/65, OSN 1966, Nr 11, poz. 199, OSP 1966, Nr 10, poz. 221, NP 1966, Nr 12, s. 1067–1613 z glosą S. Grzybowskiego.

4761 ⁴⁷⁶¹ Por. S. Grzybowski, Ochrona, s. 134.

4762 ⁴⁷⁶² Por. S. Dmowski, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2009, s. 121; D. Dörre-Nowak, Ochrona, s. 86, 87. W judykaturze por. uchw. SN z 30.12.1971 r., III CZP 87/71, OSN 1972, Nr 6, poz. 104 oraz wyr. SN z 11.10.2007 r., IV CSK 264/07, OSN 2008, Nr C, poz. 82 w którym Sąd stanął na stanowisku, że usunięcie skutków naruszenia może polegać także na zakazie prowadzenia określonej działalności oddziaływającej na psychikę człowieka.

4763 ⁴⁷⁶³ Por. A. Cisek, Dobra osobiste, s. 86.

4764 ⁴⁷⁶⁴ Por. wyr. SN z 15.11.1967 r., III PZP 41/67, OSN 1968, Nr 5, poz. 91 z glosą S. Grzybowskiego, NP 1968, Nr 9, s. 1364 oraz E. Łętowskiej, OSP 1969, Nr 4, poz. 92; orz. SN z 17.12.1976 r., I PR 15/76, OSN 1977, Nr 8, poz. 139; wyr. SN z 7.12.1979 r., I CR 371/79, OSP 1981, Nr 1, poz. 5.

4765 ⁴⁷⁶⁵ Por. wyr. SN z 12.7.1968 r., I CR 252/68, OSN 1970, Nr 1, poz. 18.

4766 ⁴⁷⁶⁶ Por. Z. Bidziński, J. Serda, Cywilnoprawna ochrona, s. 90 i n. oraz wyr. SN z 10.2.1975 r., II CR 851/74, OSP 1977, Nr 1, poz. 4; wyr. SN z 23.5.1975 r., II CR 193/75, OSP 1977, Nr 1, poz. 5.

4767 ⁴⁷⁶⁷ Por. wyr. SN z 6.5.1974 r., I CR 56/74, OSP 1974, Nr 4, poz. 97.

4768 ⁴⁷⁶⁸ Por. A. Szpunar, Ochrona czci, s. 248; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona, s. 8; J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 185.

4769 ⁴⁷⁶⁹ IV CR 500/81, OSN 1982, Nr 9–10, poz. 183.

4770 ⁴⁷⁷⁰ Spotkało się to z przesadną krytyką A. Szpunara w glosie do tego wyr., OSP 1983, Nr 10, poz. 220 oraz w glosie do wyr. SN z 6.12.1990 r., I CR 575/90, PS 1992, Nr 1, s. 95, który uznał, iż nie jest wskazane ustalenie sztywnych zasad w tej dziedzinie.

4771 ⁴⁷⁷¹ Por. B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 125; tenże, Cywilnoprawna ochrona prawa do prywatności, KPP 2000, Nr 1, s. 44 i n.; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 177. Odmiennie A. Cisek, w: Gniewek, Komentarz KC, 2011, s. 66 oraz w judykaturze orz. SN z 10.1.1989 r., II CZ 167/89, LegalisLegalis, a zwłaszcza wyr. SN z 22.12.1997 r., II CKN 546/97, OSN 1998, Nr 7–8, poz. 119 z glosą J. Wiercińskiego, PiP 1999, Nr 3, s. 98 i n.; wyr. SA w Krakowie z 12.1.1994 r., I ACr 514/93; B. Gawlik, Dobra osobiste, s. 100 i n. Por. również wyr. SN z 7.7.2005 r., V CKN 868/04, MoP 2005, Nr 15, s. 730.

4772 ⁴⁷⁷² Praktyka sądów okręgowych jest niejednolita – por. J. Sadomski, Naruszenie, s. 99 i n. Por. wyr. SN z 10.9.1999 r., III CKN 939/98, OSP 2000, Nr 6, poz. 94 z glosą J. Sobczaka.

