psychologia jako
nauka o świadomości

od duszy do świadomości

• Jak dokonało się przejście od psychologii jako nauki o duszy do psychologii jako nauki o świadomości:

• Dlaczego psychologia zrezygnowała z duszy i dlaczego w to - zwolnione przez duszę - miejsce dostała się świadomość?

• Od razu też pojawia się problem: wydaje się, że świadomość - kiedy tylko została odkryta, jako pewien wymiar naszego specyficznie ludzkiego funkcjonowania, natychmiast została przeceniona.

• Człowiek zachłysnął się ową zdolnością i przyjął, że może ona stanowić miarę nie tyle wszechrzeczy, ale tego co mentalne, umysłowe, duchowe.

• Świadomość pochopnie została uznana za coś pierwotnego.

• Wszystko wskazuje na to, iż w ten sposób popełniono błąd.

• Świadomość ma charakter temporalny, czasowy, nietrwały, zmienny.

• Dlaczego zatem coś chwilowego, przemieszczającego się, niestałego - zsubstancjalizowano i uznano za podstawę?

• Trwałość, ciągła świadomość, niezmienna tożsamość - nie znajdują potwierdzenia w faktach dojrzewania, starzenia się, śmierci.

• Jak zatem racjonalna koncepcja człowieka i jego natury mogłaby być oparta na ujęciu jako podstawowe czegoś co jest w swej istocie samoeliminującym się, a zatem przejściowym fenomenem?

• Oddzielenie "ja" od zmian - cechą języków europejskich.

• Hamlet rok 1600.

• Kartezjusz 1619.

• Kepler spotkał Tyho de Brahe w 1600.

• Wiele jednostek zaczęło być zainteresowanych faktami dotyczącymi ludzkiej natury, szczególnie tych, które jawiły się jako dostępne introspekcji.

• Teresa z Avila

• Michael de Montaigne

• Blaise Pascal

• Jean Jacques Rousseau.

• XVII wiek wyizolował oraz potraktował świadomość i samoświadomość jako ideę podstawową, pierwszą zasadę uniwersalnej filozofii oraz istotowo boską cechę, choć znajdziemy to i u Sokratesa i Platona.

• Wielu filozofów mówiło o odrębności materii i ducha, ale dopiero Kartezjusz przyjął rozdział umysłu i materii za podstawę filozofii naukowej.

• U niego dokonało się przejście od myślenia do rzeczy myślącej.

• Potem szukano źródeł kategorii substancji.

• Hume już ich nie znalazł.

„daność” w wewnętrznym
doświadczeniu

• Zrezygnowano zatem z kategorii substancji.

• Można było mówić wyłącznie o zjawiskach duchowych, jako szczególnej natury zjawiskach, posiadających specyficzne właściwości, ale nie związanych z duchem jako odrębną substancją.

• W końcu została wyłącznie świadomość.

• Charakterystyczna definicja, która się wtedy pojawiła, głosiła, iż:

• zjawiska psychiczne to zjawiska świadomości czyli dane w doświadczeniu wewnętrznym.

• Sposób dania – staje się kryterium definicyjnym zjawiska, które poza tym nie ma żadnych innych cech charakterystycznych.

• A więc najpierw mówimy o nauce o duszy, potem o zjawiskach, które są czynnościami i procesami duszy.

• Dusza, choć zeszła na plan dalszy, cały czas jest jednak jeszcze obecna.

• Potem pojawia się epitet duchowe - w którym związek z duszą zostaje zgubiony a przynajmniej nie jest wyraźnie widoczny.

• Przedmiot badania pozostaje nadal wyodrębniony ze względu na swoją szczególną jakość - duchowość - w odróżnieniu od tego, co nie jest duchowe.

• Następnie kategoria "duchowości" zostaje zastąpiona epitetem psychiczny, którego związki z duszą z racji etymologii są wprawdzie widoczne, ale już tylko dla tego, kto zna ową etymologię.

• Na dodatek jeszcze zjawiska psychiczne zostały potraktowane jako synonim świadomości.

• Ponieważ nie było jasno i wyraźnie danej idei substancji, duszy jako substancji - dokonało się więc odejście od niej.

• Zatem miejsce duszy zajęła świadomość, która zresztą została natychmiast ponownie zsubstancjalizowana (atomizm).

świadomość

• O świadomości mówiono zanim powstał termin.

• Tomasz z Akwinu: człowiek spostrzega, że myśli, że czuje. To spostrzega, że myśli, że czuje to właściwie jest to, co my dzisiaj nazywamy świadomością.

• Spostrzega - jest świadomy, że myśli i czuje (percepcja).

• Także wiedzenie - zdawanie sobie sprawy, bycie świadomym (poznawczość).

• Terminem tym nazywamy pewien proces.

plotyn: inny aspekt

• Jesteśmy świadomi, gdy:

• myśl się odbija

• i życiowe działanie duszy zostanie jakby odepchnięte z powrotem na podobieństwo odbicia

• na gładkiej, błyszczącej i spokojnej powierzchni w zwierciadle.