4773 ⁴⁷⁷³ W sprawie sprostowań por. A. Kopff, Kilka uwag o instytucji sprostowań prasowych, Zeszyty prasoznawcze 1976, Nr 4, s. 63; I. Dobosz, Sprostowania prasowe – realia prawne i perspektywy nowej regulacji, Zeszyty Prasoznawcze 1983, Nr 3, s. 16 i 17; B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 126 i n.; R. Tomczyk, Sprostowania prasowe, ZNUJ, Prace z Wynalazczości 1997, Nr 69, s. 131 i n.; B. Kosmus, Sprostowanie, s. 121 i n.

4774 ⁴⁷⁷⁴ Por. A. Cisek, Dobra osobiste, s. 131 i n.

4775 ⁴⁷⁷⁵ II CKN 279/98, niepubl.

4776 ⁴⁷⁷⁶ Por. też J. Wierciński, Niemajątkowa ochrona czci, s. 187.

4777 ⁴⁷⁷⁷ Por. Z. Radwański, Zadośćuczynienie, s. 4 i n., 70 i n.; tenże, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową w k.c., PiP 1965, Nr 3, s. 359 i n.; W. Warkałło, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę jako środek ochrony majątkowej dóbr niemajątkowych, PWiOWI UJ, Kraków 1973, Nr 1, s. 205 i n.; J. Panowicz-Lipska, Majątkowa ochrona, s. 11 i n.; W. Czachórski, w: System, t. III, cz. 1, s. 681 i n.; A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 201 i n.; I. Dyka, Zasady przyznawania i ustalania wysokości zadośćuczynienia pieniężnego w razie naruszenia dobra osobistego, KPP 2001, Nr 3, s. 591 i n.; A. Mączyński, Zadośćuczynienie pieniężne za krzywdę spowodowaną naruszeniem dobra osobistego. Geneza, charakterystyka i ocena obowiązującej regulacji, w: Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, Kraków 2004, s. 227 i n.

4778 ⁴⁷⁷⁸ Przepis art. 448 KC w pierwotnym brzmieniu przewidywał możliwość zasądzenia stosownej kwoty na rzecz PCK. Por. Z. Radwański, Roszczenie o zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej na rzecz PCK w razie umyślnego naruszenia dóbr osobistych, RPEiS 1968, Nr 3, s. 165 i n.

4779 ⁴⁷⁷⁹ M. Safjan, Ochrona majątkowa, s. 10 i n.; tenże, Nowy kształt instytucji zadośćuczynienia pieniężnego, w: Księga pamiątkowa ku czci Profesora Leopolda Steckiego, Toruń 1997, s. 267 i n.; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, W sprawie wykładni, s. 3 i n.; J. Pietrzykowski, Nowelizacja kodeksu cywilnego z 23 sierpnia 1996 r., PS 1997, Nr 3, s. 3 i n.; B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona, s. 45 i n.; I. Dyka, Zasady przyznawania, s. 594 i n.; A. Szpunar, Przesłanki przewidzianego w art. 448 k.c. zadośćuczynienia, PS 2002, Nr 1, s. 3 i n.; T. Pałdyna, Próba wykładni art. 448 kodeksu cywilnego, PS 2003, Nr 7–8, s. 24 i n.; A. Mączyński, Zadośćuczynienie, s. 232 i n.; M. Safjan, Naprawienie krzywdy niemajątkowej w ramach odpowiedzialności ex contractu, w: Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, Kraków 2004, s. 255 i n.; A. Śmieja, Z problematyki odpowiedzialności uregulowanej w art. 448 k.c., w: Odpowiedzialność cywilna. Księga pamiątkowa ku czci Profesora Adama Szpunara, Kraków 2004, s. 281 i n.; M. Nesterowicz, Zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę w „procesach lekarskich”, PiP 2005, Nr 3, s. 5 i n.; tenże, w: Komentarz KC, t. I, 2005, s. 1282 i n.

4780 ⁴⁷⁸⁰ Por. J. Pietrzykowski, Nowelizacja kodeksu cywilnego, s. 5, 6; A. Szpunar, Przesłanki, s. 14; A. Mączyński, Zadośćuczynienie, s. 243, 244; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 179; M. Wałachowska, Zadośćuczynienie pieniężne, s. 113 i n.

4781 ⁴⁷⁸¹ Por. Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 178; M. Nesterowicz, Zadośćuczynienie, s. 8. W judykaturze por. uchw. SN (PSIC) z 8.12.1973 r., III CZP 37/73, OSN 1974, Nr 9, poz. 145, PiP 1975, Nr 3, s. 163 i n.

4782 ⁴⁷⁸² Por. A. Szpunar, Przesłanki, s. 4 i n.

4783 ⁴⁷⁸³ Por. M. Nesterowicz, Odpowiedzialność kontraktowa i deliktowa (uwagi de lege ferenda i o stosowaniu prawa), PiP 1999, Nr 1, s. 22 i n.; tenże, Zadośćuczynienie pieniężne za zmarnowany urlop podczas wycieczki turystycznej, PiP 2002, Nr 10, s. 72 i n.; M. Safjan, Naprawienie krzywdy, s. 264 i n.; tenże, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 1310.

4784 ⁴⁷⁸⁴ Tak Radwański, Zobowiązania, 2001, s. 225; A. Mączyński, Zadośćuczynienie, s. 247.

4785 ⁴⁷⁸⁵ Tak A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 209; tenże, Przesłanki, s. 7 i n.

4786 ⁴⁷⁸⁶ Por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, W sprawie wykładni, s. 9; M. Nesterowicz, Zadośćuczynienie, s. 6.

4787 ⁴⁷⁸⁷ Por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, W sprawie wykładni, s. 9; A. Szpunar, Przesłanki, s. 15, 16; D. Dörre-Nowak, Ochrona, s. 96–97. Odmiennie jednak G. Bieniek, w: Komentarz do KC, Ks. III, t. I, 2002, s. 463, którego zdaniem w razie naruszenia dóbr osobistych określonych w art. 445 pokrzywdzony może żądać zarówno zadośćuczynienia pieniężnego na podstawie art. 445, jak i zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

4788 ⁴⁷⁸⁸ Por. B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, W sprawie wykładni, s. 9; D. Dörre-Nowak, Ochrona, s. 97.

4789 ⁴⁷⁸⁹ Por. A. Śmieja, Z problematyki, s. 292, 293.

4790 ⁴⁷⁹⁰ Por. G. Bieniek, w: Komentarz do KC, Ks. I, 2003, s. 455. Por. też wyr. SA w Poznaniu z 27.7.1999 r., I ACa 280/99, OSA 2000, Nr 1, poz. 1.

4791 ⁴⁷⁹¹ Por. M. Safjan, Ochrona majątkowa, s. 13, 14; tenże, Nowy kształt 1997, s. 263 i n.; tenże, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 1765 i 1766; B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, W sprawie wykładni, s. 6 i n.; J. Pietrzykowski, Nowelizacja kodeksu cywilnego, s. 5; B. Kordasiewicz, Cywilnoprawna ochrona, s. 48; A. Szpunar, Przesłanki, s. 6; A. Śmieja, Z problematyki, s. 288; D. Dörre-Nowak, Ochrona, s. 95. Por. też w judykaturze wyr. SN z 12.12.2002 r., V CKN 1581/00, OSN 2004, Nr 4, poz. 53.

4792 ⁴⁷⁹² Por. A. Mączyński, Zadośćuczynienie, s. 242 i n.; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 179.

4793 ⁴⁷⁹³ Por. A. Szpunar, Przesłanki, s. 5; M. Safjan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 1766. Nadmierną restryktywność w ustalaniu zadośćuczynienia zarzuca sądom B. Kordasiewicz, Jednostka, s. 313. Przeciw takiej ocenie wypowiedział się A. Szpunar, Zadośćuczynienie za szkodę niemajątkową, s. 181.