świadomość

• Conscientia:

• termin złożony z przedrostka con- oraz

• rdzenia -scientia.

• Scientia to wiedza - zaś con od łacińskiego cum czyli: „z-”, „wespół z kimś”.

• Źródłowo con-scientia oznaczało: podzielać wiedzę z kimś.

• Później świadomy oznacza: wiedzieć samemu.

• W Europie świadomość narodziła się około roku 1600.

właściwe kategorie językowe

• W języku angielskim terminy pojawiły się właśnie wtedy:

• "wewnętrznie świadomy" - 1620

• "stan bycia świadomym" - 1678

• "samoświadomy albo świadomy swych własnych myśli" - 1690.

• Christian von Wolff w 1720 roku tworzy termin świadomość -"Bewusstsein” - w języku niemieckim.

christian von wolff

• Przełożył łacińskie cogitatio (Descartesa) oraz francuskie apperception (Leibniza).

• Posługiwał się tym terminem w celu opisania:

• racjonalnego

• powiązanego z „ja”

• jasnego i wyraźnego poznania.

• Psychologia była nauką o świadomości w pewnej swojej postaci, a nie w ogóle nauką o świadomości.

• Ta pierwsza postać, z perspektywy historycznej, została określona mianem Klasycznej Psychologii Świadomości.

klasyczność

• Klasyczny = formalny i relatywny.

• Określenie to relatywizuje klasyczną psychologię do wersji nieklasycznej.

• Pojawia się też moment oceny (np. klasyczne piękno).

• Nasza ocena psychologii klasycznej będzie negatywna - tak bardzo negatywna, że bardziej negatywna już chyba być nie może.

• A więc będziemy traktowali ją jako niewyrafinowaną, prymitywną, surową i z gruba ciosaną, a co gorsza - z gruntu fałszywą.

władysław heinrich:

• Kartezjański dualizm ontologiczny (res cogitans i res extensa).

• Kantowski dualizm epistemologiczny (rzeczy samej w sobie - noumenu - i zjawiska – fenomenu.

• Ówczesne przyrodoznawstwo.

• Locke’a podział idei na pierwotne i wtórne oraz wyodrębnienie władzy reflection: zapowiedź introspekcji.

• Hume’a krytyka pojęcia „ja” oraz asocjacjonizm.

klasyczna psychologia świadomości

• Strukturalistyczna

• Atomistyczna

• Asocjacjonistyczna

• Aktualistyczna I

• Aktualistyczna II

• Fenomenalistyczna

• Epifenomenalistyczna

• Intelektualistyczna

• Mentalistyczna

• Introspekcjonistyczna

• Empiryczna

• Eksperymentalna

• Naturalistyczna

• Paralelistyczna

(epifenomenalizm vs

panspsychizm)

• klasyczna psychologia świadomości była: introspekcyjna

• intro spicere

• (zaglądać do środka)

• mentalistyczna:

• wyjaśniała poprzez odwołanie się do umysłu.

psychofizjologia psychofizyka

• Psychologia ta była:

• obserwacyjna

• empiryczna

• eksperymentalna.

• Była też naturalistyczna:

• czyli uprawiana na wzór nauk przyrodniczych.

wundt i współpracownicy

• Była też psychologistyczna - źle przesądzała naturę tego, co psychiczne nie było.

• Była psychofizyką i psychofizjologią.

• To sprawa stosunku psychologii do innych nauk.

• Klasyczna psychologia świadomości była dualistyczna, a ściślej

• paralelistyczna.

• Ten paralelizm występował w dwóch postaciach:

• postać dwóch szeregów zjawisk

• postać dwóch stron czegoś jednego

• Jeśli klasyczna psychologia świadomości była paralelistyczna to była:

• epifenomenalistyczna

• (prawa zachowania masy i energii: psychika jako niezrozumiały wybryk natury, luksus) albo:

• panpsychistyczna

(przekonanie, że wszystko ma swoją stronę psychiczną, psychiczność, świadomość jest wszędzie obecna).

strukturalizm

• Struktura świadomości wyparła inne problemy z pola widzenia.

• Klasyczna psychologia świadomości była więc:

• psychologią treści świadomości.

• Psychologowie mówili o świadomości w kategorii zjawisk.

• Ta niezwykła predylekcja do tego terminu to była sprawa jego enigmatyczności.

• Pytanie o to czym jest to, co się jawi: czy jest procesem, jakością, przedmiotem, schodziło na plan dalszy.

• Klasyczna psychologia świadomości była

• statycznym oraz mechanistycznym

• ujęciem świadomości.