4794 ⁴⁷⁹⁴ Por. M. Safjan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 1765; Radwański, Prawo cywilne, 2005, s. 179, 180; D. Dörre-Nowak, Ochrona, s. 99 i n. Por. też wyr. SN z 16.4.2002 r., V CKN 1010/00, OSN 2003, Nr 4, poz. 56, MoP 2003, Nr 7, s. 323 oraz wyr. TK z 7.2.2005 r., SK 49/03, OTK-A 2005, Nr 2, poz. 13. W wyr. SN z 24.6.1965 r., I PR 203/65, OSP 1966, Nr 4, poz. 92 wyrażony został pogląd, iż „wysokość zadośćuczynienia musi być utrzymana w rozsądnych granicach odpowiadających aktualnym warunkom i przeciętnej stopie społeczeństwa”. Krytykuje to M. Nesterowicz, Zadośćuczynienie, s. 9 i n. Warto tu przytoczyć również wyr. SA w Krakowie z 5.11.2002 r., I ACa 869/02, TPP 2003, Nr 3, s. 109 i n., w którym stwierdzono: „I. Funkcja kompensacyjna nie wyczerpuje celu, jaki zasadnie można łączyć z przepisem art. 448 k.c. Cel ten obejmuje także udzielenie pokrzywdzonemu satysfakcji, a jej uzyskanie możliwe jest wtedy, gdy wysokość zasądzonego zadośćuczynienia pieniężnego będzie dla sprawcy naruszenia i/lub innej osoby odpowiedzialnej za naruszenie odczuwalną „sankcją” majątkową. Określenie odpowiedniej sumy pieniężnej z tytułu zadośćuczynienia wymaga zatem uwzględnienia sytuacji majątkowej osoby odpowiedzialnej za naruszenie. Suma ta powinna być tak dobrana, by jej wysokość była majątkowo doniosła dla osoby odpowiedzialnej za naruszenie, w szczególności w odniesieniu do wydawcy powinna stanowić znaczący czynnik kalkulacyjny w jego działalności gospodarczej.II. W odniesieniu do naruszeń dóbr osobistych przez publikację materiału prasowego zadośćuczynienia pieniężnemu należy przypisać także funkcję prewencyjną. Realizacja tej funkcji staje się iluzoryczna, jeśli wysokość zasądzonego zadośćuczynienia nie uwzględnia sytuacji majątkowej osoby odpowiedzialnej i orientuje się wyłącznie na kompensację uszczerbku niemajątkowego osoby pokrzywdzonej. W szczególności w odniesieniu do wydawcy relatywnie niska wysokość zasądzonego zadośćuczynienia, które stanowiłoby tylko „symboliczną”, a nie rzeczywistą wielkość kalkulacyjną w jego działalności gospodarczej nie może wywoływać efektu „tamującego”, zapobiegającego dokonywaniu w przyszłości naruszeń dóbr osobistych.III. Sytuacja majątkowa osoby pokrzywdzonej nie jest doniosła dla określenia odpowiedniej sumy zadośćuczynienia pieniężnego”.

4795 ⁴⁷⁹⁵ Por. M. Safjan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 1765.

4796 ⁴⁷⁹⁶ Por. A. Mączyński, Zadośćuczynienie, s. 245.

4797 ⁴⁷⁹⁷ Tak M. Safjan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 1766. Jednak A. Szpunar, Przesłanki, s. 13 uważa, że ten pogląd M. Safjana jest zbyt daleko idący.

4798 ⁴⁷⁹⁸ Por. A. Szpunar, Przesłanki, s. 15.

4799 ⁴⁷⁹⁹ Por. A. Szpunar, Przesłanki, s. 5; M. Safjan, w: Komentarz KC, t. I, 2011, s. 1761.

4800 ⁴⁸⁰⁰ Por. A. Szpunar, Przesłanki, s. 16; A. Mączyński, Zadośćuczynienie, s. 246.

4801 ⁴⁸⁰¹ Por. A. Szpunar, Przesłanki, s. 16.