• Psychikę pojmowano na podobieństwo

• mechanizmu (np. zegara), albo

• kalejdoskopu

• z którego można wywikłać pojedyncze składniki, a następnie ponownie złożyć w działającą całość

• (analiza i synteza).

aktualizm

• Gdy chodzi o rozumienie świadomości to klasyczna psychologia świadomości była, w pewnym szczególnym tego słowa sensie, aktualistyczna.

• psychiczne czyli świadome to jest to, co aktualnie dane w wewnętrznym doświadczeniu.

• Natomiast na to, co dawalne w doświadczeniu wewnętrznym, a więc mogące być uświadamianym, używano terminu świadomościowość.

• Klasyczna psychologia świadomości była:

• poznawcza i intelektualistyczna.

• Nie doceniała woli jako składowej świadomości.

• Klasyczne teorie świadomości były aktualistyczne w jeszcze innym rozumieniu, gdy przeciwstawiamy aktualizm substancjalizmowi.

• Nie pozwalano sobie na żadne substancje, bo to była ta rzecz sama w sobie, do której nie było dostępu.

• Taki aktualizm jest równoznaczny z wyeliminowaniem albo bardzo specyficznym ujęciem problematyki podmiotu świadomości.

• Intelektualizm:

• Wilhelm Wundt jako woluntarysta, a więc ktoś nie będący w ścisłym sensie klasycznym psychologiem świadomości.

• Jako "dobrzy" reprezentanci KPS:

• Hermann von Ebbinghaus

• Theodor Ziehen

atomizm i asocjacjonizm

• Jeśli weźmiemy pod uwagę wewnętrzne związki w obrębie świadomości, to klasyczna psychologia świadomości była:

• atomistyczna i asocjacjonistyczna.

• Szukano elementarnych części, atomów świadomości, takich jak:

• atomy psychiczne

• jednostki psychiczne

• elementy psychiczne

• wrażenia elementarne lub po prostu:

• wrażenia.

grawitacja psychiczna

• Asocjacja była odpowiednikiem grawitacji - w koncepcjach klasycznej Newtonowskiej fizyki.

• Była czymś tak ważnym jak dla nauk przyrodniczych grawitacja.

• Atomizm i asocjacjonizm nie wynikały z doświadczenia, lecz z bezkrytycznego zapatrzenia się psychologii na nauki przyrodnicze.

fenomenalizm

• Johannesa Müllera "teoria specyficznych energii zmysłowych".

• Zmysł spostrzega zmiany w sobie, a nie świat - kantowski dualizm uzyskał dodatkowe wsparcie i uzasadnienie:

• podmiot poznający nie ma kontaktu ze światem.

hempoliński „problemy percepcji”:

…przyjmowano w filozofii niemal powszechnie, że przedmiotem bezpośrednio spostrzeganym jest nie sam przedmiot (fizyczny i pozaorganiczny), lecz jego obraz w mózgu lub zespół wrażeń w umyśle.

zasada
stałości

• Gdy chodzi o świadomość ciała to owo ciało rozumiano jako Körper, a nie Leib - czyli ciało fizyczne, a nie ciało ożywione.

• Dualizm świadomości i ciała to był dualizm świadomości i ciała pojętego jako ciało fizyczne - martwe.

• Paradoksalność klasycznej psychologii świadomości:

• pojawiła się bo odrzucono substancjalną duszę, psychologowie za Hume’m nie widzieli podstaw aby używać kategorii substancji. Na miejsce duszy wprowadzono świadomość i tę czym prędzej zsubstancjalizowano (zreifikowano).

• Klasyczna Psychologia Świadomości powstała na bazie kartezjańskiego dualizmu ontologicznego (res cogitans i res extensa) kantowskiego dualizmu epistemologicznego (rzeczy dla nas, fenomenu i rzeczy samej w sobie) i swoistej interpretacji wyników nowożytnego przyrodoznawstwa, prowadzącej do przeciwstawienia dwu obrazów świata: jakościowego i ilościowego, i w konsekwencji na przykład teorii specyficznych energii zmysłowych J. Müllera. (Do tego dołączyć trzeba jeszcze koncepcje filozoficzne empiryzmu brytyjskiego, Locke’a, Berkeleya, Hume’a, a później nawiązujące do tego kolejne wersje filozofii pozytywistycznej określającej atmosferę filozoficzną połowy XIX wieku.)

• W rezultacie wszystkich tych »oddziaływań« powstaje psychologia, która zrywa całkowicie z duszą jako obiektem badania, ma za swój przedmiot świadomość, rozumianą jako całość zjawisk czy procesów danych (rzadziej dawalnych) w doświadczeniu wewnętrznym – to znaczy wyposażonych w cechę świadomości, koncentruje się na problematyce struktury świadomości – jest atomistyczna i asocjacjonistyczna, odrywa świadomość zarówno od świata, jak i od ciała, i w najlepszym razie przyjmuje stanowisko paralelistyczne. Charakterystyczną także jej właściwością jest całkowita praktycznie nieobecność problematyki podmiotu świadomości.

georges seurat
i
camille pissarro